| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
९. विपस्सनाकथा
9. Vipassanākathā
विपस्सनाकथावण्णना
Vipassanākathāvaṇṇanā
३६. इदानि विपस्सनापटिसंयुत्ताय सतिपट्ठानकथाय अनन्तरं विपस्सनापभेदं दस्सेन्तेन कथिताय सुत्तन्तपुब्बङ्गमाय विपस्सनाकथाय अपुब्बत्थानुवण्णना। तत्थ सुत्तन्ते ताव सोइति सब्बनामत्ता यो वा सो वा सब्बोपि सङ्गहितो होति। वताति एकंसत्थे निपातो। कञ्चि सङ्खारन्ति अप्पमत्तकम्पि सङ्खारं। अनुलोमिकाय खन्तियाति एत्थ विपस्सनाञाणमेव लोकुत्तरमग्गं अनुलोमेतीति अनुलोमिकं, तदेव खन्तिमपेक्खित्वा अनुलोमिका। सब्बसङ्खारा तस्स अनिच्चतो दुक्खतो अनत्ततो खमन्ति रुच्चन्तीति खन्ति। सा मुदुका मज्झिमा तिक्खाति तिविधा। कलापसम्मसनादिका उदयब्बयञाणपरियोसाना मुदुकानुलोमिका खन्ति। भङ्गानुपस्सनादिका सङ्खारुपेक्खाञाणपरियोसाना मज्झिमानुलोमिका खन्ति। अनुलोमञाणं तिक्खानुलोमिका खन्ति। समन्नागतोति उपेतो। नेतं ठानं विज्जतीति यथावुत्तं एतं ठानं एतं कारणं न विज्जति। सम्मत्तनियामन्ति एत्थ ‘‘हितसुखावहो मे भविस्सती’’ति एवं आसीसतो तथेव सम्भवतो असुभादीसु च असुभन्तिआदिअविपरीतप्पवत्तिसब्भावतो च सम्मा सभावोति सम्मत्तो, अनन्तरफलदानाय अरहत्तुप्पत्तिया च नियामभूतत्ता नियामो, निच्छयोति अत्थो। सम्मत्तो च सो नियामो चाति सम्मत्तनियामो। को सो? लोकुत्तरमग्गो, विसेसतो पन सोतापत्तिमग्गो। तेन हि मग्गनियामेन नियतत्ता ‘‘नियतो सम्बोधिपरायणो’’ति (पारा॰ २१; दी॰ नि॰ १.३७३) वुत्तं। तं सम्मत्तनियामं ओक्कमिस्सति पविसिस्सतीति एतं अट्ठानन्ति अत्थो। गोत्रभुनो पन मग्गस्स आवज्जनट्ठानियत्ता तं अनादियित्वा अनुलोमिकखन्तिया अनन्तरं सम्मत्तनियामोक्कमनं वुत्तन्ति वेदितब्बं। अथ वा अट्ठारससु महाविपस्सनासु गोत्रभु विवट्टनानुपस्सना होतीति अनुलोमिकखन्तिया एव सङ्गहिता होति। चतूसुपि सुत्तन्तेसु इमिनाव नयेन अत्थो वेदितब्बो। एतेहि अनुलोमिकखन्तिसम्मत्तनियामचतुअरियफलवसेन च छ धम्माति छक्कनिपाते (अ॰ नि॰ ६.९८, १०१) चत्तारो सुत्तन्ता वुत्ता। कण्हपक्खसुक्कपक्खद्वयवसेन हि चत्तारो सुत्तन्ताव होन्तीति।
36. Idāni vipassanāpaṭisaṃyuttāya satipaṭṭhānakathāya anantaraṃ vipassanāpabhedaṃ dassentena kathitāya suttantapubbaṅgamāya vipassanākathāya apubbatthānuvaṇṇanā. Tattha suttante tāva soiti sabbanāmattā yo vā so vā sabbopi saṅgahito hoti. Vatāti ekaṃsatthe nipāto. Kañci saṅkhāranti appamattakampi saṅkhāraṃ. Anulomikāya khantiyāti ettha vipassanāñāṇameva lokuttaramaggaṃ anulometīti anulomikaṃ, tadeva khantimapekkhitvā anulomikā. Sabbasaṅkhārā tassa aniccato dukkhato anattato khamanti ruccantīti khanti. Sā mudukā majjhimā tikkhāti tividhā. Kalāpasammasanādikā udayabbayañāṇapariyosānā mudukānulomikā khanti. Bhaṅgānupassanādikā saṅkhārupekkhāñāṇapariyosānā majjhimānulomikā khanti. Anulomañāṇaṃ tikkhānulomikā khanti. Samannāgatoti upeto. Netaṃ ṭhānaṃ vijjatīti yathāvuttaṃ etaṃ ṭhānaṃ etaṃ kāraṇaṃ na vijjati. Sammattaniyāmanti ettha ‘‘hitasukhāvaho me bhavissatī’’ti evaṃ āsīsato tatheva sambhavato asubhādīsu ca asubhantiādiaviparītappavattisabbhāvato ca sammā sabhāvoti sammatto, anantaraphaladānāya arahattuppattiyā ca niyāmabhūtattā niyāmo, nicchayoti attho. Sammatto ca so niyāmo cāti sammattaniyāmo. Ko so? Lokuttaramaggo, visesato pana sotāpattimaggo. Tena hi magganiyāmena niyatattā ‘‘niyato sambodhiparāyaṇo’’ti (pārā. 21; dī. ni. 1.373) vuttaṃ. Taṃ sammattaniyāmaṃ okkamissati pavisissatīti etaṃ aṭṭhānanti attho. Gotrabhuno pana maggassa āvajjanaṭṭhāniyattā taṃ anādiyitvā anulomikakhantiyā anantaraṃ sammattaniyāmokkamanaṃ vuttanti veditabbaṃ. Atha vā aṭṭhārasasu mahāvipassanāsu gotrabhu vivaṭṭanānupassanā hotīti anulomikakhantiyā eva saṅgahitā hoti. Catūsupi suttantesu imināva nayena attho veditabbo. Etehi anulomikakhantisammattaniyāmacatuariyaphalavasena ca cha dhammāti chakkanipāte (a. ni. 6.98, 101) cattāro suttantā vuttā. Kaṇhapakkhasukkapakkhadvayavasena hi cattāro suttantāva hontīti.
३७. कतिहाकारेहीतिआदिके पुच्छापुब्बङ्गमे सुत्तन्तनिद्देसे पञ्चक्खन्धे अनिच्चतोतिआदीसु नामरूपञ्च नामरूपस्स पच्चये च परिग्गहेत्वा कलापसम्मसनवसेन आरद्धविपस्सको योगावचरो पञ्चसु खन्धेसु एकेकं खन्धं अनिच्चन्तिकताय आदिअन्तवताय च अनिच्चतो पस्सति । उप्पादवयपटिपीळनताय दुक्खवत्थुताय च दुक्खतो। पच्चययापनीयताय रोगमूलताय च रोगतो। दुक्खतासूलयोगिताय किलेसासुचिपग्घरणताय उप्पादजराभङ्गेहि उद्धुमातपरिपक्कपभिन्नताय च गण्डतो। पीळाजनकताय अन्तोतुदनताय दुन्नीहरणीयताय च सल्लतो। विगरहणीयताय अवड्ढिआवहनताय अघवत्थुताय च अघतो। असेरिभावजनकताय आबाधपदट्ठानताय च आबाधतो। अवसताय अविधेय्यताय च परतो। ब्याधिजरामरणेहि लुज्जनपलुज्जनताय पलोकतो। अनेकब्यसनावहनताय ईतितो। अविदितानंयेव विपुलानं अनत्थानं आवहनतो सब्बूपद्दववत्थुताय च उपद्दवतो। सब्बभयानं आकरताय च दुक्खवूपसमसङ्खातस्स परमस्सासस्स पटिपक्खभूतताय च भयतो। अनेकेहि अनत्थेहि अनुबद्धताय दोसूपसट्ठताय उपसग्गो विय अनधिवासनारहताय च उपसग्गतो। ब्याधिजरामरणेहि चेव लोभादीहि च लोकधम्मेहि पचलितताय चलतो। उपक्कमेन चेव सरसेन च पभङ्गुपगमनसीलताय पभङ्गुतो। सब्बावत्थनिपातिताय थिरभावस्स च अभावताय अद्धुवतो। अतायनताय चेव अलब्भनेय्यखेमताय च अताणतो। अल्लीयितुं अनरहताय अल्लीनानम्पि च लेणकिच्चाकारिताय अलेणतो । निस्सितानं भयसारकत्ताभावेन असरणतो। यथापरिकप्पितेहि धुवसुभसुखत्तभावेहि रित्तताय रित्ततो। रित्ततायेव तुच्छतो, अप्पकत्ता वा। अप्पकम्पि हि लोके तुच्छन्ति वुच्चति। सामिनिवासिवेदककारकाधिट्ठायकविरहितताय सुञ्ञतो। सयञ्च असामिकभावादिताय अनत्ततो। पवत्तिदुक्खताय दुक्खस्स च आदीनवताय आदीनवतो। अथ वा आदीनं वाति गच्छति पवत्ततीति आदीनवो। कपणमनुस्सस्सेतं अधिवचनं, खन्धापि च कपणायेवाति आदीनवसदिसताय आदीनवतो। जराय चेव मरणेन चाति द्वेधा परिणामपकतिताय विपरिणामधम्मतो। दुब्बलताय फेग्गु विय सुखभञ्जनीयताय च असारकतो। अघहेतुताय अघमूलतो। मित्तमुखसपत्तो विय विस्सासघातिताय वधकतो। विगतभवताय विभवसम्भूतताय च विभवतो। आसवपदट्ठानताय सासवतो। हेतुपच्चयेहि अभिसङ्खतताय सङ्खततो। मच्चुमारकिलेसमारानं आमिसभूतताय मारामिसतो। जातिजराब्याधिमरणपकतिताय जातिजराब्याधिमरणधम्मतो। सोकपरिदेवउपायासहेतुताय सोकपरिदेवउपायासधम्मतो। तण्हादिट्ठिदुच्चरितसंकिलेसानं विसयधम्मताय संकिलेसिकधम्मतो पस्सति। सब्बेसु च इमेसु ‘‘पस्सती’’ति पाठसेसो दट्ठब्बो।
37.Katihākārehītiādike pucchāpubbaṅgame suttantaniddese pañcakkhandhe aniccatotiādīsu nāmarūpañca nāmarūpassa paccaye ca pariggahetvā kalāpasammasanavasena āraddhavipassako yogāvacaro pañcasu khandhesu ekekaṃ khandhaṃ aniccantikatāya ādiantavatāya ca aniccato passati . Uppādavayapaṭipīḷanatāya dukkhavatthutāya ca dukkhato. Paccayayāpanīyatāya rogamūlatāya ca rogato. Dukkhatāsūlayogitāya kilesāsucipaggharaṇatāya uppādajarābhaṅgehi uddhumātaparipakkapabhinnatāya ca gaṇḍato. Pīḷājanakatāya antotudanatāya dunnīharaṇīyatāya ca sallato. Vigarahaṇīyatāya avaḍḍhiāvahanatāya aghavatthutāya ca aghato. Aseribhāvajanakatāya ābādhapadaṭṭhānatāya ca ābādhato. Avasatāya avidheyyatāya ca parato. Byādhijarāmaraṇehi lujjanapalujjanatāya palokato. Anekabyasanāvahanatāya ītito. Aviditānaṃyeva vipulānaṃ anatthānaṃ āvahanato sabbūpaddavavatthutāya ca upaddavato. Sabbabhayānaṃ ākaratāya ca dukkhavūpasamasaṅkhātassa paramassāsassa paṭipakkhabhūtatāya ca bhayato. Anekehi anatthehi anubaddhatāya dosūpasaṭṭhatāya upasaggo viya anadhivāsanārahatāya ca upasaggato. Byādhijarāmaraṇehi ceva lobhādīhi ca lokadhammehi pacalitatāya calato. Upakkamena ceva sarasena ca pabhaṅgupagamanasīlatāya pabhaṅguto. Sabbāvatthanipātitāya thirabhāvassa ca abhāvatāya addhuvato. Atāyanatāya ceva alabbhaneyyakhematāya ca atāṇato. Allīyituṃ anarahatāya allīnānampi ca leṇakiccākāritāya aleṇato. Nissitānaṃ bhayasārakattābhāvena asaraṇato. Yathāparikappitehi dhuvasubhasukhattabhāvehi rittatāya rittato. Rittatāyeva tucchato, appakattā vā. Appakampi hi loke tucchanti vuccati. Sāminivāsivedakakārakādhiṭṭhāyakavirahitatāya suññato. Sayañca asāmikabhāvāditāya anattato. Pavattidukkhatāya dukkhassa ca ādīnavatāya ādīnavato. Atha vā ādīnaṃ vāti gacchati pavattatīti ādīnavo. Kapaṇamanussassetaṃ adhivacanaṃ, khandhāpi ca kapaṇāyevāti ādīnavasadisatāya ādīnavato. Jarāya ceva maraṇena cāti dvedhā pariṇāmapakatitāya vipariṇāmadhammato. Dubbalatāya pheggu viya sukhabhañjanīyatāya ca asārakato. Aghahetutāya aghamūlato. Mittamukhasapatto viya vissāsaghātitāya vadhakato. Vigatabhavatāya vibhavasambhūtatāya ca vibhavato. Āsavapadaṭṭhānatāya sāsavato. Hetupaccayehi abhisaṅkhatatāya saṅkhatato. Maccumārakilesamārānaṃ āmisabhūtatāya mārāmisato. Jātijarābyādhimaraṇapakatitāya jātijarābyādhimaraṇadhammato. Sokaparidevaupāyāsahetutāya sokaparidevaupāyāsadhammato. Taṇhādiṭṭhiduccaritasaṃkilesānaṃ visayadhammatāya saṃkilesikadhammato passati. Sabbesu ca imesu ‘‘passatī’’ti pāṭhaseso daṭṭhabbo.
३८. पञ्चक्खन्धेति समूहतो वुत्तेपि एकेकखन्धवसेन अत्थवण्णना कलापसम्मसनञाणनिद्देसे विसुं विसुं आगतत्ता परियोसाने च विसुं विसुं खन्धानं वसेन अनुपस्सनानं गणितत्ता समूहे पवत्तवचनानं अवयवेपि पवत्तिसम्भवतो च कताति वेदितब्बा, विसुं विसुं पवत्तसम्मसनानं एकतो सङ्खिपित्वा वचनवसेन वा ‘‘पञ्चक्खन्धे’’ति वुत्तन्ति वेदितब्बं। ‘‘एकप्पहारेन पञ्चहि खन्धेहि वुट्ठाती’’ति (विसुद्धि॰ २.७८३) अट्ठकथावचनसब्भावतो वा पञ्चन्नं खन्धानं एकतो सम्मसनं वा युज्जतियेवाति। पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो निच्चं निब्बानन्ति पस्सन्तोतिआदीनवञाणनिद्देसे वुत्तनयेन विपस्सनाकाले सन्तिपदञाणवसेन निच्चं निब्बानन्ति पस्सन्तो। सम्मत्तनियामं ओक्कमतीति मग्गक्खणे ओक्कमति, फलक्खणे पन ओक्कन्तो नाम होति। एसेव नयो सब्बेसुपि नियामोक्कमनपरियायेसु। आरोग्यन्ति आरोग्यभूतं। विसल्लन्ति सल्लविरहितं। एसेव नयो ईदिसेसु। अनाबाधन्ति आबाधविरहितं, आबाधपटिपक्खभूतं वा। एस नयो ईदिसेसु। अपरप्पच्चयन्ति अञ्ञपच्चयविरहितं। उपस्सग्गतोति च अनुपस्सग्गन्ति च केचि संयोगं कत्वा पठन्ति। परमसुञ्ञन्ति सब्बसङ्खारसुञ्ञत्ता उत्तमत्ता च परमसुञ्ञं। परमत्थन्ति सङ्खतासङ्खतानं अग्गभूतत्ता उत्तमत्थं । लिङ्गविपल्लासवसेन नपुंसकवचनं। निब्बानस्स च सुञ्ञत्ता अनत्तत्ता च इमस्मिं द्वये पटिलोमपरियायो न वुत्तो। अनासवन्ति आसवविरहितं। निरामिसन्ति आमिसविरहितं। अजातन्ति जातिविरहितत्ता अनुप्पन्नं। अमतन्ति भङ्गाभावतो मरणविरहितं। मरणम्पि हि नपुंसकभाववचनवसेन ‘‘मत’’न्ति वुच्चति।
38.Pañcakkhandheti samūhato vuttepi ekekakhandhavasena atthavaṇṇanā kalāpasammasanañāṇaniddese visuṃ visuṃ āgatattā pariyosāne ca visuṃ visuṃ khandhānaṃ vasena anupassanānaṃ gaṇitattā samūhe pavattavacanānaṃ avayavepi pavattisambhavato ca katāti veditabbā, visuṃ visuṃ pavattasammasanānaṃ ekato saṅkhipitvā vacanavasena vā ‘‘pañcakkhandhe’’ti vuttanti veditabbaṃ. ‘‘Ekappahārena pañcahi khandhehi vuṭṭhātī’’ti (visuddhi. 2.783) aṭṭhakathāvacanasabbhāvato vā pañcannaṃ khandhānaṃ ekato sammasanaṃ vā yujjatiyevāti. Pañcannaṃ khandhānaṃ nirodho niccaṃ nibbānanti passantotiādīnavañāṇaniddese vuttanayena vipassanākāle santipadañāṇavasena niccaṃ nibbānanti passanto. Sammattaniyāmaṃ okkamatīti maggakkhaṇe okkamati, phalakkhaṇe pana okkanto nāma hoti. Eseva nayo sabbesupi niyāmokkamanapariyāyesu. Ārogyanti ārogyabhūtaṃ. Visallanti sallavirahitaṃ. Eseva nayo īdisesu. Anābādhanti ābādhavirahitaṃ, ābādhapaṭipakkhabhūtaṃ vā. Esa nayo īdisesu. Aparappaccayanti aññapaccayavirahitaṃ. Upassaggatoti ca anupassagganti ca keci saṃyogaṃ katvā paṭhanti. Paramasuññanti sabbasaṅkhārasuññattā uttamattā ca paramasuññaṃ. Paramatthanti saṅkhatāsaṅkhatānaṃ aggabhūtattā uttamatthaṃ . Liṅgavipallāsavasena napuṃsakavacanaṃ. Nibbānassa ca suññattā anattattā ca imasmiṃ dvaye paṭilomapariyāyo na vutto. Anāsavanti āsavavirahitaṃ. Nirāmisanti āmisavirahitaṃ. Ajātanti jātivirahitattā anuppannaṃ. Amatanti bhaṅgābhāvato maraṇavirahitaṃ. Maraṇampi hi napuṃsakabhāvavacanavasena ‘‘mata’’nti vuccati.
३९. एवमिमाय पटिपाटिया वुत्तासु आकारभेदभिन्नासु चत्तालीसाय अनुपस्सनासु सभावसङ्गहवसेन तीसुयेव अनुपस्सनासु एकसङ्गहं करोन्तो अनिच्चतोति अनिच्चानुपस्सनातिआदिमाह। तासु यथानुरूपं अनिच्चदुक्खानत्तत्ते योजना कातब्बा। अवसाने पनेता विसुं विसुं गणनवसेन दस्सिता। गणनासु च गणनपटिपाटिवसेन पठमं अनत्तानुपस्सना गणिता। तत्थ पञ्चवीसतीति ‘‘परतो रित्ततो तुच्छतो सुञ्ञतो अनत्ततो’’ति एकेकस्मिं खन्धे पञ्च पञ्च कत्वा पञ्चसु खन्धेसु पञ्चवीसति अनत्तानुपस्सना। पञ्ञासाति ‘‘अनिच्चतो पलोकतो चलतो पभङ्गुतो अद्धुवतो विपरिणामधम्मतो असारकतो विभवतो सङ्खततो मरणधम्मतो’’ति एकेकस्मिं खन्धे दस दस कत्वा पञ्चसु खन्धेसु पञ्ञासं अनिच्चानुपस्सना। सतं पञ्चवीसति चेवाति सेसा ‘‘दुक्खतो रोगतो’’तिआदयो एकेकस्मिं खन्धे पञ्चवीसति पञ्चवीसति कत्वा पञ्चसु खन्धेसु पञ्चवीसतिसतं दुक्खानुपस्सना। यानि दुक्खे पवुच्चरेति या अनुपस्सना दुक्खे खन्धपञ्चके गणनवसेन पवुच्चन्ति, ता सतं पञ्चवीसति चेवाति सम्बन्धो वेदितब्बो। ‘‘यानी’’ति चेत्थ लिङ्गविपल्लासो दट्ठब्बोति।
39. Evamimāya paṭipāṭiyā vuttāsu ākārabhedabhinnāsu cattālīsāya anupassanāsu sabhāvasaṅgahavasena tīsuyeva anupassanāsu ekasaṅgahaṃ karonto aniccatoti aniccānupassanātiādimāha. Tāsu yathānurūpaṃ aniccadukkhānattatte yojanā kātabbā. Avasāne panetā visuṃ visuṃ gaṇanavasena dassitā. Gaṇanāsu ca gaṇanapaṭipāṭivasena paṭhamaṃ anattānupassanā gaṇitā. Tattha pañcavīsatīti ‘‘parato rittato tucchato suññato anattato’’ti ekekasmiṃ khandhe pañca pañca katvā pañcasu khandhesu pañcavīsati anattānupassanā. Paññāsāti ‘‘aniccato palokato calato pabhaṅguto addhuvato vipariṇāmadhammato asārakato vibhavato saṅkhatato maraṇadhammato’’ti ekekasmiṃ khandhe dasa dasa katvā pañcasu khandhesu paññāsaṃ aniccānupassanā. Sataṃ pañcavīsati cevāti sesā ‘‘dukkhato rogato’’tiādayo ekekasmiṃ khandhe pañcavīsati pañcavīsati katvā pañcasu khandhesu pañcavīsatisataṃ dukkhānupassanā. Yāni dukkhe pavuccareti yā anupassanā dukkhe khandhapañcake gaṇanavasena pavuccanti, tā sataṃ pañcavīsati cevāti sambandho veditabbo. ‘‘Yānī’’ti cettha liṅgavipallāso daṭṭhabboti.
विपस्सनाकथावण्णना निट्ठिता।
Vipassanākathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ९. विपस्सनाकथा • 9. Vipassanākathā
