| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ปฎิสมฺภิทามคฺค-อฎฺฐกถา • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
๕. วิราคกถา
5. Virāgakathā
วิราคกถาวณฺณนา
Virāgakathāvaṇṇanā
๒๘. อิทานิ มคฺคปโยชนปริโยสานาย เมตฺตากถาย อนนฺตรํ กถิตาย วิราคสงฺขาตมคฺคปุพฺพงฺคมาย วิราคกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนาฯ ตตฺถ ปฐมํ ตาว ‘‘นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ วิราคา วิมุจฺจตี’’ติ (มหาว ๒๓) วุตฺตานํ ทฺวินฺนํ สุตฺตนฺตปทานํ อตฺถํ นิทฺทิสิตุกาเมน วิราโค มโคฺค, วิมุตฺติ ผลนฺติ อุเทฺทโส ฐปิโตฯ ตตฺถ ปฐมํ วจนตฺถํ ตาว นิทฺทิสิตุกาโม กถํ วิราโค มโคฺคติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิรชฺชตีติ วิรตฺตา โหติฯ เสสานิ มคฺคญาณนิเทฺทเส วุตฺตตฺถานิฯ วิราโคติ ยสฺมา สมฺมาทิฎฺฐิ วิรชฺชติ, ตสฺมา วิราโค นามาติ อโตฺถ ฯ โส จ วิราโค ยสฺมา วิราคารมฺมโณ…เป.… วิราเค ปติฎฺฐิโต, ตสฺมา จ วิราโคติ เอวํ ‘‘วิราคารมฺมโณ’’ติอาทีนํ ปญฺจนฺนํ วจนานํ สมฺพโนฺธ เวทิตโพฺพฯ ตตฺถ วิราคารมฺมโณติ นิพฺพานารมฺมโณฯ วิราคโคจโรติ นิพฺพานวิสโยฯ วิราเค สมุทาคโตติ นิพฺพาเน สมุปฺปโนฺนฯ วิราเค ฐิโตติ ปวตฺติวเสน นิพฺพาเน ฐิโตฯ วิราเค ปติฎฺฐิโตติ อนิวตฺตนวเสน นิพฺพาเน ปติฎฺฐิโตฯ
28. Idāni maggapayojanapariyosānāya mettākathāya anantaraṃ kathitāya virāgasaṅkhātamaggapubbaṅgamāya virāgakathāya apubbatthānuvaṇṇanā. Tattha paṭhamaṃ tāva ‘‘nibbindaṃ virajjati virāgā vimuccatī’’ti (mahāva 23) vuttānaṃ dvinnaṃ suttantapadānaṃ atthaṃ niddisitukāmena virāgo maggo, vimutti phalanti uddeso ṭhapito. Tattha paṭhamaṃ vacanatthaṃ tāva niddisitukāmo kathaṃ virāgo maggotiādimāha. Tattha virajjatīti virattā hoti. Sesāni maggañāṇaniddese vuttatthāni. Virāgoti yasmā sammādiṭṭhi virajjati, tasmā virāgo nāmāti attho . So ca virāgo yasmā virāgārammaṇo…pe… virāge patiṭṭhito, tasmā ca virāgoti evaṃ ‘‘virāgārammaṇo’’tiādīnaṃ pañcannaṃ vacanānaṃ sambandho veditabbo. Tattha virāgārammaṇoti nibbānārammaṇo. Virāgagocaroti nibbānavisayo. Virāge samudāgatoti nibbāne samuppanno. Virāge ṭhitoti pavattivasena nibbāne ṭhito. Virāge patiṭṭhitoti anivattanavasena nibbāne patiṭṭhito.
นิพฺพานญฺจ วิราโคติ นิพฺพานํ วิราคเหตุตฺตา วิราโคฯ นิพฺพานารมฺมณตาชาตาติ นิพฺพานารมฺมเณ ชาตา, นิพฺพานารมฺมณภาเวน วา ชาตาฯ เต มคฺคสมฺปยุตฺตา สเพฺพว ผสฺสาทโย ธมฺมา วิรชฺชนเฎฺฐน วิราคา โหนฺตีติ วิราคา นาม โหนฺติฯ สหชาตานีติ สมฺมาทิฎฺฐิสหชาตานิ สมฺมาสงฺกปฺปาทีนิ สตฺต มคฺคงฺคานิฯ วิราคํ คจฺฉนฺตีติ วิราโค มโคฺคติ วิราคํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา คจฺฉนฺตีติ วิราคารมฺมณตฺตา วิราโค นาม, มคฺคนเฎฺฐน มโคฺค นาม โหตีติ อโตฺถฯ เอเกกมฺปิ มคฺคงฺคํ มโคฺคติ นามํ ลภติฯ อิติ เอเกกสฺส องฺคสฺส มคฺคเตฺต วุเตฺต สมฺมาทิฎฺฐิยาปิ มคฺคตฺตํ วุตฺตเมว โหติฯ ตสฺมาเยว จ เอเตน มเคฺคนาติ อฎฺฐ มคฺคงฺคานิ คเหตฺวา วุตฺตํฯ พุทฺธา จาติ ปเจฺจกพุทฺธาปิ สงฺคหิตาฯ เตปิ หิ ‘‘เทฺวเม, ภิกฺขเว, พุทฺธา ตถาคโต จ อรหํ สมฺมาสมฺพุโทฺธ ปเจฺจกพุโทฺธ จา’’ติ (อ. นิ. ๒.๕๗) วุตฺตตฺตา พุทฺธาเยว ฯ อคตนฺติ อนมตเคฺค สํสาเร อคตปุพฺพํฯ ทิสนฺติ สกลายปฎิปตฺติยา ทิสฺสติ อปทิสฺสติ อภิสนฺทหียตีติ ทิสา, สพฺพพุเทฺธหิ วา ปรมํ สุขนฺติ ทิสฺสติ อปทิสฺสติ กถียตีติ ทิสา , สพฺพทุกฺขํ วา ทิสฺสนฺติ วิสฺสเชฺชนฺติ อุชฺฌนฺติ เอตายาติ ทิสาฯ ตํ ทิสํฯ อฎฺฐงฺคิโก มโคฺคติ กิํ วุตฺตํ โหติ? โย โส อฎฺฐงฺคิโก ธมฺมสมูโห, โส เอเตน นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ คมนเฎฺฐน มโคฺค นามาติ วุตฺตํ โหติฯ ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ ปรปฺปวาทานนฺติ วิสุํ วิสุํ สมณานํ พฺราหฺมณานญฺจ อิโต อญฺญลทฺธิกานํฯ อโคฺคติ เตสํ เสสมคฺคานํ วิสิโฎฺฐฯ เสโฎฺฐติ เสสมคฺคโต อติวิย ปสํสนีโยฯ โมโกฺขติ มุเข สาธุ, เสสมคฺคานํ อภิมุเข อยเมว สาธูติ อโตฺถฯ อุตฺตโมติ เสสมเคฺค อติวิย อุตฺติโณฺณฯ ปวโรติ เสสมคฺคโต นานปฺปกาเรหิ สํภชนีโยฯ อิตีติ การณเตฺถ นิปาโตฯ ตสฺมา ภควตา ‘‘มคฺคานํ อฎฺฐงฺคิโก เสโฎฺฐ’’ติ วุโตฺตติ อธิปฺปาโยฯ วุตฺตญฺหิ ภควตา –
Nibbānañca virāgoti nibbānaṃ virāgahetuttā virāgo. Nibbānārammaṇatājātāti nibbānārammaṇe jātā, nibbānārammaṇabhāvena vā jātā. Te maggasampayuttā sabbeva phassādayo dhammā virajjanaṭṭhena virāgā hontīti virāgā nāma honti. Sahajātānīti sammādiṭṭhisahajātāni sammāsaṅkappādīni satta maggaṅgāni. Virāgaṃ gacchantīti virāgo maggoti virāgaṃ nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā gacchantīti virāgārammaṇattā virāgo nāma, magganaṭṭhena maggo nāma hotīti attho. Ekekampi maggaṅgaṃ maggoti nāmaṃ labhati. Iti ekekassa aṅgassa maggatte vutte sammādiṭṭhiyāpi maggattaṃ vuttameva hoti. Tasmāyeva ca etena maggenāti aṭṭha maggaṅgāni gahetvā vuttaṃ. Buddhā cāti paccekabuddhāpi saṅgahitā. Tepi hi ‘‘dveme, bhikkhave, buddhā tathāgato ca arahaṃ sammāsambuddho paccekabuddho cā’’ti (a. ni. 2.57) vuttattā buddhāyeva . Agatanti anamatagge saṃsāre agatapubbaṃ. Disanti sakalāyapaṭipattiyā dissati apadissati abhisandahīyatīti disā, sabbabuddhehi vā paramaṃ sukhanti dissati apadissati kathīyatīti disā , sabbadukkhaṃ vā dissanti vissajjenti ujjhanti etāyāti disā. Taṃ disaṃ. Aṭṭhaṅgiko maggoti kiṃ vuttaṃ hoti? Yo so aṭṭhaṅgiko dhammasamūho, so etena nibbānaṃ gacchantīti gamanaṭṭhena maggo nāmāti vuttaṃ hoti. Puthusamaṇabrāhmaṇānaṃ parappavādānanti visuṃ visuṃ samaṇānaṃ brāhmaṇānañca ito aññaladdhikānaṃ. Aggoti tesaṃ sesamaggānaṃ visiṭṭho. Seṭṭhoti sesamaggato ativiya pasaṃsanīyo. Mokkhoti mukhe sādhu, sesamaggānaṃ abhimukhe ayameva sādhūti attho. Uttamoti sesamagge ativiya uttiṇṇo. Pavaroti sesamaggato nānappakārehi saṃbhajanīyo. Itīti kāraṇatthe nipāto. Tasmā bhagavatā ‘‘maggānaṃ aṭṭhaṅgiko seṭṭho’’ti vuttoti adhippāyo. Vuttañhi bhagavatā –
‘‘มคฺคานฎฺฐงฺคิโก เสโฎฺฐ, สจฺจานํ จตุโร ปทา;
‘‘Maggānaṭṭhaṅgiko seṭṭho, saccānaṃ caturo padā;
วิราโค เสโฎฺฐ ธมฺมานํ, ทฺวิปทานญฺจ จกฺขุมา’’ติฯ (ธ. ป. ๒๗๓);
Virāgo seṭṭho dhammānaṃ, dvipadānañca cakkhumā’’ti. (dha. pa. 273);
ตํ อิธ วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘มคฺคานํ อฎฺฐงฺคิโก เสโฎฺฐ’’ติ วุตฺตํฯ เสสวาเรสุปิ อิมินา จ นเยน เหฎฺฐา วุตฺตนเยน จ อโตฺถ เวทิตโพฺพฯ
Taṃ idha vicchinditvā ‘‘maggānaṃ aṭṭhaṅgiko seṭṭho’’ti vuttaṃ. Sesavāresupi iminā ca nayena heṭṭhā vuttanayena ca attho veditabbo.
ทสฺสนวิราโคติอาทีสุ ทสฺสนสงฺขาโต วิราโค ทสฺสนวิราโคฯ อินฺทฺริยฎฺฐโต พลสฺส วิสิฎฺฐตฺตา อิธ อินฺทฺริยโต พลํ ปฐมํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อาธิปเตยฺยเฎฺฐน อินฺทฺริยานีติอาทิ อินฺทฺริยาทีนํ อตฺถวิภาวนา, น วิราคสฺสฯ ตถเฎฺฐน สจฺจาติ สจฺจญาณํ เวทิตพฺพํฯ สีลวิสุทฺธีติ สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวาฯ จิตฺตวิสุทฺธีติ สมฺมาสมาธิฯ ทิฎฺฐิวิสุทฺธีติ สมฺมาทิฎฺฐิสงฺกปฺปาฯ วิมุตฺตเฎฺฐนาติ ตํตํมคฺควชฺฌกิเลเสหิ มุตฺตเฎฺฐนฯ วิชฺชาติ สมฺมาทิฎฺฐิฯ วิมุตฺตีติ สมุเจฺฉทวิมุตฺติฯ อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานเฎฺฐน มโคฺคติ มคฺคผลปจฺจเวกฺขณาหิ มคฺคียตีติ มโคฺคฯ
Dassanavirāgotiādīsu dassanasaṅkhāto virāgo dassanavirāgo. Indriyaṭṭhato balassa visiṭṭhattā idha indriyato balaṃ paṭhamaṃ vuttanti veditabbaṃ. Ādhipateyyaṭṭhena indriyānītiādi indriyādīnaṃ atthavibhāvanā, na virāgassa. Tathaṭṭhena saccāti saccañāṇaṃ veditabbaṃ. Sīlavisuddhīti sammāvācākammantājīvā. Cittavisuddhīti sammāsamādhi. Diṭṭhivisuddhīti sammādiṭṭhisaṅkappā. Vimuttaṭṭhenāti taṃtaṃmaggavajjhakilesehi muttaṭṭhena. Vijjāti sammādiṭṭhi. Vimuttīti samucchedavimutti. Amatogadhaṃ nibbānaṃ pariyosānaṭṭhena maggoti maggaphalapaccavekkhaṇāhi maggīyatīti maggo.
อิมสฺมิํ วิราคนิเทฺทเส วุตฺตา ธมฺมา สเพฺพปิ มคฺคกฺขเณเยวฯ วิมุตฺตินิเทฺทเส ผลกฺขเณฯ ตสฺมา ฉนฺทมนสิการาปิ มคฺคผลสมฺปยุตฺตาฯ
Imasmiṃ virāganiddese vuttā dhammā sabbepi maggakkhaṇeyeva. Vimuttiniddese phalakkhaṇe. Tasmā chandamanasikārāpi maggaphalasampayuttā.
๒๙. วิราคนิเทฺทเส วุตฺตนเยเนว วิมุตฺตินิเทฺทเสปิ อโตฺถ เวทิตโพฺพฯ ผลํ ปเนตฺถ ปฎิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติ, นิพฺพานํ นิสฺสรณวิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติฯ ‘‘สหชาตานิ สตฺตงฺคานี’’ติอาทีนิ วจนานิ อิธ น ลพฺภนฺตีติ น วุตฺตานิฯ สยํ ผลวิมุตฺตตฺตา ปริจฺจาคเฎฺฐน วิมุตฺตีติ เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ
29. Virāganiddese vuttanayeneva vimuttiniddesepi attho veditabbo. Phalaṃ panettha paṭippassaddhivimuttattā vimutti, nibbānaṃ nissaraṇavimuttattā vimutti. ‘‘Sahajātāni sattaṅgānī’’tiādīni vacanāni idha na labbhantīti na vuttāni. Sayaṃ phalavimuttattā pariccāgaṭṭhena vimuttīti ettakameva vuttaṃ. Sesaṃ vuttanayamevāti.
วิราคกถาวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Virāgakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / ปฎิสมฺภิทามคฺคปาฬิ • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ๕. วิราคกถา • 5. Virāgakathā
