| Library / Tipiṭaka / ತಿಪಿಟಕ • Tipiṭaka / ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣೀ-ಅನುಟೀಕಾ • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
ವಿಪಾಕುದ್ಧಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ
Vipākuddhārakathāvaṇṇanā
ಯತೋ ತಿಹೇತುಕಾದಿಕಮ್ಮತೋ। ಯಸ್ಮಿಞ್ಚ ಠಾನೇತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಆದಿಟ್ಠಾನೇ, ಸುಗತಿದುಗ್ಗತಿಯಂ ವಾ। ತಿಹೇತುಕತೋ ದುಹೇತುಕಂ ಅನಿಚ್ಛನ್ತೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಪವತ್ತಿವಿಪಾಕಂ ಪನ ತಿಹೇತುಕತೋ ದುಹೇತುಕಮ್ಪಿ ಇಚ್ಛತಿ ಏವ। ತಥಾ ಹಿ ವಕ್ಖತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ಯಂ ಪುರಿಮಾಯ ಹೇತುಕಿತ್ತನಲದ್ಧಿಯಾ ನ ಯುಜ್ಜತೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೪೯೮)।
Yato tihetukādikammato. Yasmiñca ṭhāneti paṭisandhiādiṭṭhāne, sugatiduggatiyaṃ vā. Tihetukato duhetukaṃ anicchanto paṭisandhinti adhippāyo. Pavattivipākaṃ pana tihetukato duhetukampi icchati eva. Tathā hi vakkhati aṭṭhakathāyaṃ ‘‘yaṃ purimāya hetukittanaladdhiyā na yujjatī’’ti (dha. sa. aṭṭha. 498).
ಯೇ ‘‘ತಸ್ಸೇವ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ವಿಪಾಕಾವಸೇಸೇನಾ’’ತಿ, ‘‘ಏಕಪುಪ್ಫಂ ಯಜಿತ್ವಾನ, ಅಸೀತಿ ಕಪ್ಪಕೋಟಿಯೋ (ಥೇರಗಾ॰ ೯೬)। ದುಗ್ಗತಿಂ ನಾಭಿಜಾನಾಮೀ’’ತಿ (ಅಪ॰ ಥೇರ ೨.೪೬.೬೪) ಚ ಏವಮಾದಿವಚನಸ್ಸ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಂ ಅಜಾನನ್ತಾ ‘‘ಕಿಂ ನು ಖೋ ಏಕೇನಪಿ ಕಮ್ಮೇನ ಅನೇಕಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಹೋತೀ’’ತಿ, ‘‘ದಿಸ್ವಾ ಕುಮಾರಂ ಸತಪುಞ್ಞಲಕ್ಖಣ’’ನ್ತಿಆದಿವಚನಸ್ಸ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೨೦೫) ಅತ್ಥಂ ಅಸಲ್ಲಕ್ಖೇತ್ವಾ ‘‘ಕಿನ್ನು ಖೋ ನಾನಾಕಮ್ಮೇಹಿ ಏಕಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಹೋತೀ’’ತಿ ಸಂಸಯಪಕ್ಖನ್ದಾ, ತೇಸಂ ಬೀಜಙ್ಕುರೋಪಮಾಯ ‘‘ಏಕಸ್ಮಾ ಏಕಾ, ಅನೇಕಸ್ಮಾ ಚ ಅನೇಕಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಹೋತೀ’’ತಿ ವಿನಿಚ್ಛಿತತ್ತಾ ಕಮ್ಮಪಟಿಸನ್ಧಿವವತ್ಥಾನತೋ ಸಾಕೇತಪಞ್ಹೇ ವಿಪಾಕುದ್ಧಾರಕಥಾಯ ಉಸ್ಸದಕಿತ್ತನಗಹಣಸ್ಸ ಸಮ್ಬನ್ಧಂ ಆಹ ‘‘ಕಮ್ಮವಸೇನ…ಪೇ॰… ದಸ್ಸೇತು’’ನ್ತಿ। ಪಟಿಸನ್ಧಿಜನಕಕಮ್ಮವಸೇನ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಪಾಕೋ ಏವ ಅಲೋಭಲೋಭಾದಿಗುಣದೋಸಾತಿರೇಕಭಾವಹೇತೂತಿ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸೋ ತೇನ ಕಮ್ಮೇನ ದಿನ್ನಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತೋ ಲುದ್ಧೋ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಲೋಭವಸೇನ, ದೋಸ, ಮೋಹ , ಲೋಭದೋಸ, ಲೋಭಮೋಹ, ದೋಸಮೋಹ, ಲೋಭದೋಸಮೋಹವಸೇನಾತಿ ತಯೋ ಏಕಕಾ, ತಯೋ ದ್ವಿಕಾ, ಏಕೋ ತಿಕೋತಿ ಲೋಭಾದಿದಸ್ಸನವಸೇನ ಅಕುಸಲಪಕ್ಖೇಯೇವ ಸತ್ತ ವಾರಾ। ತಥಾ ಕುಸಲಪಕ್ಖೇ ಅಲೋಭಾದಿದಸ್ಸನವಸೇನಾತಿ ಚುದ್ದಸ ವಾರಾ ಲಬ್ಭನ್ತಿ।
Ye ‘‘tasseva kammassa vipākāvasesenā’’ti, ‘‘ekapupphaṃ yajitvāna, asīti kappakoṭiyo (theragā. 96). Duggatiṃ nābhijānāmī’’ti (apa. thera 2.46.64) ca evamādivacanassa adhippāyaṃ ajānantā ‘‘kiṃ nu kho ekenapi kammena anekā paṭisandhi hotī’’ti, ‘‘disvā kumāraṃ satapuññalakkhaṇa’’ntiādivacanassa (dī. ni. 3.205) atthaṃ asallakkhetvā ‘‘kinnu kho nānākammehi ekā paṭisandhi hotī’’ti saṃsayapakkhandā, tesaṃ bījaṅkuropamāya ‘‘ekasmā ekā, anekasmā ca anekā paṭisandhi hotī’’ti vinicchitattā kammapaṭisandhivavatthānato sāketapañhe vipākuddhārakathāya ussadakittanagahaṇassa sambandhaṃ āha ‘‘kammavasena…pe… dassetu’’nti. Paṭisandhijanakakammavasena paṭisandhivipāko eva alobhalobhādiguṇadosātirekabhāvahetūti attho daṭṭhabbo. Tathā hi vuttaṃ ‘‘so tena kammena dinnapaṭisandhivasena nibbatto luddho hotī’’tiādi. Ettha ca lobhavasena, dosa, moha , lobhadosa, lobhamoha, dosamoha, lobhadosamohavasenāti tayo ekakā, tayo dvikā, eko tikoti lobhādidassanavasena akusalapakkheyeva satta vārā. Tathā kusalapakkhe alobhādidassanavasenāti cuddasa vārā labbhanti.
ತತ್ಥ ‘‘ಅಲೋಭದೋಸಾಮೋಹಾ, ಅಲೋಭಾದೋಸಮೋಹಾ, ಅಲೋಭದೋಸಾಮೋಹಾ ಬಲವನ್ತೋ’’ತಿ ಆಗತೇಹಿ ಕುಸಲಪಕ್ಖೇ ತತಿಯದುತಿಯಪಠಮವಾರೇಹಿ ದೋಸುಸ್ಸದಮೋಹುಸ್ಸದದೋಸಮೋಹುಸ್ಸದವಾರಾ ಗಹಿತಾ। ತಥಾ ಅಕುಸಲಪಕ್ಖೇ ‘‘ಲೋಭಾದೋಸಮೋಹಾ, ಲೋಭದೋಸಾಮೋಹಾ, ಲೋಭಾದೋಸಾಮೋಹಾ ಬಲವನ್ತೋ’’ತಿ ಆಗತೇಹಿ ತತಿಯದುತಿಯಪಠಮವಾರೇಹಿ ಅದೋಸುಸ್ಸದಅಮೋಹುಸ್ಸದಅದೋಸಾಮೋಹುಸ್ಸದವಾರಾ ಗಹಿತಾಯೇವಾತಿ ಅಕುಸಲಕುಸಲಪಕ್ಖೇ ತಯೋ ತಯೋ ವಾರೇ ಅನ್ತೋಗಧೇ ಕತ್ವಾ ಅಟ್ಠೇವ ವಾರಾ ದಸ್ಸಿತಾ। ಯೇ ಪನ ಉಭಯೇಸಂ ವೋಮಿಸ್ಸತಾವಸೇನೇವ ಲೋಭಾಲೋಭುಸ್ಸದವಾರಾದಯೋ ಅಪರೇ ಏಕೂನಪಞ್ಞಾಸ ವಾರಾ ದಸ್ಸೇತಬ್ಬಾ, ತೇ ಅಸಮ್ಭವತೋ ಏವ ನ ದಸ್ಸಿತಾ। ನ ಹಿ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಸನ್ತಾನೇ ಅನ್ತರೇನ ಅವತ್ಥನ್ತರಂ ಲೋಭೋ ಬಲವಾ ಅಲೋಭೋ ಚಾತಿ ಯುಜ್ಜತಿ। ಪಟಿಪಕ್ಖತೋಯೇವ ಹಿ ಏತೇಸಂ ಬಲವದುಬ್ಬಲಭಾವೋ, ಸಹಜಾತಧಮ್ಮತೋ ವಾ। ತೇಸು ಲೋಭಸ್ಸ ತಾವ ಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ಅಲೋಭೇನ ಅನಭಿಭೂತತಾಯ ಬಲವಭಾವೋ, ತಥಾ ದೋಸಮೋಹಾನಂ ಅದೋಸಾಮೋಹೇಹಿ। ಅಲೋಭಾದೀನಂ ಪನ ಲೋಭಾದಿಅಭಿಭವನತೋ ಸಬ್ಬೇಸಞ್ಚ ಸಮಾನಜಾತಿಯಂ ಸಮಭಿಭೂಯ ಪವತ್ತಿವಸೇನೇವ ಸಹಜಾತಧಮ್ಮತೋ ಬಲವಭಾವೋ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ಲೋಭೋ ಬಲವಾ, ಅಲೋಭೋ ಮನ್ದೋ, ಅದೋಸಾಮೋಹಾ ಬಲವನ್ತೋ, ದೋಸಮೋಹಾ ಮನ್ದಾ’’ತಿ। ಸೋ ಚ ತೇಸಂ ಮನ್ದಬಲವಭಾವೋ ಪುರಿಮೂಪನಿಸ್ಸಯತೋ ಆಸಯಸ್ಸ ಪರಿಭಾವಿತತಾಯ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಏತ್ಥ ಚ ಪಠಮದುತಿಯೇಹಿ, ಸತ್ತಮಪಠಮೇಹಿ ವಾ ವಾರೇಹಿ ತಿಹೇತುಕಕಮ್ಮತೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಪವತ್ತಿವಸೇನ ತಿಹೇತುಕವಿಪಾಕೋ, ಇತರೇಹಿ ತಿಹೇತುಕದುಹೇತುಕಕಮ್ಮತೋ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಪವತ್ತಿವಸೇನ ದುಹೇತುಕಾಹೇತುಕವಿಪಾಕಾ ದಸ್ಸಿತಾತಿ ಅಯಮ್ಪಿ ವಿಸೇಸೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
Tattha ‘‘alobhadosāmohā, alobhādosamohā, alobhadosāmohā balavanto’’ti āgatehi kusalapakkhe tatiyadutiyapaṭhamavārehi dosussadamohussadadosamohussadavārā gahitā. Tathā akusalapakkhe ‘‘lobhādosamohā, lobhadosāmohā, lobhādosāmohā balavanto’’ti āgatehi tatiyadutiyapaṭhamavārehi adosussadaamohussadaadosāmohussadavārā gahitāyevāti akusalakusalapakkhe tayo tayo vāre antogadhe katvā aṭṭheva vārā dassitā. Ye pana ubhayesaṃ vomissatāvaseneva lobhālobhussadavārādayo apare ekūnapaññāsa vārā dassetabbā, te asambhavato eva na dassitā. Na hi ekasmiṃ santāne antarena avatthantaraṃ lobho balavā alobho cāti yujjati. Paṭipakkhatoyeva hi etesaṃ balavadubbalabhāvo, sahajātadhammato vā. Tesu lobhassa tāva paṭipakkhato alobhena anabhibhūtatāya balavabhāvo, tathā dosamohānaṃ adosāmohehi. Alobhādīnaṃ pana lobhādiabhibhavanato sabbesañca samānajātiyaṃ samabhibhūya pavattivaseneva sahajātadhammato balavabhāvo. Tena vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘lobho balavā, alobho mando, adosāmohā balavanto, dosamohā mandā’’ti. So ca tesaṃ mandabalavabhāvo purimūpanissayato āsayassa paribhāvitatāya veditabbo. Ettha ca paṭhamadutiyehi, sattamapaṭhamehi vā vārehi tihetukakammato paṭisandhipavattivasena tihetukavipāko, itarehi tihetukaduhetukakammato yathāsambhavaṃ paṭisandhipavattivasena duhetukāhetukavipākā dassitāti ayampi viseso veditabbo.
ಇಧಾತಿ ವಿಪಾಕುದ್ಧಾರಮಾತಿಕಾಯಂ। ತೇನ ಹೇತುಕಿತ್ತನಂ ವಿಸೇಸೇತಿ। ಜಚ್ಚನ್ಧಾದಿವಿಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಮೋಹೋ, ಸಬ್ಬಾಕುಸಲಂ ವಾ। ಯಂ ಪನ ವುತ್ತನ್ತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ತೇನ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗವಚನೇನ। ಗತಿಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಸತಿ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿಮ್ಹಿ ನಿಪ್ಫಾದೇತಬ್ಬೇ। ಅಞ್ಞತ್ಥಾತಿ ನಿಕನ್ತಿಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇಸು। ಕಮ್ಮಸರಿಕ್ಖಕೋತಿ ಇಧ ಸಾತಿಸಯೋ ಸರಿಕ್ಖಭಾವೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಇತರಥಾ ತಿಹೇತುಕದುಹೇತುಕಾಪಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಸರಿಕ್ಖಾಯೇವಾತಿ ದಸ್ಸಿತಮೇತನ್ತಿ। ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನೀತಿ ಏತ್ಥ ಪಞ್ಚವಿಞ್ಞಾಣಾನಿ ವಿಯ ಅಪುಬ್ಬನಿಸ್ಸಯಪವತ್ತಿನೀ ವಿಜಾನನವಿಸೇಸರಹಿತಾ ಚ ಮನೋಧಾತು ಇಟ್ಠಾದಿಭಾಗಗ್ಗಹಣೇ ನ ಸಮತ್ಥಾತಿ ‘‘ಪಾಕಟಾಯೇವಾ’’ತಿ ನ ವುತ್ತಾ, ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ವಾ ಸಙ್ಗಹಿತಾ। ತದಾರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯಸಬ್ಬಜವನವತಾತಿ ತದಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭೂತಸಕಲಜವನಪ್ಪವತ್ತಿಸಹಿತೇನ। ಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಇಧ ಪರಿಪಕ್ಕತ್ತಾ ಆಯತನಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅಞ್ಞಕಾಲೇತಿ ಅಬುದ್ಧಿಪವತ್ತಿಕಾಲೇ।
Idhāti vipākuddhāramātikāyaṃ. Tena hetukittanaṃ viseseti. Jaccandhādivipattinimittaṃ moho, sabbākusalaṃ vā. Yaṃ pana vuttanti sambandho. Tena paṭisambhidāmaggavacanena. Gatisampattiyā sati ñāṇasampayutte paṭisandhimhi nipphādetabbe. Aññatthāti nikantipaṭisandhikkhaṇesu. Kammasarikkhakoti idha sātisayo sarikkhabhāvo adhippetoti daṭṭhabbo. Itarathā tihetukaduhetukāpi aññamaññaṃ sarikkhāyevāti dassitametanti. Cakkhuviññāṇādīnīti ettha pañcaviññāṇāni viya apubbanissayapavattinī vijānanavisesarahitā ca manodhātu iṭṭhādibhāgaggahaṇe na samatthāti ‘‘pākaṭāyevā’’ti na vuttā, ādi-saddena vā saṅgahitā. Tadārammaṇapaccayasabbajavanavatāti tadārammaṇassa paccayabhūtasakalajavanappavattisahitena. Yaṃ sandhāya ‘‘idha paripakkattā āyatanāna’’nti vuttaṃ. Aññakāleti abuddhipavattikāle.
ಅನುಲೋಮೇತಿ ಧಮ್ಮಾನುಲೋಮೇ। ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯಾತಿ ಆಸೇವನಭೂತಾ ಪಚ್ಚಯಾ। ನ ಮಗ್ಗೇ ಅಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯೇ । ಸೋಪಿ ಮೋಘವಾರೋ ಲಬ್ಭೇಯ್ಯಾತಿ ಯದಿ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಮ್ಪಿ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯೋ ಸಿಯಾ, ಯಥಾ ‘‘ಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಧಮ್ಮಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ ಧಮ್ಮೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯಾ ನ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೨.೩) ಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯಾ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೨.೧೪) ಅನುಲೋಮಪಚ್ಚನೀಯೇ, ಪಚ್ಚನೀಯಾನುಲೋಮೇ ಚ ‘‘ಸುಖಾ…ಪೇ॰… ನ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯಾ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯಾ’’ತಿ ಚ ವುತ್ತಂ ಹಸಿತುಪ್ಪಾದಚಿತ್ತವಸೇನ, ಏವಂ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನವಸೇನ ‘‘ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಧಮ್ಮಂ ಪಟಿಚ್ಚಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತನಯೇನ ಪಾಠೋ ಸಿಯಾ, ತಥಾ ಚ ಸತಿ ವಾರದ್ವಯವಸೇನ ಗಣನಾಯಂ ‘‘ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯಾ ನ ಮಗ್ಗೇ ದ್ವೇ। ನ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯಾ ಆಸೇವನೇ ದ್ವೇ’’ತಿ ಚ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ, ನ ಪನ ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾ ನ ಲಬ್ಭೇಯ್ಯಾಯಂ ಮೋಘವಾರೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
Anulometi dhammānulome. Āsevanapaccayāti āsevanabhūtā paccayā. Na magge amaggapaccaye . Sopi moghavāro labbheyyāti yadi voṭṭhabbanampi āsevanapaccayo siyā, yathā ‘‘sukhāya vedanāya sampayuttaṃ dhammaṃ paṭicca sukhāya vedanāya sampayutto dhammo uppajjati āsevanapaccayā na (paṭṭhā. 1.2.3) maggapaccayā’’ti (paṭṭhā. 1.2.14) anulomapaccanīye, paccanīyānulome ca ‘‘sukhā…pe… na maggapaccayā āsevanapaccayā’’ti ca vuttaṃ hasituppādacittavasena, evaṃ voṭṭhabbanavasena ‘‘adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttaṃ dhammaṃ paṭiccā’’tiādinā pubbe vuttanayena pāṭho siyā, tathā ca sati vāradvayavasena gaṇanāyaṃ ‘‘āsevanapaccayā na magge dve. Na maggapaccayā āsevane dve’’ti ca vattabbaṃ siyā, na pana vuttaṃ, tasmā na labbheyyāyaṃ moghavāroti adhippāyo.
ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಮ್ಪಿ ಯದಿ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯೋ ಸಿಯಾ, ದುತಿಯಮೋಘವಾರೇ ಅತ್ತನೋ ವಿಯ ತತಿಯಚತುತ್ಥವಾರೇಸುಪಿ ಸಿಯಾ, ತಥಾ ಸತಿ ಅತ್ತನಾಪಿ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ ಸಿಯಾ। ನ ಹಿ…ಪೇ॰… ಅವುತ್ತೋ ಅತ್ಥಿ ‘‘ಪುರಿಮಾ ಪುರಿಮಾ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಅನವಸೇಸತೋ ವುತ್ತತ್ತಾ। ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಸ್ಸ…ಪೇ॰… ಅವುತ್ತೋ ‘‘ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಧಮ್ಮೋ ಕುಸಲಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ। ಅಕುಸಲಸ್ಸ…ಪೇ॰… ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ ವಚನಾಭಾವತೋ। ನ ಕೇವಲಂ ಅವುತ್ತೋ, ಅಥ ಖೋ ಕುಸಲಂ…ಪೇ॰… ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತೋವ। ಅಥಾಪಿ ಸಿಯಾತಿಆದಿ ಮಗ್ಗಸೋಧನತ್ಥಮೇವ ವುಚ್ಚತಿ। ಸಮಾನವೇದನಾನಂ ಏವ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯಭಾವಸ್ಸ ದಸ್ಸನತೋ ‘‘ಅಸಮಾನವೇದನಾನಂ ವಸೇನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಏವಂ ‘‘ಆಸೇವನ ಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿಪಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ, ಸಮಾನವೇದನಾವಸೇನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಅಭಿನ್ನಜಾತಿಕಸ್ಸ ಚಾತಿ ಚ-ಸದ್ದೋ ಅಭಿನ್ನವೇದನಸ್ಸ ಚಾತಿ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡನತ್ಥೋ। ವೇದನಾತ್ತಿಕೇಪಿ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಸ್ಸ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯತ್ತಸ್ಸ ಅಭಾವಾತಿ ಯೋಜನಾ। ಕುಸಲತ್ತಿಕಾದೀಸು ಯಥಾದಸ್ಸಿತಪಾಳಿಪ್ಪದೇಸೇಸುಪೀತಿ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡನತ್ಥೋ ಪಿ-ಸದ್ದೋ। ಗಣನಾಯ ಕಾರಣಭೂತಾಯ ಗಣನಾಯ ನಿದ್ಧಾರಿಯಮಾನಾಯ ಸತಿ ಗಣನಾಯ ವಾ ಅಬ್ಭನ್ತರೇ। ದುತಿಯೋ ಮೋಘವಾರೋ ವೀಮಂಸಿತಬ್ಬೋತಿ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯತ್ತಾಭಾವಾ ಜವನಟ್ಠಾನೇ ಠಾತುಂ ನ ಯುಜ್ಜತಿ। ನ ಹಿ ವಿನಾ ಆಸೇವನಂ ಜವನಪ್ಪವತ್ತಿ ಅತ್ಥೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
Voṭṭhabbanampi yadi āsevanapaccayo siyā, dutiyamoghavāre attano viya tatiyacatutthavāresupi siyā, tathā sati attanāpi kusalākusalānaṃ siyā. Na hi…pe… avutto atthi ‘‘purimā purimā kusalā dhammā’’tiādinā anavasesato vuttattā. Voṭṭhabbanassa…pe… avutto ‘‘abyākato dhammo kusalassa dhammassa āsevanapaccayena paccayo. Akusalassa…pe… paccayo’’ti vacanābhāvato. Na kevalaṃ avutto, atha kho kusalaṃ…pe… paṭikkhittova. Athāpi siyātiādi maggasodhanatthameva vuccati. Samānavedanānaṃ eva āsevanapaccayabhāvassa dassanato ‘‘asamānavedanānaṃ vasenā’’ti vuttaṃ. Evaṃ ‘‘āsevana paccayena paccayo’’tipi vattabbaṃ siyā, samānavedanāvasenāti adhippāyo. Abhinnajātikassa cāti ca-saddo abhinnavedanassa cāti sampiṇḍanattho. Vedanāttikepi voṭṭhabbanassa āsevanapaccayattassa abhāvāti yojanā. Kusalattikādīsu yathādassitapāḷippadesesupīti sampiṇḍanattho pi-saddo. Gaṇanāya kāraṇabhūtāya gaṇanāya niddhāriyamānāya sati gaṇanāya vā abbhantare. Dutiyo moghavāro vīmaṃsitabboti āsevanapaccayattābhāvā javanaṭṭhāne ṭhātuṃ na yujjati. Na hi vinā āsevanaṃ javanappavatti atthīti adhippāyo.
ಅಪಿಚೇತ್ಥ ‘‘ಯಂ ಜವನಭಾವಪ್ಪತ್ತಂ, ತಂ ಛಿನ್ನಮೂಲಕರುಕ್ಖಪುಪ್ಫಂ ವಿಯಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೫೬೬) ವಕ್ಖಮಾನತ್ತಾ ಅನುಪಚ್ಛಿನ್ನಭವಮೂಲಾನಂ ಪವತ್ತಮಾನಸ್ಸ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಸ್ಸ ಕಿರಿಯಭಾವೋ ನ ಸಿಯಾ, ವುತ್ತೋ ಚ ‘‘ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಹೋತಿ ಕಿರಿಯಾ ನೇವ ಕುಸಲಾ ನಾಕುಸಲಾ ನ ಚ ಕಮ್ಮವಿಪಾಕಾ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಾ’’ತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಜವನಟ್ಠಾನೇ ಠತ್ವಾತಿ ಜವನಸ್ಸ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಟ್ಠಾನೇ ದ್ವಿಕ್ಖತ್ತುಂ ಪವತ್ತಿತ್ವಾ, ನ ಜವನಭಾವೇನಾ’’ತಿ, ‘‘ಆಸೇವನಂ ಲಭಿತ್ವಾತಿ ಚ ಆಸೇವನಂ ವಿಯ ಆಸೇವನ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ನ ಕೋಚಿ ವಿರೋಧೋ, ವಿಪ್ಫಾರಿಕಸ್ಸ ಪನ ಸತೋ ದ್ವಿಕ್ಖತ್ತುಂ ಪವತ್ತಿಯೇವೇತ್ಥ ಆಸೇವನಸದಿಸತಾ। ವಿಪ್ಫಾರಿಕತಾಯ ಹಿ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಸಮುಟ್ಠಾಪಕತ್ತಞ್ಚಸ್ಸ ವುಚ್ಚತಿ। ವಿಪ್ಫಾರಿಕಮ್ಪಿ ಜವನಂ ವಿಯ ಅನೇಕಕ್ಖತ್ತುಂ ಅಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ದುಬ್ಬಲತ್ತಾ ನ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯತೋ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ಪವತ್ತೇಯ್ಯಾತಿ ನ ಇಮಸ್ಸ ಪಾಠೇ ಆಸೇವನತ್ಥಂ ವುತ್ತಂ, ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ ಪರಿಯಾಯತೋ ವುತ್ತಂ ಯಥಾ ‘‘ಫಲಚಿತ್ತೇಸು ಮಗ್ಗಙ್ಗಂ ಮಗ್ಗಪರಿಯಾಪನ್ನ’’ನ್ತಿ। ಅಯಮೇತ್ಥ ಅತ್ತನೋಮತಿ। ಅಯಮ್ಪಿ ಪೋರಾಣಕೇಹಿ ಅಸಂವಣ್ಣಿತತ್ತಾ ಸಾಧುಕಂ ಉಪಪರಿಕ್ಖಿತಬ್ಬೋ।
Apicettha ‘‘yaṃ javanabhāvappattaṃ, taṃ chinnamūlakarukkhapupphaṃ viyā’’ti (dha. sa. aṭṭha. 566) vakkhamānattā anupacchinnabhavamūlānaṃ pavattamānassa voṭṭhabbanassa kiriyabhāvo na siyā, vutto ca ‘‘yasmiṃ samaye manoviññāṇadhātu uppannā hoti kiriyā neva kusalā nākusalā na ca kammavipākā upekkhāsahagatā’’ti, tasmā ‘‘javanaṭṭhāne ṭhatvāti javanassa uppajjanaṭṭhāne dvikkhattuṃ pavattitvā, na javanabhāvenā’’ti, ‘‘āsevanaṃ labhitvāti ca āsevanaṃ viya āsevana’’nti vuccamāne na koci virodho, vipphārikassa pana sato dvikkhattuṃ pavattiyevettha āsevanasadisatā. Vipphārikatāya hi viññattisamuṭṭhāpakattañcassa vuccati. Vipphārikampi javanaṃ viya anekakkhattuṃ appavattiyā dubbalattā na nippariyāyato āsevanapaccayabhāvena pavatteyyāti na imassa pāṭhe āsevanatthaṃ vuttaṃ, aṭṭhakathāyaṃ pana pariyāyato vuttaṃ yathā ‘‘phalacittesu maggaṅgaṃ maggapariyāpanna’’nti. Ayamettha attanomati. Ayampi porāṇakehi asaṃvaṇṇitattā sādhukaṃ upaparikkhitabbo.
ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾತಿ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಾವಜ್ಜನಾನಂ ಅನತ್ಥನ್ತರಭಾವತೋ ‘‘ಆವಜ್ಜನಾ’’ಇಚ್ಚೇವ ವುತ್ತಂ, ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಟ್ಠಾನೇಪೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ತಸ್ಮಾತಿ ಯಸ್ಮಾ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಂ ಆವಜ್ಜನಾಯೇವ ಅತ್ಥತೋ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಾಹೇತುಕಕಿರಿಯಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಭಾವತೋ, ತಸ್ಮಾ। ತಂ ಆವಜ್ಜನಾ ವಿಯ ಸತಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಂ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಾಕುಸಲಕಿರಿಯಜವನಾನಂ ಏಕನ್ತತೋ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯಭಾವೇನೇವ ವತ್ತೇಯ್ಯ, ನೋ ಅಞ್ಞಥಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ‘‘ವೋಟ್ಠಬ್ಬನತೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಚತುನ್ನನ್ತಿ ಮುಞ್ಛಾಮರಣಾಸನ್ನವೇಲಾದೀಸು ಮನ್ದೀಭೂತವೇಗತಾಯ ಚತ್ತಾರಿಪಿ ಜವನಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯುನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ವುತ್ತಂ। ಅಯಮೇತಸ್ಸ ಸಭಾವೋತಿ ಆರಮ್ಮಣಮುಖೇನಪಿ ಚಿತ್ತನಿಯಾಮಂಯೇವ ದಸ್ಸೇತಿ। ಯದಿಪಿ ‘‘ಜವನಾಪಾರಿಪೂರಿಯಾ…ಪೇ॰… ಯುತ್ತೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ‘‘ಆವಜ್ಜನಾದೀನಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಭವಿತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತೀ’’ತಿ ಪನ ವುತ್ತತ್ತಾ ಚಿತ್ತಪ್ಪವತ್ತಿವಸೇನ ಪಠಮಮೋಘವಾರತೋ ಏತಸ್ಸ ನ ಕೋಚಿ ವಿಸೇಸೋ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಅಯಮ್ಪಿ…ಪೇ॰… ರೇತಬ್ಬೋ’’ತಿ। ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತೇಯೇವ ಪವತ್ತಿಯಂ ‘‘ಭವಙ್ಗ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ನ ತಸ್ಸ ಹೇತುವಸೇನ ಭೇದೋತಿ ‘‘ಸಹೇತುಕಂ ಭವಙ್ಗಂ ಅಹೇತುಕಸ್ಸ ಭವಙ್ಗಸ್ಸ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೩.೧.೧೦೨) ನ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ, ವುತ್ತಞ್ಚ, ತಸ್ಮಾ ಸಹೇತುಕಂ ಭವಙ್ಗನ್ತಿ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ।
Evañca katvāti voṭṭhabbanāvajjanānaṃ anatthantarabhāvato ‘‘āvajjanā’’icceva vuttaṃ, voṭṭhabbanaṭṭhānepīti adhippāyo. Tasmāti yasmā voṭṭhabbanaṃ āvajjanāyeva atthato upekkhāsahagatāhetukakiriyamanoviññāṇadhātubhāvato, tasmā. Taṃ āvajjanā viya sati uppattiyaṃ kāmāvacarakusalākusalakiriyajavanānaṃ ekantato anantarapaccayabhāveneva vatteyya, no aññathāti adhippāyena ‘‘voṭṭhabbanato’’tiādimāha. Catunnanti muñchāmaraṇāsannavelādīsu mandībhūtavegatāya cattāripi javanāni uppajjeyyunti adhippāyena vuttaṃ. Ayametassa sabhāvoti ārammaṇamukhenapi cittaniyāmaṃyeva dasseti. Yadipi ‘‘javanāpāripūriyā…pe… yutto’’ti vuttaṃ, ‘‘āvajjanādīnaṃ paccayo bhavituṃ na sakkotī’’ti pana vuttattā cittappavattivasena paṭhamamoghavārato etassa na koci viseso. Tenevāha ‘‘ayampi…pe… retabbo’’ti. Paṭisandhicitteyeva pavattiyaṃ ‘‘bhavaṅga’’nti vuccamāne na tassa hetuvasena bhedoti ‘‘sahetukaṃ bhavaṅgaṃ ahetukassa bhavaṅgassa anantarapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 3.1.102) na sakkā vattuṃ, vuttañca, tasmā sahetukaṃ bhavaṅganti tadārammaṇaṃ vuttanti viññāyati.
ಸಭಾವಕಿಚ್ಚೇಹಿ ಅತ್ತನೋ ಫಲಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ, ಸಭಾವಕಿಚ್ಚಾನಂ ವಾ ಫಲಭೂತಾನಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಸಭಾವಕಿಚ್ಚಪಚ್ಚಯಭಾವೋ। ಅಪ್ಪಟಿಸಿದ್ಧಂ ದಟ್ಠಬ್ಬನ್ತಿ ‘‘ದುಹೇತುಕಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಅಸಙ್ಖಾರಿಕಜವನಾವಸಾನೇ ಏವಾ’’ತಿ ಇಮಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಅನಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ। ಯಥಾ ಚ ಅಹೇತುಕದುಹೇತುಕಪಟಿಸನ್ಧಿಕಾನಂ ತಿಹೇತುಕಜವನಾವಸಾನೇ ಅಹೇತುಕದುಹೇತುಕತದಾರಮ್ಮಣಂ ಅಪ್ಪಟಿಸಿದ್ಧಂ, ಏವಂ ತಿಹೇತುಕಪಟಿಸನ್ಧಿಕಸ್ಸ ತಿಹೇತುಕಜವನಾನನ್ತರಂ ದುಹೇತುಕತದಾರಮ್ಮಣಂ, ದುಹೇತುಕಪಟಿಸನ್ಧಿಕಸ್ಸ ಚ ದುಹೇತುಕಾನನ್ತರಂ ಅಹೇತುಕತದಾರಮ್ಮಣಂ ಅಪ್ಪಟಿಸಿದ್ಧಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ‘‘ತಿಹೇತುಕಕಮ್ಮಂ ತಿಹೇತುಕಮ್ಪಿ ದುಹೇತುಕಮ್ಪಿ ಅಹೇತುಕಮ್ಪಿ ವಿಪಾಕಂ ದೇತೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೪೯೮) ಹಿ ವುತ್ತಂ। ಪರಿಪುಣ್ಣವಿಪಾಕಸ್ಸಾತಿ ಇಮಿನಾಪಿ ತಿಹೇತುಕಜವನತೋ ಯಥಾವುತ್ತತದಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಅಪ್ಪಟಿಸಿದ್ಧಂಯೇವ ಸಾಧೇತಿ। ನ ಹಿ ಪಚ್ಚಯನ್ತರಸಾಮಗ್ಗಿಯಾ ಅಸತಿ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ಸಬ್ಬಂ ಅವಿಪಚ್ಚನ್ತಂ ಕಮ್ಮಂ ಪರಿಪುಣ್ಣವಿಪಾಕಂ ಹೋತೀತಿ। ಮುಖನಿದಸ್ಸನಮತ್ತಮೇವ ಯಥಾವುತ್ತತದಾರಮ್ಮಣಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಅವಿಭಾವಿತತ್ತಾ। ತಿಹೇತುಕಾದಿಕಮ್ಮಸ್ಸ ಹಿ ಉಕ್ಕಟ್ಠಸ್ಸ ತಿಹೇತುಕಕಮ್ಮಸ್ಸ ಸೋಳಸ, ಇತರಸ್ಸ ದ್ವಾದಸ, ಉಕ್ಕಟ್ಠಸ್ಸೇವ ದುಹೇತುಕಕಮ್ಮಸ್ಸ ದ್ವಾದಸ, ಇತರಸ್ಸ ಅಟ್ಠಾತಿ ಏವಂ ಸೋಳಸವಿಪಾಕಚಿತ್ತಾದೀನಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾನಿ। ತಸ್ಮಾತಿ ಯಸ್ಮಾ ಪರಿಪುಣ್ಣವಿಪಾಕಸ್ಸ ಪಟಿಸನ್ಧಿಜನಕಕಮ್ಮಸ್ಸ ವಸೇನ ವಿಪಾಕವಿಭಾವನಾಯ ಮುಖನಿದಸ್ಸನಮತ್ತಮೇವೇತಂ, ತಸ್ಮಾ।
Sabhāvakiccehi attano phalassa paccayabhāvo, sabhāvakiccānaṃ vā phalabhūtānaṃ paccayabhāvo sabhāvakiccapaccayabhāvo. Appaṭisiddhaṃ daṭṭhabbanti ‘‘duhetukasomanassasahagataasaṅkhārikajavanāvasāne evā’’ti imassa atthassa anadhippetattā. Yathā ca ahetukaduhetukapaṭisandhikānaṃ tihetukajavanāvasāne ahetukaduhetukatadārammaṇaṃ appaṭisiddhaṃ, evaṃ tihetukapaṭisandhikassa tihetukajavanānantaraṃ duhetukatadārammaṇaṃ, duhetukapaṭisandhikassa ca duhetukānantaraṃ ahetukatadārammaṇaṃ appaṭisiddhaṃ daṭṭhabbaṃ. ‘‘Tihetukakammaṃ tihetukampi duhetukampi ahetukampi vipākaṃ detī’’ti (dha. sa. aṭṭha. 498) hi vuttaṃ. Paripuṇṇavipākassāti imināpi tihetukajavanato yathāvuttatadārammaṇassa appaṭisiddhaṃyeva sādheti. Na hi paccayantarasāmaggiyā asati tadārammaṇaṃ sabbaṃ avipaccantaṃ kammaṃ paripuṇṇavipākaṃ hotīti. Mukhanidassanamattameva yathāvuttatadārammaṇappavattiyā avibhāvitattā. Tihetukādikammassa hi ukkaṭṭhassa tihetukakammassa soḷasa, itarassa dvādasa, ukkaṭṭhasseva duhetukakammassa dvādasa, itarassa aṭṭhāti evaṃ soḷasavipākacittādīni yojetabbāni. Tasmāti yasmā paripuṇṇavipākassa paṭisandhijanakakammassa vasena vipākavibhāvanāya mukhanidassanamattamevetaṃ, tasmā.
ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾತಿ ನಾನಾಕಮ್ಮತೋ ತದಾರಮ್ಮಣುಪ್ಪತ್ತಿಯಂ ಇತೋ ಅಞ್ಞಥಾಪಿ ಸಮ್ಭವತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಉಪೇಕ್ಖಾ…ಪೇ॰… ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಕೇನ ಕಿಚ್ಚೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ? ತದಾರಮ್ಮಣಕಿಚ್ಚಂ ತಾವ ನ ಹೋತಿ ಜವನಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಅನಾಲಮ್ಬಣತೋ, ನಾಪಿ ಸನ್ತೀರಣಕಿಚ್ಚಂ ತಥಾ ಅಪ್ಪವತ್ತನತೋ, ಪಟಿಸನ್ಧಿಚುತೀಸು ವತ್ತಬ್ಬಮೇವ ನತ್ಥಿ, ಪಾರಿಸೇಸತೋ ಭವಙ್ಗಕಿಚ್ಚನ್ತಿ ಯುತ್ತಂ ಸಿಯಾ। ನ ಹಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಭೂತಂಯೇವ ಚಿತ್ತಂ ‘‘ಭವಙ್ಗ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ।
Evañca katvāti nānākammato tadārammaṇuppattiyaṃ ito aññathāpi sambhavatoti attho. ‘‘Upekkhā…pe… uppajjatī’’ti ettha kena kiccena uppajjatīti? Tadārammaṇakiccaṃ tāva na hoti javanārammaṇassa anālambaṇato, nāpi santīraṇakiccaṃ tathā appavattanato, paṭisandhicutīsu vattabbameva natthi, pārisesato bhavaṅgakiccanti yuttaṃ siyā. Na hi paṭisandhibhūtaṃyeva cittaṃ ‘‘bhavaṅga’’nti vuccatīti.
ತನ್ನಿನ್ನನ್ತಿ ಆಪಾಥಗತವಿಸಯನಿನ್ನಂ ಆವಜ್ಜನನ್ತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಅಞ್ಞಸ್ಸ ವಿಯ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದಿಕಸ್ಸ ವಿಯ। ಏತಸ್ಸಪಿ ಸಾವಜ್ಜನತಾಯ ಭವಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಅತದತ್ಥಾತಿ ಏತ್ಥ ತಂ-ಸದ್ದೇನ ನಿರೋಧಂ ಪಚ್ಚಾಮಸತಿ। ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾತಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿತೋ। ತನ್ತಿ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಂ। ತಸ್ಸ ನಿರೋಧಸ್ಸ। ತಥಾ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ‘‘ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀ’’ತಿ ಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ವಿವರತಿ। ಯಥಾವುತ್ತಾ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಾ। ವೋದಾನಂ ದುತಿಯಮಗ್ಗಾದೀನಂ ಪುರೇಚಾರಿಕಞಾಣಂ। ಏತೇಸನ್ತಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಚಿತ್ತಮಗ್ಗಾನನ್ತರಫಲಚಿತ್ತಾನಂ। ಏತಸ್ಸಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತವಿಪಾಕಚಿತ್ತಸ್ಸ।
Tanninnanti āpāthagatavisayaninnaṃ āvajjananti sambandho. Aññassa viya paṭhamajjhānādikassa viya. Etassapi sāvajjanatāya bhavitabbanti adhippāyo. Atadatthāti ettha taṃ-saddena nirodhaṃ paccāmasati. Uppattiyāti uppattito. Tanti nevasaññānāsaññāyatanaṃ. Tassa nirodhassa. Tathā ca uppajjatīti ‘‘anantarapaccayo hotī’’ti padassa atthaṃ vivarati. Yathāvuttā vuttappakārā. Vodānaṃ dutiyamaggādīnaṃ purecārikañāṇaṃ. Etesanti ariyamaggacittamaggānantaraphalacittānaṃ. Etassāti yathāvuttavipākacittassa.
ಉಪನಿಸ್ಸಯತೋ ತಸ್ಸೇವ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದಿವಿಪಾಕಸ್ಸ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ದಸ್ಸನಾದಿಅತ್ಥತೋ ದಸ್ಸನಾದಿಫಲತೋ, ದಸ್ಸನಾದಿಪ್ಪಯೋಜನತೋ ವಾ। ಪುರಿಮಚಿತ್ತಾನಿ ಆವಜ್ಜನಾದೀನಿ। ವತ್ಥನ್ತರರಹಿತತ್ತೇ ದಸ್ಸೇತಬ್ಬೇ ವತ್ಥನ್ತರೇ ವಿಯ ಆರಮ್ಮಣನ್ತರೇಪಿ ನ ವತ್ತತೀತಿ ‘‘ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣನ್ತರರಹಿತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ।
Upanissayato tasseva cakkhuviññāṇādivipākassa dassanatthaṃ cakkhādīnaṃ dassanādiatthato dassanādiphalato, dassanādippayojanato vā. Purimacittāni āvajjanādīni. Vatthantararahitatte dassetabbe vatthantare viya ārammaṇantarepi na vattatīti ‘‘vatthārammaṇantararahita’’nti vuttaṃ.
ಯದಿ ವಿಪಾಕೇನ ಕಮ್ಮಸರಿಕ್ಖೇನೇವ ಭವಿತಬ್ಬಂ, ಏವಂ ಸತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ವಾರೇ ಅಹೇತುಕವಿಪಾಕಾನಂ ಅಸಮ್ಭವೋ ಏವ ಸಿಯಾ ತೇಸಂ ಅಕಮ್ಮಸರಿಕ್ಖಕತ್ತಾತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ಮನಸಿ ಕತ್ವಾ ಆಹ ‘‘ಅಹೇತುಕಾನಂ ಪನಾ’’ತಿ। ಅಭಿನಿಪಾತಮತ್ತನ್ತಿ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ಕಿಚ್ಚಮಾಹ। ತೇ ಹಿ ಆಪಾಥಗತೇಸು ರೂಪಾದೀಸು ಅಭಿನಿಪಾತನಮತ್ತೇನೇವ ವತ್ತನ್ತಿ। ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಾದೀನಿ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಕುಸಲೇಸು ಕುಸಲಾಕುಸಲಕಿರಿಯೇಸುಪಿ ವಾ ವಿಜ್ಜಮಾನಾ ಸಸಙ್ಖಾರಿಕಾಸಙ್ಖಾರಿಕತಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಅಸರಿಕ್ಖತ್ತಾ ಪಹಾನಾವಟ್ಠಾನತೋ ಚ ವಿರುದ್ಧಾ ವಿಯಾತಿ ವಿಪಾಕೇಸು ಸಾ ತದನುಕೂಲಾ ಸಿಯಾ, ಸಾ ಪನ ಮೂಲಾಭಾವೇನ ನ ಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತಾನಂ ಸವಿಸಯಾಭಿನಿಪತನಮತ್ತಾದಿವುತ್ತೀನಂ ನತ್ಥೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ನ ಸಸಙ್ಖಾರಿಕವಿರುದ್ಧೋ’’ತಿಆದಿ। ಉಭಯೇನಪಿ ತೇಸಂ ನಿಬ್ಬತ್ತಿಂ ಅನುಜಾನಾತಿ ಯಥಾ ‘‘ಕಟತ್ತಾರೂಪಾನ’’ನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ‘‘ವಿಪಾಕಧಮ್ಮಧಮ್ಮೋ ವಿಪಾಕಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ। ವಿಪಾಕಧಮ್ಮಧಮ್ಮೇ ಖನ್ಧೇ ಅನಿಚ್ಚತೋ ದುಕ್ಖತೋ ಅನತ್ತತೋ ವಿಪಸ್ಸತಿ, ಅಸ್ಸಾದೇತಿ ಅಭಿನನ್ದತಿ, ತಂ ಆರಬ್ಭ ರಾಗೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ದೋಮನಸ್ಸಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಕುಸಲಾಕುಸಲೇ ನಿರುದ್ಧೇ’’ತಿಆದಿನಾ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೩.೯೩) ವಿಪಾಕತ್ತಿಕೇ ವಿಯ ಸಿಯಾ ಕುಸಲತ್ತಿಕೇಪಿ ಪಾಳೀತಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ಕುಸಲತ್ತಿಕೇ ಚಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಹಿ ‘‘ಕುಸಲೋ ಧಮ್ಮೋ ಅಬ್ಯಾಕತಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ ಉದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ‘‘ಸೇಕ್ಖಾ ವಾ ಪುಥುಜ್ಜನಾ ವಾ ಕುಸಲಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ದುಕ್ಖತೋ ಅನತ್ತತೋ ವಿಪಸ್ಸನ್ತಿ, ಕುಸಲೇ ನಿರುದ್ಧೇ ವಿಪಾಕೋ ತದಾರಮ್ಮಣತಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಕುಸಲಂ ಅಸ್ಸಾದೇತಿ ಅಭಿನನ್ದತಿ, ತಂ ಆರಬ್ಭ ರಾಗೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ದಿಟ್ಠಿ, ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ, ಉದ್ಧಚ್ಚಂ, ದೋಮನಸ್ಸಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಅಕುಸಲೇ ನಿರುದ್ಧೇ ವಿಪಾಕೋ ತದಾರಮ್ಮಣತಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಾ ಏವ ಅವಚನನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ತತ್ಥ ಯುತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ವಿಪ್ಫಾರಿಕಞ್ಹೀ’’ತಿಆದಿನಾ।
Yadi vipākena kammasarikkheneva bhavitabbaṃ, evaṃ sati imasmiṃ vāre ahetukavipākānaṃ asambhavo eva siyā tesaṃ akammasarikkhakattāti imamatthaṃ manasi katvā āha ‘‘ahetukānaṃ panā’’ti. Abhinipātamattanti pañcannaṃ viññāṇānaṃ kiccamāha. Te hi āpāthagatesu rūpādīsu abhinipātanamatteneva vattanti. Ādi-saddena sampaṭicchanādīni saṅgaṇhāti. Kusalesu kusalākusalakiriyesupi vā vijjamānā sasaṅkhārikāsaṅkhārikatā aññamaññaṃ asarikkhattā pahānāvaṭṭhānato ca viruddhā viyāti vipākesu sā tadanukūlā siyā, sā pana mūlābhāvena na suppatiṭṭhitānaṃ savisayābhinipatanamattādivuttīnaṃ natthīti vuttaṃ ‘‘na sasaṅkhārikaviruddho’’tiādi. Ubhayenapi tesaṃ nibbattiṃ anujānāti yathā ‘‘kaṭattārūpāna’’nti adhippāyo. ‘‘Vipākadhammadhammo vipākassa dhammassa ārammaṇapaccayena paccayo. Vipākadhammadhamme khandhe aniccato dukkhato anattato vipassati, assādeti abhinandati, taṃ ārabbha rāgo uppajjati, domanassaṃ uppajjati, kusalākusale niruddhe’’tiādinā (paṭṭhā. 1.3.93) vipākattike viya siyā kusalattikepi pāḷīti katvā ‘‘kusalattike cā’’tiādi vuttaṃ. Tattha hi ‘‘kusalo dhammo abyākatassa dhammassa ārammaṇapaccayena paccayo’’ti uddisitvā ‘‘sekkhā vā puthujjanā vā kusalaṃ aniccato dukkhato anattato vipassanti, kusale niruddhe vipāko tadārammaṇatā uppajjati, kusalaṃ assādeti abhinandati, taṃ ārabbha rāgo uppajjati, diṭṭhi, vicikicchā, uddhaccaṃ, domanassaṃ uppajjati, akusale niruddhe vipāko tadārammaṇatā uppajjatī’’ti vuttaṃ. Avijjamānattā eva avacananti adhippāyena tattha yuttiṃ dasseti ‘‘vipphārikañhī’’tiādinā.
ಏತ್ಥ ಕೇಚಿ ‘‘ಛಳಙ್ಗುಪೇಕ್ಖಾವತೋಪಿ ಕಿರಿಯಮಯಚಿತ್ತತಾಯ ಕಿರಿಯಜವನಸ್ಸ ವಿಪ್ಫಾರಿಕಕಿರಿಯಭಾವೋ ನ ಸಕ್ಕಾ ನಿಸೇಧೇತುನ್ತಿ ನಿದಸ್ಸನಭಾವೇನ ಪಣ್ಣಪುಟಮುಪನೀತಂ ಅಸಮಾನಂ। ಕಿರಿಯಜವನಾನನ್ತರಂ ತದಾರಮ್ಮಣಾಭಾವಸ್ಸ ಪಾಳಿಯಂ ಅವಚನಮ್ಪಿ ಅಕಾರಣಂ ಲಬ್ಭಮಾನಸ್ಸಪಿ ಕತ್ಥಚಿ ಕೇನಚಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಅವಚನತೋ। ತಥಾ ಹಿ ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಹೇ ಅಕುಸಲನಿದ್ದೇಸೇ ಲಬ್ಭಮಾನೋಪಿ ಅಧಿಪತಿ ನ ವುತ್ತೋ, ತಸ್ಮಾ ಕಿರಿಯಜವನಾನನ್ತರಂ ತದಾರಮ್ಮಣಾಭಾವೋ ವೀಮಂಸಿತಬ್ಬೋ’’ತಿ ವದನ್ತಿ। ಸತಿಪಿ ಕಿರಿಯಮಯತ್ತೇ ಸಬ್ಬತ್ಥ ತಾದಿಭಾವಪ್ಪತ್ತಾನಂ ಖೀಣಾಸವಾನಂ ಜವನಚಿತ್ತಂ ನ ಇತರೇಸಂ ವಿಯ ವಿಪ್ಫಾರಿಕಂ, ಸನ್ತಸಭಾವತಾಯ ಪನ ಸನ್ನಿಸಿನ್ನರಸಂ ಸಿಯಾತಿ ತಸ್ಸ ಪಣ್ಣಪುಟಂ ದಸ್ಸಿತಂ। ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಹೇ ಅಕುಸಲನಿದ್ದೇಸೇ ಅಧಿಪತಿನೋ ವಿಯ ಪಟ್ಠಾನೇ ಕಿರಿಯಜವನಾನನ್ತರಂ ತದಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಲಬ್ಭಮಾನಸ್ಸ ಅವಚನೇ ನ ಕಿಞ್ಚಿ ಕಾರಣಂ ದಿಸ್ಸತಿ। ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ ತತ್ಥ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ಹೇಟ್ಠಾ ದಸ್ಸಿತನಯತ್ತಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೪೨೯)। ನ ಚೇತ್ಥ ದಸ್ಸಿತನಯತ್ತಾತಿ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ ವಿಪಾಕಧಮ್ಮಧಮ್ಮೇಹಿ ಕುಸಲಾಕುಸಲೇಹಿ ಅತಂಸಭಾವಾನಂ ನಯದಸ್ಸನಸ್ಸ ಅಯುಜ್ಜಮಾನಕತ್ತಾ। ಅಪಿಚ ತತ್ಥ ವೀಮಂಸಾಯ ಕೇಸುಚಿ ಸಬ್ಬೇಸಞ್ಚ ಅಧಿಪತೀನಂ ಅಭಾವತೋ ಏಕರಸಂ ದೇಸನಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಉದ್ಧಟೋ’’ತಿ ಚ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ, ಇಧ ಪನ ನ ತಾದಿಸಂ ಅವಚನೇ ಕಾರಣಂ ಲಬ್ಭತೀತಿ ‘‘ಅವಚನೇ ಕಾರಣಂ ನತ್ಥೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
Ettha keci ‘‘chaḷaṅgupekkhāvatopi kiriyamayacittatāya kiriyajavanassa vipphārikakiriyabhāvo na sakkā nisedhetunti nidassanabhāvena paṇṇapuṭamupanītaṃ asamānaṃ. Kiriyajavanānantaraṃ tadārammaṇābhāvassa pāḷiyaṃ avacanampi akāraṇaṃ labbhamānassapi katthaci kenaci adhippāyena avacanato. Tathā hi dhammasaṅgahe akusalaniddese labbhamānopi adhipati na vutto, tasmā kiriyajavanānantaraṃ tadārammaṇābhāvo vīmaṃsitabbo’’ti vadanti. Satipi kiriyamayatte sabbattha tādibhāvappattānaṃ khīṇāsavānaṃ javanacittaṃ na itaresaṃ viya vipphārikaṃ, santasabhāvatāya pana sannisinnarasaṃ siyāti tassa paṇṇapuṭaṃ dassitaṃ. Dhammasaṅgahe akusalaniddese adhipatino viya paṭṭhāne kiriyajavanānantaraṃ tadārammaṇassa labbhamānassa avacane na kiñci kāraṇaṃ dissati. Tathā hi vuttaṃ tattha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘heṭṭhā dassitanayattā’’ti (dha. sa. aṭṭha. 429). Na cettha dassitanayattāti sakkā vattuṃ vipākadhammadhammehi kusalākusalehi ataṃsabhāvānaṃ nayadassanassa ayujjamānakattā. Apica tattha vīmaṃsāya kesuci sabbesañca adhipatīnaṃ abhāvato ekarasaṃ desanaṃ dassetuṃ ‘‘uddhaṭo’’ti ca sakkā vattuṃ, idha pana na tādisaṃ avacane kāraṇaṃ labbhatīti ‘‘avacane kāraṇaṃ natthī’’ti vuttaṃ.
ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನಾತಿ ಅಕುಸಲಾನನ್ತರಂ ಸಹೇತುಕತದಾರಮ್ಮಣಂ ನತ್ಥೀತಿ ತಸ್ಸ ಥೇರಸ್ಸ ಮತಿಮತ್ತನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ‘‘ಕುಸಲಾಕುಸಲೇ ನಿರುದ್ಧೇ ಸಹೇತುಕೋ ವಿಪಾಕೋ ತದಾರಮ್ಮಣತಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೩.೧.೯೮) ವಚನತೋ ಪನ ಅಕುಸಲಾನನ್ತರಂ ಸಹೇತುಕತದಾರಮ್ಮಣಮ್ಪಿ ವಿಜ್ಜತಿಯೇವಾತಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿಂ ವದನ್ತಸ್ಸ ಯುತ್ತಗ್ಗಹಣವಸೇನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
Adhippāyenāti akusalānantaraṃ sahetukatadārammaṇaṃ natthīti tassa therassa matimattanti dasseti. ‘‘Kusalākusale niruddhe sahetuko vipāko tadārammaṇatā uppajjatī’’ti (paṭṭhā. 3.1.98) vacanato pana akusalānantaraṃ sahetukatadārammaṇampi vijjatiyevāti uppattiṃ vadantassa yuttaggahaṇavasenāti adhippāyo.
ನ ಏತ್ಥ ಕಾರಣಂ ದಿಸ್ಸತೀತಿ ಏತೇನ ತಿಹೇತುಕಜವನಾನನ್ತರಂ ತಿವಿಧಮ್ಪಿ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ಯುತ್ತನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಯೇನ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನಾತಿ ಪಠಮಥೇರೇನ ತಾವ ಏಕೇನ ಕಮ್ಮುನಾ ಅನೇಕತದಾರಮ್ಮಣಂ ನಿಬ್ಬತ್ತಮಾನಂ ಕಮ್ಮವಿಸೇಸಾಭಾವಾ ತಂತಂಜವನಸಙ್ಖಾತಪಚ್ಚಯವಿಸೇಸೇನ ವಿಸಿಟ್ಠಂ ಹೋತೀತಿ ಇಮಿನಾ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಜವನವಸೇನ ತದಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಸಸಙ್ಖಾರಾದಿವಿಧಾನಂ ವುತ್ತಂ, ವಿಪಾಕೇನ ನಾಮ ಕಮ್ಮಸರಿಕ್ಖೇನ ಭವಿತಬ್ಬಂ, ನ ಕಮ್ಮವಿರುದ್ಧಸಭಾವೇನ। ಅಞ್ಞಥಾ ಅನಿಟ್ಠಪ್ಪಸಙ್ಗೋ ಸಿಯಾತಿ ಏವಮಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ದುತಿಯತ್ಥೇರೋ ಕಮ್ಮವಸೇನೇವ ತದಾರಮ್ಮಣವಿಸೇಸಂ ಆಹ। ಞಾಣಸ್ಸ ಜಚ್ಚನ್ಧಾದಿದುಗ್ಗತಿವಿಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಪಟಿಪಕ್ಖತಾ ವಿಯ ಸುಗತಿವಿಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಪಟಿಪಕ್ಖತಾಪಿ ಸಿಯಾತಿ ಮಞ್ಞಮಾನೋ ತತಿಯತ್ಥೇರೋ ‘‘ತಿಹೇತುಕಕಮ್ಮತೋ ದುಹೇತುಕಪಟಿಸನ್ಧಿಮ್ಪಿ ನಾನುಜಾನಾತೀ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ತೇಸು ವಾದೇಸು ಅಧಿಪ್ಪಾಯಾವಿರೋಧವಸೇನ ಯುತ್ತಂ ಗಹೇತಬ್ಬಂ। ಮಹಾಪಕರಣೇ ಆಗತಪಾಳಿಯಾತಿ ‘‘ಸಹೇತುಕೋ ಧಮ್ಮೋ ಅಹೇತುಕಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೩.೧.೧೦೨) ಇಮಸ್ಸ ವಿಭಙ್ಗೇ ‘‘ಸಹೇತುಕಂ ಭವಙ್ಗಂ ಅಹೇತುಕಸ್ಸ ಭವಙ್ಗಸ್ಸ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ, ಸಹೇತುಕಾ ಖನ್ಧಾ ವುಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ ಏವಮಾದಿನಾ ಪಟ್ಠಾನೇ ಸಹೇತುಕದುಕಾದೀಸು ಆಗತಪಾಳಿಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
Na ettha kāraṇaṃ dissatīti etena tihetukajavanānantaraṃ tividhampi tadārammaṇaṃ yuttanti dasseti. Yena adhippāyenāti paṭhamatherena tāva ekena kammunā anekatadārammaṇaṃ nibbattamānaṃ kammavisesābhāvā taṃtaṃjavanasaṅkhātapaccayavisesena visiṭṭhaṃ hotīti iminā adhippāyena javanavasena tadārammaṇassa sasaṅkhārādividhānaṃ vuttaṃ, vipākena nāma kammasarikkhena bhavitabbaṃ, na kammaviruddhasabhāvena. Aññathā aniṭṭhappasaṅgo siyāti evamadhippāyena dutiyatthero kammavaseneva tadārammaṇavisesaṃ āha. Ñāṇassa jaccandhādiduggativipattinimittapaṭipakkhatā viya sugativipattinimittapaṭipakkhatāpi siyāti maññamāno tatiyatthero ‘‘tihetukakammato duhetukapaṭisandhimpi nānujānātī’’ti iminā nayena tesu vādesu adhippāyāvirodhavasena yuttaṃ gahetabbaṃ. Mahāpakaraṇe āgatapāḷiyāti ‘‘sahetuko dhammo ahetukassa dhammassa anantarapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 3.1.102) imassa vibhaṅge ‘‘sahetukaṃ bhavaṅgaṃ ahetukassa bhavaṅgassa anantarapaccayena paccayo, sahetukā khandhā vuṭṭhānassa anantarapaccayena paccayo’’ti evamādinā paṭṭhāne sahetukadukādīsu āgatapāḷiyāti attho.
ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲವಿಪಾಕವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
Kāmāvacarakusalavipākavaṇṇanā niṭṭhitā.
