| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / उदान-अट्ठकथा • Udāna-aṭṭhakathā |
८. विसाखासुत्तवण्णना
8. Visākhāsuttavaṇṇanā
७८. अट्ठमे विसाखाय मिगारमातुया नत्ता कालङ्कता होतीति विसाखाय महाउपासिकाय पुत्तस्स धीता कुमारिका कालङ्कता होति। सा किर वत्तसम्पन्ना सासने अभिप्पसन्ना महाउपासिकाय गेहं पविट्ठानं भिक्खूनं भिक्खुनीनञ्च अत्तना कातब्बवेय्यावच्चं पुरेभत्तं पच्छाभत्तञ्च अप्पमत्ता अकासि, अत्तनो पितामहिया चित्तानुकूलं पटिपज्जि। तेन विसाखा गेहतो बहि गच्छन्ती सब्बं तस्सायेव भारं कत्वा गच्छति, रूपेन च दस्सनीया पासादिका, इति सा तस्सा विसेसतो पिया मनापा अहोसि। सा रोगाभिभूता कालमकासि। तेन वुत्तं – ‘‘तेन खो पन समयेन विसाखाय मिगारमातुया नत्ता कालङ्कता होति पिया मनापा’’ति। अथ महाउपासिका तस्सा मरणेन सोकं सन्धारेतुं असक्कोन्ती दुक्खी दुम्मना सरीरनिक्खेपं कारेत्वा ‘‘अपि नाम सत्थु सन्तिकं गतकाले चित्तस्सादं लभेय्य’’न्ति भगवन्तं उपसङ्कमि। तेन वुत्तं – ‘‘अथ खो विसाखा मिगारमाता’’तिआदि। तत्थ दिवा दिवस्साति दिवसस्सापि दिवा, मज्झन्हिके कालेति अत्थो।
78. Aṭṭhame visākhāya migāramātuyā nattā kālaṅkatā hotīti visākhāya mahāupāsikāya puttassa dhītā kumārikā kālaṅkatā hoti. Sā kira vattasampannā sāsane abhippasannā mahāupāsikāya gehaṃ paviṭṭhānaṃ bhikkhūnaṃ bhikkhunīnañca attanā kātabbaveyyāvaccaṃ purebhattaṃ pacchābhattañca appamattā akāsi, attano pitāmahiyā cittānukūlaṃ paṭipajji. Tena visākhā gehato bahi gacchantī sabbaṃ tassāyeva bhāraṃ katvā gacchati, rūpena ca dassanīyā pāsādikā, iti sā tassā visesato piyā manāpā ahosi. Sā rogābhibhūtā kālamakāsi. Tena vuttaṃ – ‘‘tena kho pana samayena visākhāya migāramātuyā nattā kālaṅkatā hoti piyā manāpā’’ti. Atha mahāupāsikā tassā maraṇena sokaṃ sandhāretuṃ asakkontī dukkhī dummanā sarīranikkhepaṃ kāretvā ‘‘api nāma satthu santikaṃ gatakāle cittassādaṃ labheyya’’nti bhagavantaṃ upasaṅkami. Tena vuttaṃ – ‘‘atha kho visākhā migāramātā’’tiādi. Tattha divā divassāti divasassāpi divā, majjhanhike kāleti attho.
भगवा विसाखाय वट्टाभिरतिं जानन्तो उपायेन सोकतनुकरणत्थं ‘‘इच्छेय्यासि त्वं विसाखे’’तिआदिमाह। तत्थ यावतिकाति यत्तका। तदा किर सत्त जनकोटियो सावत्थियं पटिवसन्ति । तं सन्धाय भगवा ‘‘कीवबहुका पन विसाखे सावत्थिया मनुस्सा देवसिकं कालं करोन्ती’’ति पुच्छि। विसाखा ‘‘दसपि, भन्ते’’तिआदिमाह। तत्थ तीणीति तयो। अयमेव वा पाठो। अविवित्ताति असुञ्ञा।
Bhagavā visākhāya vaṭṭābhiratiṃ jānanto upāyena sokatanukaraṇatthaṃ ‘‘iccheyyāsi tvaṃ visākhe’’tiādimāha. Tattha yāvatikāti yattakā. Tadā kira satta janakoṭiyo sāvatthiyaṃ paṭivasanti . Taṃ sandhāya bhagavā ‘‘kīvabahukā pana visākhe sāvatthiyā manussā devasikaṃ kālaṃ karontī’’ti pucchi. Visākhā ‘‘dasapi, bhante’’tiādimāha. Tattha tīṇīti tayo. Ayameva vā pāṭho. Avivittāti asuññā.
अथ भगवा अत्तनो अधिप्पायं पकासेन्तो ‘‘अपि नु त्वं कदाचि करहचि अनल्लवत्था वा भवेय्यासि अनल्लकेसा वा’’ति आह। ननु एवं सन्ते तया सब्बकालं सोकाभिभूताय मतानं पुत्तादीनं अमङ्गलूपचारवसेन उदकोरोहणेन अल्लवत्थाय अल्लकेसाय एव भवितब्बन्ति दस्सेति। तं सुत्वा उपासिका संवेगजाता ‘‘नो हेतं, भन्ते’’ति पटिक्खिपित्वा पियवत्थुं विप्पटिसारतो अत्तनो चित्तस्स निवत्तभावं सत्थु आरोचेन्ती ‘‘अलं मे, भन्ते, तावबहुकेहि पुत्तेहि च नत्तारेहि चा’’ति आह।
Atha bhagavā attano adhippāyaṃ pakāsento ‘‘api nu tvaṃ kadāci karahaci anallavatthā vā bhaveyyāsi anallakesā vā’’ti āha. Nanu evaṃ sante tayā sabbakālaṃ sokābhibhūtāya matānaṃ puttādīnaṃ amaṅgalūpacāravasena udakorohaṇena allavatthāya allakesāya eva bhavitabbanti dasseti. Taṃ sutvā upāsikā saṃvegajātā ‘‘no hetaṃ, bhante’’ti paṭikkhipitvā piyavatthuṃ vippaṭisārato attano cittassa nivattabhāvaṃ satthu ārocentī ‘‘alaṃ me, bhante, tāvabahukehi puttehi ca nattārehi cā’’ti āha.
अथस्सा भगवा ‘‘दुक्खं नामेतं पियवत्थुनिमित्तं, यत्तकानि पियवत्थूनि, तत्तकानि दुक्खानि। तस्मा सुखकामेन दुक्खप्पटिकूलेन सब्बसो पियवत्थुतो चित्तं विवेचेतब्ब’’न्ति धम्मं देसेन्तो ‘‘येसं खो विसाखे सतं पियानि, सतं तेसं दुक्खानी’’तिआदिमाह। तत्थ सतं पियानीति सतं पियायितब्बवत्थूनि। ‘‘सतं पिय’’न्तिपि केचि पठन्ति। एत्थ च यस्मा एकतो पट्ठाय याव दस, ताव सङ्ख्या सङ्ख्येय्यप्पधाना, तस्मा ‘‘येसं दस पियानि, दस तेसं दुक्खानी’’तिआदिना पाळि आगता। केचि पन ‘‘येसं दस पियानं, दस नेसं दुक्खान’’न्तिआदिना पठन्ति, तं न सुन्दरं। यस्मा पन वीसतितो पट्ठाय याव सतं, ताव सङ्ख्या सङ्ख्येय्यप्पधानाव, तस्मा तत्थापि सङ्ख्येय्यप्पधानतंयेव गहेत्वा ‘‘येसं खो विसाखे सतं पियानि, सतं तेसं दुक्खानी’’तिआदिना पाळि आगता। सब्बेसम्पि च ‘‘येसं एकं पियं, एकं तेसं दुक्ख’’न्ति पाठो, न पन दुक्खस्साति। एतस्मिञ्हि पक्खे एकरसा एकज्झासया च भगवतो देसना होति। तस्मा यथावुत्तनयाव पाळि वेदितब्बा।
Athassā bhagavā ‘‘dukkhaṃ nāmetaṃ piyavatthunimittaṃ, yattakāni piyavatthūni, tattakāni dukkhāni. Tasmā sukhakāmena dukkhappaṭikūlena sabbaso piyavatthuto cittaṃ vivecetabba’’nti dhammaṃ desento ‘‘yesaṃ kho visākhe sataṃ piyāni, sataṃ tesaṃ dukkhānī’’tiādimāha. Tattha sataṃ piyānīti sataṃ piyāyitabbavatthūni. ‘‘Sataṃ piya’’ntipi keci paṭhanti. Ettha ca yasmā ekato paṭṭhāya yāva dasa, tāva saṅkhyā saṅkhyeyyappadhānā, tasmā ‘‘yesaṃ dasa piyāni, dasa tesaṃ dukkhānī’’tiādinā pāḷi āgatā. Keci pana ‘‘yesaṃ dasa piyānaṃ, dasa nesaṃ dukkhāna’’ntiādinā paṭhanti, taṃ na sundaraṃ. Yasmā pana vīsatito paṭṭhāya yāva sataṃ, tāva saṅkhyā saṅkhyeyyappadhānāva, tasmā tatthāpi saṅkhyeyyappadhānataṃyeva gahetvā ‘‘yesaṃ kho visākhe sataṃ piyāni, sataṃ tesaṃ dukkhānī’’tiādinā pāḷi āgatā. Sabbesampi ca ‘‘yesaṃ ekaṃ piyaṃ, ekaṃ tesaṃ dukkha’’nti pāṭho, na pana dukkhassāti. Etasmiñhi pakkhe ekarasā ekajjhāsayā ca bhagavato desanā hoti. Tasmā yathāvuttanayāva pāḷi veditabbā.
एतमत्थं विदित्वा सोकपरिदेवादिकं चेतसिकं कायिकञ्च दुक्खं पियवत्थुनिमित्तं पियवत्थुम्हि सति होति, असति न होतीति एतमत्थं सब्बाकारतो जानित्वा तदत्थपरिदीपनं इमं उदानं उदानेसि।
Etamatthaṃviditvā sokaparidevādikaṃ cetasikaṃ kāyikañca dukkhaṃ piyavatthunimittaṃ piyavatthumhi sati hoti, asati na hotīti etamatthaṃ sabbākārato jānitvā tadatthaparidīpanaṃ imaṃ udānaṃ udānesi.
तस्सत्थो – ञातिभोगरोगसीलदिट्ठिब्यसनेहि फुट्ठस्स अन्तो निज्झायन्तस्स बालस्स चित्तसन्तापलक्खणा ये केचि मुदुमज्झादिभेदेन यादिसा तादिसा सोका वा तेहियेव फुट्ठस्स सोकुद्देहकसमुट्ठापितवचीविप्पलापलक्खणा परिदेविता वा अनिट्ठफोट्ठब्बपटिहतकायस्स कायपीळनलक्खणा दुक्खा वा तथा अवुत्तत्थस्स विकप्पनत्थेन वासद्देन गहिता दोमनस्सूपायासादयो वा निस्सयभेदेन च अनेकरूपा नानाविधा इमस्मिं सत्तलोके दिस्सन्ति उपलब्भन्ति, सब्बेपि एते पियं पियजातिकं सत्तं सङ्खारञ्च पटिच्च निस्साय आगम्म पच्चयं कत्वा पभवन्ति निब्बत्तन्ति। तस्मिं पन यथावुत्ते पियवत्थुम्हि पिये असन्ते पियभावकरे छन्दरागे पहीने न कदाचिपि एते भवन्ति। वुत्तञ्हेतं – ‘‘पियतो जायती सोको…पे॰… पेमतो जायती सोको’’ति च आदि (ध॰ प॰ २१२-२१३)। तथा ‘‘पियप्पभूता कलहा विवादा, परिदेवसोका सहमच्छरेही’’ति च आदि (सु॰ नि॰ ८६९)। एत्थ च ‘‘परिदेविता वा दुक्खा वा’’ति लिङ्गविपल्लासेन वुत्तं, ‘‘परिदेवितानि वा दुक्खानि वा’’ति वत्तब्बे विभत्तिलोपो वा कतोति वेदितब्बो।
Tassattho – ñātibhogarogasīladiṭṭhibyasanehi phuṭṭhassa anto nijjhāyantassa bālassa cittasantāpalakkhaṇā ye keci mudumajjhādibhedena yādisā tādisā sokā vā tehiyeva phuṭṭhassa sokuddehakasamuṭṭhāpitavacīvippalāpalakkhaṇā paridevitā vā aniṭṭhaphoṭṭhabbapaṭihatakāyassa kāyapīḷanalakkhaṇā dukkhā vā tathā avuttatthassa vikappanatthena vāsaddena gahitā domanassūpāyāsādayo vā nissayabhedena ca anekarūpā nānāvidhā imasmiṃ sattaloke dissanti upalabbhanti, sabbepi ete piyaṃ piyajātikaṃ sattaṃ saṅkhārañca paṭicca nissāya āgamma paccayaṃ katvā pabhavanti nibbattanti. Tasmiṃ pana yathāvutte piyavatthumhi piye asante piyabhāvakare chandarāge pahīne na kadācipi ete bhavanti. Vuttañhetaṃ – ‘‘piyato jāyatī soko…pe… pemato jāyatī soko’’ti ca ādi (dha. pa. 212-213). Tathā ‘‘piyappabhūtā kalahā vivādā, paridevasokā sahamaccharehī’’ti ca ādi (su. ni. 869). Ettha ca ‘‘paridevitā vā dukkhā vā’’ti liṅgavipallāsena vuttaṃ, ‘‘paridevitāni vā dukkhāni vā’’ti vattabbe vibhattilopo vā katoti veditabbo.
तस्मा हि ते सुखिनो वीतसोकाति यस्मा पियप्पभूता सोकादयो येसं नत्थि, तस्मा ते एव सुखिनो वीतसोका नाम। के पन ते? येसं पियं नत्थि कुहिञ्चि लोके येसं अरियानं सब्बसो वीतरागत्ता कत्थचिपि सत्तलोके सङ्खारलोके च पियं पियभावो ‘‘पुत्तो’’ति वा ‘‘भाता’’ति वा ‘‘भगिनी’’ति वा ‘‘भरिया’’ति वा पियं पियायनं पियभावो नत्थि, सङ्खारलोकेपि ‘‘एतं मम सन्तकं, इमिनाहं इमं नाम सुखं लभामि लभिस्सामी’’ति पियं पियायनं पियभावो नत्थि। तस्मा असोकं विरजं पत्थयानो, पियं न कयिराथ कुहिञ्चि लोकेति यस्मा च सुखिनो नाम वीतसोका, वीतसोकत्ताव कत्थचिपि विसये पियभावो नत्थि, तस्मा अत्तनो यथावुत्तसोकाभावेन च असोकं असोकभावं रागरजादिविगमनेन विरजं विरजभावं अरहत्तं, सोकस्स रागरजादीनञ्च अभावहेतुभावतो वा ‘‘असोकं विरज’’न्ति लद्धनामं निब्बानं पत्थयानो कत्तुकम्यताकुसलच्छन्दस्स वसेन छन्दजातो कत्थचि लोके रूपादिधम्मे अन्तमसो समथविपस्सनाधम्मेपि पियं पियभावं वियायनं न कयिराथ न उप्पादेय्य। वुत्तञ्हेतं – ‘‘धम्मापि वो, भिक्खवे, पहातब्बा, पगेव अधम्मा’’ति (म॰ नि॰ १.२४०)।
Tasmā hi te sukhino vītasokāti yasmā piyappabhūtā sokādayo yesaṃ natthi, tasmā te eva sukhino vītasokā nāma. Ke pana te? Yesaṃ piyaṃ natthi kuhiñci loke yesaṃ ariyānaṃ sabbaso vītarāgattā katthacipi sattaloke saṅkhāraloke ca piyaṃ piyabhāvo ‘‘putto’’ti vā ‘‘bhātā’’ti vā ‘‘bhaginī’’ti vā ‘‘bhariyā’’ti vā piyaṃ piyāyanaṃ piyabhāvo natthi, saṅkhāralokepi ‘‘etaṃ mama santakaṃ, imināhaṃ imaṃ nāma sukhaṃ labhāmi labhissāmī’’ti piyaṃ piyāyanaṃ piyabhāvo natthi. Tasmā asokaṃ virajaṃ patthayāno, piyaṃ na kayirātha kuhiñci loketi yasmā ca sukhino nāma vītasokā, vītasokattāva katthacipi visaye piyabhāvo natthi, tasmā attano yathāvuttasokābhāvena ca asokaṃ asokabhāvaṃ rāgarajādivigamanena virajaṃ virajabhāvaṃ arahattaṃ, sokassa rāgarajādīnañca abhāvahetubhāvato vā ‘‘asokaṃ viraja’’nti laddhanāmaṃ nibbānaṃ patthayāno kattukamyatākusalacchandassa vasena chandajāto katthaci loke rūpādidhamme antamaso samathavipassanādhammepi piyaṃ piyabhāvaṃ viyāyanaṃ na kayirātha na uppādeyya. Vuttañhetaṃ – ‘‘dhammāpi vo, bhikkhave, pahātabbā, pageva adhammā’’ti (ma. ni. 1.240).
अट्ठमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Aṭṭhamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / उदानपाळि • Udānapāḷi / ८. विसाखासुत्तं • 8. Visākhāsuttaṃ
