| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណី-អនុដីកា • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
វិបាកុទ្ធារកថាវណ្ណនា
Vipākuddhārakathāvaṇṇanā
យតោ តិហេតុកាទិកម្មតោ។ យស្មិញ្ច ឋានេតិ បដិសន្ធិអាទិដ្ឋានេ, សុគតិទុគ្គតិយំ វា។ តិហេតុកតោ ទុហេតុកំ អនិច្ឆន្តោ បដិសន្ធិន្តិ អធិប្បាយោ។ បវត្តិវិបាកំ បន តិហេតុកតោ ទុហេតុកម្បិ ឥច្ឆតិ ឯវ។ តថា ហិ វក្ខតិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘យំ បុរិមាយ ហេតុកិត្តនលទ្ធិយា ន យុជ្ជតី’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៤៩៨)។
Yato tihetukādikammato. Yasmiñca ṭhāneti paṭisandhiādiṭṭhāne, sugatiduggatiyaṃ vā. Tihetukato duhetukaṃ anicchanto paṭisandhinti adhippāyo. Pavattivipākaṃ pana tihetukato duhetukampi icchati eva. Tathā hi vakkhati aṭṭhakathāyaṃ ‘‘yaṃ purimāya hetukittanaladdhiyā na yujjatī’’ti (dha. sa. aṭṭha. 498).
យេ ‘‘តស្សេវ កម្មស្ស វិបាកាវសេសេនា’’តិ, ‘‘ឯកបុប្ផំ យជិត្វាន, អសីតិ កប្បកោដិយោ (ថេរគា. ៩៦)។ ទុគ្គតិំ នាភិជានាមី’’តិ (អប. ថេរ ២.៤៦.៦៤) ច ឯវមាទិវចនស្ស អធិប្បាយំ អជានន្តា ‘‘កិំ នុ ខោ ឯកេនបិ កម្មេន អនេកា បដិសន្ធិ ហោតី’’តិ, ‘‘ទិស្វា កុមារំ សតបុញ្ញលក្ខណ’’ន្តិអាទិវចនស្ស (ទី. និ. ៣.២០៥) អត្ថំ អសល្លក្ខេត្វា ‘‘កិន្នុ ខោ នានាកម្មេហិ ឯកា បដិសន្ធិ ហោតី’’តិ សំសយបក្ខន្ទា, តេសំ ពីជង្កុរោបមាយ ‘‘ឯកស្មា ឯកា, អនេកស្មា ច អនេកា បដិសន្ធិ ហោតី’’តិ វិនិច្ឆិតត្តា កម្មបដិសន្ធិវវត្ថានតោ សាកេតបញ្ហេ វិបាកុទ្ធារកថាយ ឧស្សទកិត្តនគហណស្ស សម្ពន្ធំ អាហ ‘‘កម្មវសេន…បេ.… ទស្សេតុ’’ន្តិ។ បដិសន្ធិជនកកម្មវសេន បដិសន្ធិវិបាកោ ឯវ អលោភលោភាទិគុណទោសាតិរេកភាវហេតូតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ តថា ហិ វុត្តំ ‘‘សោ តេន កម្មេន ទិន្នបដិសន្ធិវសេន និព្ពត្តោ លុទ្ធោ ហោតី’’តិអាទិ។ ឯត្ថ ច លោភវសេន, ទោស, មោហ , លោភទោស, លោភមោហ, ទោសមោហ, លោភទោសមោហវសេនាតិ តយោ ឯកកា, តយោ ទ្វិកា, ឯកោ តិកោតិ លោភាទិទស្សនវសេន អកុសលបក្ខេយេវ សត្ត វារា។ តថា កុសលបក្ខេ អលោភាទិទស្សនវសេនាតិ ចុទ្ទស វារា លព្ភន្តិ។
Ye ‘‘tasseva kammassa vipākāvasesenā’’ti, ‘‘ekapupphaṃ yajitvāna, asīti kappakoṭiyo (theragā. 96). Duggatiṃ nābhijānāmī’’ti (apa. thera 2.46.64) ca evamādivacanassa adhippāyaṃ ajānantā ‘‘kiṃ nu kho ekenapi kammena anekā paṭisandhi hotī’’ti, ‘‘disvā kumāraṃ satapuññalakkhaṇa’’ntiādivacanassa (dī. ni. 3.205) atthaṃ asallakkhetvā ‘‘kinnu kho nānākammehi ekā paṭisandhi hotī’’ti saṃsayapakkhandā, tesaṃ bījaṅkuropamāya ‘‘ekasmā ekā, anekasmā ca anekā paṭisandhi hotī’’ti vinicchitattā kammapaṭisandhivavatthānato sāketapañhe vipākuddhārakathāya ussadakittanagahaṇassa sambandhaṃ āha ‘‘kammavasena…pe… dassetu’’nti. Paṭisandhijanakakammavasena paṭisandhivipāko eva alobhalobhādiguṇadosātirekabhāvahetūti attho daṭṭhabbo. Tathā hi vuttaṃ ‘‘so tena kammena dinnapaṭisandhivasena nibbatto luddho hotī’’tiādi. Ettha ca lobhavasena, dosa, moha , lobhadosa, lobhamoha, dosamoha, lobhadosamohavasenāti tayo ekakā, tayo dvikā, eko tikoti lobhādidassanavasena akusalapakkheyeva satta vārā. Tathā kusalapakkhe alobhādidassanavasenāti cuddasa vārā labbhanti.
តត្ថ ‘‘អលោភទោសាមោហា, អលោភាទោសមោហា, អលោភទោសាមោហា ពលវន្តោ’’តិ អាគតេហិ កុសលបក្ខេ តតិយទុតិយបឋមវារេហិ ទោសុស្សទមោហុស្សទទោសមោហុស្សទវារា គហិតា។ តថា អកុសលបក្ខេ ‘‘លោភាទោសមោហា, លោភទោសាមោហា, លោភាទោសាមោហា ពលវន្តោ’’តិ អាគតេហិ តតិយទុតិយបឋមវារេហិ អទោសុស្សទអមោហុស្សទអទោសាមោហុស្សទវារា គហិតាយេវាតិ អកុសលកុសលបក្ខេ តយោ តយោ វារេ អន្តោគធេ កត្វា អដ្ឋេវ វារា ទស្សិតា។ យេ បន ឧភយេសំ វោមិស្សតាវសេនេវ លោភាលោភុស្សទវារាទយោ អបរេ ឯកូនបញ្ញាស វារា ទស្សេតព្ពា, តេ អសម្ភវតោ ឯវ ន ទស្សិតា។ ន ហិ ឯកស្មិំ សន្តានេ អន្តរេន អវត្ថន្តរំ លោភោ ពលវា អលោភោ ចាតិ យុជ្ជតិ។ បដិបក្ខតោយេវ ហិ ឯតេសំ ពលវទុព្ពលភាវោ, សហជាតធម្មតោ វា។ តេសុ លោភស្ស តាវ បដិបក្ខតោ អលោភេន អនភិភូតតាយ ពលវភាវោ, តថា ទោសមោហានំ អទោសាមោហេហិ។ អលោភាទីនំ បន លោភាទិអភិភវនតោ សព្ពេសញ្ច សមានជាតិយំ សមភិភូយ បវត្តិវសេនេវ សហជាតធម្មតោ ពលវភាវោ។ តេន វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘លោភោ ពលវា, អលោភោ មន្ទោ, អទោសាមោហា ពលវន្តោ, ទោសមោហា មន្ទា’’តិ។ សោ ច តេសំ មន្ទពលវភាវោ បុរិមូបនិស្សយតោ អាសយស្ស បរិភាវិតតាយ វេទិតព្ពោ។ ឯត្ថ ច បឋមទុតិយេហិ, សត្តមបឋមេហិ វា វារេហិ តិហេតុកកម្មតោ បដិសន្ធិបវត្តិវសេន តិហេតុកវិបាកោ, ឥតរេហិ តិហេតុកទុហេតុកកម្មតោ យថាសម្ភវំ បដិសន្ធិបវត្តិវសេន ទុហេតុកាហេតុកវិបាកា ទស្សិតាតិ អយម្បិ វិសេសោ វេទិតព្ពោ។
Tattha ‘‘alobhadosāmohā, alobhādosamohā, alobhadosāmohā balavanto’’ti āgatehi kusalapakkhe tatiyadutiyapaṭhamavārehi dosussadamohussadadosamohussadavārā gahitā. Tathā akusalapakkhe ‘‘lobhādosamohā, lobhadosāmohā, lobhādosāmohā balavanto’’ti āgatehi tatiyadutiyapaṭhamavārehi adosussadaamohussadaadosāmohussadavārā gahitāyevāti akusalakusalapakkhe tayo tayo vāre antogadhe katvā aṭṭheva vārā dassitā. Ye pana ubhayesaṃ vomissatāvaseneva lobhālobhussadavārādayo apare ekūnapaññāsa vārā dassetabbā, te asambhavato eva na dassitā. Na hi ekasmiṃ santāne antarena avatthantaraṃ lobho balavā alobho cāti yujjati. Paṭipakkhatoyeva hi etesaṃ balavadubbalabhāvo, sahajātadhammato vā. Tesu lobhassa tāva paṭipakkhato alobhena anabhibhūtatāya balavabhāvo, tathā dosamohānaṃ adosāmohehi. Alobhādīnaṃ pana lobhādiabhibhavanato sabbesañca samānajātiyaṃ samabhibhūya pavattivaseneva sahajātadhammato balavabhāvo. Tena vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘lobho balavā, alobho mando, adosāmohā balavanto, dosamohā mandā’’ti. So ca tesaṃ mandabalavabhāvo purimūpanissayato āsayassa paribhāvitatāya veditabbo. Ettha ca paṭhamadutiyehi, sattamapaṭhamehi vā vārehi tihetukakammato paṭisandhipavattivasena tihetukavipāko, itarehi tihetukaduhetukakammato yathāsambhavaṃ paṭisandhipavattivasena duhetukāhetukavipākā dassitāti ayampi viseso veditabbo.
ឥធាតិ វិបាកុទ្ធារមាតិកាយំ។ តេន ហេតុកិត្តនំ វិសេសេតិ។ ជច្ចន្ធាទិវិបត្តិនិមិត្តំ មោហោ, សព្ពាកុសលំ វា។ យំ បន វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ។ តេន បដិសម្ភិទាមគ្គវចនេន។ គតិសម្បត្តិយា សតិ ញាណសម្បយុត្តេ បដិសន្ធិម្ហិ និប្ផាទេតព្ពេ។ អញ្ញត្ថាតិ និកន្តិបដិសន្ធិក្ខណេសុ។ កម្មសរិក្ខកោតិ ឥធ សាតិសយោ សរិក្ខភាវោ អធិប្បេតោតិ ទដ្ឋព្ពោ។ ឥតរថា តិហេតុកទុហេតុកាបិ អញ្ញមញ្ញំ សរិក្ខាយេវាតិ ទស្សិតមេតន្តិ។ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនីតិ ឯត្ថ បញ្ចវិញ្ញាណានិ វិយ អបុព្ពនិស្សយបវត្តិនី វិជាននវិសេសរហិតា ច មនោធាតុ ឥដ្ឋាទិភាគគ្គហណេ ន សមត្ថាតិ ‘‘បាកដាយេវា’’តិ ន វុត្តា, អាទិ-សទ្ទេន វា សង្គហិតា។ តទារម្មណបច្ចយសព្ពជវនវតាតិ តទារម្មណស្ស បច្ចយភូតសកលជវនប្បវត្តិសហិតេន។ យំ សន្ធាយ ‘‘ឥធ បរិបក្កត្តា អាយតនាន’’ន្តិ វុត្តំ។ អញ្ញកាលេតិ អពុទ្ធិបវត្តិកាលេ។
Idhāti vipākuddhāramātikāyaṃ. Tena hetukittanaṃ viseseti. Jaccandhādivipattinimittaṃ moho, sabbākusalaṃ vā. Yaṃ pana vuttanti sambandho. Tena paṭisambhidāmaggavacanena. Gatisampattiyā sati ñāṇasampayutte paṭisandhimhi nipphādetabbe. Aññatthāti nikantipaṭisandhikkhaṇesu. Kammasarikkhakoti idha sātisayo sarikkhabhāvo adhippetoti daṭṭhabbo. Itarathā tihetukaduhetukāpi aññamaññaṃ sarikkhāyevāti dassitametanti. Cakkhuviññāṇādīnīti ettha pañcaviññāṇāni viya apubbanissayapavattinī vijānanavisesarahitā ca manodhātu iṭṭhādibhāgaggahaṇe na samatthāti ‘‘pākaṭāyevā’’ti na vuttā, ādi-saddena vā saṅgahitā. Tadārammaṇapaccayasabbajavanavatāti tadārammaṇassa paccayabhūtasakalajavanappavattisahitena. Yaṃ sandhāya ‘‘idha paripakkattā āyatanāna’’nti vuttaṃ. Aññakāleti abuddhipavattikāle.
អនុលោមេតិ ធម្មានុលោមេ។ អាសេវនបច្ចយាតិ អាសេវនភូតា បច្ចយា។ ន មគ្គេ អមគ្គបច្ចយេ ។ សោបិ មោឃវារោ លព្ភេយ្យាតិ យទិ វោដ្ឋព្ពនម្បិ អាសេវនបច្ចយោ សិយា, យថា ‘‘សុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តំ ធម្មំ បដិច្ច សុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជតិ អាសេវនបច្ចយា ន (បដ្ឋា. ១.២.៣) មគ្គបច្ចយា’’តិ (បដ្ឋា. ១.២.១៤) អនុលោមបច្ចនីយេ, បច្ចនីយានុលោមេ ច ‘‘សុខា…បេ.… ន មគ្គបច្ចយា អាសេវនបច្ចយា’’តិ ច វុត្តំ ហសិតុប្បាទចិត្តវសេន, ឯវំ វោដ្ឋព្ពនវសេន ‘‘អទុក្ខមសុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តំ ធម្មំ បដិច្ចា’’តិអាទិនា បុព្ពេ វុត្តនយេន បាឋោ សិយា, តថា ច សតិ វារទ្វយវសេន គណនាយំ ‘‘អាសេវនបច្ចយា ន មគ្គេ ទ្វេ។ ន មគ្គបច្ចយា អាសេវនេ ទ្វេ’’តិ ច វត្តព្ពំ សិយា, ន បន វុត្តំ, តស្មា ន លព្ភេយ្យាយំ មោឃវារោតិ អធិប្បាយោ។
Anulometi dhammānulome. Āsevanapaccayāti āsevanabhūtā paccayā. Na magge amaggapaccaye . Sopi moghavāro labbheyyāti yadi voṭṭhabbanampi āsevanapaccayo siyā, yathā ‘‘sukhāya vedanāya sampayuttaṃ dhammaṃ paṭicca sukhāya vedanāya sampayutto dhammo uppajjati āsevanapaccayā na (paṭṭhā. 1.2.3) maggapaccayā’’ti (paṭṭhā. 1.2.14) anulomapaccanīye, paccanīyānulome ca ‘‘sukhā…pe… na maggapaccayā āsevanapaccayā’’ti ca vuttaṃ hasituppādacittavasena, evaṃ voṭṭhabbanavasena ‘‘adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttaṃ dhammaṃ paṭiccā’’tiādinā pubbe vuttanayena pāṭho siyā, tathā ca sati vāradvayavasena gaṇanāyaṃ ‘‘āsevanapaccayā na magge dve. Na maggapaccayā āsevane dve’’ti ca vattabbaṃ siyā, na pana vuttaṃ, tasmā na labbheyyāyaṃ moghavāroti adhippāyo.
វោដ្ឋព្ពនម្បិ យទិ អាសេវនបច្ចយោ សិយា, ទុតិយមោឃវារេ អត្តនោ វិយ តតិយចតុត្ថវារេសុបិ សិយា, តថា សតិ អត្តនាបិ កុសលាកុសលានំ សិយា។ ន ហិ…បេ.… អវុត្តោ អត្ថិ ‘‘បុរិមា បុរិមា កុសលា ធម្មា’’តិអាទិនា អនវសេសតោ វុត្តត្តា។ វោដ្ឋព្ពនស្ស…បេ.… អវុត្តោ ‘‘អព្យាកតោ ធម្មោ កុសលស្ស ធម្មស្ស អាសេវនបច្ចយេន បច្ចយោ។ អកុសលស្ស…បេ.… បច្ចយោ’’តិ វចនាភាវតោ។ ន កេវលំ អវុត្តោ, អថ ខោ កុសលំ…បេ.… បដិក្ខិត្តោវ។ អថាបិ សិយាតិអាទិ មគ្គសោធនត្ថមេវ វុច្ចតិ។ សមានវេទនានំ ឯវ អាសេវនបច្ចយភាវស្ស ទស្សនតោ ‘‘អសមានវេទនានំ វសេនា’’តិ វុត្តំ។ ឯវំ ‘‘អាសេវន បច្ចយេន បច្ចយោ’’តិបិ វត្តព្ពំ សិយា, សមានវេទនាវសេនាតិ អធិប្បាយោ។ អភិន្នជាតិកស្ស ចាតិ ច-សទ្ទោ អភិន្នវេទនស្ស ចាតិ សម្បិណ្ឌនត្ថោ។ វេទនាត្តិកេបិ វោដ្ឋព្ពនស្ស អាសេវនបច្ចយត្តស្ស អភាវាតិ យោជនា។ កុសលត្តិកាទីសុ យថាទស្សិតបាឡិប្បទេសេសុបីតិ សម្បិណ្ឌនត្ថោ បិ-សទ្ទោ។ គណនាយ ការណភូតាយ គណនាយ និទ្ធារិយមានាយ សតិ គណនាយ វា អព្ភន្តរេ។ ទុតិយោ មោឃវារោ វីមំសិតព្ពោតិ អាសេវនបច្ចយត្តាភាវា ជវនដ្ឋានេ ឋាតុំ ន យុជ្ជតិ។ ន ហិ វិនា អាសេវនំ ជវនប្បវត្តិ អត្ថីតិ អធិប្បាយោ។
Voṭṭhabbanampi yadi āsevanapaccayo siyā, dutiyamoghavāre attano viya tatiyacatutthavāresupi siyā, tathā sati attanāpi kusalākusalānaṃ siyā. Na hi…pe… avutto atthi ‘‘purimā purimā kusalā dhammā’’tiādinā anavasesato vuttattā. Voṭṭhabbanassa…pe… avutto ‘‘abyākato dhammo kusalassa dhammassa āsevanapaccayena paccayo. Akusalassa…pe… paccayo’’ti vacanābhāvato. Na kevalaṃ avutto, atha kho kusalaṃ…pe… paṭikkhittova. Athāpi siyātiādi maggasodhanatthameva vuccati. Samānavedanānaṃ eva āsevanapaccayabhāvassa dassanato ‘‘asamānavedanānaṃ vasenā’’ti vuttaṃ. Evaṃ ‘‘āsevana paccayena paccayo’’tipi vattabbaṃ siyā, samānavedanāvasenāti adhippāyo. Abhinnajātikassa cāti ca-saddo abhinnavedanassa cāti sampiṇḍanattho. Vedanāttikepi voṭṭhabbanassa āsevanapaccayattassa abhāvāti yojanā. Kusalattikādīsu yathādassitapāḷippadesesupīti sampiṇḍanattho pi-saddo. Gaṇanāya kāraṇabhūtāya gaṇanāya niddhāriyamānāya sati gaṇanāya vā abbhantare. Dutiyo moghavāro vīmaṃsitabboti āsevanapaccayattābhāvā javanaṭṭhāne ṭhātuṃ na yujjati. Na hi vinā āsevanaṃ javanappavatti atthīti adhippāyo.
អបិចេត្ថ ‘‘យំ ជវនភាវប្បត្តំ, តំ ឆិន្នមូលករុក្ខបុប្ផំ វិយា’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៥៦៦) វក្ខមានត្តា អនុបច្ឆិន្នភវមូលានំ បវត្តមានស្ស វោដ្ឋព្ពនស្ស កិរិយភាវោ ន សិយា, វុត្តោ ច ‘‘យស្មិំ សមយេ មនោវិញ្ញាណធាតុ ឧប្បន្នា ហោតិ កិរិយា នេវ កុសលា នាកុសលា ន ច កម្មវិបាកា ឧបេក្ខាសហគតា’’តិ, តស្មា ‘‘ជវនដ្ឋានេ ឋត្វាតិ ជវនស្ស ឧប្បជ្ជនដ្ឋានេ ទ្វិក្ខត្តុំ បវត្តិត្វា, ន ជវនភាវេនា’’តិ, ‘‘អាសេវនំ លភិត្វាតិ ច អាសេវនំ វិយ អាសេវន’’ន្តិ វុច្ចមានេ ន កោចិ វិរោធោ, វិប្ផារិកស្ស បន សតោ ទ្វិក្ខត្តុំ បវត្តិយេវេត្ថ អាសេវនសទិសតា។ វិប្ផារិកតាយ ហិ វិញ្ញត្តិសមុដ្ឋាបកត្តញ្ចស្ស វុច្ចតិ។ វិប្ផារិកម្បិ ជវនំ វិយ អនេកក្ខត្តុំ អប្បវត្តិយា ទុព្ពលត្តា ន និប្បរិយាយតោ អាសេវនបច្ចយភាវេន បវត្តេយ្យាតិ ន ឥមស្ស បាឋេ អាសេវនត្ថំ វុត្តំ, អដ្ឋកថាយំ បន បរិយាយតោ វុត្តំ យថា ‘‘ផលចិត្តេសុ មគ្គង្គំ មគ្គបរិយាបន្ន’’ន្តិ។ អយមេត្ថ អត្តនោមតិ។ អយម្បិ បោរាណកេហិ អសំវណ្ណិតត្តា សាធុកំ ឧបបរិក្ខិតព្ពោ។
Apicettha ‘‘yaṃ javanabhāvappattaṃ, taṃ chinnamūlakarukkhapupphaṃ viyā’’ti (dha. sa. aṭṭha. 566) vakkhamānattā anupacchinnabhavamūlānaṃ pavattamānassa voṭṭhabbanassa kiriyabhāvo na siyā, vutto ca ‘‘yasmiṃ samaye manoviññāṇadhātu uppannā hoti kiriyā neva kusalā nākusalā na ca kammavipākā upekkhāsahagatā’’ti, tasmā ‘‘javanaṭṭhāne ṭhatvāti javanassa uppajjanaṭṭhāne dvikkhattuṃ pavattitvā, na javanabhāvenā’’ti, ‘‘āsevanaṃ labhitvāti ca āsevanaṃ viya āsevana’’nti vuccamāne na koci virodho, vipphārikassa pana sato dvikkhattuṃ pavattiyevettha āsevanasadisatā. Vipphārikatāya hi viññattisamuṭṭhāpakattañcassa vuccati. Vipphārikampi javanaṃ viya anekakkhattuṃ appavattiyā dubbalattā na nippariyāyato āsevanapaccayabhāvena pavatteyyāti na imassa pāṭhe āsevanatthaṃ vuttaṃ, aṭṭhakathāyaṃ pana pariyāyato vuttaṃ yathā ‘‘phalacittesu maggaṅgaṃ maggapariyāpanna’’nti. Ayamettha attanomati. Ayampi porāṇakehi asaṃvaṇṇitattā sādhukaṃ upaparikkhitabbo.
ឯវញ្ច កត្វាតិ វោដ្ឋព្ពនាវជ្ជនានំ អនត្ថន្តរភាវតោ ‘‘អាវជ្ជនា’’ឥច្ចេវ វុត្តំ, វោដ្ឋព្ពនដ្ឋានេបីតិ អធិប្បាយោ។ តស្មាតិ យស្មា វោដ្ឋព្ពនំ អាវជ្ជនាយេវ អត្ថតោ ឧបេក្ខាសហគតាហេតុកកិរិយមនោវិញ្ញាណធាតុភាវតោ, តស្មា។ តំ អាវជ្ជនា វិយ សតិ ឧប្បត្តិយំ កាមាវចរកុសលាកុសលកិរិយជវនានំ ឯកន្តតោ អនន្តរបច្ចយភាវេនេវ វត្តេយ្យ, នោ អញ្ញថាតិ អធិប្បាយេន ‘‘វោដ្ឋព្ពនតោ’’តិអាទិមាហ។ ចតុន្នន្តិ មុញ្ឆាមរណាសន្នវេលាទីសុ មន្ទីភូតវេគតាយ ចត្តារិបិ ជវនានិ ឧប្បជ្ជេយ្យុន្តិ អធិប្បាយេន វុត្តំ។ អយមេតស្ស សភាវោតិ អារម្មណមុខេនបិ ចិត្តនិយាមំយេវ ទស្សេតិ។ យទិបិ ‘‘ជវនាបារិបូរិយា…បេ.… យុត្តោ’’តិ វុត្តំ, ‘‘អាវជ្ជនាទីនំ បច្ចយោ ភវិតុំ ន សក្កោតី’’តិ បន វុត្តត្តា ចិត្តប្បវត្តិវសេន បឋមមោឃវារតោ ឯតស្ស ន កោចិ វិសេសោ។ តេនេវាហ ‘‘អយម្បិ…បេ.… រេតព្ពោ’’តិ។ បដិសន្ធិចិត្តេយេវ បវត្តិយំ ‘‘ភវង្គ’’ន្តិ វុច្ចមានេ ន តស្ស ហេតុវសេន ភេទោតិ ‘‘សហេតុកំ ភវង្គំ អហេតុកស្ស ភវង្គស្ស អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ៣.១.១០២) ន សក្កា វត្តុំ, វុត្តញ្ច, តស្មា សហេតុកំ ភវង្គន្តិ តទារម្មណំ វុត្តន្តិ វិញ្ញាយតិ។
Evañca katvāti voṭṭhabbanāvajjanānaṃ anatthantarabhāvato ‘‘āvajjanā’’icceva vuttaṃ, voṭṭhabbanaṭṭhānepīti adhippāyo. Tasmāti yasmā voṭṭhabbanaṃ āvajjanāyeva atthato upekkhāsahagatāhetukakiriyamanoviññāṇadhātubhāvato, tasmā. Taṃ āvajjanā viya sati uppattiyaṃ kāmāvacarakusalākusalakiriyajavanānaṃ ekantato anantarapaccayabhāveneva vatteyya, no aññathāti adhippāyena ‘‘voṭṭhabbanato’’tiādimāha. Catunnanti muñchāmaraṇāsannavelādīsu mandībhūtavegatāya cattāripi javanāni uppajjeyyunti adhippāyena vuttaṃ. Ayametassa sabhāvoti ārammaṇamukhenapi cittaniyāmaṃyeva dasseti. Yadipi ‘‘javanāpāripūriyā…pe… yutto’’ti vuttaṃ, ‘‘āvajjanādīnaṃ paccayo bhavituṃ na sakkotī’’ti pana vuttattā cittappavattivasena paṭhamamoghavārato etassa na koci viseso. Tenevāha ‘‘ayampi…pe… retabbo’’ti. Paṭisandhicitteyeva pavattiyaṃ ‘‘bhavaṅga’’nti vuccamāne na tassa hetuvasena bhedoti ‘‘sahetukaṃ bhavaṅgaṃ ahetukassa bhavaṅgassa anantarapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 3.1.102) na sakkā vattuṃ, vuttañca, tasmā sahetukaṃ bhavaṅganti tadārammaṇaṃ vuttanti viññāyati.
សភាវកិច្ចេហិ អត្តនោ ផលស្ស បច្ចយភាវោ, សភាវកិច្ចានំ វា ផលភូតានំ បច្ចយភាវោ សភាវកិច្ចបច្ចយភាវោ។ អប្បដិសិទ្ធំ ទដ្ឋព្ពន្តិ ‘‘ទុហេតុកសោមនស្សសហគតអសង្ខារិកជវនាវសានេ ឯវា’’តិ ឥមស្ស អត្ថស្ស អនធិប្បេតត្តា។ យថា ច អហេតុកទុហេតុកបដិសន្ធិកានំ តិហេតុកជវនាវសានេ អហេតុកទុហេតុកតទារម្មណំ អប្បដិសិទ្ធំ, ឯវំ តិហេតុកបដិសន្ធិកស្ស តិហេតុកជវនានន្តរំ ទុហេតុកតទារម្មណំ, ទុហេតុកបដិសន្ធិកស្ស ច ទុហេតុកានន្តរំ អហេតុកតទារម្មណំ អប្បដិសិទ្ធំ ទដ្ឋព្ពំ។ ‘‘តិហេតុកកម្មំ តិហេតុកម្បិ ទុហេតុកម្បិ អហេតុកម្បិ វិបាកំ ទេតី’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៤៩៨) ហិ វុត្តំ។ បរិបុណ្ណវិបាកស្សាតិ ឥមិនាបិ តិហេតុកជវនតោ យថាវុត្តតទារម្មណស្ស អប្បដិសិទ្ធំយេវ សាធេតិ។ ន ហិ បច្ចយន្តរសាមគ្គិយា អសតិ តទារម្មណំ សព្ពំ អវិបច្ចន្តំ កម្មំ បរិបុណ្ណវិបាកំ ហោតីតិ។ មុខនិទស្សនមត្តមេវ យថាវុត្តតទារម្មណប្បវត្តិយា អវិភាវិតត្តា។ តិហេតុកាទិកម្មស្ស ហិ ឧក្កដ្ឋស្ស តិហេតុកកម្មស្ស សោឡស, ឥតរស្ស ទ្វាទស, ឧក្កដ្ឋស្សេវ ទុហេតុកកម្មស្ស ទ្វាទស, ឥតរស្ស អដ្ឋាតិ ឯវំ សោឡសវិបាកចិត្តាទីនិ យោជេតព្ពានិ។ តស្មាតិ យស្មា បរិបុណ្ណវិបាកស្ស បដិសន្ធិជនកកម្មស្ស វសេន វិបាកវិភាវនាយ មុខនិទស្សនមត្តមេវេតំ, តស្មា។
Sabhāvakiccehi attano phalassa paccayabhāvo, sabhāvakiccānaṃ vā phalabhūtānaṃ paccayabhāvo sabhāvakiccapaccayabhāvo. Appaṭisiddhaṃ daṭṭhabbanti ‘‘duhetukasomanassasahagataasaṅkhārikajavanāvasāne evā’’ti imassa atthassa anadhippetattā. Yathā ca ahetukaduhetukapaṭisandhikānaṃ tihetukajavanāvasāne ahetukaduhetukatadārammaṇaṃ appaṭisiddhaṃ, evaṃ tihetukapaṭisandhikassa tihetukajavanānantaraṃ duhetukatadārammaṇaṃ, duhetukapaṭisandhikassa ca duhetukānantaraṃ ahetukatadārammaṇaṃ appaṭisiddhaṃ daṭṭhabbaṃ. ‘‘Tihetukakammaṃ tihetukampi duhetukampi ahetukampi vipākaṃ detī’’ti (dha. sa. aṭṭha. 498) hi vuttaṃ. Paripuṇṇavipākassāti imināpi tihetukajavanato yathāvuttatadārammaṇassa appaṭisiddhaṃyeva sādheti. Na hi paccayantarasāmaggiyā asati tadārammaṇaṃ sabbaṃ avipaccantaṃ kammaṃ paripuṇṇavipākaṃ hotīti. Mukhanidassanamattameva yathāvuttatadārammaṇappavattiyā avibhāvitattā. Tihetukādikammassa hi ukkaṭṭhassa tihetukakammassa soḷasa, itarassa dvādasa, ukkaṭṭhasseva duhetukakammassa dvādasa, itarassa aṭṭhāti evaṃ soḷasavipākacittādīni yojetabbāni. Tasmāti yasmā paripuṇṇavipākassa paṭisandhijanakakammassa vasena vipākavibhāvanāya mukhanidassanamattamevetaṃ, tasmā.
ឯវញ្ច កត្វាតិ នានាកម្មតោ តទារម្មណុប្បត្តិយំ ឥតោ អញ្ញថាបិ សម្ភវតោតិ អត្ថោ។ ‘‘ឧបេក្ខា…បេ.… ឧប្បជ្ជតី’’តិ ឯត្ថ កេន កិច្ចេន ឧប្បជ្ជតីតិ? តទារម្មណកិច្ចំ តាវ ន ហោតិ ជវនារម្មណស្ស អនាលម្ពណតោ, នាបិ សន្តីរណកិច្ចំ តថា អប្បវត្តនតោ, បដិសន្ធិចុតីសុ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ, បារិសេសតោ ភវង្គកិច្ចន្តិ យុត្តំ សិយា។ ន ហិ បដិសន្ធិភូតំយេវ ចិត្តំ ‘‘ភវង្គ’’ន្តិ វុច្ចតីតិ។
Evañca katvāti nānākammato tadārammaṇuppattiyaṃ ito aññathāpi sambhavatoti attho. ‘‘Upekkhā…pe… uppajjatī’’ti ettha kena kiccena uppajjatīti? Tadārammaṇakiccaṃ tāva na hoti javanārammaṇassa anālambaṇato, nāpi santīraṇakiccaṃ tathā appavattanato, paṭisandhicutīsu vattabbameva natthi, pārisesato bhavaṅgakiccanti yuttaṃ siyā. Na hi paṭisandhibhūtaṃyeva cittaṃ ‘‘bhavaṅga’’nti vuccatīti.
តន្និន្នន្តិ អាបាថគតវិសយនិន្នំ អាវជ្ជនន្តិ សម្ពន្ធោ។ អញ្ញស្ស វិយ បឋមជ្ឈានាទិកស្ស វិយ។ ឯតស្សបិ សាវជ្ជនតាយ ភវិតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ។ អតទត្ថាតិ ឯត្ថ តំ-សទ្ទេន និរោធំ បច្ចាមសតិ។ ឧប្បត្តិយាតិ ឧប្បត្តិតោ។ តន្តិ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ។ តស្ស និរោធស្ស។ តថា ច ឧប្បជ្ជតីតិ ‘‘អនន្តរបច្ចយោ ហោតី’’តិ បទស្ស អត្ថំ វិវរតិ។ យថាវុត្តា វុត្តប្បការា។ វោទានំ ទុតិយមគ្គាទីនំ បុរេចារិកញាណំ។ ឯតេសន្តិ អរិយមគ្គចិត្តមគ្គានន្តរផលចិត្តានំ។ ឯតស្សាតិ យថាវុត្តវិបាកចិត្តស្ស។
Tanninnanti āpāthagatavisayaninnaṃ āvajjananti sambandho. Aññassa viya paṭhamajjhānādikassa viya. Etassapi sāvajjanatāya bhavitabbanti adhippāyo. Atadatthāti ettha taṃ-saddena nirodhaṃ paccāmasati. Uppattiyāti uppattito. Tanti nevasaññānāsaññāyatanaṃ. Tassa nirodhassa. Tathā ca uppajjatīti ‘‘anantarapaccayo hotī’’ti padassa atthaṃ vivarati. Yathāvuttā vuttappakārā. Vodānaṃ dutiyamaggādīnaṃ purecārikañāṇaṃ. Etesanti ariyamaggacittamaggānantaraphalacittānaṃ. Etassāti yathāvuttavipākacittassa.
ឧបនិស្សយតោ តស្សេវ ចក្ខុវិញ្ញាណាទិវិបាកស្ស ទស្សនត្ថំ ចក្ខាទីនំ ទស្សនាទិអត្ថតោ ទស្សនាទិផលតោ, ទស្សនាទិប្បយោជនតោ វា។ បុរិមចិត្តានិ អាវជ្ជនាទីនិ។ វត្ថន្តររហិតត្តេ ទស្សេតព្ពេ វត្ថន្តរេ វិយ អារម្មណន្តរេបិ ន វត្តតីតិ ‘‘វត្ថារម្មណន្តររហិត’’ន្តិ វុត្តំ។
Upanissayato tasseva cakkhuviññāṇādivipākassa dassanatthaṃ cakkhādīnaṃ dassanādiatthato dassanādiphalato, dassanādippayojanato vā. Purimacittāni āvajjanādīni. Vatthantararahitatte dassetabbe vatthantare viya ārammaṇantarepi na vattatīti ‘‘vatthārammaṇantararahita’’nti vuttaṃ.
យទិ វិបាកេន កម្មសរិក្ខេនេវ ភវិតព្ពំ, ឯវំ សតិ ឥមស្មិំ វារេ អហេតុកវិបាកានំ អសម្ភវោ ឯវ សិយា តេសំ អកម្មសរិក្ខកត្តាតិ ឥមមត្ថំ មនសិ កត្វា អាហ ‘‘អហេតុកានំ បនា’’តិ។ អភិនិបាតមត្តន្តិ បញ្ចន្នំ វិញ្ញាណានំ កិច្ចមាហ។ តេ ហិ អាបាថគតេសុ រូបាទីសុ អភិនិបាតនមត្តេនេវ វត្តន្តិ។ អាទិ-សទ្ទេន សម្បដិច្ឆនាទីនិ សង្គណ្ហាតិ។ កុសលេសុ កុសលាកុសលកិរិយេសុបិ វា វិជ្ជមានា សសង្ខារិកាសង្ខារិកតា អញ្ញមញ្ញំ អសរិក្ខត្តា បហានាវដ្ឋានតោ ច វិរុទ្ធា វិយាតិ វិបាកេសុ សា តទនុកូលា សិយា, សា បន មូលាភាវេន ន សុប្បតិដ្ឋិតានំ សវិសយាភិនិបតនមត្តាទិវុត្តីនំ នត្ថីតិ វុត្តំ ‘‘ន សសង្ខារិកវិរុទ្ធោ’’តិអាទិ។ ឧភយេនបិ តេសំ និព្ពត្តិំ អនុជានាតិ យថា ‘‘កដត្តារូបាន’’ន្តិ អធិប្បាយោ។ ‘‘វិបាកធម្មធម្មោ វិបាកស្ស ធម្មស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ។ វិបាកធម្មធម្មេ ខន្ធេ អនិច្ចតោ ទុក្ខតោ អនត្តតោ វិបស្សតិ, អស្សាទេតិ អភិនន្ទតិ, តំ អារព្ភ រាគោ ឧប្បជ្ជតិ, ទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ, កុសលាកុសលេ និរុទ្ធេ’’តិអាទិនា (បដ្ឋា. ១.៣.៩៣) វិបាកត្តិកេ វិយ សិយា កុសលត្តិកេបិ បាឡីតិ កត្វា ‘‘កុសលត្តិកេ ចា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ ហិ ‘‘កុសលោ ធម្មោ អព្យាកតស្ស ធម្មស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ ឧទ្ទិសិត្វា ‘‘សេក្ខា វា បុថុជ្ជនា វា កុសលំ អនិច្ចតោ ទុក្ខតោ អនត្តតោ វិបស្សន្តិ, កុសលេ និរុទ្ធេ វិបាកោ តទារម្មណតា ឧប្បជ្ជតិ, កុសលំ អស្សាទេតិ អភិនន្ទតិ, តំ អារព្ភ រាគោ ឧប្បជ្ជតិ, ទិដ្ឋិ, វិចិកិច្ឆា, ឧទ្ធច្ចំ, ទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ, អកុសលេ និរុទ្ធេ វិបាកោ តទារម្មណតា ឧប្បជ្ជតី’’តិ វុត្តំ។ អវិជ្ជមានត្តា ឯវ អវចនន្តិ អធិប្បាយេន តត្ថ យុត្តិំ ទស្សេតិ ‘‘វិប្ផារិកញ្ហី’’តិអាទិនា។
Yadi vipākena kammasarikkheneva bhavitabbaṃ, evaṃ sati imasmiṃ vāre ahetukavipākānaṃ asambhavo eva siyā tesaṃ akammasarikkhakattāti imamatthaṃ manasi katvā āha ‘‘ahetukānaṃ panā’’ti. Abhinipātamattanti pañcannaṃ viññāṇānaṃ kiccamāha. Te hi āpāthagatesu rūpādīsu abhinipātanamatteneva vattanti. Ādi-saddena sampaṭicchanādīni saṅgaṇhāti. Kusalesu kusalākusalakiriyesupi vā vijjamānā sasaṅkhārikāsaṅkhārikatā aññamaññaṃ asarikkhattā pahānāvaṭṭhānato ca viruddhā viyāti vipākesu sā tadanukūlā siyā, sā pana mūlābhāvena na suppatiṭṭhitānaṃ savisayābhinipatanamattādivuttīnaṃ natthīti vuttaṃ ‘‘na sasaṅkhārikaviruddho’’tiādi. Ubhayenapi tesaṃ nibbattiṃ anujānāti yathā ‘‘kaṭattārūpāna’’nti adhippāyo. ‘‘Vipākadhammadhammo vipākassa dhammassa ārammaṇapaccayena paccayo. Vipākadhammadhamme khandhe aniccato dukkhato anattato vipassati, assādeti abhinandati, taṃ ārabbha rāgo uppajjati, domanassaṃ uppajjati, kusalākusale niruddhe’’tiādinā (paṭṭhā. 1.3.93) vipākattike viya siyā kusalattikepi pāḷīti katvā ‘‘kusalattike cā’’tiādi vuttaṃ. Tattha hi ‘‘kusalo dhammo abyākatassa dhammassa ārammaṇapaccayena paccayo’’ti uddisitvā ‘‘sekkhā vā puthujjanā vā kusalaṃ aniccato dukkhato anattato vipassanti, kusale niruddhe vipāko tadārammaṇatā uppajjati, kusalaṃ assādeti abhinandati, taṃ ārabbha rāgo uppajjati, diṭṭhi, vicikicchā, uddhaccaṃ, domanassaṃ uppajjati, akusale niruddhe vipāko tadārammaṇatā uppajjatī’’ti vuttaṃ. Avijjamānattā eva avacananti adhippāyena tattha yuttiṃ dasseti ‘‘vipphārikañhī’’tiādinā.
ឯត្ថ កេចិ ‘‘ឆឡង្គុបេក្ខាវតោបិ កិរិយមយចិត្តតាយ កិរិយជវនស្ស វិប្ផារិកកិរិយភាវោ ន សក្កា និសេធេតុន្តិ និទស្សនភាវេន បណ្ណបុដមុបនីតំ អសមានំ។ កិរិយជវនានន្តរំ តទារម្មណាភាវស្ស បាឡិយំ អវចនម្បិ អការណំ លព្ភមានស្សបិ កត្ថចិ កេនចិ អធិប្បាយេន អវចនតោ។ តថា ហិ ធម្មសង្គហេ អកុសលនិទ្ទេសេ លព្ភមានោបិ អធិបតិ ន វុត្តោ, តស្មា កិរិយជវនានន្តរំ តទារម្មណាភាវោ វីមំសិតព្ពោ’’តិ វទន្តិ។ សតិបិ កិរិយមយត្តេ សព្ពត្ថ តាទិភាវប្បត្តានំ ខីណាសវានំ ជវនចិត្តំ ន ឥតរេសំ វិយ វិប្ផារិកំ, សន្តសភាវតាយ បន សន្និសិន្នរសំ សិយាតិ តស្ស បណ្ណបុដំ ទស្សិតំ។ ធម្មសង្គហេ អកុសលនិទ្ទេសេ អធិបតិនោ វិយ បដ្ឋានេ កិរិយជវនានន្តរំ តទារម្មណស្ស លព្ភមានស្ស អវចនេ ន កិញ្ចិ ការណំ ទិស្សតិ។ តថា ហិ វុត្តំ តត្ថ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ហេដ្ឋា ទស្សិតនយត្តា’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៤២៩)។ ន ចេត្ថ ទស្សិតនយត្តាតិ សក្កា វត្តុំ វិបាកធម្មធម្មេហិ កុសលាកុសលេហិ អតំសភាវានំ នយទស្សនស្ស អយុជ្ជមានកត្តា។ អបិច តត្ថ វីមំសាយ កេសុចិ សព្ពេសញ្ច អធិបតីនំ អភាវតោ ឯករសំ ទេសនំ ទស្សេតុំ ‘‘ឧទ្ធដោ’’តិ ច សក្កា វត្តុំ, ឥធ បន ន តាទិសំ អវចនេ ការណំ លព្ភតីតិ ‘‘អវចនេ ការណំ នត្ថី’’តិ វុត្តំ។
Ettha keci ‘‘chaḷaṅgupekkhāvatopi kiriyamayacittatāya kiriyajavanassa vipphārikakiriyabhāvo na sakkā nisedhetunti nidassanabhāvena paṇṇapuṭamupanītaṃ asamānaṃ. Kiriyajavanānantaraṃ tadārammaṇābhāvassa pāḷiyaṃ avacanampi akāraṇaṃ labbhamānassapi katthaci kenaci adhippāyena avacanato. Tathā hi dhammasaṅgahe akusalaniddese labbhamānopi adhipati na vutto, tasmā kiriyajavanānantaraṃ tadārammaṇābhāvo vīmaṃsitabbo’’ti vadanti. Satipi kiriyamayatte sabbattha tādibhāvappattānaṃ khīṇāsavānaṃ javanacittaṃ na itaresaṃ viya vipphārikaṃ, santasabhāvatāya pana sannisinnarasaṃ siyāti tassa paṇṇapuṭaṃ dassitaṃ. Dhammasaṅgahe akusalaniddese adhipatino viya paṭṭhāne kiriyajavanānantaraṃ tadārammaṇassa labbhamānassa avacane na kiñci kāraṇaṃ dissati. Tathā hi vuttaṃ tattha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘heṭṭhā dassitanayattā’’ti (dha. sa. aṭṭha. 429). Na cettha dassitanayattāti sakkā vattuṃ vipākadhammadhammehi kusalākusalehi ataṃsabhāvānaṃ nayadassanassa ayujjamānakattā. Apica tattha vīmaṃsāya kesuci sabbesañca adhipatīnaṃ abhāvato ekarasaṃ desanaṃ dassetuṃ ‘‘uddhaṭo’’ti ca sakkā vattuṃ, idha pana na tādisaṃ avacane kāraṇaṃ labbhatīti ‘‘avacane kāraṇaṃ natthī’’ti vuttaṃ.
អធិប្បាយេនាតិ អកុសលានន្តរំ សហេតុកតទារម្មណំ នត្ថីតិ តស្ស ថេរស្ស មតិមត្តន្តិ ទស្សេតិ។ ‘‘កុសលាកុសលេ និរុទ្ធេ សហេតុកោ វិបាកោ តទារម្មណតា ឧប្បជ្ជតី’’តិ (បដ្ឋា. ៣.១.៩៨) វចនតោ បន អកុសលានន្តរំ សហេតុកតទារម្មណម្បិ វិជ្ជតិយេវាតិ ឧប្បត្តិំ វទន្តស្ស យុត្តគ្គហណវសេនាតិ អធិប្បាយោ។
Adhippāyenāti akusalānantaraṃ sahetukatadārammaṇaṃ natthīti tassa therassa matimattanti dasseti. ‘‘Kusalākusale niruddhe sahetuko vipāko tadārammaṇatā uppajjatī’’ti (paṭṭhā. 3.1.98) vacanato pana akusalānantaraṃ sahetukatadārammaṇampi vijjatiyevāti uppattiṃ vadantassa yuttaggahaṇavasenāti adhippāyo.
ន ឯត្ថ ការណំ ទិស្សតីតិ ឯតេន តិហេតុកជវនានន្តរំ តិវិធម្បិ តទារម្មណំ យុត្តន្តិ ទស្សេតិ។ យេន អធិប្បាយេនាតិ បឋមថេរេន តាវ ឯកេន កម្មុនា អនេកតទារម្មណំ និព្ពត្តមានំ កម្មវិសេសាភាវា តំតំជវនសង្ខាតបច្ចយវិសេសេន វិសិដ្ឋំ ហោតីតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន ជវនវសេន តទារម្មណស្ស សសង្ខារាទិវិធានំ វុត្តំ, វិបាកេន នាម កម្មសរិក្ខេន ភវិតព្ពំ, ន កម្មវិរុទ្ធសភាវេន។ អញ្ញថា អនិដ្ឋប្បសង្គោ សិយាតិ ឯវមធិប្បាយេន ទុតិយត្ថេរោ កម្មវសេនេវ តទារម្មណវិសេសំ អាហ។ ញាណស្ស ជច្ចន្ធាទិទុគ្គតិវិបត្តិនិមិត្តបដិបក្ខតា វិយ សុគតិវិបត្តិនិមិត្តបដិបក្ខតាបិ សិយាតិ មញ្ញមានោ តតិយត្ថេរោ ‘‘តិហេតុកកម្មតោ ទុហេតុកបដិសន្ធិម្បិ នានុជានាតី’’តិ ឥមិនា នយេន តេសុ វាទេសុ អធិប្បាយាវិរោធវសេន យុត្តំ គហេតព្ពំ។ មហាបករណេ អាគតបាឡិយាតិ ‘‘សហេតុកោ ធម្មោ អហេតុកស្ស ធម្មស្ស អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ៣.១.១០២) ឥមស្ស វិភង្គេ ‘‘សហេតុកំ ភវង្គំ អហេតុកស្ស ភវង្គស្ស អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ, សហេតុកា ខន្ធា វុដ្ឋានស្ស អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ ឯវមាទិនា បដ្ឋានេ សហេតុកទុកាទីសុ អាគតបាឡិយាតិ អត្ថោ។
Na ettha kāraṇaṃ dissatīti etena tihetukajavanānantaraṃ tividhampi tadārammaṇaṃ yuttanti dasseti. Yena adhippāyenāti paṭhamatherena tāva ekena kammunā anekatadārammaṇaṃ nibbattamānaṃ kammavisesābhāvā taṃtaṃjavanasaṅkhātapaccayavisesena visiṭṭhaṃ hotīti iminā adhippāyena javanavasena tadārammaṇassa sasaṅkhārādividhānaṃ vuttaṃ, vipākena nāma kammasarikkhena bhavitabbaṃ, na kammaviruddhasabhāvena. Aññathā aniṭṭhappasaṅgo siyāti evamadhippāyena dutiyatthero kammavaseneva tadārammaṇavisesaṃ āha. Ñāṇassa jaccandhādiduggativipattinimittapaṭipakkhatā viya sugativipattinimittapaṭipakkhatāpi siyāti maññamāno tatiyatthero ‘‘tihetukakammato duhetukapaṭisandhimpi nānujānātī’’ti iminā nayena tesu vādesu adhippāyāvirodhavasena yuttaṃ gahetabbaṃ. Mahāpakaraṇe āgatapāḷiyāti ‘‘sahetuko dhammo ahetukassa dhammassa anantarapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 3.1.102) imassa vibhaṅge ‘‘sahetukaṃ bhavaṅgaṃ ahetukassa bhavaṅgassa anantarapaccayena paccayo, sahetukā khandhā vuṭṭhānassa anantarapaccayena paccayo’’ti evamādinā paṭṭhāne sahetukadukādīsu āgatapāḷiyāti attho.
កាមាវចរកុសលវិបាកវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Kāmāvacarakusalavipākavaṇṇanā niṭṭhitā.
