| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[१४३] ३. विरोचजातकवण्णना
[143] 3. Virocajātakavaṇṇanā
लसी च ते निप्फलिताति इदं सत्था वेळुवने विहरन्तो देवदत्तस्स गयासीसे सुगतालयस्स दस्सितभावं आरब्भ कथेसि। देवदत्तो हि परिहीनज्झानो लाभसक्कारपरिहीनो ‘‘अत्थेको उपायो’’ति चिन्तेत्वा सत्थारं पञ्च वत्थूनि याचित्वा अलभमानो द्विन्नं अग्गसावकानं सद्धिविहारिके अधुना पब्बजिते धम्मविनयम्हि अकोविदे पञ्चसते भिक्खू गहेत्वा गयासीसं गन्त्वा सङ्घं भिन्दित्वा एकसीमायं आवेणिकं सङ्घकम्मं अकासि। सत्था तेसं भिक्खूनं ञाणपरिपाककालं ञत्वा द्वे अग्गसावके पेसेसि। ते दिस्वा देवदत्तो तुट्ठमानसो रत्तिं धम्मं देसयमानो ‘‘बुद्धलीलं करिस्सामी’’ति सुगतालयं दस्सेन्तो ‘‘विगतथिनमिद्धो खो, आवुसो सारिपुत्त, भिक्खुसङ्घो, पटिभातु तं भिक्खूनं धम्मीकथा, पिट्ठि मे आगिलायति, तमहं आयमिस्सामी’’ति वत्वा निद्दं उपगतो । द्वे अग्गसावका तेसं भिक्खूनं धम्मं देसेत्वा मग्गफलेहि पबोधेत्वा सब्बे आदाय वेळुवनमेव पच्चागमिंसु।
Lasī ca te nipphalitāti idaṃ satthā veḷuvane viharanto devadattassa gayāsīse sugatālayassa dassitabhāvaṃ ārabbha kathesi. Devadatto hi parihīnajjhāno lābhasakkāraparihīno ‘‘attheko upāyo’’ti cintetvā satthāraṃ pañca vatthūni yācitvā alabhamāno dvinnaṃ aggasāvakānaṃ saddhivihārike adhunā pabbajite dhammavinayamhi akovide pañcasate bhikkhū gahetvā gayāsīsaṃ gantvā saṅghaṃ bhinditvā ekasīmāyaṃ āveṇikaṃ saṅghakammaṃ akāsi. Satthā tesaṃ bhikkhūnaṃ ñāṇaparipākakālaṃ ñatvā dve aggasāvake pesesi. Te disvā devadatto tuṭṭhamānaso rattiṃ dhammaṃ desayamāno ‘‘buddhalīlaṃ karissāmī’’ti sugatālayaṃ dassento ‘‘vigatathinamiddho kho, āvuso sāriputta, bhikkhusaṅgho, paṭibhātu taṃ bhikkhūnaṃ dhammīkathā, piṭṭhi me āgilāyati, tamahaṃ āyamissāmī’’ti vatvā niddaṃ upagato . Dve aggasāvakā tesaṃ bhikkhūnaṃ dhammaṃ desetvā maggaphalehi pabodhetvā sabbe ādāya veḷuvanameva paccāgamiṃsu.
कोकालिको विहारं तुच्छं दिस्वा देवदत्तस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘आवुसो देवदत्त, परिसं ते भिन्दित्वा द्वे अग्गसावका विहारं तुच्छं कत्वा गता, त्वं पन निद्दायसियेवा’’ति वत्वा उत्तरासङ्गमस्स अपनेत्वा भित्तियं पिट्ठिकण्टकं फुसन्तो विय पण्हिया नं हदये पहरि। तावदेवस्स मुखतो लोहितं उग्गञ्छि। सो ततो पट्ठाय गिलानो अहोसि। सत्था थेरं पुच्छि ‘‘सारिपुत्त, तुम्हाकं गतकाले देवदत्तो किं अकासी’’ति? भन्ते, देवदत्तो अम्हे दिस्वा ‘‘बुद्धलीलं करिस्सामी’’ति सुगतालयं दस्सेत्वा महाविनासं पत्तोति। सत्था ‘‘न खो सारिपुत्त, देवदत्तो इदानेव मम अनुकरोन्तो विनासं पत्तो, पुब्बेपि पत्तोयेवा’’ति वत्वा थेरेन याचितो अतीतं आहरि।
Kokāliko vihāraṃ tucchaṃ disvā devadattassa santikaṃ gantvā ‘‘āvuso devadatta, parisaṃ te bhinditvā dve aggasāvakā vihāraṃ tucchaṃ katvā gatā, tvaṃ pana niddāyasiyevā’’ti vatvā uttarāsaṅgamassa apanetvā bhittiyaṃ piṭṭhikaṇṭakaṃ phusanto viya paṇhiyā naṃ hadaye pahari. Tāvadevassa mukhato lohitaṃ uggañchi. So tato paṭṭhāya gilāno ahosi. Satthā theraṃ pucchi ‘‘sāriputta, tumhākaṃ gatakāle devadatto kiṃ akāsī’’ti? Bhante, devadatto amhe disvā ‘‘buddhalīlaṃ karissāmī’’ti sugatālayaṃ dassetvā mahāvināsaṃ pattoti. Satthā ‘‘na kho sāriputta, devadatto idāneva mama anukaronto vināsaṃ patto, pubbepi pattoyevā’’ti vatvā therena yācito atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो केसरसीहो हुत्वा हिमवन्तप्पदेसे कञ्चनगुहायं वासं कप्पेसि। सो एकदिवसं कञ्चनगुहाय निक्खमित्वा विजम्भित्वा चतुद्दिसं ओलोकेत्वा सीहनादं नदित्वा गोचराय पक्कन्तो महामहिंसं वधित्वा वरमंसं खादित्वा एकं सरं ओतरित्वा मणिवण्णस्स उदकस्स कुच्छिं पूरेत्वा गुहं सन्धाय पायासि। अथेको सिङ्गालो गोचरप्पसुतो सहसाव सीहं दिस्वा पलायितुं असक्कोन्तो सीहस्स पुरतो पादेसु पतित्वा निपज्जि। ‘‘किं, जम्बुका’’ति च वुत्ते ‘‘अहं ते, सामि, पादे उपट्ठातुकामो’’ति आह। सीहो ‘‘साधु एहि, मं उपट्ठह, वरमंसानि तं खादापेस्सामी’’ति वत्वा सिङ्गालं आदाय कञ्चनगुहं अगमासि। सिङ्गालो ततो पट्ठाय सीहविघासं खादति। सो कतिपाहच्चयेनेव थूलसरीरो अहोसि।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto kesarasīho hutvā himavantappadese kañcanaguhāyaṃ vāsaṃ kappesi. So ekadivasaṃ kañcanaguhāya nikkhamitvā vijambhitvā catuddisaṃ oloketvā sīhanādaṃ naditvā gocarāya pakkanto mahāmahiṃsaṃ vadhitvā varamaṃsaṃ khāditvā ekaṃ saraṃ otaritvā maṇivaṇṇassa udakassa kucchiṃ pūretvā guhaṃ sandhāya pāyāsi. Atheko siṅgālo gocarappasuto sahasāva sīhaṃ disvā palāyituṃ asakkonto sīhassa purato pādesu patitvā nipajji. ‘‘Kiṃ, jambukā’’ti ca vutte ‘‘ahaṃ te, sāmi, pāde upaṭṭhātukāmo’’ti āha. Sīho ‘‘sādhu ehi, maṃ upaṭṭhaha, varamaṃsāni taṃ khādāpessāmī’’ti vatvā siṅgālaṃ ādāya kañcanaguhaṃ agamāsi. Siṅgālo tato paṭṭhāya sīhavighāsaṃ khādati. So katipāhaccayeneva thūlasarīro ahosi.
अथ नं एकदिवसं गुहाय निपन्नकोव सीहो आह ‘‘गच्छ जम्बुक, पब्बतसिखरे ठत्वा पब्बतपादे सञ्चरन्तेसु हत्थिअस्समहिंसादीसु यस्स मंसं खादितुकामोसि, तं ओलोकेत्वा आगन्त्वा ‘असुकमंसं खादितुकामोम्ही’ति वत्वा मं वन्दित्वा ‘विरोच, सामी’ति वदाहि, अहं तं वधित्वा मधुरमंसं खादित्वा तुय्हम्पि दस्सामी’’ति। सिङ्गालो पब्बतसिखरं अभिरुहित्वा नानप्पकारे मिगे ओलोकेत्वा यस्सेव मंसं खादितुकामो होति, कञ्चनगुहं पविसित्वा तमेव सीहस्स आरोचेत्वा पादेसु पतित्वा ‘‘विरोच, सामी’’ति वदति। सीहो वेगेन पक्खन्दित्वा सचेपि मत्तवरवारणो होति, तत्थेव नं जीवितक्खयं पापेत्वा सयम्पि वरमंसं खादति, सिङ्गालस्सपि देति। सिङ्गालो कुच्छिपूरं मंसं खादित्वा गुहं पविसित्वा निद्दायति। सो गच्छन्ते गच्छन्ते काले मानं वड्ढेसि ‘‘अहम्पि चतुप्पदोव, किंकारणा दिवसे दिवसे परेहि पोसियमानो विहरामि, इतो पट्ठाय अहम्पि हत्थिआदयो हनित्वा मंसं खादिस्सामि, सीहोपि मिगराजा ‘विरोच, सामी’ति वुत्तमेव पदं निस्साय वरवारणे वधेति, अहम्पि सीहेन ‘विरोच, जम्बुका’ति मं वदापेत्वा एकं वरवारणं वधित्वा मंसं खादिस्सामी’’ति।
Atha naṃ ekadivasaṃ guhāya nipannakova sīho āha ‘‘gaccha jambuka, pabbatasikhare ṭhatvā pabbatapāde sañcarantesu hatthiassamahiṃsādīsu yassa maṃsaṃ khāditukāmosi, taṃ oloketvā āgantvā ‘asukamaṃsaṃ khāditukāmomhī’ti vatvā maṃ vanditvā ‘viroca, sāmī’ti vadāhi, ahaṃ taṃ vadhitvā madhuramaṃsaṃ khāditvā tuyhampi dassāmī’’ti. Siṅgālo pabbatasikharaṃ abhiruhitvā nānappakāre mige oloketvā yasseva maṃsaṃ khāditukāmo hoti, kañcanaguhaṃ pavisitvā tameva sīhassa ārocetvā pādesu patitvā ‘‘viroca, sāmī’’ti vadati. Sīho vegena pakkhanditvā sacepi mattavaravāraṇo hoti, tattheva naṃ jīvitakkhayaṃ pāpetvā sayampi varamaṃsaṃ khādati, siṅgālassapi deti. Siṅgālo kucchipūraṃ maṃsaṃ khāditvā guhaṃ pavisitvā niddāyati. So gacchante gacchante kāle mānaṃ vaḍḍhesi ‘‘ahampi catuppadova, kiṃkāraṇā divase divase parehi posiyamāno viharāmi, ito paṭṭhāya ahampi hatthiādayo hanitvā maṃsaṃ khādissāmi, sīhopi migarājā ‘viroca, sāmī’ti vuttameva padaṃ nissāya varavāraṇe vadheti, ahampi sīhena ‘viroca, jambukā’ti maṃ vadāpetvā ekaṃ varavāraṇaṃ vadhitvā maṃsaṃ khādissāmī’’ti.
सो सीहं उपसङ्कमित्वा एतदवोच ‘‘सामि, मया दीघरत्तं तुम्हेहि वधितवरवारणानं मंसं खादितं, अहम्पि एकं वरवारणं मारेत्वा मंसं खादितुकामो, तस्मा तुम्हेहि निपन्नट्ठाने कञ्चनगुहायं निपज्जिस्सामि, तुम्हे पब्बतपादे विचरन्तं वरवारणं ओलोकेत्वा मम सन्तिकं आगन्त्वा ‘विरोच, जम्बुका’ति वदेथ, एत्तकमत्तस्मिं मच्छेरं मा करित्था’’ति। अथ नं सीहो आह ‘‘न, त्वं जम्बुक, वारणे वधितुं समत्थे सीहकुले उप्पन्नो, वारणं वधित्वा मंसं खादनसमत्थो सिङ्गालो नाम लोके नत्थि, मा ते एतं रुच्चि, मया वधितवरवारणानञ्ञेव मंसं खादित्वा वसा’’ति। सो एवं वुत्तेपि विरमितुं न इच्छि, पुनप्पुनं याचियेव। सीहो तं वारेतुं असक्कोन्तो सम्पटिच्छित्वा ‘‘तेन हि मम वसनट्ठानं पविसित्वा निपज्जा’’ति जम्बुकं कञ्चनगुहायं निपज्जापेत्वा सयं पब्बतपादे मत्तवरवारणं ओलोकेत्वा गुहाद्वारं गन्त्वा ‘‘विरोच, जम्बुका’’ति आह। सिङ्गालो कञ्चनगुहाय निक्खमित्वा विजम्भित्वा चतुद्दिसं ओलोकेत्वा तिक्खत्तुं वस्सित्वा ‘‘मत्तवरवारणस्स कुम्भे पतिस्सामी’’ति पक्खन्दित्वा विरज्झित्वा पादमूले पति। वारणो दक्खिणपादं उक्खिपित्वा तस्स सीसं अक्कमि, सीसट्ठीनि चुण्णविचुण्णानि अहेसुं। अथस्स सरीरं वारणो पादेन सङ्घरित्वा रासिं कत्वा उपरि लण्डं पातेत्वा कोञ्चनादं नदन्तो अरञ्ञं पाविसि।
So sīhaṃ upasaṅkamitvā etadavoca ‘‘sāmi, mayā dīgharattaṃ tumhehi vadhitavaravāraṇānaṃ maṃsaṃ khāditaṃ, ahampi ekaṃ varavāraṇaṃ māretvā maṃsaṃ khāditukāmo, tasmā tumhehi nipannaṭṭhāne kañcanaguhāyaṃ nipajjissāmi, tumhe pabbatapāde vicarantaṃ varavāraṇaṃ oloketvā mama santikaṃ āgantvā ‘viroca, jambukā’ti vadetha, ettakamattasmiṃ maccheraṃ mā karitthā’’ti. Atha naṃ sīho āha ‘‘na, tvaṃ jambuka, vāraṇe vadhituṃ samatthe sīhakule uppanno, vāraṇaṃ vadhitvā maṃsaṃ khādanasamattho siṅgālo nāma loke natthi, mā te etaṃ rucci, mayā vadhitavaravāraṇānaññeva maṃsaṃ khāditvā vasā’’ti. So evaṃ vuttepi viramituṃ na icchi, punappunaṃ yāciyeva. Sīho taṃ vāretuṃ asakkonto sampaṭicchitvā ‘‘tena hi mama vasanaṭṭhānaṃ pavisitvā nipajjā’’ti jambukaṃ kañcanaguhāyaṃ nipajjāpetvā sayaṃ pabbatapāde mattavaravāraṇaṃ oloketvā guhādvāraṃ gantvā ‘‘viroca, jambukā’’ti āha. Siṅgālo kañcanaguhāya nikkhamitvā vijambhitvā catuddisaṃ oloketvā tikkhattuṃ vassitvā ‘‘mattavaravāraṇassa kumbhe patissāmī’’ti pakkhanditvā virajjhitvā pādamūle pati. Vāraṇo dakkhiṇapādaṃ ukkhipitvā tassa sīsaṃ akkami, sīsaṭṭhīni cuṇṇavicuṇṇāni ahesuṃ. Athassa sarīraṃ vāraṇo pādena saṅgharitvā rāsiṃ katvā upari laṇḍaṃ pātetvā koñcanādaṃ nadanto araññaṃ pāvisi.
बोधिसत्तो इमं पवत्तिं दिस्वा ‘‘इदानि विरोच, जम्बुका’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Bodhisatto imaṃ pavattiṃ disvā ‘‘idāni viroca, jambukā’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
१४३.
143.
‘‘लसी च ते निप्फलिता, मत्थको च पदालितो।
‘‘Lasī ca te nipphalitā, matthako ca padālito;
सब्बा ते फासुका भग्गा, अज्ज खो त्वं विरोचसी’’ति॥
Sabbā te phāsukā bhaggā, ajja kho tvaṃ virocasī’’ti.
तत्थ लसीति मत्थलुङ्गं। निप्फलिताति निक्खन्ता। एवं बोधिसत्तो इमं गाथं वत्वा यावतायुकं ठत्वा यथाकम्मं गतो।
Tattha lasīti matthaluṅgaṃ. Nipphalitāti nikkhantā. Evaṃ bodhisatto imaṃ gāthaṃ vatvā yāvatāyukaṃ ṭhatvā yathākammaṃ gato.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा सिङ्गालो देवदत्तो अहोसि, सीहो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā siṅgālo devadatto ahosi, sīho pana ahameva ahosi’’nti.
विरोचजातकवण्णना ततिया।
Virocajātakavaṇṇanā tatiyā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / १४३. विरोचजातकं • 143. Virocajātakaṃ
