| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
५. विसाखपञ्चालपुत्तत्थेरगाथावण्णना
5. Visākhapañcālaputtattheragāthāvaṇṇanā
न उक्खिपे नो च परिक्खिपे परेति आयस्मतो विसाखस्स पञ्चालपुत्तस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे विवट्टूपनिस्सयं पुञ्ञं उपचिनन्तो इतो चुद्दसे कप्पे पच्चन्तगामे दलिद्दकुले निब्बत्तित्वा विञ्ञुतं पत्तो एकदिवसं फलपरियेसनं चरन्तेहि तस्मिं गामे मनुस्सेहि सद्धिं अरञ्ञं गतो तत्थ एकं पच्चेकबुद्धं दिस्वा पसन्नमानसो वल्लिफलं अदासि। सो तेन पुञ्ञकम्मेन देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे मगधरट्ठे मण्डलिकराजकुले निब्बत्तित्वा विसाखोति लद्धनामो पञ्चालराजधीतुया पुत्तभावतो पच्छा पञ्चालपुत्तोति पञ्ञायित्थ। सो पितरि मते रज्जं कारेन्तो सत्थरि अत्तनो गामसमीपगते सत्थु सन्तिकं गन्त्वा धम्मं सुत्वा पटिलद्धसद्धो पब्बजित्वा सत्थारा सद्धिं सावत्थिं गतो विपस्सनं पट्ठपेत्वा नचिरस्सेव छळभिञ्ञो अहोसि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर १.३९.३१-३६) –
Naukkhipe no ca parikkhipe pareti āyasmato visākhassa pañcālaputtassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ puññaṃ upacinanto ito cuddase kappe paccantagāme daliddakule nibbattitvā viññutaṃ patto ekadivasaṃ phalapariyesanaṃ carantehi tasmiṃ gāme manussehi saddhiṃ araññaṃ gato tattha ekaṃ paccekabuddhaṃ disvā pasannamānaso valliphalaṃ adāsi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde magadharaṭṭhe maṇḍalikarājakule nibbattitvā visākhoti laddhanāmo pañcālarājadhītuyā puttabhāvato pacchā pañcālaputtoti paññāyittha. So pitari mate rajjaṃ kārento satthari attano gāmasamīpagate satthu santikaṃ gantvā dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā satthārā saddhiṃ sāvatthiṃ gato vipassanaṃ paṭṭhapetvā nacirasseva chaḷabhiñño ahosi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.39.31-36) –
‘‘सब्बे जना समागम्म, अगमिंसु वनं तदा।
‘‘Sabbe janā samāgamma, agamiṃsu vanaṃ tadā;
फलमन्वेसमाना ते, अलभिंसु फलं तदा॥
Phalamanvesamānā te, alabhiṃsu phalaṃ tadā.
‘‘तत्थद्दसासिं सम्बुद्धं, सयम्भुं अपराजितं।
‘‘Tatthaddasāsiṃ sambuddhaṃ, sayambhuṃ aparājitaṃ;
पसन्नचित्तो सुमनो, वल्लिफलमदासहं॥
Pasannacitto sumano, valliphalamadāsahaṃ.
‘‘चतुद्दसे इतो कप्पे, यं फलमददिं तदा।
‘‘Catuddase ito kappe, yaṃ phalamadadiṃ tadā;
दुग्गतिं नाभिजानामि, फलदानस्सिदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, phaladānassidaṃ phalaṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
छळभिञ्ञो पन हुत्वा थेरो ञातीनं अनुकम्पाय जातिभूमिं अगमासि। तत्थ मनुस्सा थेरं उपसङ्कमित्वा कालेन कालं धम्मं सुणन्ता एकदिवसं ‘‘कतिहि नु खो, भन्ते, अङ्गेहि समन्नागतो धम्मकथिको होती’’ति धम्मकथिकलक्खणं पुच्छिंसु। थेरो तेसं धम्मकथिकलक्खणं कथेन्तो –
Chaḷabhiñño pana hutvā thero ñātīnaṃ anukampāya jātibhūmiṃ agamāsi. Tattha manussā theraṃ upasaṅkamitvā kālena kālaṃ dhammaṃ suṇantā ekadivasaṃ ‘‘katihi nu kho, bhante, aṅgehi samannāgato dhammakathiko hotī’’ti dhammakathikalakkhaṇaṃ pucchiṃsu. Thero tesaṃ dhammakathikalakkhaṇaṃ kathento –
२०९.
209.
‘‘न उक्खिपे नो च परिक्खिपे परे, न ओक्खिपे पारगतं न एरये।
‘‘Na ukkhipe no ca parikkhipe pare, na okkhipe pāragataṃ na eraye;
न चत्तवण्णं परिसासु ब्याहरे, अनुद्धतो सम्मितभाणि सुब्बतो॥
Na cattavaṇṇaṃ parisāsu byāhare, anuddhato sammitabhāṇi subbato.
२१०.
210.
‘‘सुसुखुमनिपुणत्थदस्सिना, मतिकुसलेन निवातवुत्तिना।
‘‘Susukhumanipuṇatthadassinā, matikusalena nivātavuttinā;
संसेवितबुद्धसीलिना, निब्बानं न हि तेन दुल्लभ’’न्ति॥ –
Saṃsevitabuddhasīlinā, nibbānaṃ na hi tena dullabha’’nti. –
गाथाद्वयं अभासि।
Gāthādvayaṃ abhāsi.
तत्थ न उक्खिपेति अत्तानं न उक्खिपेय्य, जातिआदीहि बाहुसच्चादीहि च अत्तुक्कंसनं न करेय्य। नो च परिक्खिपे परेति परे परपुग्गले तेहेव जातिआदीहि नो परिक्खिपे परिच्छिन्दित्वा न खिपेय्य गुणपरिधंसनवसेन वा न खिपेय्य। न ओक्खिपे परे इच्चेवं सम्बन्धो। परे ओज्झापनवसेन न ओक्खिपे हेट्ठतो कत्वा परे न ओलोकापेय्य, न ओज्झापेय्याति अत्थो। ‘‘न उक्खिपे’’ति केचि पठन्ति, सो एवत्थो। पारगतन्ति संसारपारं विय विज्जाय पारं गतं खीणासवं तेविज्जं छळभिञ्ञं वा न एरये न घट्टये न आसादेय्य। न चत्तवण्णं परिसासु ब्याहरेति अत्तनो वण्णं गुणं लाभसक्कारसिलोकं निकामयमानो खत्तियपरिसादीसु न भासेय्य। अनुद्धतोति उद्धच्चरहितो। उद्धतस्स हि वचनं नादियन्ति। सम्मितभाणीति सम्मदेव मितभाणी, कालेन सापदेसं परियन्तवतिं अत्थसञ्हितमेव वाचं भासनसीलोति अत्थो। इतो अञ्ञथा वदन्तस्स वचनं अगहणीयं होति। सुब्बतोति सुन्दरवतो सीलसम्पन्नो। ‘‘सिया’’ति किरियापदं आनेत्वा योजेतब्बं।
Tattha na ukkhipeti attānaṃ na ukkhipeyya, jātiādīhi bāhusaccādīhi ca attukkaṃsanaṃ na kareyya. No ca parikkhipe pareti pare parapuggale teheva jātiādīhi no parikkhipe paricchinditvā na khipeyya guṇaparidhaṃsanavasena vā na khipeyya. Na okkhipe pare iccevaṃ sambandho. Pare ojjhāpanavasena na okkhipe heṭṭhato katvā pare na olokāpeyya, na ojjhāpeyyāti attho. ‘‘Na ukkhipe’’ti keci paṭhanti, so evattho. Pāragatanti saṃsārapāraṃ viya vijjāya pāraṃ gataṃ khīṇāsavaṃ tevijjaṃ chaḷabhiññaṃ vā na eraye na ghaṭṭaye na āsādeyya. Na cattavaṇṇaṃ parisāsu byāhareti attano vaṇṇaṃ guṇaṃ lābhasakkārasilokaṃ nikāmayamāno khattiyaparisādīsu na bhāseyya. Anuddhatoti uddhaccarahito. Uddhatassa hi vacanaṃ nādiyanti. Sammitabhāṇīti sammadeva mitabhāṇī, kālena sāpadesaṃ pariyantavatiṃ atthasañhitameva vācaṃ bhāsanasīloti attho. Ito aññathā vadantassa vacanaṃ agahaṇīyaṃ hoti. Subbatoti sundaravato sīlasampanno. ‘‘Siyā’’ti kiriyāpadaṃ ānetvā yojetabbaṃ.
एवं थेरो सङ्खेपेनेव धम्मकथिकलक्खणं वत्वा तेसं गुणानं अत्तनि लब्भमानतं अधिमुच्चित्वा भिय्योसोमत्ताय अभिप्पसन्नं महाजनं ञत्वा ‘‘एवंविधस्स धम्मकथिकस्स विमुत्तायतनसन्निस्सितस्स न निब्बानं दुल्लभं, अथ खो सुलभमेवा’’ति दस्सेन्तो ‘‘सुसुखुमनिपुणत्थदस्सिना’’ति दुतियगाथमाह। तस्सत्थो हेट्ठा वुत्तोयेव।
Evaṃ thero saṅkhepeneva dhammakathikalakkhaṇaṃ vatvā tesaṃ guṇānaṃ attani labbhamānataṃ adhimuccitvā bhiyyosomattāya abhippasannaṃ mahājanaṃ ñatvā ‘‘evaṃvidhassa dhammakathikassa vimuttāyatanasannissitassa na nibbānaṃ dullabhaṃ, atha kho sulabhamevā’’ti dassento ‘‘susukhumanipuṇatthadassinā’’ti dutiyagāthamāha. Tassattho heṭṭhā vuttoyeva.
विसाखपञ्चालपुत्तत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Visākhapañcālaputtattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ५. विसाखपञ्चालपुत्तत्थेरगाथा • 5. Visākhapañcālaputtattheragāthā
