| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / खुद्दसिक्खा-मूलसिक्खा • Khuddasikkhā-mūlasikkhā |
५०. विपस्सनानिद्देसवण्णना
50. Vipassanāniddesavaṇṇanā
४७१-२. नामरूपं परिग्गय्हाति एत्थ (विसुद्धि॰ २.६६२ आदयो) नामरूपपरिग्गहं कातुकामेन ताव ठपेत्वा नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं अवसेसेसु यं किञ्चि झानं समापज्जित्वा वुट्ठाय वितक्कादीनि झानङ्गानि च तंसम्पयुत्ते च फस्सादयो धम्मे लक्खणरसपच्चुपट्ठानपदट्ठानवसेन परिच्छिन्दित्वा ‘‘सब्बमेतं आरम्मणाभिमुखं नमनतो नमनट्ठेन नाम’’न्ति ववत्थपेतब्बं। ततो तस्स पच्चयं परियेसन्तो ‘‘हदयवत्थुं निस्साय वत्तती’’ति पस्सति, पुन वत्थुस्स पच्चयभूतानि च उपादारूपानि च पस्सित्वा ‘‘इदं सब्बं रुप्पनतो विकारापत्तितो रूप’’न्ति परिग्गण्हाति। पुन तदुभयं ‘‘नमनलक्खणं नामं, रुप्पनलक्खणं रूप’’न्ति एवं सङ्खेपतो नामरूपं ववत्थपेति। इदं सब्बं समथयानिकवसेन वुत्तं। विपस्सनायानिको पन चतुधातुववत्थानमुखेन भूतुपादायरूपानि परिच्छिन्दित्वा ‘‘सब्बमेतं रुप्पनतो रूप’’न्ति पस्सति। ततो एवं परिच्छिन्नरूपस्स चक्खादीनि निस्साय पवत्तमाना अरूपधम्मापि आपाथमागच्छन्ति। ततो सब्बेपि ते अरूपधम्मे नमनलक्खणेन एकतो कत्वा ‘‘एतं नाम’’न्ति पस्सति। सो ‘‘इदं नामं, इदं रूप’’न्ति द्वेधा ववत्थपेति। एवं ववत्थपेत्वा ‘‘नामरूपतो उद्धं अञ्ञो सत्तो वा पुग्गलो वा पोसो वा देवो वा ब्रह्मा वा नत्थी’’ति पस्सति।
471-2.Nāmarūpaṃpariggayhāti ettha (visuddhi. 2.662 ādayo) nāmarūpapariggahaṃ kātukāmena tāva ṭhapetvā nevasaññānāsaññāyatanaṃ avasesesu yaṃ kiñci jhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya vitakkādīni jhānaṅgāni ca taṃsampayutte ca phassādayo dhamme lakkhaṇarasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānavasena paricchinditvā ‘‘sabbametaṃ ārammaṇābhimukhaṃ namanato namanaṭṭhena nāma’’nti vavatthapetabbaṃ. Tato tassa paccayaṃ pariyesanto ‘‘hadayavatthuṃ nissāya vattatī’’ti passati, puna vatthussa paccayabhūtāni ca upādārūpāni ca passitvā ‘‘idaṃ sabbaṃ ruppanato vikārāpattito rūpa’’nti pariggaṇhāti. Puna tadubhayaṃ ‘‘namanalakkhaṇaṃ nāmaṃ, ruppanalakkhaṇaṃ rūpa’’nti evaṃ saṅkhepato nāmarūpaṃ vavatthapeti. Idaṃ sabbaṃ samathayānikavasena vuttaṃ. Vipassanāyāniko pana catudhātuvavatthānamukhena bhūtupādāyarūpāni paricchinditvā ‘‘sabbametaṃ ruppanato rūpa’’nti passati. Tato evaṃ paricchinnarūpassa cakkhādīni nissāya pavattamānā arūpadhammāpi āpāthamāgacchanti. Tato sabbepi te arūpadhamme namanalakkhaṇena ekato katvā ‘‘etaṃ nāma’’nti passati. So ‘‘idaṃ nāmaṃ, idaṃ rūpa’’nti dvedhā vavatthapeti. Evaṃ vavatthapetvā ‘‘nāmarūpato uddhaṃ añño satto vā puggalo vā poso vā devo vā brahmā vā natthī’’ti passati.
यथाहि अङ्गसम्भारा, होति सद्दो रथो इति।
Yathāhi aṅgasambhārā, hoti saddo ratho iti;
एवं खन्धेसु सन्तेसु, होति सत्तोति सम्मुति॥ (सं॰ नि॰ १.१७१)।
Evaṃ khandhesu santesu, hoti sattoti sammuti. (saṃ. ni. 1.171);
एवमेव पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु सति सत्तो, पुग्गलोति वा वोहारमत्तो होतीति एवमादिना नयेन नामरूपानं याथावदस्सनसङ्खातेन दिट्ठिविसुद्धिभूतेन ञाणेन नामरूपं परिग्गय्हाति अत्थो।
Evameva pañcasu upādānakkhandhesu sati satto, puggaloti vā vohāramatto hotīti evamādinā nayena nāmarūpānaṃ yāthāvadassanasaṅkhātena diṭṭhivisuddhibhūtena ñāṇena nāmarūpaṃ pariggayhāti attho.
ततो तस्स च पच्चयन्ति पुन तस्स नामरूपस्स पच्चयं परिग्गय्हाति अत्थो। वुत्तनयेन नामरूपं परिग्गण्हित्वा ‘‘को नु खो इमस्स हेतू’’ति परियेसन्तो अहेतुवादविसमहेतुवादेसु दोसं दिस्वा रोगं दिस्वा तस्स निदानसमुट्ठानं परियेसन्तो वेज्जो विय तस्स हेतुञ्च पच्चयञ्च परियेसन्तो अविज्जा तण्हा उपादानं कम्मन्ति इमे चत्तारो धम्मे नामरूपस्स उप्पादपच्चयत्ता ‘‘हेतू’’ति च आहारं उपत्थम्भनस्स पच्चयत्ता ‘‘पच्चयो’’ति च पस्सति। ‘‘इमस्स कायस्स अविज्जादयो तयो धम्मा माता विय दारकस्स उपनिस्सया होन्ति, कम्मं पिता विय पुत्तस्स जनकं, आहारो धाति विय दारकस्स सन्धारको’’ति एवं रूपकायस्स पच्चयपरिग्गहं कत्वा पुन ‘‘चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाण’’न्तिआदिना (सं॰ नि॰ २.४३) नयेन नामकायस्सपि हेतुपच्चयं परिग्गण्हाति।
Tatotassa ca paccayanti puna tassa nāmarūpassa paccayaṃ pariggayhāti attho. Vuttanayena nāmarūpaṃ pariggaṇhitvā ‘‘ko nu kho imassa hetū’’ti pariyesanto ahetuvādavisamahetuvādesu dosaṃ disvā rogaṃ disvā tassa nidānasamuṭṭhānaṃ pariyesanto vejjo viya tassa hetuñca paccayañca pariyesanto avijjā taṇhā upādānaṃ kammanti ime cattāro dhamme nāmarūpassa uppādapaccayattā ‘‘hetū’’ti ca āhāraṃ upatthambhanassa paccayattā ‘‘paccayo’’ti ca passati. ‘‘Imassa kāyassa avijjādayo tayo dhammā mātā viya dārakassa upanissayā honti, kammaṃ pitā viya puttassa janakaṃ, āhāro dhāti viya dārakassa sandhārako’’ti evaṃ rūpakāyassa paccayapariggahaṃ katvā puna ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇa’’ntiādinā (saṃ. ni. 2.43) nayena nāmakāyassapi hetupaccayaṃ pariggaṇhāti.
एवं परिग्गण्हन्तो ‘‘अतीतानागतापि धम्मा एवमेव पवत्तन्ती’’ति सन्निट्ठानं करोति। तस्स या सा पुब्बन्तं आरब्भ ‘‘अहोसिं नु खो अहं अतीतमद्धानं, न नु खो अहोसिं, किं नु खो, कथं नु खो, किं हुत्वा किं अहोसिं नु खो अहं अतीतमद्धान’’न्ति पञ्चविधा विचिकिच्छा वुत्ता, यापि अपरन्तं आरब्भ ‘‘भविस्सामि नु खो अहं अनागतमद्धानं, न नु खो, किं नु खो, कथं नु खो, किं हुत्वा किं भविस्सामि नु खो अहं अनागतमद्धान’’न्ति पञ्चविधा वुत्ता, यापि एतरहि वा पन पच्चुप्पन्नं अद्धानं आरब्भ ‘‘अज्झत्तं कथंकथी होति, अहं नु खोस्मि, नो नु खोस्मि, किं नु खोस्मि, कथं नु खोस्मि, अयं नु खो सत्तो कुतो आगतो, सो कुहिं गामी भविस्सती’’ति छब्बिधा विचिकिच्छा वुत्ता, ता सब्बापि पहीयन्ति। एवं पच्चयपरिग्गहणेन तीसु अद्धासु कङ्खं वितरित्वा ठितं ञाणं ‘‘कङ्खावितरणविसुद्धी’’तिपि ‘‘धम्मट्ठितिञाण’’न्तिपि ‘‘सम्मादस्सन’’न्तिपि वुच्चति।
Evaṃ pariggaṇhanto ‘‘atītānāgatāpi dhammā evameva pavattantī’’ti sanniṭṭhānaṃ karoti. Tassa yā sā pubbantaṃ ārabbha ‘‘ahosiṃ nu kho ahaṃ atītamaddhānaṃ, na nu kho ahosiṃ, kiṃ nu kho, kathaṃ nu kho, kiṃ hutvā kiṃ ahosiṃ nu kho ahaṃ atītamaddhāna’’nti pañcavidhā vicikicchā vuttā, yāpi aparantaṃ ārabbha ‘‘bhavissāmi nu kho ahaṃ anāgatamaddhānaṃ, na nu kho, kiṃ nu kho, kathaṃ nu kho, kiṃ hutvā kiṃ bhavissāmi nu kho ahaṃ anāgatamaddhāna’’nti pañcavidhā vuttā, yāpi etarahi vā pana paccuppannaṃ addhānaṃ ārabbha ‘‘ajjhattaṃ kathaṃkathī hoti, ahaṃ nu khosmi, no nu khosmi, kiṃ nu khosmi, kathaṃ nu khosmi, ayaṃ nu kho satto kuto āgato, so kuhiṃ gāmī bhavissatī’’ti chabbidhā vicikicchā vuttā, tā sabbāpi pahīyanti. Evaṃ paccayapariggahaṇena tīsu addhāsu kaṅkhaṃ vitaritvā ṭhitaṃ ñāṇaṃ ‘‘kaṅkhāvitaraṇavisuddhī’’tipi ‘‘dhammaṭṭhitiñāṇa’’ntipi ‘‘sammādassana’’ntipi vuccati.
एत्थ पन तिस्सो लोकियपरिञ्ञा ञातपरिञ्ञा तीरणपरिञ्ञा पहानपरिञ्ञाति। तत्थ ‘‘रुप्पनलक्खणं रूपं, वेदयितलक्खणा वेदना’’ति एवं तेसं तेसं धम्मानं पच्चत्तलक्खणसल्लक्खणवसेन पवत्ता पञ्ञा ञातपरिञ्ञानाम। ‘‘रूपं अनिच्चं, वेदना अनिच्चा’’तिआदिना तेसंयेव धम्मानं सामञ्ञलक्खणं आरोपेत्वा लक्खणारम्मणिकविपस्सनापञ्ञा तीरणपरिञ्ञा नाम। तेसु एवं पन धम्मेसु निच्चसञ्ञादिपजहनवसेन पवत्ता लक्खणारम्मणिकविपस्सना पहानपरिञ्ञा नाम। तत्थ सङ्खारपरिग्गहतो पट्ठाय याव पच्चयपरिग्गहा ञातपरिञ्ञाय भूमि। कलापसम्मसनतो पट्ठाय याव उदयब्बयानुपस्सना तीरणपरिञ्ञाय भूमि। भङ्गानुपस्सनतो पट्ठाय पहानपरिञ्ञाय भूमि। ततो पट्ठाय हि ‘‘अनिच्चतो अनुपस्सन्तो निच्चसञ्ञं पजहति, दुक्खतो अनुपस्सन्तो सुखसञ्ञं, अनत्ततो अनुपस्सन्तो अत्तसञ्ञं, निब्बिन्दन्तो नन्दिं, विरज्जन्तो रागं, निरोधेन्तो समुदयं, पटिनिस्सज्जन्तो आदानं पजहती’’ति (पटि॰ म॰ १.५२) एवं पजहन्तो निच्चसञ्ञादिपहानसाधिकानं सत्तन्नं अनुपस्सनानं आधिपच्चं होति। इति इमासु परिञ्ञासु सङ्खारपरिच्छेदस्स चेव पच्चयपरिग्गहस्स च साधितत्ता इमिना योगिना ञातपरिञ्ञा अधिगता होति।
Ettha pana tisso lokiyapariññā ñātapariññā tīraṇapariññā pahānapariññāti. Tattha ‘‘ruppanalakkhaṇaṃ rūpaṃ, vedayitalakkhaṇā vedanā’’ti evaṃ tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ paccattalakkhaṇasallakkhaṇavasena pavattā paññā ñātapariññānāma. ‘‘Rūpaṃ aniccaṃ, vedanā aniccā’’tiādinā tesaṃyeva dhammānaṃ sāmaññalakkhaṇaṃ āropetvā lakkhaṇārammaṇikavipassanāpaññā tīraṇapariññā nāma. Tesu evaṃ pana dhammesu niccasaññādipajahanavasena pavattā lakkhaṇārammaṇikavipassanā pahānapariññā nāma. Tattha saṅkhārapariggahato paṭṭhāya yāva paccayapariggahā ñātapariññāya bhūmi. Kalāpasammasanato paṭṭhāya yāva udayabbayānupassanā tīraṇapariññāya bhūmi. Bhaṅgānupassanato paṭṭhāya pahānapariññāya bhūmi. Tato paṭṭhāya hi ‘‘aniccato anupassanto niccasaññaṃ pajahati, dukkhato anupassanto sukhasaññaṃ, anattato anupassanto attasaññaṃ, nibbindanto nandiṃ, virajjanto rāgaṃ, nirodhento samudayaṃ, paṭinissajjanto ādānaṃ pajahatī’’ti (paṭi. ma. 1.52) evaṃ pajahanto niccasaññādipahānasādhikānaṃ sattannaṃ anupassanānaṃ ādhipaccaṃ hoti. Iti imāsu pariññāsu saṅkhāraparicchedassa ceva paccayapariggahassa ca sādhitattā iminā yoginā ñātapariññā adhigatā hoti.
पुन ‘‘यं किञ्चि रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा ओळारिकं वा सुखुमं वा हीनं वा पणीतं वा यं दूरे सन्तिके वा, सब्बं रूपं हुत्वा अभावतो अनिच्चं, उदयब्बयप्पटिपीळितत्ता दुक्खं, अवसवत्तित्ता अनत्ता। या काचि वेदना, या काचि सञ्ञा, ये केचि सङ्खारा, यं किञ्चि विञ्ञाणं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा ओळारिकं वा सुखुमं वा हीनं वा पणीतं वा यं दूरे सन्तिके वा, सब्बं विञ्ञाणं हुत्वा अभावतो अनिच्चं, उदयब्बयप्पटिपीळितत्ता दुक्खं, अवसवत्तित्ता अनत्ता’’ति एवमादिना नयेन कलापसम्मसनं करोति। इदं सन्धाय वुत्तं ‘‘तिलक्खणं आरोपेत्वान सङ्खारे सम्मसन्तो’’ति।
Puna ‘‘yaṃ kiñci rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ ajjhattaṃ vā bahiddhā vā oḷārikaṃ vā sukhumaṃ vā hīnaṃ vā paṇītaṃ vā yaṃ dūre santike vā, sabbaṃ rūpaṃ hutvā abhāvato aniccaṃ, udayabbayappaṭipīḷitattā dukkhaṃ, avasavattittā anattā. Yā kāci vedanā, yā kāci saññā, ye keci saṅkhārā, yaṃ kiñci viññāṇaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ ajjhattaṃ vā bahiddhā vā oḷārikaṃ vā sukhumaṃ vā hīnaṃ vā paṇītaṃ vā yaṃ dūre santike vā, sabbaṃ viññāṇaṃ hutvā abhāvato aniccaṃ, udayabbayappaṭipīḷitattā dukkhaṃ, avasavattittā anattā’’ti evamādinā nayena kalāpasammasanaṃ karoti. Idaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘tilakkhaṇaṃ āropetvāna saṅkhāre sammasanto’’ti.
एवं सङ्खारेसु अनिच्चदुक्खअनत्तवसेन कलापसम्मसनं कत्वा पुन सङ्खारानं उदयब्बयमेव पस्सति। कथं? ‘‘अविज्जासमुदया (पटि॰ म॰ १.५०) रूपसमुदयो, तण्हाकम्मआहारसमुदया रूपसमुदयो’ति एवं रूपक्खन्धस्स पच्चयसमुदयदस्सनट्ठेन रूपक्खन्धस्स उदयं पस्सति, निब्बत्तिलक्खणं पस्सन्तोपि रूपक्खन्धस्स उदयं पस्सती’’ति एवं पञ्चहाकारेहि रूपक्खन्धस्स उदयं पस्सति। ‘‘अविज्जानिरोधा रूपनिरोधो, तण्हाकम्मआहारनिरोधा रूपनिरोधो’ति एवं रूपक्खन्धस्स पच्चयनिरोधदस्सनट्ठेन रूपक्खन्धस्स वयं पस्सति, विपरिणामलक्खणं पस्सन्तोपि रूपक्खन्धस्स वयं पस्सती’’ति एवं पञ्चहाकारेहि वयं पस्सति। तथा ‘‘अविज्जासमुदया वेदनासमुदयो, तण्हाकम्मफस्ससमुदया वेदनासमुदयो’’ति वेदनाक्खन्धस्स, निब्बत्तिलक्खणं पस्सन्तोपि वेदनाक्खन्धस्स उदयं पस्सति। ‘‘अविज्जानिरोधा वेदनानिरोधो, तण्हाकम्मफस्सनिरोधा वेदनानिरोधो’’ति वेदनाक्खन्धस्स, विपरिणामलक्खणं पस्सन्तोपि वेदनाक्खन्धस्स वयं पस्सति। एवं सञ्ञाक्खन्धादीसुपि। अयं पन विसेसो – विञ्ञाणक्खन्धस्स फस्सट्ठाने नामरूपसमुदया, नामरूपनिरोधाति योजेतब्बं। एवं एकेकस्मिं खन्धे पच्चयसमुदयवसेन च निब्बत्तिलक्खणवसेन च पच्चयनिरोधवसेन च विपरिणामलक्खणवसेन च उदयब्बयदस्सनेन दस दस कत्वा पञ्ञास लक्खणानि वुत्तानि। तेसं वसेन एवं रूपस्स उदयो रूपस्स वयोति पच्चयतो चेव लक्खणतो च वित्थारेन मनसिकारं करोति।
Evaṃ saṅkhāresu aniccadukkhaanattavasena kalāpasammasanaṃ katvā puna saṅkhārānaṃ udayabbayameva passati. Kathaṃ? ‘‘Avijjāsamudayā (paṭi. ma. 1.50) rūpasamudayo, taṇhākammaāhārasamudayā rūpasamudayo’ti evaṃ rūpakkhandhassa paccayasamudayadassanaṭṭhena rūpakkhandhassa udayaṃ passati, nibbattilakkhaṇaṃ passantopi rūpakkhandhassa udayaṃ passatī’’ti evaṃ pañcahākārehi rūpakkhandhassa udayaṃ passati. ‘‘Avijjānirodhā rūpanirodho, taṇhākammaāhāranirodhā rūpanirodho’ti evaṃ rūpakkhandhassa paccayanirodhadassanaṭṭhena rūpakkhandhassa vayaṃ passati, vipariṇāmalakkhaṇaṃ passantopi rūpakkhandhassa vayaṃ passatī’’ti evaṃ pañcahākārehi vayaṃ passati. Tathā ‘‘avijjāsamudayā vedanāsamudayo, taṇhākammaphassasamudayā vedanāsamudayo’’ti vedanākkhandhassa, nibbattilakkhaṇaṃ passantopi vedanākkhandhassa udayaṃ passati. ‘‘Avijjānirodhā vedanānirodho, taṇhākammaphassanirodhā vedanānirodho’’ti vedanākkhandhassa, vipariṇāmalakkhaṇaṃ passantopi vedanākkhandhassa vayaṃ passati. Evaṃ saññākkhandhādīsupi. Ayaṃ pana viseso – viññāṇakkhandhassa phassaṭṭhāne nāmarūpasamudayā, nāmarūpanirodhāti yojetabbaṃ. Evaṃ ekekasmiṃ khandhe paccayasamudayavasena ca nibbattilakkhaṇavasena ca paccayanirodhavasena ca vipariṇāmalakkhaṇavasena ca udayabbayadassanena dasa dasa katvā paññāsa lakkhaṇāni vuttāni. Tesaṃ vasena evaṃ rūpassa udayo rūpassa vayoti paccayato ceva lakkhaṇato ca vitthārena manasikāraṃ karoti.
तस्सेवं करोतो ‘‘इति किर इमे धम्मा अहुत्वा सम्भोन्ति, हुत्वा पटिवेन्ती’’ति ञाणं विसदं होति। ‘‘एवं किर इमे धम्मा अनुप्पन्ना उप्पज्जन्ति, उप्पन्ना निरुज्झन्ती’’ति निच्चं नवाव हुत्वा सङ्खारा उपट्ठहन्ति। न केवलञ्च निच्चं नवा, सूरियुग्गमने उस्सावबिन्दु विय, उदकबुब्बुळो विय, उदके दण्डराजि विय, आरग्गे सासपो विय, विज्जुप्पादो विय च परित्तट्ठायिनो। मायामरीचिसुपिनअलातचक्कगन्धब्बनगरफेणपिण्डकदलिआदयो विय निस्सारा हुत्वा उपट्ठहन्ति। एत्तावता चानेन वयधम्ममेव उप्पज्जति, उप्पन्नञ्च वयं उपेतीति इमिना आकारेन समपञ्ञास लक्खणानि पटिविज्झित्वा ठितं उदयब्बयानुपस्सनं नाम पठमं तरुणविपस्सनाञाणं अधिगतं होति, यस्साधिगमा आरद्धविपस्सकोति सङ्ख्यं गच्छति।
Tassevaṃ karoto ‘‘iti kira ime dhammā ahutvā sambhonti, hutvā paṭiventī’’ti ñāṇaṃ visadaṃ hoti. ‘‘Evaṃ kira ime dhammā anuppannā uppajjanti, uppannā nirujjhantī’’ti niccaṃ navāva hutvā saṅkhārā upaṭṭhahanti. Na kevalañca niccaṃ navā, sūriyuggamane ussāvabindu viya, udakabubbuḷo viya, udake daṇḍarāji viya, āragge sāsapo viya, vijjuppādo viya ca parittaṭṭhāyino. Māyāmarīcisupinaalātacakkagandhabbanagarapheṇapiṇḍakadaliādayo viya nissārā hutvā upaṭṭhahanti. Ettāvatā cānena vayadhammameva uppajjati, uppannañca vayaṃ upetīti iminā ākārena samapaññāsa lakkhaṇāni paṭivijjhitvā ṭhitaṃ udayabbayānupassanaṃ nāma paṭhamaṃ taruṇavipassanāñāṇaṃ adhigataṃ hoti, yassādhigamā āraddhavipassakoti saṅkhyaṃ gacchati.
अथस्स आरद्धविपस्सकस्स कुलपुत्तस्स ओभासो ञाणं पीति पस्सद्धि सुखं अधिमोक्खो पग्गहो उपट्ठानं उपेक्खा निकन्तीति दस विपस्सनुपक्किलेसा उप्पज्जन्ति। एत्थ ओभासो नाम विपस्सनाक्खणे ञाणस्स बलवत्ता लोहितं पसीदति, तेन छवितो ओभासो निब्बत्तति, तं दिस्वा अयं योगी ‘‘मग्गो मया पत्तो’’ति तमेव ओभासं अस्सादेति। ञाणन्ति विपस्सनाञाणमेवेतं, सङ्खारे सम्मसन्तस्स सूरं पसन्नं हुत्वा पवत्तमानं दिस्वा पुब्बे विय ‘‘मग्गो’’ति अस्सादेति। पीतीति विपस्सनापीति एव। तस्स हि तस्मिं खणे पञ्चविधा पीति उप्पज्जति। पस्सद्धीति विपस्सनापस्सद्धि। तस्मिं समये नेव कायचित्तानं दरथो गारवता कक्खळता अकम्मञ्ञता गेलञ्ञता वङ्कता होति। सुखं विपस्सनासुखमेव। तस्स किर तस्मिं समये सकलसरीरं ठपितवट्टि विय अभिसन्दयमानं अतिपणीतं सुखं उप्पज्जति।
Athassa āraddhavipassakassa kulaputtassa obhāso ñāṇaṃ pīti passaddhi sukhaṃ adhimokkho paggaho upaṭṭhānaṃ upekkhā nikantīti dasa vipassanupakkilesā uppajjanti. Ettha obhāso nāma vipassanākkhaṇe ñāṇassa balavattā lohitaṃ pasīdati, tena chavito obhāso nibbattati, taṃ disvā ayaṃ yogī ‘‘maggo mayā patto’’ti tameva obhāsaṃ assādeti. Ñāṇanti vipassanāñāṇamevetaṃ, saṅkhāre sammasantassa sūraṃ pasannaṃ hutvā pavattamānaṃ disvā pubbe viya ‘‘maggo’’ti assādeti. Pītīti vipassanāpīti eva. Tassa hi tasmiṃ khaṇe pañcavidhā pīti uppajjati. Passaddhīti vipassanāpassaddhi. Tasmiṃ samaye neva kāyacittānaṃ daratho gāravatā kakkhaḷatā akammaññatā gelaññatā vaṅkatā hoti. Sukhaṃ vipassanāsukhameva. Tassa kira tasmiṃ samaye sakalasarīraṃ ṭhapitavaṭṭi viya abhisandayamānaṃ atipaṇītaṃ sukhaṃ uppajjati.
अधिमोक्खो नाम विपस्सनाक्खणे पवत्ता सद्धा। तस्मिं खणे चित्तचेतसिकानं अतिविय पसादभूता बलवती सद्धा उप्पज्जति। पग्गहो नाम विपस्सनासम्पयुत्तं वीरियं। तस्मिञ्हि खणे असिथिलमनच्चारद्धं सुपग्गहितं वीरियं उप्पज्जति। उपट्ठानन्ति विपस्सनासम्पयुत्ता सति। तस्मिञ्हि खणे सुपट्ठिता सति उप्पज्जति। उपेक्खाति दुविधा विपस्सनावज्जनवसेन । तस्मिं खणे सब्बसङ्खारग्गहणे मज्झत्तभूतविपस्सनुपेक्खासङ्खातं ञाणं बलवन्तं हुत्वा उप्पज्जति, मनोद्वारे आवज्जनुपेक्खा च, साव तं तं ठानं आवज्जेन्तस्स सूरा तिखिणा हुत्वा वहति। निकन्ति विपस्सनानिकन्ति। ओभासादीसु आलयं कुरुमाना सुखुमा सन्ताकारा निकन्ति उप्पज्जति। एत्थ ओभासादयो किलेसवत्थुभूतताय ‘‘उपक्किलेसा’’ति वुत्ता, न अकुसलत्ता। निकन्ति पन उपक्किलेसो चेव किलेसवत्थु च। पण्डितो पन भिक्खु ओभासादीसु उप्पन्नेसु विक्खेपं अगच्छन्तो ‘‘ओभासादयो धम्मा न मग्गो, उपक्किलेसविनिमुत्तं पन वीथिप्पटिपन्नं विपस्सनाञाणं मग्गो’’ति मग्गञ्च अमग्गञ्च ववत्थपेति। तस्सेवं ‘‘अयं मग्गो, अयं न मग्गो’’ति ञत्वा ठितं ञाणं ‘‘मग्गामग्गञाणदस्सनविसुद्धी’’ति वुच्चति।
Adhimokkho nāma vipassanākkhaṇe pavattā saddhā. Tasmiṃ khaṇe cittacetasikānaṃ ativiya pasādabhūtā balavatī saddhā uppajjati. Paggaho nāma vipassanāsampayuttaṃ vīriyaṃ. Tasmiñhi khaṇe asithilamanaccāraddhaṃ supaggahitaṃ vīriyaṃ uppajjati. Upaṭṭhānanti vipassanāsampayuttā sati. Tasmiñhi khaṇe supaṭṭhitā sati uppajjati. Upekkhāti duvidhā vipassanāvajjanavasena . Tasmiṃ khaṇe sabbasaṅkhāraggahaṇe majjhattabhūtavipassanupekkhāsaṅkhātaṃ ñāṇaṃ balavantaṃ hutvā uppajjati, manodvāre āvajjanupekkhā ca, sāva taṃ taṃ ṭhānaṃ āvajjentassa sūrā tikhiṇā hutvā vahati. Nikanti vipassanānikanti. Obhāsādīsu ālayaṃ kurumānā sukhumā santākārā nikanti uppajjati. Ettha obhāsādayo kilesavatthubhūtatāya ‘‘upakkilesā’’ti vuttā, na akusalattā. Nikanti pana upakkileso ceva kilesavatthu ca. Paṇḍito pana bhikkhu obhāsādīsu uppannesu vikkhepaṃ agacchanto ‘‘obhāsādayo dhammā na maggo, upakkilesavinimuttaṃ pana vīthippaṭipannaṃ vipassanāñāṇaṃ maggo’’ti maggañca amaggañca vavatthapeti. Tassevaṃ ‘‘ayaṃ maggo, ayaṃ na maggo’’ti ñatvā ṭhitaṃ ñāṇaṃ ‘‘maggāmaggañāṇadassanavisuddhī’’ti vuccati.
इतो पट्ठाय अट्ठविधस्स ञाणस्स वसेन सिखाप्पत्तं विपस्सनाञाणं पटिपदाञाणदस्सनविसुद्धि नाम होति। उदयब्बयानुपस्सनाञाणं भङ्गानुपस्सनाञाणं भयतुपट्ठानञाणं आदीनवानुपस्सनाञाणं निब्बिदानुपस्सनाञाणं मुञ्चितुकम्यताञाणं पटिसङ्खानुपस्सनाञाणं सङ्खारुपेक्खाञाणन्ति इमानि अट्ठ ञाणानि नाम। एतानि निब्बत्तेतुकामेन यस्मा उपक्किलेसेहि अभिभूतं हुत्वा लक्खणप्पटिवेधं कातुं असमत्थं होति चित्तं, तस्मा पुनपि उदयब्बयमेव पस्सितब्बं। उदयब्बयं पस्सन्तस्स अनिच्चलक्खणं यथाभूतं उपट्ठाति, उदयब्बयप्पटिपीळितत्ता दुक्खलक्खणञ्च ‘‘दुक्खमेव च सम्भोति, दुक्खं तिट्ठति वेति चा’’ति (सं॰ नि॰ १.१७१) पस्सतो अनत्तलक्खणञ्च।
Ito paṭṭhāya aṭṭhavidhassa ñāṇassa vasena sikhāppattaṃ vipassanāñāṇaṃ paṭipadāñāṇadassanavisuddhi nāma hoti. Udayabbayānupassanāñāṇaṃ bhaṅgānupassanāñāṇaṃ bhayatupaṭṭhānañāṇaṃ ādīnavānupassanāñāṇaṃ nibbidānupassanāñāṇaṃ muñcitukamyatāñāṇaṃ paṭisaṅkhānupassanāñāṇaṃ saṅkhārupekkhāñāṇanti imāni aṭṭha ñāṇāni nāma. Etāni nibbattetukāmena yasmā upakkilesehi abhibhūtaṃ hutvā lakkhaṇappaṭivedhaṃ kātuṃ asamatthaṃ hoti cittaṃ, tasmā punapi udayabbayameva passitabbaṃ. Udayabbayaṃ passantassa aniccalakkhaṇaṃ yathābhūtaṃ upaṭṭhāti, udayabbayappaṭipīḷitattā dukkhalakkhaṇañca ‘‘dukkhameva ca sambhoti, dukkhaṃ tiṭṭhati veti cā’’ti (saṃ. ni. 1.171) passato anattalakkhaṇañca.
एत्थ च अनिच्चं अनिच्चलक्खणं, दुक्खं दुक्खलक्खणं, अनत्ता अनत्तलक्खणन्ति अयं विभागो वेदितब्बो। एत्थ अनिच्चन्ति खन्धपञ्चकं। कस्मा? उप्पादवयञ्ञथत्तभावा हुत्वा अभावतो वा। अञ्ञथत्तं नाम जरा, उप्पादवयञ्ञथत्तं अनिच्चलक्खणं, हुत्वा अभावसङ्खातो वा एको आकारविकारो। ‘‘यदनिच्चं तं दुक्ख’’न्ति (सं॰ नि॰ ३.१५) वचनतो तदेव खन्धपञ्चकं दुक्खं। कस्मा? अभिण्हं पटिपीळितत्ता। अभिण्हप्पटिपीळनाकारो दुक्खलक्खणं। ‘‘यं दुक्खं तदनत्ता’’ति वचनतो तदेव खन्धपञ्चकं अनत्ता। कस्मा? अवसवत्तनतो। अवसवत्तनाकारो अनत्तलक्खणं। इमानिपि तीणि लक्खणानि उदयब्बयं पस्सन्तस्सेव आरम्मणानि होन्ति।
Ettha ca aniccaṃ aniccalakkhaṇaṃ, dukkhaṃ dukkhalakkhaṇaṃ, anattā anattalakkhaṇanti ayaṃ vibhāgo veditabbo. Ettha aniccanti khandhapañcakaṃ. Kasmā? Uppādavayaññathattabhāvā hutvā abhāvato vā. Aññathattaṃ nāma jarā, uppādavayaññathattaṃ aniccalakkhaṇaṃ, hutvā abhāvasaṅkhāto vā eko ākāravikāro. ‘‘Yadaniccaṃ taṃ dukkha’’nti (saṃ. ni. 3.15) vacanato tadeva khandhapañcakaṃ dukkhaṃ. Kasmā? Abhiṇhaṃ paṭipīḷitattā. Abhiṇhappaṭipīḷanākāro dukkhalakkhaṇaṃ. ‘‘Yaṃ dukkhaṃ tadanattā’’ti vacanato tadeva khandhapañcakaṃ anattā. Kasmā? Avasavattanato. Avasavattanākāro anattalakkhaṇaṃ. Imānipi tīṇi lakkhaṇāni udayabbayaṃ passantasseva ārammaṇāni honti.
पुनपि सो रूपारूपधम्मेसु एव ‘‘अनिच्चा’’तिआदिना विपस्सति, तस्स सङ्खारा लहुं लहुं आपाथं गच्छन्ति। ततो उप्पादं वा ठितिं वा आरम्मणं अकत्वा तेसं खयवयनिरोधे एव पस्सतो सति सन्तिट्ठतीति इदं भङ्गानुपस्सनाञाणं नाम। इमस्स उप्पादतो पट्ठाय अस्स योगिनो ‘‘यथा इमे सङ्खारा पञ्चक्खन्धा भिज्जन्ति, एवं अतीतेपि सङ्खारा भिज्जिंसु, अनागतेपि भिज्जिस्सन्ती’’ति निरोधमेव पस्सतो सति सन्तिट्ठति, तस्स भङ्गानुपस्सनाञाणं आसेवन्तस्स बहुलीकरोन्तस्स सब्बभवयोनिगतिट्ठितिसत्तावासेसु सब्बे सङ्खारा जलितअङ्गारकासुआदयो विय महाभयं हुत्वा उपट्ठहन्ति। एतं भयतुपट्ठानञाणं नाम। तस्स तं भयतुपट्ठानञाणं आसेवन्तस्स सब्बे भवादयो आदित्तअङ्गारा विय, समुस्सितखग्गा विय पच्चत्थिका अप्पटिसरणा सादीनवा हुत्वा उपट्ठहन्ति। इदं आदीनवानुपस्सनाञाणं नाम। तस्स एवं सङ्खारे आदीनवतो पस्सन्तस्स भवादीसु सङ्खारानं आदीनवत्ता सब्बसङ्खारेसु उक्कण्ठना अनभिरति उप्पज्जति। इदं निब्बिदानुपस्सनाञाणं नाम। सब्बसङ्खारेसु निब्बिन्दन्तस्स उक्कण्ठन्तस्स सब्बस्मा सङ्खारगता मुञ्चितुकामता निस्सरितुकामताव होति। इदं मुञ्चितुकम्यताञाणं नाम। पुन तस्मा सङ्खारगता मुञ्चितुं पुन ते एव सङ्खारे पटिसङ्खानुपस्सनाञाणेन तिलक्खणं आरोपेत्वा तीरणं पटिसङ्खानुपस्सनाञाणं नाम, यो एवं तिलक्खणं आरोपेत्वा सङ्खारे परिग्गण्हन्तो तेसु अनत्तलक्खणस्स सुदिट्ठत्ता ‘‘अत्ता’’ति वा ‘‘अत्तनिय’’न्ति वा अग्गण्हन्तो सङ्खारेसु भयञ्च नन्दिञ्च पहाय सङ्खारेसु उदासिनो होति मज्झत्तो, ‘‘अह’’न्ति वा ‘‘मम’’न्ति वा न गण्हाति, सब्बसङ्खारेसु उदासिनो मज्झत्तो तीसु भवेसु उपेक्खको, तस्स तं ञाणं सङ्खारुपेक्खाञाणं नाम। तं पनेतं सब्बसङ्खारप्पवत्तं विस्सज्जेत्वा निब्बाननिन्नं निब्बानपक्खन्दं होति, नो चे निब्बानं सन्ततो पस्सति, पुनप्पुनं ‘‘अनिच्च’’न्ति वा ‘‘दुक्ख’’न्ति वा ‘‘अनत्ता’’ति वा तिविधानुपस्सनावसेन सङ्खारारम्मणमेव हुत्वा पवत्तति।
Punapi so rūpārūpadhammesu eva ‘‘aniccā’’tiādinā vipassati, tassa saṅkhārā lahuṃ lahuṃ āpāthaṃ gacchanti. Tato uppādaṃ vā ṭhitiṃ vā ārammaṇaṃ akatvā tesaṃ khayavayanirodhe eva passato sati santiṭṭhatīti idaṃ bhaṅgānupassanāñāṇaṃ nāma. Imassa uppādato paṭṭhāya assa yogino ‘‘yathā ime saṅkhārā pañcakkhandhā bhijjanti, evaṃ atītepi saṅkhārā bhijjiṃsu, anāgatepi bhijjissantī’’ti nirodhameva passato sati santiṭṭhati, tassa bhaṅgānupassanāñāṇaṃ āsevantassa bahulīkarontassa sabbabhavayonigatiṭṭhitisattāvāsesu sabbe saṅkhārā jalitaaṅgārakāsuādayo viya mahābhayaṃ hutvā upaṭṭhahanti. Etaṃ bhayatupaṭṭhānañāṇaṃ nāma. Tassa taṃ bhayatupaṭṭhānañāṇaṃ āsevantassa sabbe bhavādayo ādittaaṅgārā viya, samussitakhaggā viya paccatthikā appaṭisaraṇā sādīnavā hutvā upaṭṭhahanti. Idaṃ ādīnavānupassanāñāṇaṃ nāma. Tassa evaṃ saṅkhāre ādīnavato passantassa bhavādīsu saṅkhārānaṃ ādīnavattā sabbasaṅkhāresu ukkaṇṭhanā anabhirati uppajjati. Idaṃ nibbidānupassanāñāṇaṃ nāma. Sabbasaṅkhāresu nibbindantassa ukkaṇṭhantassa sabbasmā saṅkhāragatā muñcitukāmatā nissaritukāmatāva hoti. Idaṃ muñcitukamyatāñāṇaṃ nāma. Puna tasmā saṅkhāragatā muñcituṃ puna te eva saṅkhāre paṭisaṅkhānupassanāñāṇena tilakkhaṇaṃ āropetvā tīraṇaṃ paṭisaṅkhānupassanāñāṇaṃ nāma, yo evaṃ tilakkhaṇaṃ āropetvā saṅkhāre pariggaṇhanto tesu anattalakkhaṇassa sudiṭṭhattā ‘‘attā’’ti vā ‘‘attaniya’’nti vā aggaṇhanto saṅkhāresu bhayañca nandiñca pahāya saṅkhāresu udāsino hoti majjhatto, ‘‘aha’’nti vā ‘‘mama’’nti vā na gaṇhāti, sabbasaṅkhāresu udāsino majjhatto tīsu bhavesu upekkhako, tassa taṃ ñāṇaṃ saṅkhārupekkhāñāṇaṃ nāma. Taṃ panetaṃ sabbasaṅkhārappavattaṃ vissajjetvā nibbānaninnaṃ nibbānapakkhandaṃ hoti, no ce nibbānaṃ santato passati, punappunaṃ ‘‘anicca’’nti vā ‘‘dukkha’’nti vā ‘‘anattā’’ti vā tividhānupassanāvasena saṅkhārārammaṇameva hutvā pavattati.
एवं तिट्ठमानञ्च एतं अनिमित्तो अप्पणिहितो सुञ्ञतोति तिण्णं विमोक्खानं वसेन विमोक्खमुखभावं आपज्जित्वा तिट्ठति। तिस्सो हि अनुपस्सना तीणि विमोक्खमुखानीति वुच्चन्ति। एत्थ च अनिच्चतो मनसि करोन्तो (पटि॰ म॰ १.२२३-२२४) अधिमोक्खबहुलो अनिमित्तं विमोक्खं पटिलभति। दुक्खतो मनसि करोन्तो पस्सद्धिबहुलो अप्पणिहितं विमोक्खं पटिलभति। अनत्ततो मनसि करोन्तो वेदबहुलो सुञ्ञतविमोक्खं पटिलभति। एत्थ च अनिमित्तो विमोक्खोति अनिमित्ताकारेन निब्बानं आरम्मणं कत्वा पवत्तो अरियमग्गो। सो हि अनिमित्ताय धातुया उप्पन्नत्ता अनिमित्तो, किलेसेहि च विमुत्तत्ता विमोक्खो। एतेनेव नयेन अप्पणिहिताकारेन निब्बानं आरम्मणं कत्वा पवत्तो अप्पणिहितो, सुञ्ञताकारेन निब्बानं आरम्मणं कत्वा पवत्तो सुञ्ञतोति वेदितब्बो। अधिगतसङ्खारुपेक्खस्स कुलपुत्तस्स विपस्सना सिखाप्पत्ता होति। वुट्ठानगामिनिविपस्सनाति एतदेव। एतं सङ्खारुपेक्खाञाणं आसेवन्तस्स भावेन्तस्स तिक्खतरा सङ्खारुपेक्खा उप्पज्जति।
Evaṃ tiṭṭhamānañca etaṃ animitto appaṇihito suññatoti tiṇṇaṃ vimokkhānaṃ vasena vimokkhamukhabhāvaṃ āpajjitvā tiṭṭhati. Tisso hi anupassanā tīṇi vimokkhamukhānīti vuccanti. Ettha ca aniccato manasi karonto (paṭi. ma. 1.223-224) adhimokkhabahulo animittaṃ vimokkhaṃ paṭilabhati. Dukkhato manasi karonto passaddhibahulo appaṇihitaṃ vimokkhaṃ paṭilabhati. Anattato manasi karonto vedabahulo suññatavimokkhaṃ paṭilabhati. Ettha ca animittovimokkhoti animittākārena nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavatto ariyamaggo. So hi animittāya dhātuyā uppannattā animitto, kilesehi ca vimuttattā vimokkho. Eteneva nayena appaṇihitākārena nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavatto appaṇihito, suññatākārena nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavatto suññatoti veditabbo. Adhigatasaṅkhārupekkhassa kulaputtassa vipassanā sikhāppattā hoti. Vuṭṭhānagāminivipassanāti etadeva. Etaṃ saṅkhārupekkhāñāṇaṃ āsevantassa bhāventassa tikkhatarā saṅkhārupekkhā uppajjati.
तस्स इदानि मग्गो उप्पज्जिस्सतीति सङ्खारुपेक्खा सङ्खारे ‘‘अनिच्चा’’ति वा ‘‘दुक्खा’’ति वा ‘‘अनत्ता’’ति वा सम्मसित्वा भवङ्गं ओतरति। भवङ्गा वुट्ठाय सङ्खारुपेक्खाय आगतनयेनेव अनिच्चादिआकारेन मनसि करित्वा उप्पज्जति मनोद्वारावज्जनं, तदेव मनसि करोतो पठमं जवनचित्तं उप्पज्जति, यं ‘‘परिकम्म’’न्ति वुच्चति। तदनन्तरं तथेव दुतियं जवनचित्तं उप्पज्जति, यं ‘‘उपचार’’न्ति वुच्चति। तदनन्तरम्पि तथेव उप्पज्जति जवनचित्तं, यं ‘‘अनुलोम’’न्ति वुच्चति। इदं तेसं पाटियेक्कं नामं। अविसेसेन पन तिविधमेतं आसेवनन्तिपि परिकम्मन्तिपि उपचारन्तिपि अनुलोमन्तिपि वुच्चति। इदं पन अनुलोमञाणं सङ्खारारम्मणाय वुट्ठानगामिनिया विपस्सनाय परियोसानं होति। निप्परियायेन पन गोत्रभुञाणमेव विपस्सनापरियोसानन्ति वुच्चति। ततो परं निरोधं निब्बानं आरम्मणं कुरुमानं पुथुज्जनगोत्तं अतिक्कममानं निब्बानारम्मणे पठमसमन्नाहारभूतं अपुनरावट्टकं गोत्रभुञाणं उप्पज्जति। इदं पन ञाणं पटिपदाञाणदस्सनविसुद्धिञ्च ञाणदस्सनविसुद्धिञ्च न भजति, अन्तरा अब्बोहारिकमेव होति, विपस्सनासोते पतितत्ता पन विपस्सनाति वा सङ्ख्यं गच्छति। निब्बानं आरम्मणं कत्वा गोत्रभुञाणे निरुद्धे तेन दिन्नसञ्ञाय निब्बानं आरम्मणं कत्वा दिट्ठिसंयोजनं सीलब्बतपरामाससंयोजनं विचिकिच्छासंयोजनन्ति तीणि संयोजनानि समुच्छेदवसेन विद्धंसेन्तो सोतापत्तिमग्गो उप्पज्जति। तदनन्तरं तस्सेव विपाकभूतानि द्वे तीणि वा फलचित्तानि उप्पज्जन्ति अनन्तरविपाकत्ता लोकुत्तरानं। फलपरियोसाने पनस्स चित्तं भवङ्गं ओतरति।
Tassa idāni maggo uppajjissatīti saṅkhārupekkhā saṅkhāre ‘‘aniccā’’ti vā ‘‘dukkhā’’ti vā ‘‘anattā’’ti vā sammasitvā bhavaṅgaṃ otarati. Bhavaṅgā vuṭṭhāya saṅkhārupekkhāya āgatanayeneva aniccādiākārena manasi karitvā uppajjati manodvārāvajjanaṃ, tadeva manasi karoto paṭhamaṃ javanacittaṃ uppajjati, yaṃ ‘‘parikamma’’nti vuccati. Tadanantaraṃ tatheva dutiyaṃ javanacittaṃ uppajjati, yaṃ ‘‘upacāra’’nti vuccati. Tadanantarampi tatheva uppajjati javanacittaṃ, yaṃ ‘‘anuloma’’nti vuccati. Idaṃ tesaṃ pāṭiyekkaṃ nāmaṃ. Avisesena pana tividhametaṃ āsevanantipi parikammantipi upacārantipi anulomantipi vuccati. Idaṃ pana anulomañāṇaṃ saṅkhārārammaṇāya vuṭṭhānagāminiyā vipassanāya pariyosānaṃ hoti. Nippariyāyena pana gotrabhuñāṇameva vipassanāpariyosānanti vuccati. Tato paraṃ nirodhaṃ nibbānaṃ ārammaṇaṃ kurumānaṃ puthujjanagottaṃ atikkamamānaṃ nibbānārammaṇe paṭhamasamannāhārabhūtaṃ apunarāvaṭṭakaṃ gotrabhuñāṇaṃ uppajjati. Idaṃ pana ñāṇaṃ paṭipadāñāṇadassanavisuddhiñca ñāṇadassanavisuddhiñca na bhajati, antarā abbohārikameva hoti, vipassanāsote patitattā pana vipassanāti vā saṅkhyaṃ gacchati. Nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā gotrabhuñāṇe niruddhe tena dinnasaññāya nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā diṭṭhisaṃyojanaṃ sīlabbataparāmāsasaṃyojanaṃ vicikicchāsaṃyojananti tīṇi saṃyojanāni samucchedavasena viddhaṃsento sotāpattimaggo uppajjati. Tadanantaraṃ tasseva vipākabhūtāni dve tīṇi vā phalacittāni uppajjanti anantaravipākattā lokuttarānaṃ. Phalapariyosāne panassa cittaṃ bhavaṅgaṃ otarati.
ततो भवङ्गं विच्छिन्दित्वा पच्चवेक्खणत्थाय मनोद्वारावज्जनं उप्पज्जति। सो हि ‘‘इमिना वताहं मग्गेन आगतो’’ति मग्गं पच्चवेक्खति, ततो ‘‘अयं मे आनिसंसो लद्धो’’ति फलं पच्चवेक्खति, ततो ‘‘इमे नाम मे किलेसा पहीना’’ति पहीनकिलेसे पच्चवेक्खति, ततो ‘‘इमे नाम मे किलेसा अवसिट्ठा’’ति उपरिमग्गत्तयवज्झे किलेसे पच्चवेक्खति, अवसाने ‘‘अयं मे धम्मो आरम्मणतो पटिविद्धो’’ति अमतं निब्बानं पच्चवेक्खति। इति सोतापन्नस्स अरियसावकस्स पञ्च पच्चवेक्खणानि होन्ति। तथा सकदागामिअनागामीनं। अरहतो पन अवसिट्ठकिलेसपच्चवेक्खणं नाम नत्थि। एवं सब्बानिपि एकूनवीसति होन्ति। उक्कट्ठपरिच्छेदोव चेसो। पहीनावसिट्ठकिलेसपच्चवेक्खणञ्हि सेक्खानं होति वा, न वा। एवं पच्चवेक्खित्वा सो सोतापन्नो अरियसावको तस्मिंयेव वा आसने निसिन्नो अपरेन वा समयेन कामरागब्यापादानं तनुभावं करोन्तो दुतियमग्गं पापुणाति, तदनन्तरं वुत्तनयेन फलञ्च। ततो वुत्तनयेन कामरागब्यापादानं अनवसेसप्पहानं करोन्तो ततियमग्गं पापुणाति, वुत्तनयेन फलञ्च। ततो तस्मिंयेव वा आसने निसिन्नो अपरेन वा समयेन रूपरागअरूपरागमानउद्धच्चअविज्जानं अनवसेसप्पहानं करोन्तो चतुत्थमग्गं पापुणाति, वुत्तनयेन फलञ्च। एत्तावता चेस अरहा नाम अट्ठमो अरियपुग्गलो होति महाखीणासवो। इति इमेसु चतूसु मग्गेसु ञाणं ञाणदस्सनविसुद्धि नाम।
Tato bhavaṅgaṃ vicchinditvā paccavekkhaṇatthāya manodvārāvajjanaṃ uppajjati. So hi ‘‘iminā vatāhaṃ maggena āgato’’ti maggaṃ paccavekkhati, tato ‘‘ayaṃ me ānisaṃso laddho’’ti phalaṃ paccavekkhati, tato ‘‘ime nāma me kilesā pahīnā’’ti pahīnakilese paccavekkhati, tato ‘‘ime nāma me kilesā avasiṭṭhā’’ti uparimaggattayavajjhe kilese paccavekkhati, avasāne ‘‘ayaṃ me dhammo ārammaṇato paṭividdho’’ti amataṃ nibbānaṃ paccavekkhati. Iti sotāpannassa ariyasāvakassa pañca paccavekkhaṇāni honti. Tathā sakadāgāmianāgāmīnaṃ. Arahato pana avasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇaṃ nāma natthi. Evaṃ sabbānipi ekūnavīsati honti. Ukkaṭṭhaparicchedova ceso. Pahīnāvasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇañhi sekkhānaṃ hoti vā, na vā. Evaṃ paccavekkhitvā so sotāpanno ariyasāvako tasmiṃyeva vā āsane nisinno aparena vā samayena kāmarāgabyāpādānaṃ tanubhāvaṃ karonto dutiyamaggaṃ pāpuṇāti, tadanantaraṃ vuttanayena phalañca. Tato vuttanayena kāmarāgabyāpādānaṃ anavasesappahānaṃ karonto tatiyamaggaṃ pāpuṇāti, vuttanayena phalañca. Tato tasmiṃyeva vā āsane nisinno aparena vā samayena rūparāgaarūparāgamānauddhaccaavijjānaṃ anavasesappahānaṃ karonto catutthamaggaṃ pāpuṇāti, vuttanayena phalañca. Ettāvatā cesa arahā nāma aṭṭhamo ariyapuggalo hoti mahākhīṇāsavo. Iti imesu catūsu maggesu ñāṇaṃ ñāṇadassanavisuddhi nāma.
एत्तावता पातिमोक्खसंवरसीलादीनं वुत्तत्ता सीलविसुद्धि च मेत्तासुभादीनं वुत्तत्ता चित्तविसुद्धि च नामरूपपरिग्गहादीनं वसेन दिट्ठिविसुद्धिकङ्खावितरणविसुद्धिमग्गामग्गञाणदस्सनविसुद्धि पटिपदाञाणदस्सनविसुद्धि ञाणदस्सनविसुद्धियो चाति सत्त विसुद्धियो वुत्ता होन्ति। इदं वुत्तप्पकारं पटिपदाक्कमं सन्धाय वुत्तं ‘‘पापुणेय्यानुपुब्बेन, सब्बसंयोजनक्खय’’न्ति। एत्थ सक्कायदिट्ठि विचिकिच्छा सीलब्बतपरामासो कामरागो पटिघो रूपरागो अरुपरागो मानो उद्धच्चं अविज्जाति इमे दस धम्मा सब्बसंयोजना नाम। एतेसु सक्कायदिट्ठिविचिकिच्छासीलब्बतपरामासा सोतापत्तिमग्गवज्झा, कामरागपटिघा दुतियमग्गेन तनुभूता हुत्वा ततियेन समुग्घातं गच्छन्ति, सेसानि पञ्च चतुत्थेनाति। एवं अनुपुब्बेन सब्बसंयोजनक्खयसङ्खातं अरहत्तं पापुणातीति वेदितब्बं।
Ettāvatā pātimokkhasaṃvarasīlādīnaṃ vuttattā sīlavisuddhi ca mettāsubhādīnaṃ vuttattā cittavisuddhi ca nāmarūpapariggahādīnaṃ vasena diṭṭhivisuddhikaṅkhāvitaraṇavisuddhimaggāmaggañāṇadassanavisuddhi paṭipadāñāṇadassanavisuddhi ñāṇadassanavisuddhiyo cāti satta visuddhiyo vuttā honti. Idaṃ vuttappakāraṃ paṭipadākkamaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘pāpuṇeyyānupubbena, sabbasaṃyojanakkhaya’’nti. Ettha sakkāyadiṭṭhi vicikicchā sīlabbataparāmāso kāmarāgo paṭigho rūparāgo aruparāgo māno uddhaccaṃ avijjāti ime dasa dhammā sabbasaṃyojanā nāma. Etesu sakkāyadiṭṭhivicikicchāsīlabbataparāmāsā sotāpattimaggavajjhā, kāmarāgapaṭighā dutiyamaggena tanubhūtā hutvā tatiyena samugghātaṃ gacchanti, sesāni pañca catutthenāti. Evaṃ anupubbena sabbasaṃyojanakkhayasaṅkhātaṃ arahattaṃ pāpuṇātīti veditabbaṃ.
विपस्सनानिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Vipassanāniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
