| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / เถรคาถา-อฎฺฐกถา • Theragāthā-aṭṭhakathā |
๕. วิสาขปญฺจาลปุตฺตเตฺถรคาถาวณฺณนา
5. Visākhapañcālaputtattheragāthāvaṇṇanā
น อุกฺขิเป โน จ ปริกฺขิเป ปเรติ อายสฺมโต วิสาขสฺส ปญฺจาลปุตฺตสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุเทฺธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฎฺฎูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินโนฺต อิโต จุทฺทเส กเปฺป ปจฺจนฺตคาเม ทลิทฺทกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปโตฺต เอกทิวสํ ผลปริเยสนํ จรเนฺตหิ ตสฺมิํ คาเม มนุเสฺสหิ สทฺธิํ อรญฺญํ คโต ตตฺถ เอกํ ปเจฺจกพุทฺธํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส วลฺลิผลํ อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกเมฺมน เทวมนุเสฺสสุ สํสรโนฺต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มคธรเฎฺฐ มณฺฑลิกราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิสาโขติ ลทฺธนาโม ปญฺจาลราชธีตุยา ปุตฺตภาวโต ปจฺฉา ปญฺจาลปุโตฺตติ ปญฺญายิตฺถฯ โส ปิตริ มเต รชฺชํ กาเรโนฺต สตฺถริ อตฺตโน คามสมีปคเต สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฎิลทฺธสโทฺธ ปพฺพชิตฺวา สตฺถารา สทฺธิํ สาวตฺถิํ คโต วิปสฺสนํ ปฎฺฐเปตฺวา นจิรเสฺสว ฉฬภิโญฺญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๓๙.๓๑-๓๖) –
Naukkhipe no ca parikkhipe pareti āyasmato visākhassa pañcālaputtassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ puññaṃ upacinanto ito cuddase kappe paccantagāme daliddakule nibbattitvā viññutaṃ patto ekadivasaṃ phalapariyesanaṃ carantehi tasmiṃ gāme manussehi saddhiṃ araññaṃ gato tattha ekaṃ paccekabuddhaṃ disvā pasannamānaso valliphalaṃ adāsi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde magadharaṭṭhe maṇḍalikarājakule nibbattitvā visākhoti laddhanāmo pañcālarājadhītuyā puttabhāvato pacchā pañcālaputtoti paññāyittha. So pitari mate rajjaṃ kārento satthari attano gāmasamīpagate satthu santikaṃ gantvā dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā satthārā saddhiṃ sāvatthiṃ gato vipassanaṃ paṭṭhapetvā nacirasseva chaḷabhiñño ahosi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.39.31-36) –
‘‘สเพฺพ ชนา สมาคมฺม, อคมิํสุ วนํ ตทา;
‘‘Sabbe janā samāgamma, agamiṃsu vanaṃ tadā;
ผลมเนฺวสมานา เต, อลภิํสุ ผลํ ตทาฯ
Phalamanvesamānā te, alabhiṃsu phalaṃ tadā.
‘‘ตตฺถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ, สยมฺภุํ อปราชิตํ;
‘‘Tatthaddasāsiṃ sambuddhaṃ, sayambhuṃ aparājitaṃ;
ปสนฺนจิโตฺต สุมโน, วลฺลิผลมทาสหํฯ
Pasannacitto sumano, valliphalamadāsahaṃ.
‘‘จตุทฺทเส อิโต กเปฺป, ยํ ผลมททิํ ตทา;
‘‘Catuddase ito kappe, yaṃ phalamadadiṃ tadā;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ
Duggatiṃ nābhijānāmi, phaladānassidaṃ phalaṃ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
ฉฬภิโญฺญ ปน หุตฺวา เถโร ญาตีนํ อนุกมฺปาย ชาติภูมิํ อคมาสิฯ ตตฺถ มนุสฺสา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา กาเลน กาลํ ธมฺมํ สุณนฺตา เอกทิวสํ ‘‘กติหิ นุ โข, ภเนฺต, อเงฺคหิ สมนฺนาคโต ธมฺมกถิโก โหตี’’ติ ธมฺมกถิกลกฺขณํ ปุจฺฉิํสุฯ เถโร เตสํ ธมฺมกถิกลกฺขณํ กเถโนฺต –
Chaḷabhiñño pana hutvā thero ñātīnaṃ anukampāya jātibhūmiṃ agamāsi. Tattha manussā theraṃ upasaṅkamitvā kālena kālaṃ dhammaṃ suṇantā ekadivasaṃ ‘‘katihi nu kho, bhante, aṅgehi samannāgato dhammakathiko hotī’’ti dhammakathikalakkhaṇaṃ pucchiṃsu. Thero tesaṃ dhammakathikalakkhaṇaṃ kathento –
๒๐๙.
209.
‘‘น อุกฺขิเป โน จ ปริกฺขิเป ปเร, น โอกฺขิเป ปารคตํ น เอรเย;
‘‘Na ukkhipe no ca parikkhipe pare, na okkhipe pāragataṃ na eraye;
น จตฺตวณฺณํ ปริสาสุ พฺยาหเร, อนุทฺธโต สมฺมิตภาณิ สุพฺพโตฯ
Na cattavaṇṇaṃ parisāsu byāhare, anuddhato sammitabhāṇi subbato.
๒๑๐.
210.
‘‘สุสุขุมนิปุณตฺถทสฺสินา, มติกุสเลน นิวาตวุตฺตินา;
‘‘Susukhumanipuṇatthadassinā, matikusalena nivātavuttinā;
สํเสวิตพุทฺธสีลินา, นิพฺพานํ น หิ เตน ทุลฺลภ’’นฺติฯ –
Saṃsevitabuddhasīlinā, nibbānaṃ na hi tena dullabha’’nti. –
คาถาทฺวยํ อภาสิฯ
Gāthādvayaṃ abhāsi.
ตตฺถ น อุกฺขิเปติ อตฺตานํ น อุกฺขิเปยฺย, ชาติอาทีหิ พาหุสจฺจาทีหิ จ อตฺตุกฺกํสนํ น กเรยฺยฯ โน จ ปริกฺขิเป ปเรติ ปเร ปรปุคฺคเล เตเหว ชาติอาทีหิ โน ปริกฺขิเป ปริจฺฉินฺทิตฺวา น ขิเปยฺย คุณปริธํสนวเสน วา น ขิเปยฺยฯ น โอกฺขิเป ปเร อิเจฺจวํ สมฺพโนฺธฯ ปเร โอชฺฌาปนวเสน น โอกฺขิเป เหฎฺฐโต กตฺวา ปเร น โอโลกาเปยฺย, น โอชฺฌาเปยฺยาติ อโตฺถฯ ‘‘น อุกฺขิเป’’ติ เกจิ ปฐนฺติ, โส เอวโตฺถฯ ปารคตนฺติ สํสารปารํ วิย วิชฺชาย ปารํ คตํ ขีณาสวํ เตวิชฺชํ ฉฬภิญฺญํ วา น เอรเย น ฆฎฺฎเย น อาสาเทยฺยฯ น จตฺตวณฺณํ ปริสาสุ พฺยาหเรติ อตฺตโน วณฺณํ คุณํ ลาภสกฺการสิโลกํ นิกามยมาโน ขตฺติยปริสาทีสุ น ภาเสยฺยฯ อนุทฺธโตติ อุทฺธจฺจรหิโตฯ อุทฺธตสฺส หิ วจนํ นาทิยนฺติฯ สมฺมิตภาณีติ สมฺมเทว มิตภาณี, กาเลน สาปเทสํ ปริยนฺตวติํ อตฺถสญฺหิตเมว วาจํ ภาสนสีโลติ อโตฺถฯ อิโต อญฺญถา วทนฺตสฺส วจนํ อคหณียํ โหติฯ สุพฺพโตติ สุนฺทรวโต สีลสมฺปโนฺนฯ ‘‘สิยา’’ติ กิริยาปทํ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ
Tattha na ukkhipeti attānaṃ na ukkhipeyya, jātiādīhi bāhusaccādīhi ca attukkaṃsanaṃ na kareyya. No ca parikkhipe pareti pare parapuggale teheva jātiādīhi no parikkhipe paricchinditvā na khipeyya guṇaparidhaṃsanavasena vā na khipeyya. Na okkhipe pare iccevaṃ sambandho. Pare ojjhāpanavasena na okkhipe heṭṭhato katvā pare na olokāpeyya, na ojjhāpeyyāti attho. ‘‘Na ukkhipe’’ti keci paṭhanti, so evattho. Pāragatanti saṃsārapāraṃ viya vijjāya pāraṃ gataṃ khīṇāsavaṃ tevijjaṃ chaḷabhiññaṃ vā na eraye na ghaṭṭaye na āsādeyya. Na cattavaṇṇaṃ parisāsu byāhareti attano vaṇṇaṃ guṇaṃ lābhasakkārasilokaṃ nikāmayamāno khattiyaparisādīsu na bhāseyya. Anuddhatoti uddhaccarahito. Uddhatassa hi vacanaṃ nādiyanti. Sammitabhāṇīti sammadeva mitabhāṇī, kālena sāpadesaṃ pariyantavatiṃ atthasañhitameva vācaṃ bhāsanasīloti attho. Ito aññathā vadantassa vacanaṃ agahaṇīyaṃ hoti. Subbatoti sundaravato sīlasampanno. ‘‘Siyā’’ti kiriyāpadaṃ ānetvā yojetabbaṃ.
เอวํ เถโร สเงฺขเปเนว ธมฺมกถิกลกฺขณํ วตฺวา เตสํ คุณานํ อตฺตนิ ลพฺภมานตํ อธิมุจฺจิตฺวา ภิโยฺยโสมตฺตาย อภิปฺปสนฺนํ มหาชนํ ญตฺวา ‘‘เอวํวิธสฺส ธมฺมกถิกสฺส วิมุตฺตายตนสนฺนิสฺสิตสฺส น นิพฺพานํ ทุลฺลภํ, อถ โข สุลภเมวา’’ติ ทเสฺสโนฺต ‘‘สุสุขุมนิปุณตฺถทสฺสินา’’ติ ทุติยคาถมาหฯ ตสฺสโตฺถ เหฎฺฐา วุโตฺตเยวฯ
Evaṃ thero saṅkhepeneva dhammakathikalakkhaṇaṃ vatvā tesaṃ guṇānaṃ attani labbhamānataṃ adhimuccitvā bhiyyosomattāya abhippasannaṃ mahājanaṃ ñatvā ‘‘evaṃvidhassa dhammakathikassa vimuttāyatanasannissitassa na nibbānaṃ dullabhaṃ, atha kho sulabhamevā’’ti dassento ‘‘susukhumanipuṇatthadassinā’’ti dutiyagāthamāha. Tassattho heṭṭhā vuttoyeva.
วิสาขปญฺจาลปุตฺตเตฺถรคาถาวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Visākhapañcālaputtattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / เถรคาถาปาฬิ • Theragāthāpāḷi / ๕. วิสาขปญฺจาลปุตฺตเตฺถรคาถา • 5. Visākhapañcālaputtattheragāthā
