| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
अभिधम्मपिटके
Abhidhammapiṭake
धम्मसङ्गणी-मूलटीका
Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā
वीसतिगाथावण्णना
Vīsatigāthāvaṇṇanā
१. धम्मसंवण्णनायं सत्थरि पणामकरणं धम्मस्स स्वाक्खातभावेन सत्थरि पसादजननत्थं, सत्थु च अवितथदेसनभावप्पकासनेन धम्मे पसादजननत्थं। तदुभयप्पसादा हि धम्मसम्पटिपत्ति महतो च अत्थस्स सिद्धि होतीति। अथ वा रतनत्तयपणामवचनं अत्तनो रतनत्तयपसादस्स विञ्ञापनत्थं, तं पन विञ्ञूनं चित्ताराधनत्थं, तं अट्ठकथाय गाहणत्थं, तं सब्बसम्पत्तिनिप्फादनत्थन्ति। इदं पन आचरियेन अधिप्पेतप्पयोजनं अन्तरायविसोसनं। वक्खति हि ‘‘निपच्चकारस्सेतस्स…पे॰… असेसतो’’ति। रतनत्तयपणामकरणञ्हि अन्तरायकरापुञ्ञविघातकरपुञ्ञविसेसभावतो मङ्गलभावतो भयादिउपद्दवनिवारणतो च अन्तरायविसोसने समत्थं होति। कथं पनेतस्सापुञ्ञविघातकरादिभावो विजानितब्बोति? ‘‘यस्मिं महानाम समये अरियसावको तथागतं अनुस्सरति, नेवस्स तस्मिं समये रागपरियुट्ठितं चित्तं होती’’तिआदिवचनतो (अ॰ नि॰ ६.१०; ११.११), ‘‘पूजा च पूजनेय्यानं, एतं मङ्गलमुत्तम’’न्ति (खु॰ पा॰ ५.३; सु॰ नि॰ २६२) च, ‘‘एवं बुद्धं सरन्तानं, धम्मं सङ्घञ्च भिक्खवो। भयं वा छम्भितत्तं वा, लोमहंसो न हेस्सती’’ति (सं॰ नि॰ १.२४९) च वचनतोति।
1. Dhammasaṃvaṇṇanāyaṃ satthari paṇāmakaraṇaṃ dhammassa svākkhātabhāvena satthari pasādajananatthaṃ, satthu ca avitathadesanabhāvappakāsanena dhamme pasādajananatthaṃ. Tadubhayappasādā hi dhammasampaṭipatti mahato ca atthassa siddhi hotīti. Atha vā ratanattayapaṇāmavacanaṃ attano ratanattayapasādassa viññāpanatthaṃ, taṃ pana viññūnaṃ cittārādhanatthaṃ, taṃ aṭṭhakathāya gāhaṇatthaṃ, taṃ sabbasampattinipphādanatthanti. Idaṃ pana ācariyena adhippetappayojanaṃ antarāyavisosanaṃ. Vakkhati hi ‘‘nipaccakārassetassa…pe… asesato’’ti. Ratanattayapaṇāmakaraṇañhi antarāyakarāpuññavighātakarapuññavisesabhāvato maṅgalabhāvato bhayādiupaddavanivāraṇato ca antarāyavisosane samatthaṃ hoti. Kathaṃ panetassāpuññavighātakarādibhāvo vijānitabboti? ‘‘Yasmiṃ mahānāma samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hotī’’tiādivacanato (a. ni. 6.10; 11.11), ‘‘pūjā ca pūjaneyyānaṃ, etaṃ maṅgalamuttama’’nti (khu. pā. 5.3; su. ni. 262) ca, ‘‘evaṃ buddhaṃ sarantānaṃ, dhammaṃ saṅghañca bhikkhavo. Bhayaṃ vā chambhitattaṃ vā, lomahaṃso na hessatī’’ti (saṃ. ni. 1.249) ca vacanatoti.
तत्थ यस्स सत्थुनो पणामं कत्तुकामो, तस्स गुणविसेसदस्सनत्थं ‘‘करुणा विया’’तिआदिमाह। गुणविसेसवा हि पणामारहो होति, पणामारहे च कतो पणामो वुत्तप्पयोजनसिद्धिकरोव होतीति। भगवतो च देसना विनयपिटके करुणाप्पधाना, सुत्तन्तपिटके पञ्ञाकरुणाप्पधाना। तेनेव च कारणेन विनयपिटकस्स संवण्णनं करोन्तेन करुणाप्पधाना भगवतो थोमना कता, आगमसंवण्णनञ्च करोन्तेन उभयप्पधाना, अभिधम्मदेसना पन पञ्ञाप्पधानाति कत्वा पञ्ञाप्पधानमेव थोमनं करोन्तो ‘‘करुणा विय सत्तेसू’’ति करुणं उपमाभावेन गहेत्वा पञ्ञाय थोमेति।
Tattha yassa satthuno paṇāmaṃ kattukāmo, tassa guṇavisesadassanatthaṃ ‘‘karuṇā viyā’’tiādimāha. Guṇavisesavā hi paṇāmāraho hoti, paṇāmārahe ca kato paṇāmo vuttappayojanasiddhikarova hotīti. Bhagavato ca desanā vinayapiṭake karuṇāppadhānā, suttantapiṭake paññākaruṇāppadhānā. Teneva ca kāraṇena vinayapiṭakassa saṃvaṇṇanaṃ karontena karuṇāppadhānā bhagavato thomanā katā, āgamasaṃvaṇṇanañca karontena ubhayappadhānā, abhidhammadesanā pana paññāppadhānāti katvā paññāppadhānameva thomanaṃ karonto ‘‘karuṇā viya sattesū’’ti karuṇaṃ upamābhāvena gahetvā paññāya thometi.
तत्थ करुणा वियाति निदस्सनवचनमेतं, यस्स यथा करुणा सब्बेसु सत्तेसु पवत्तित्थ, एवं सब्बेसु ञेय्यधम्मेसु पञ्ञापि पवत्तित्थाति अत्थो। सत्तेसूति विसयनिदस्सनमेतं। पञ्ञाति निदस्सेतब्बधम्मनिदस्सनं। यस्साति तदधिट्ठानपुग्गलनिदस्सनं। महेसिनोति तब्बिसेसनं। ञेय्यधम्मेसूति पञ्ञाविसयनिदस्सनं। सब्बेसूति तब्बिसेसनं। पवत्तित्थाति किरियानिदस्सनं। यथारुचीति वसीभावनिदस्सनं।
Tattha karuṇā viyāti nidassanavacanametaṃ, yassa yathā karuṇā sabbesu sattesu pavattittha, evaṃ sabbesu ñeyyadhammesu paññāpi pavattitthāti attho. Sattesūti visayanidassanametaṃ. Paññāti nidassetabbadhammanidassanaṃ. Yassāti tadadhiṭṭhānapuggalanidassanaṃ. Mahesinoti tabbisesanaṃ. Ñeyyadhammesūti paññāvisayanidassanaṃ. Sabbesūti tabbisesanaṃ. Pavattitthāti kiriyānidassanaṃ. Yathārucīti vasībhāvanidassanaṃ.
तत्थ किरतीति करुणा, परदुक्खं विक्खिपति अपनेतीति अत्थो। रूपादीसु सत्ता विसत्ताति सत्ता। तस्सा पन पञ्ञत्तिया खन्धसन्ताने निरुळ्हभावतो निच्छन्दरागापि ‘‘सत्ता’’ति वुच्चन्ति। पजानातीति पञ्ञा, यथासभावं पकारेहि पटिविज्झतीति अत्थो। यस्साति अनियमनं। ‘‘तस्स पादे नमस्सित्वा’’ति एतेन नियमनं वेदितब्बं। महेसीति महन्ते सीलक्खन्धादयो एसि गवेसीति महेसि। ञातब्बाति ञेय्या, सभावधारणादिना अत्थेन धम्मा। तत्थ ‘‘ञेय्या’’ति वचनेन धम्मानं अञेय्यत्तं पटिक्खिपति। ‘‘धम्मा’’ति वचनेन ञेय्यानं सत्तजीवादिभावं पटिक्खिपति। ञेय्या च ते धम्मा चाति ञेय्यधम्मा। सब्बेसूति अनवसेसपरियादानं। तेन अञ्ञाताभावं दस्सेति। पवत्तित्थाति उप्पज्जित्थ। यथारुचीति या या रुचि यथारुचि, रुचीति च इच्छा, कत्तुकामता सा। या या पवत्ता तप्पभेदा, यथा वा रुचि तथा, रुचिअनुरूपं पवत्ता ‘‘यथारुचि पवत्तित्था’’ति वुच्चति। यथा यथा वा रुचि पवत्ता, तथा तथा पवत्ता पञ्ञा ‘‘यथारुचि पवत्तित्था’’ति वुच्चति।
Tattha kiratīti karuṇā, paradukkhaṃ vikkhipati apanetīti attho. Rūpādīsu sattā visattāti sattā. Tassā pana paññattiyā khandhasantāne niruḷhabhāvato nicchandarāgāpi ‘‘sattā’’ti vuccanti. Pajānātīti paññā, yathāsabhāvaṃ pakārehi paṭivijjhatīti attho. Yassāti aniyamanaṃ. ‘‘Tassa pāde namassitvā’’ti etena niyamanaṃ veditabbaṃ. Mahesīti mahante sīlakkhandhādayo esi gavesīti mahesi. Ñātabbāti ñeyyā, sabhāvadhāraṇādinā atthena dhammā. Tattha ‘‘ñeyyā’’ti vacanena dhammānaṃ añeyyattaṃ paṭikkhipati. ‘‘Dhammā’’ti vacanena ñeyyānaṃ sattajīvādibhāvaṃ paṭikkhipati. Ñeyyā ca te dhammā cāti ñeyyadhammā. Sabbesūti anavasesapariyādānaṃ. Tena aññātābhāvaṃ dasseti. Pavattitthāti uppajjittha. Yathārucīti yā yā ruci yathāruci, rucīti ca icchā, kattukāmatā sā. Yā yā pavattā tappabhedā, yathā vā ruci tathā, rucianurūpaṃ pavattā ‘‘yathāruci pavattitthā’’ti vuccati. Yathā yathā vā ruci pavattā, tathā tathā pavattā paññā ‘‘yathāruci pavattitthā’’ti vuccati.
तत्थ भगवति पवत्ताव करुणा भगवतो पञ्ञाय निदस्सनन्ति गहेतब्बा। सा हि असाधारणा महाकरुणा, न अञ्ञा। यस्साति च करुणापञ्ञानं उभिन्नम्पि आधारपुग्गलनिदस्सनं। न हि निराधारा करुणा अत्थीति ‘‘करुणा’’ति वुत्ते तदाधारभूतो पुग्गलो निदस्सेतब्बो होति, सो च इध अञ्ञो वुत्तो नत्थि, न च आसन्नं वज्जेत्वा दूरस्स गहणे पयोजनं अत्थीति ‘‘यस्सा’’ति निदस्सितपुग्गलोव करुणाय आधारो। तेन इदं वुत्तं होति ‘‘यस्स अत्तनो करुणा विय पञ्ञापि पवत्तित्था’’ति। कथं पन करुणा सत्तेसु पवत्तित्थ यथा पञ्ञापि धम्मेसु पवत्तित्थाति? निरवसेसतो यथारुचि च। भगवतो हि करुणा कञ्चि सत्तं अवज्जेत्वा सब्बेसु सत्तेसु निरवसेसेसु पवत्तति, पवत्तमाना च रुचिवसेन एकस्मिं अनेकेसु च अञ्ञेहि असाधारणा पवत्तति। न हि अञ्ञेसं ‘‘महोघपक्खन्दानं सत्तानं नत्थञ्ञो कोचि ओघा उद्धता अञ्ञत्र मया’’ति पस्सन्तानं करुणोक्कमनं होति यथा भगवतोति। पञ्ञापि भगवतो सब्बेसु धम्मेसु निरवसेसेसु पवत्तति, पवत्तमाना च एकस्मिं अनेकेसु च धम्मेसु सभावकिच्चादिजाननेन अनावरणा असाधारणा पवत्तति यथारुचि, यथा च पस्सन्तस्स भगवतो करुणा यथारुचि पवत्तति। तं सब्बं पटिसम्भिदामग्गे महाकरुणाञाणविभङ्गवसेन जानितब्बं, पञ्ञाय च यथारुचि पवत्ति सेसासाधारणञाणविभङ्गादिवसेन। पञ्ञागहणेन च तीसु कालेसु अप्पटिहतञाणं चतुसच्चञाणं चतुपटिसम्भिदाञाणं, करुणागहणेन महाकरुणासमापत्तिञाणस्स गहितत्ता तं वज्जेत्वा अञ्ञानि असाधारणञाणानि चतुवेसारज्जञाणं दसबलानि छ अभिञ्ञा चतुचत्तालीस ञाणवत्थूनि सत्तसत्तति ञाणवत्थूनीति एवमादयो अनेके पञ्ञाप्पभेदा सङ्गय्हन्ति, तस्मा तस्सा तस्सा पञ्ञाय पवत्तिवसेन यथारुचि पवत्ति वेदितब्बा। तेनाह ‘‘करुणा विय…पे॰… यथारुची’’ति।
Tattha bhagavati pavattāva karuṇā bhagavato paññāya nidassananti gahetabbā. Sā hi asādhāraṇā mahākaruṇā, na aññā. Yassāti ca karuṇāpaññānaṃ ubhinnampi ādhārapuggalanidassanaṃ. Na hi nirādhārā karuṇā atthīti ‘‘karuṇā’’ti vutte tadādhārabhūto puggalo nidassetabbo hoti, so ca idha añño vutto natthi, na ca āsannaṃ vajjetvā dūrassa gahaṇe payojanaṃ atthīti ‘‘yassā’’ti nidassitapuggalova karuṇāya ādhāro. Tena idaṃ vuttaṃ hoti ‘‘yassa attano karuṇā viya paññāpi pavattitthā’’ti. Kathaṃ pana karuṇā sattesu pavattittha yathā paññāpi dhammesu pavattitthāti? Niravasesato yathāruci ca. Bhagavato hi karuṇā kañci sattaṃ avajjetvā sabbesu sattesu niravasesesu pavattati, pavattamānā ca rucivasena ekasmiṃ anekesu ca aññehi asādhāraṇā pavattati. Na hi aññesaṃ ‘‘mahoghapakkhandānaṃ sattānaṃ natthañño koci oghā uddhatā aññatra mayā’’ti passantānaṃ karuṇokkamanaṃ hoti yathā bhagavatoti. Paññāpi bhagavato sabbesu dhammesu niravasesesu pavattati, pavattamānā ca ekasmiṃ anekesu ca dhammesu sabhāvakiccādijānanena anāvaraṇā asādhāraṇā pavattati yathāruci, yathā ca passantassa bhagavato karuṇā yathāruci pavattati. Taṃ sabbaṃ paṭisambhidāmagge mahākaruṇāñāṇavibhaṅgavasena jānitabbaṃ, paññāya ca yathāruci pavatti sesāsādhāraṇañāṇavibhaṅgādivasena. Paññāgahaṇena ca tīsu kālesu appaṭihatañāṇaṃ catusaccañāṇaṃ catupaṭisambhidāñāṇaṃ, karuṇāgahaṇena mahākaruṇāsamāpattiñāṇassa gahitattā taṃ vajjetvā aññāni asādhāraṇañāṇāni catuvesārajjañāṇaṃ dasabalāni cha abhiññā catucattālīsa ñāṇavatthūni sattasattati ñāṇavatthūnīti evamādayo aneke paññāppabhedā saṅgayhanti, tasmā tassā tassā paññāya pavattivasena yathāruci pavatti veditabbā. Tenāha ‘‘karuṇā viya…pe… yathārucī’’ti.
तत्थ करुणागहणेन महाबोधिया मूलं दस्सेति। महादुक्खसम्बाधप्पटिपन्नञ्हि सत्तनिकायं दिस्वा ‘‘तस्स नत्थञ्ञो कोचि सरणं, अहमेतं मुत्तो मोचेस्सामी’’ति करुणाय सञ्चोदितमानसो अभिनीहारं दीपङ्करस्स भगवतो पादमूले कत्वा बोधिसम्भारे समोधानेत्वा अनुपुब्बेन सम्बोधिं पत्तोति करुणा महाबोधिया मूलन्ति। सत्तेसूति एतेन महाबोधिया पयोजनं दस्सेति। सत्ता हि महाबोधिं पयोजेन्ति। सत्तसन्तारणत्थञ्हि सब्बञ्ञुता अभिपत्थिता। यथाह –
Tattha karuṇāgahaṇena mahābodhiyā mūlaṃ dasseti. Mahādukkhasambādhappaṭipannañhi sattanikāyaṃ disvā ‘‘tassa natthañño koci saraṇaṃ, ahametaṃ mutto mocessāmī’’ti karuṇāya sañcoditamānaso abhinīhāraṃ dīpaṅkarassa bhagavato pādamūle katvā bodhisambhāre samodhānetvā anupubbena sambodhiṃ pattoti karuṇā mahābodhiyā mūlanti. Sattesūti etena mahābodhiyā payojanaṃ dasseti. Sattā hi mahābodhiṃ payojenti. Sattasantāraṇatthañhi sabbaññutā abhipatthitā. Yathāha –
‘‘किं मे एकेन तिण्णेन, पुरिसेन थामदस्सिना।
‘‘Kiṃ me ekena tiṇṇena, purisena thāmadassinā;
सब्बञ्ञुतं पापुणित्वा, सन्तारेस्सं सदेवक’’न्ति॥ (बु॰ वं॰ २. ५६)।
Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, santāressaṃ sadevaka’’nti. (bu. vaṃ. 2. 56);
पञ्ञागहणेन महाबोधिं दस्सेति। सब्बञ्ञुताय हि पदट्ठानभूतं मग्गञाणं, मग्गञाणपदट्ठानञ्च सब्बञ्ञुतञ्ञाणं ‘‘महाबोधी’’ति वुच्चतीति। ञेय्यधम्मेसु सब्बेसूति एतेन सन्तारेतब्बानं सत्तानं अभिञ्ञेय्यपरिञ्ञेय्यपहातब्बभावेतब्बसच्छिकातब्बे खन्धायतनधातुसच्चिन्द्रियपटिच्चसमुप्पादसतिपट्ठानादिभेदे कुसलादिभेदे च सब्बधम्मे दस्सेति। पवत्तित्थ यथारुचीति एतेन पटिवेधपच्चवेक्खणपुब्बङ्गमदेसनाञाणप्पवत्तिदीपनेन पयोजनसम्पत्तिं दस्सेति। सब्बधम्मानञ्हि पटिवेधञाणं बोधिपल्लङ्के अहोसि। मग्गञाणमेव हि तन्ति। पच्चवेक्खणञाणञ्च विसेसेन रतनघरसत्ताहे अहोसि। एवं पटिविद्धपच्चवेक्खितानं धम्मानं धम्मचक्कप्पवत्तनादीसु देसनाञाणं अहोसि, विसेसेन च पण्डुकम्बलसिलायं सत्तप्पकरणदेसनायन्ति। देसनाञाणेन च देसेन्तो भगवा सत्तेसु हितपटिपत्तिं पटिपज्जतीति। एतेन सब्बेन अत्तहितपटिपत्तिं परहितपटिपत्तिञ्च दस्सेति। महाबोधिदस्सनेन हि अत्तहितपटिपत्ति, इतरेहिपि परहितपटिपत्ति दस्सिताति। तेन अत्तहितपटिपन्नादीसु चतूसु पुग्गलेसु भगवतो चतुत्थपुग्गलभावं दस्सेति, तेन च अनुत्तरदक्खिणेय्यभावं निरतिसयपणामारहभावञ्च अत्तनो च किरियाय खेत्तङ्गतभावं दस्सेति।
Paññāgahaṇena mahābodhiṃ dasseti. Sabbaññutāya hi padaṭṭhānabhūtaṃ maggañāṇaṃ, maggañāṇapadaṭṭhānañca sabbaññutaññāṇaṃ ‘‘mahābodhī’’ti vuccatīti. Ñeyyadhammesu sabbesūti etena santāretabbānaṃ sattānaṃ abhiññeyyapariññeyyapahātabbabhāvetabbasacchikātabbe khandhāyatanadhātusaccindriyapaṭiccasamuppādasatipaṭṭhānādibhede kusalādibhede ca sabbadhamme dasseti. Pavattittha yathārucīti etena paṭivedhapaccavekkhaṇapubbaṅgamadesanāñāṇappavattidīpanena payojanasampattiṃ dasseti. Sabbadhammānañhi paṭivedhañāṇaṃ bodhipallaṅke ahosi. Maggañāṇameva hi tanti. Paccavekkhaṇañāṇañca visesena ratanagharasattāhe ahosi. Evaṃ paṭividdhapaccavekkhitānaṃ dhammānaṃ dhammacakkappavattanādīsu desanāñāṇaṃ ahosi, visesena ca paṇḍukambalasilāyaṃ sattappakaraṇadesanāyanti. Desanāñāṇena ca desento bhagavā sattesu hitapaṭipattiṃ paṭipajjatīti. Etena sabbena attahitapaṭipattiṃ parahitapaṭipattiñca dasseti. Mahābodhidassanena hi attahitapaṭipatti, itarehipi parahitapaṭipatti dassitāti. Tena attahitapaṭipannādīsu catūsu puggalesu bhagavato catutthapuggalabhāvaṃ dasseti, tena ca anuttaradakkhiṇeyyabhāvaṃ niratisayapaṇāmārahabhāvañca attano ca kiriyāya khettaṅgatabhāvaṃ dasseti.
एत्थ च करुणागहणेन लोकियेसु महग्गतभावप्पत्तासाधारणगुणदीपनतो सब्बलोकियगुणसम्पत्ति भगवतो दस्सिता होति, पञ्ञागहणेनपि सब्बञ्ञुतञ्ञाणपदट्ठानमग्गञाणदीपनतो सब्बलोकुत्तरगुणसम्पत्ति। करुणावचनेन च उपगमनं निरुपक्किलेसं, पञ्ञावचनेन अपगमनं दस्सेति। उपगमनं दस्सेन्तो च लोके सञ्जातसंवड्ढभावं दस्सेति, अपगमनं दस्सेन्तो लोकेन अनुपलित्ततं। ‘‘करुणा विय सत्तेसू’’ति च लोकसमञ्ञानुरूपं भगवतो पवत्तिं दस्सेति, ‘‘ञेय्यधम्मेसु सब्बेसु यथारुचि पञ्ञा पवत्तित्था’’ति एतेन समञ्ञाय अनतिधावनं। सब्बधम्मसभावानवबोधे हि सति समञ्ञं अतिधावित्वा ‘‘सत्तो जीवो अत्थी’’ति परामसनं होतीति। सब्बेसञ्च बुद्धगुणानं करुणा आदि तन्निदानभावतो, पञ्ञा परियोसानं ततो उत्तरिकरणीयाभावतो। आदिपरियोसानदस्सनेन च सब्बे बुद्धगुणा दस्सिताव होन्ति। करुणागहणेन च सीलक्खन्धपुब्बङ्गमो समाधिक्खन्धो दस्सितो होति। करुणानिदानञ्हि सीलं ततो पाणातिपातादिविरतिप्पवत्तितो तस्सा च झानत्तयसम्पयोगतो। पञ्ञावचनेन पञ्ञाक्खन्धो। सीलञ्च सब्बबुद्धगुणानं आदि, समाधि मज्झं, पञ्ञा परियोसानन्ति एवम्पि आदिमज्झपरियोसानकल्याणा सब्बे बुद्धगुणा दस्सिता होन्ति।
Ettha ca karuṇāgahaṇena lokiyesu mahaggatabhāvappattāsādhāraṇaguṇadīpanato sabbalokiyaguṇasampatti bhagavato dassitā hoti, paññāgahaṇenapi sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānamaggañāṇadīpanato sabbalokuttaraguṇasampatti. Karuṇāvacanena ca upagamanaṃ nirupakkilesaṃ, paññāvacanena apagamanaṃ dasseti. Upagamanaṃ dassento ca loke sañjātasaṃvaḍḍhabhāvaṃ dasseti, apagamanaṃ dassento lokena anupalittataṃ. ‘‘Karuṇā viya sattesū’’ti ca lokasamaññānurūpaṃ bhagavato pavattiṃ dasseti, ‘‘ñeyyadhammesu sabbesu yathāruci paññā pavattitthā’’ti etena samaññāya anatidhāvanaṃ. Sabbadhammasabhāvānavabodhe hi sati samaññaṃ atidhāvitvā ‘‘satto jīvo atthī’’ti parāmasanaṃ hotīti. Sabbesañca buddhaguṇānaṃ karuṇā ādi tannidānabhāvato, paññā pariyosānaṃ tato uttarikaraṇīyābhāvato. Ādipariyosānadassanena ca sabbe buddhaguṇā dassitāva honti. Karuṇāgahaṇena ca sīlakkhandhapubbaṅgamo samādhikkhandho dassito hoti. Karuṇānidānañhi sīlaṃ tato pāṇātipātādiviratippavattito tassā ca jhānattayasampayogato. Paññāvacanena paññākkhandho. Sīlañca sabbabuddhaguṇānaṃ ādi, samādhi majjhaṃ, paññā pariyosānanti evampi ādimajjhapariyosānakalyāṇā sabbe buddhaguṇā dassitā honti.
२. एवं सङ्खेपेन सब्बबुद्धगुणेहि भगवन्तं थोमेत्वा यस्सा संवण्णनं कत्तुकामो, ताय अभिधम्मदेसनाय अञ्ञेहि असाधारणाय थोमेतुं ‘‘दयाय ताया’’तिआदिमाह। तस्सा पन देसनाय निदानञ्च समुट्ठानञ्च दस्सेतुं ‘‘दयाय ताया’’तिआदि वुत्तं। निदानञ्च दुविधं अब्भन्तरं बाहिरञ्चाति। अब्भन्तरं करुणा, बाहिरं देसकालादि। समुट्ठानं देसनापञ्ञा। तत्थ अब्भन्तरनिदानं दस्सेन्तो ‘‘दयाय ताय सत्तेसु, समुस्साहितमानसो’’ति आह। तत्थ दयाति करुणा अधिप्पेता। ताय हि समुस्साहितो अभिधम्मकथामग्गं सम्पवत्तयीति। तायाति अयं त-सद्दो पुब्बे वुत्तस्स पटिनिद्देसो होति।
2. Evaṃ saṅkhepena sabbabuddhaguṇehi bhagavantaṃ thometvā yassā saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo, tāya abhidhammadesanāya aññehi asādhāraṇāya thometuṃ ‘‘dayāya tāyā’’tiādimāha. Tassā pana desanāya nidānañca samuṭṭhānañca dassetuṃ ‘‘dayāya tāyā’’tiādi vuttaṃ. Nidānañca duvidhaṃ abbhantaraṃ bāhirañcāti. Abbhantaraṃ karuṇā, bāhiraṃ desakālādi. Samuṭṭhānaṃ desanāpaññā. Tattha abbhantaranidānaṃ dassento ‘‘dayāya tāya sattesu, samussāhitamānaso’’ti āha. Tattha dayāti karuṇā adhippetā. Tāya hi samussāhito abhidhammakathāmaggaṃ sampavattayīti. Tāyāti ayaṃ ta-saddo pubbe vuttassa paṭiniddeso hoti.
पुरिमगाथाय च पधानभावेन पञ्ञा निद्दिट्ठा, तब्बिसेसनभावेन करुणा। सा हि तस्सा निदस्सनभूता अप्पधाना तं विसेसेत्वा विनिवत्ता, तस्मा ‘‘ताया’’ति पटिनिद्देसं नारहति। या च पधानभूता पञ्ञा, सा देसनाय समुट्ठानं, न समुस्साहिनीति तस्सा च पटिनिद्देसो न युत्तोति? पञ्ञाय ताव पटिनिद्देसो न युत्तोति सुवुत्तमेतं, करुणाय पन पटिनिद्देसो नो न युत्तो ‘‘दयाय ताया’’ति द्विन्नं पदानं समानाधिकरणभावतो। समानाधिकरणानञ्हि द्विन्नं पदानं रूपक्खन्धादीनं विय विसेसनविसेसितब्बभावो होति। रूप-सद्दो हि अञ्ञक्खन्धनिवत्तनत्थं वुच्चमानो विसेसनं होति, खन्ध-सद्दो च निवत्तेतब्बगहेतब्बसाधारणवचनभावतो विसेसितब्बो, एवमिधापि ‘‘दयाय ताया’’ति द्विन्नं पदानं एकविभत्तियुत्तानं समानाधिकरणभावतो विसेसनविसेसितब्बभावो होति। तत्थ दया समुस्साहिनीति पधाना, निवत्तेतब्बगहेतब्बसाधारणवचनञ्चिदं। तस्मा ‘‘दयाया’’ति विसेसितब्बवचनमेतं, तस्स च यथा विसेसनं होति ‘‘ताया’’ति इदं वचनं, तथा तस्स पटिनिद्देसभावो योजेतब्बो। न हि पञ्ञापटिनिद्देसभावे दयाविसेसनं त-सद्दो होति, करुणापटिनिद्देसभावे च होतीति। पधानञ्च पञ्ञं वज्जेत्वा ‘‘दयाया’’ति एतेन सम्बज्झमानो ‘‘ताया’’ति अयं त-सद्दो अप्पधानाय करुणाय पटिनिद्देसो भवितुमरहति। अयमेत्थ अत्थो – याय दयाय समुस्साहितो, न सा या काचि, सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स पन निदस्सनभूता महाकरुणा, ताय समुस्साहितोति।
Purimagāthāya ca padhānabhāvena paññā niddiṭṭhā, tabbisesanabhāvena karuṇā. Sā hi tassā nidassanabhūtā appadhānā taṃ visesetvā vinivattā, tasmā ‘‘tāyā’’ti paṭiniddesaṃ nārahati. Yā ca padhānabhūtā paññā, sā desanāya samuṭṭhānaṃ, na samussāhinīti tassā ca paṭiniddeso na yuttoti? Paññāya tāva paṭiniddeso na yuttoti suvuttametaṃ, karuṇāya pana paṭiniddeso no na yutto ‘‘dayāya tāyā’’ti dvinnaṃ padānaṃ samānādhikaraṇabhāvato. Samānādhikaraṇānañhi dvinnaṃ padānaṃ rūpakkhandhādīnaṃ viya visesanavisesitabbabhāvo hoti. Rūpa-saddo hi aññakkhandhanivattanatthaṃ vuccamāno visesanaṃ hoti, khandha-saddo ca nivattetabbagahetabbasādhāraṇavacanabhāvato visesitabbo, evamidhāpi ‘‘dayāya tāyā’’ti dvinnaṃ padānaṃ ekavibhattiyuttānaṃ samānādhikaraṇabhāvato visesanavisesitabbabhāvo hoti. Tattha dayā samussāhinīti padhānā, nivattetabbagahetabbasādhāraṇavacanañcidaṃ. Tasmā ‘‘dayāyā’’ti visesitabbavacanametaṃ, tassa ca yathā visesanaṃ hoti ‘‘tāyā’’ti idaṃ vacanaṃ, tathā tassa paṭiniddesabhāvo yojetabbo. Na hi paññāpaṭiniddesabhāve dayāvisesanaṃ ta-saddo hoti, karuṇāpaṭiniddesabhāve ca hotīti. Padhānañca paññaṃ vajjetvā ‘‘dayāyā’’ti etena sambajjhamāno ‘‘tāyā’’ti ayaṃ ta-saddo appadhānāya karuṇāya paṭiniddeso bhavitumarahati. Ayamettha attho – yāya dayāya samussāhito, na sā yā kāci, sabbaññutaññāṇassa pana nidassanabhūtā mahākaruṇā, tāya samussāhitoti.
कथं पन करुणा ‘‘दया’’ति ञातब्बा, ननु वुत्तं ‘‘दयापन्नो’’ति एतस्स अट्ठकथायं (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.८) ‘‘मेत्तचित्ततं आपन्नो’’ति, तस्मा दया मेत्ताति युज्जेय्य, न करुणाति? यदि एवं ‘‘अदयापन्नो’’ति एतस्स अट्ठकथायं ‘‘निक्करुणतं आपन्नो’’ति वुत्तन्ति दया मेत्ताति च न युज्जेय्य, तस्मा दया-सद्दो यत्थ यत्थ पवत्तति, तत्थ तत्थ अधिप्पायवसेन योजेतब्बो। दया-सद्दो हि अनुरक्खणत्थं अन्तोनीतं कत्वा पवत्तमानो मेत्ताय च करुणाय च पवत्ततीति नो न युज्जति। एवञ्हि अट्ठकथानं अविरोधो होतीति। करुणा च देसनाय निदानभावेन वुत्ता, न मेत्ता ‘‘अच्चन्तमेव हि तं समयं भगवा करुणाविहारेन विहासी’’ति (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१ मूलपरियायसुत्तवण्णना; सं॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.१; अ॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.१) एवमादीसु, तस्मा इध करुणाव दयावचनेन गहिताति वेदितब्बा। सा हि समुस्साहिनी, न मेत्ता, मेत्ता पन पञ्ञागतिकपवत्तिनी होतीति।
Kathaṃ pana karuṇā ‘‘dayā’’ti ñātabbā, nanu vuttaṃ ‘‘dayāpanno’’ti etassa aṭṭhakathāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 1.8) ‘‘mettacittataṃ āpanno’’ti, tasmā dayā mettāti yujjeyya, na karuṇāti? Yadi evaṃ ‘‘adayāpanno’’ti etassa aṭṭhakathāyaṃ ‘‘nikkaruṇataṃ āpanno’’ti vuttanti dayā mettāti ca na yujjeyya, tasmā dayā-saddo yattha yattha pavattati, tattha tattha adhippāyavasena yojetabbo. Dayā-saddo hi anurakkhaṇatthaṃ antonītaṃ katvā pavattamāno mettāya ca karuṇāya ca pavattatīti no na yujjati. Evañhi aṭṭhakathānaṃ avirodho hotīti. Karuṇā ca desanāya nidānabhāvena vuttā, na mettā ‘‘accantameva hi taṃ samayaṃ bhagavā karuṇāvihārena vihāsī’’ti (dī. ni. aṭṭha. 1.1; ma. ni. aṭṭha. 1.1 mūlapariyāyasuttavaṇṇanā; saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.1; a. ni. aṭṭha. 1.1.1) evamādīsu, tasmā idha karuṇāva dayāvacanena gahitāti veditabbā. Sā hi samussāhinī, na mettā, mettā pana paññāgatikapavattinī hotīti.
‘‘सत्तेसू’’ति कस्मा एवं वुत्तं, ननु ‘‘ताया’’ति एतेन वचनेन सत्तविसया करुणा गहिताति? नो न गहिता, पुरिमगाथाय पन ‘‘सत्तेसु करुणा यथारुचि पवत्तित्था’’ति सप्पदेससत्तविसया निप्पदेससत्तविसया च सब्बा वुत्ता, इध पन निप्पदेससत्तविसयतं गहेतुं ‘‘सत्तेसू’’ति निप्पदेससत्तविसयभूता दस्सिता। तेन सब्बसत्तविसयाय करुणाय समुस्साहितो अभिधम्मकथामग्गं देवानं सम्पवत्तयि, न देवविसयाय एव, तस्मा सब्बसत्तहितत्थं अभिधम्मकथामग्गं देवानं सम्पवत्तयि, न देवानंयेव अत्थायाति अयमत्थो दस्सितोव होति। अथ वा ‘‘सत्तेसू’’ति इदं न दयाय आलम्बननिदस्सनं, समुस्साहनविसयो पन एतेन दस्सितो। अभिधम्मकथामग्गप्पवत्तनत्थञ्हि भगवा करुणाय न देवेसुयेव समुस्साहितो , सब्बबोधनेय्येसु पन सत्तेसु समुस्साहितो सब्बेसं अत्थाय पवत्तत्ता, तस्मा सत्तेसु समुस्साहितमानसोति सत्तेसु विसयभूतेसु निमित्तभूतेसु वा समुस्साहितमानसो उय्योजितचित्तोति अत्थो दट्ठब्बो।
‘‘Sattesū’’ti kasmā evaṃ vuttaṃ, nanu ‘‘tāyā’’ti etena vacanena sattavisayā karuṇā gahitāti? No na gahitā, purimagāthāya pana ‘‘sattesu karuṇā yathāruci pavattitthā’’ti sappadesasattavisayā nippadesasattavisayā ca sabbā vuttā, idha pana nippadesasattavisayataṃ gahetuṃ ‘‘sattesū’’ti nippadesasattavisayabhūtā dassitā. Tena sabbasattavisayāya karuṇāya samussāhito abhidhammakathāmaggaṃ devānaṃ sampavattayi, na devavisayāya eva, tasmā sabbasattahitatthaṃ abhidhammakathāmaggaṃ devānaṃ sampavattayi, na devānaṃyeva atthāyāti ayamattho dassitova hoti. Atha vā ‘‘sattesū’’ti idaṃ na dayāya ālambananidassanaṃ, samussāhanavisayo pana etena dassito. Abhidhammakathāmaggappavattanatthañhi bhagavā karuṇāya na devesuyeva samussāhito , sabbabodhaneyyesu pana sattesu samussāhito sabbesaṃ atthāya pavattattā, tasmā sattesu samussāhitamānasoti sattesu visayabhūtesu nimittabhūtesu vā samussāhitamānaso uyyojitacittoti attho daṭṭhabbo.
एवं अब्भन्तरनिदानं दस्सेत्वा बाहिरनिदानं दस्सेन्तो ‘‘पाटिहीरावसानम्ही’’तिआदिमाह। तत्थ यस्मिं काले भगवता अभिधम्मकथामग्गो पवत्तितो, तं दस्सेतुं ‘‘पाटिहीरावसानम्हि वसन्तो’’ति वुत्तं। ‘‘अवसानम्हि वसन्तो तिदसालये’’ति वचनतो यस्सावसानम्हि तिदसालये वसि, तं कण्डम्बमूले कतं यमकपाटिहारियं इध ‘‘पाटिहीर’’न्ति वुत्तं, न बोधिमूलादीसु कतं पाटिहारियं, नापि आदेसनानुसासनियोति विञ्ञायति, पाकटत्ता च आसन्नत्ता च तदेव गहितन्ति दट्ठब्बं। पाटिहारियपदस्स वचनत्थं (उदा॰ अट्ठ॰ १; इतिवु॰ अट्ठ॰ निदानवण्णना) ‘‘पटिपक्खहरणतो रागादिकिलेसापनयनतो पाटिहारिय’’न्ति वदन्ति, भगवतो पन पटिपक्खा रागादयो न सन्ति ये हरितब्बा। पुथुज्जनानम्पि हि विगतुपक्किलेसे अट्ठङ्गगुणसमन्नागते चित्ते हतपटिपक्खे इद्धिविधं पवत्तति, तस्मा तत्थ पवत्तवोहारेन च न सक्का इध ‘‘पाटिहारिय’’न्ति वत्तुं। सचे पन महाकारुणिकस्स भगवतो वेनेय्यगता च किलेसा पटिपक्खा, तेसं हरणतो ‘‘पाटिहारिय’’न्ति वुत्तं, एवं सति युत्तमेतं। अथ वा भगवतो च सासनस्स च पटिपक्खा तित्थिया, तेसं हरणतो पाटिहारियं। ते हि दिट्ठिहरणवसेन दिट्ठिप्पकासने असमत्थभावेन च इद्धिआदेसनानुसासनीहि हरिता अपनीता होन्तीति। अथ वा पटीति अयं सद्दो ‘‘पच्छा’’ति एतस्स अत्थं बोधेति ‘‘तस्मिं पटिपविट्ठम्हि, अञ्ञो आगञ्छि ब्राह्मणो’’तिआदीसु (सु॰ नि॰ ९८५; चूळनि॰ पारायनवग्ग, वत्थुगाथा ४) विय, तस्मा समाहिते चित्ते विगतुपक्किलेसे च कतकिच्चेन पच्छा हरितब्बं पवत्तेतब्बन्ति पटिहारियं, अत्तनो वा उपक्किलेसेसु चतुत्थज्झानमग्गेहि हरितेसु पच्छा हरणं पटिहारियं, इद्धिआदेसनानुसासनियो च विगतुपक्किलेसेन कतकिच्चेन च सत्तहितत्थं पुन पवत्तेतब्बा, हरितेसु च अत्तनो उपक्किलेसेसु परसत्तानं उपक्किलेसहरणानि होन्तीति पटिहारियानि भवन्ति, पटिहारियमेव पाटिहारियं। पटिहारिये वा इद्धिआदेसनानुसासनिसमुदाये भवं एकेकं पाटिहारियन्ति वुच्चति। पटिहारियं वा चतुत्थज्झानं मग्गो च पटिपक्खहरणतो, तत्थ जातं, तस्मिं वा निमित्तभूते, ततो वा आगतन्ति पाटिहारियं। पाटिहारियमेव इध ‘‘पाटिहीर’’न्ति वुत्तं। अवसानम्हि वसन्तोति एतेहि कालं निदस्सेति। पाटिहीरकरणावसानेन हि तिदसालयवासेन च परिच्छिन्नो अभिधम्मकथामग्गप्पवत्तनस्स कालोति । तिदसालयेति देसं निदस्सेति। सो हि अभिधम्मकथामग्गप्पवत्तनस्स देसो तत्थ वसन्तेन पवत्तितत्ताति।
Evaṃ abbhantaranidānaṃ dassetvā bāhiranidānaṃ dassento ‘‘pāṭihīrāvasānamhī’’tiādimāha. Tattha yasmiṃ kāle bhagavatā abhidhammakathāmaggo pavattito, taṃ dassetuṃ ‘‘pāṭihīrāvasānamhi vasanto’’ti vuttaṃ. ‘‘Avasānamhi vasanto tidasālaye’’ti vacanato yassāvasānamhi tidasālaye vasi, taṃ kaṇḍambamūle kataṃ yamakapāṭihāriyaṃ idha ‘‘pāṭihīra’’nti vuttaṃ, na bodhimūlādīsu kataṃ pāṭihāriyaṃ, nāpi ādesanānusāsaniyoti viññāyati, pākaṭattā ca āsannattā ca tadeva gahitanti daṭṭhabbaṃ. Pāṭihāriyapadassa vacanatthaṃ (udā. aṭṭha. 1; itivu. aṭṭha. nidānavaṇṇanā) ‘‘paṭipakkhaharaṇato rāgādikilesāpanayanato pāṭihāriya’’nti vadanti, bhagavato pana paṭipakkhā rāgādayo na santi ye haritabbā. Puthujjanānampi hi vigatupakkilese aṭṭhaṅgaguṇasamannāgate citte hatapaṭipakkhe iddhividhaṃ pavattati, tasmā tattha pavattavohārena ca na sakkā idha ‘‘pāṭihāriya’’nti vattuṃ. Sace pana mahākāruṇikassa bhagavato veneyyagatā ca kilesā paṭipakkhā, tesaṃ haraṇato ‘‘pāṭihāriya’’nti vuttaṃ, evaṃ sati yuttametaṃ. Atha vā bhagavato ca sāsanassa ca paṭipakkhā titthiyā, tesaṃ haraṇato pāṭihāriyaṃ. Te hi diṭṭhiharaṇavasena diṭṭhippakāsane asamatthabhāvena ca iddhiādesanānusāsanīhi haritā apanītā hontīti. Atha vā paṭīti ayaṃ saddo ‘‘pacchā’’ti etassa atthaṃ bodheti ‘‘tasmiṃ paṭipaviṭṭhamhi, añño āgañchi brāhmaṇo’’tiādīsu (su. ni. 985; cūḷani. pārāyanavagga, vatthugāthā 4) viya, tasmā samāhite citte vigatupakkilese ca katakiccena pacchā haritabbaṃ pavattetabbanti paṭihāriyaṃ, attano vā upakkilesesu catutthajjhānamaggehi haritesu pacchā haraṇaṃ paṭihāriyaṃ, iddhiādesanānusāsaniyo ca vigatupakkilesena katakiccena ca sattahitatthaṃ puna pavattetabbā, haritesu ca attano upakkilesesu parasattānaṃ upakkilesaharaṇāni hontīti paṭihāriyāni bhavanti, paṭihāriyameva pāṭihāriyaṃ. Paṭihāriye vā iddhiādesanānusāsanisamudāye bhavaṃ ekekaṃ pāṭihāriyanti vuccati. Paṭihāriyaṃ vā catutthajjhānaṃ maggo ca paṭipakkhaharaṇato, tattha jātaṃ, tasmiṃ vā nimittabhūte, tato vā āgatanti pāṭihāriyaṃ. Pāṭihāriyameva idha ‘‘pāṭihīra’’nti vuttaṃ. Avasānamhi vasantoti etehi kālaṃ nidasseti. Pāṭihīrakaraṇāvasānena hi tidasālayavāsena ca paricchinno abhidhammakathāmaggappavattanassa kāloti . Tidasālayeti desaṃ nidasseti. So hi abhidhammakathāmaggappavattanassa deso tattha vasantena pavattitattāti.
३. तत्थापि देसविसेसदस्सनत्थं ‘‘पारिच्छत्तकमूलम्ही’’तिआदि वुत्तं। युगन्धरेति सीतपब्बतेस्वेको द्वेचत्तालीसयोजनसहस्सुब्बेधो, आदिच्चो च तदुब्बेधमग्गचारी, सो सति सम्भवे यथा युगन्धरे सोभेय्य, एवं सोभमानो निसिन्नोति अत्थो।
3. Tatthāpi desavisesadassanatthaṃ ‘‘pāricchattakamūlamhī’’tiādi vuttaṃ. Yugandhareti sītapabbatesveko dvecattālīsayojanasahassubbedho, ādicco ca tadubbedhamaggacārī, so sati sambhave yathā yugandhare sobheyya, evaṃ sobhamāno nisinnoti attho.
४-५. इदानि पुग्गले धम्मपटिग्गाहके अपदिसन्तो ‘‘चक्कवाळसहस्सेही’’तिआदिमाह। सब्बसोति समन्ततो आगम्म सब्बेहि दिसाभागेहि, सन्निवेसवसेन वा समन्ततो सन्निविट्ठेहि दसहि चक्कवाळसहस्सेहीति अधिप्पायो, न सब्बसो चक्कवाळसहस्सेहि दसहि दसहीति। एवं सति चत्तालीसचक्कवाळसहस्सेहि अधिकेहि वा आगमनं वुत्तं सिया, न चेतं अधिप्पेतन्ति। समन्ततो सन्निसिन्नेनाति वा योजेतब्बं। समं, सम्मा वा निसिन्नेन सन्निसिन्नेन, अञ्ञमञ्ञं अब्याबाधेत्वा भगवति गारवं कत्वा सोतं ओदहित्वा निसज्जदोसे वज्जितब्बे वज्जेत्वा निसिन्नेनाति अत्थो। मातरं पमुखं कत्वा सन्निसिन्नेन देवानं गणेन परिवारितोति वा, मातरं पमुखं कत्वा अभिधम्मकथामग्गं सम्पवत्तयीति वा योजना कातब्बा।
4-5. Idāni puggale dhammapaṭiggāhake apadisanto ‘‘cakkavāḷasahassehī’’tiādimāha. Sabbasoti samantato āgamma sabbehi disābhāgehi, sannivesavasena vā samantato sanniviṭṭhehi dasahi cakkavāḷasahassehīti adhippāyo, na sabbaso cakkavāḷasahassehi dasahi dasahīti. Evaṃ sati cattālīsacakkavāḷasahassehi adhikehi vā āgamanaṃ vuttaṃ siyā, na cetaṃ adhippetanti. Samantato sannisinnenāti vā yojetabbaṃ. Samaṃ, sammā vā nisinnena sannisinnena, aññamaññaṃ abyābādhetvā bhagavati gāravaṃ katvā sotaṃ odahitvā nisajjadose vajjitabbe vajjetvā nisinnenāti attho. Mātaraṃ pamukhaṃ katvā sannisinnena devānaṃ gaṇena parivāritoti vā, mātaraṃ pamukhaṃ katvā abhidhammakathāmaggaṃ sampavattayīti vā yojanā kātabbā.
इदानि देसनाय समुट्ठानं दस्सेन्तो ‘‘तस्सा पञ्ञाय तेजसा’’ति आह। या सा आदिम्हि करुणाय उपमिता सब्बञेय्यधम्मानं यथासभावजाननसमत्था, तेसं देसेतब्बप्पकारजाननसमत्था, बोधेतब्बपुग्गलानं आसयाधिमुत्तियादिविभावनसमत्था च पञ्ञा, तस्सा च यथावुत्तबलयोगतोति अत्थो। तेन सब्बञ्ञुतञ्ञाणमेव अभिधम्मकथाय समुट्ठानभावे समत्थं, नाञ्ञन्ति इममत्थं दीपेन्तो अभिधम्मकथाय असाधारणभावं दस्सेति। मग्गोति उपायो। खन्धायतनादीनं कुसलादीनञ्च धम्मानं अवबोधस्स, सच्चप्पटिवेधस्सेव वा उपायभावतो ‘‘अभिधम्मकथामग्गो’’ति वुत्तो। पबन्धो वा ‘‘मग्गो’’ति वुच्चति। सो हि दीघत्ता मग्गो वियाति मग्गो, तस्मा अभिधम्मकथापबन्धो ‘‘अभिधम्मकथामग्गो’’ति वुत्तो। देवानं गणेन परिवारितोति वत्वा पुन देवानन्ति वचनं तेसं गहणसमत्थतं दीपेति। न हि असमत्थानं भगवा देसेतीति।
Idāni desanāya samuṭṭhānaṃ dassento ‘‘tassā paññāya tejasā’’ti āha. Yā sā ādimhi karuṇāya upamitā sabbañeyyadhammānaṃ yathāsabhāvajānanasamatthā, tesaṃ desetabbappakārajānanasamatthā, bodhetabbapuggalānaṃ āsayādhimuttiyādivibhāvanasamatthā ca paññā, tassā ca yathāvuttabalayogatoti attho. Tena sabbaññutaññāṇameva abhidhammakathāya samuṭṭhānabhāve samatthaṃ, nāññanti imamatthaṃ dīpento abhidhammakathāya asādhāraṇabhāvaṃ dasseti. Maggoti upāyo. Khandhāyatanādīnaṃ kusalādīnañca dhammānaṃ avabodhassa, saccappaṭivedhasseva vā upāyabhāvato ‘‘abhidhammakathāmaggo’’ti vutto. Pabandho vā ‘‘maggo’’ti vuccati. So hi dīghattā maggo viyāti maggo, tasmā abhidhammakathāpabandho ‘‘abhidhammakathāmaggo’’ti vutto. Devānaṃ gaṇena parivāritoti vatvā puna devānanti vacanaṃ tesaṃ gahaṇasamatthataṃ dīpeti. Na hi asamatthānaṃ bhagavā desetīti.
६. एवं करुणापञ्ञामुखेहि गुणेहि भगवतो अभिधम्मकथामग्गप्पवत्तनेन च हितप्पटिपत्तिया परमपणामारहतं दस्सेत्वा इदानि अधिप्पेतं पणामं करोन्तो आह ‘‘तस्स पादे नमस्सित्वा’’ति। भगवतो थोमनेनेव च धम्मस्स स्वाक्खातता सङ्घस्स च सुप्पटिपन्नता दस्सिता होति तप्पभवस्स अनञ्ञथाभावतो, तस्मा पणामारहं तञ्च रतनद्वयं पणमन्तो ‘‘सद्धम्मञ्चस्स…पे॰… चञ्जलि’’न्ति आह। तत्थ यस्मा बुद्धो ‘‘सदेवके लोके तथागतो वन्दनीयो’’ति, सङ्घो च ‘‘सुप्पटिपन्नो…पे॰… अञ्जलिकरणीयो’’ति (अ॰ नि॰ ६.१०) वुत्तो, तस्मा ‘‘तस्स पादे नमस्सित्वा, कत्वा सङ्घस्स चञ्जलि’’न्ति वुत्तं। धम्मो पन स्वाक्खाततादिगुणयुत्तो तथानुस्सरणेन पूजेतब्बो होति ‘‘तमेव धम्मं सक्कत्वा गरुंकत्वा उपनिस्साय विहरेय्य’’न्ति (सं॰ नि॰ १.१७३; अ॰ नि॰ ४.२१) वचनतो, कायवाचाचित्तेहि सब्बथा पूजेतब्बो, तस्मा ‘‘सद्धम्मञ्चस्स पूजेत्वा’’ति वुत्तं। सिरीमतोति एत्थ सिरीति पञ्ञापुञ्ञानं अधिवचनन्ति वदन्ति। अथ वा पुञ्ञनिब्बत्ता सरीरसोभग्गादिसम्पत्ति कतपुञ्ञे निस्सयति, कतपुञ्ञेहि वा निस्सीयतीति ‘‘सिरी’’ति वुच्चति, सा च अतिसयवती भगवतो अत्थीति सिरीमा, भगवा, तस्स सिरीमतो।
6. Evaṃ karuṇāpaññāmukhehi guṇehi bhagavato abhidhammakathāmaggappavattanena ca hitappaṭipattiyā paramapaṇāmārahataṃ dassetvā idāni adhippetaṃ paṇāmaṃ karonto āha ‘‘tassa pāde namassitvā’’ti. Bhagavato thomaneneva ca dhammassa svākkhātatā saṅghassa ca suppaṭipannatā dassitā hoti tappabhavassa anaññathābhāvato, tasmā paṇāmārahaṃ tañca ratanadvayaṃ paṇamanto ‘‘saddhammañcassa…pe… cañjali’’nti āha. Tattha yasmā buddho ‘‘sadevake loke tathāgato vandanīyo’’ti, saṅgho ca ‘‘suppaṭipanno…pe… añjalikaraṇīyo’’ti (a. ni. 6.10) vutto, tasmā ‘‘tassa pāde namassitvā, katvā saṅghassa cañjali’’nti vuttaṃ. Dhammo pana svākkhātatādiguṇayutto tathānussaraṇena pūjetabbo hoti ‘‘tameva dhammaṃ sakkatvā garuṃkatvā upanissāya vihareyya’’nti (saṃ. ni. 1.173; a. ni. 4.21) vacanato, kāyavācācittehi sabbathā pūjetabbo, tasmā ‘‘saddhammañcassa pūjetvā’’ti vuttaṃ. Sirīmatoti ettha sirīti paññāpuññānaṃ adhivacananti vadanti. Atha vā puññanibbattā sarīrasobhaggādisampatti katapuññe nissayati, katapuññehi vā nissīyatīti ‘‘sirī’’ti vuccati, sā ca atisayavatī bhagavato atthīti sirīmā, bhagavā, tassa sirīmato.
७. निपच्चकारस्साति पणामकिरियाय। आनुभावेनाति बलेन। सोसेत्वाति सुक्खापेत्वा अन्तरधापेत्वा अत्थं पकासयिस्सामीति सम्बन्धो। अन्तरायेति अत्थप्पकासनस्स उपघातके। असेसतोति निस्सेसे सकले।
7. Nipaccakārassāti paṇāmakiriyāya. Ānubhāvenāti balena. Sosetvāti sukkhāpetvā antaradhāpetvā atthaṃ pakāsayissāmīti sambandho. Antarāyeti atthappakāsanassa upaghātake. Asesatoti nissese sakale.
८. इदानि अभिधम्मस्स गम्भीरत्थत्ता अत्थप्पकासनस्स दुक्करभावं दीपेतुं ‘‘विसुद्धाचारसीलेना’’तिआदिना अभियाचनं दस्सेति। थुल्लच्चयादिविसुद्धिया विसुद्धाचारो, पाराजिकसङ्घादिसेसविसुद्धिया विसुद्धसीलो। चारित्तवारित्तविसुद्धिया वा विसुद्धाचारसीलो, तेन। सक्कच्चन्ति चित्तिं कत्वा। अभियाचितोति अभिमुखं याचितो। तेन अनादरियं अत्थप्पकासने कातुं असक्कुणेय्यं दस्सेति।
8. Idāni abhidhammassa gambhīratthattā atthappakāsanassa dukkarabhāvaṃ dīpetuṃ ‘‘visuddhācārasīlenā’’tiādinā abhiyācanaṃ dasseti. Thullaccayādivisuddhiyā visuddhācāro, pārājikasaṅghādisesavisuddhiyā visuddhasīlo. Cārittavārittavisuddhiyā vā visuddhācārasīlo, tena. Sakkaccanti cittiṃ katvā. Abhiyācitoti abhimukhaṃ yācito. Tena anādariyaṃ atthappakāsane kātuṃ asakkuṇeyyaṃ dasseti.
९. इदानि यस्स अत्थं पकासेतुकामो, तं दस्सेतुं ‘‘यं देवदेवो’’तिआदिमाह। तत्थ यन्ति अभिधम्मं। देवदेवोति विसुद्धिसम्मुतिउपपत्तिदेवानं देवो। लोके हि ये ‘‘सरणं परायण’’न्ति गन्तब्बा गतिभूता, ते ‘‘देवा’’ति वुच्चन्ति, भगवा च सब्बदेवानं गतिभूतोति । नयतोति सङ्खेपतो। समाचिक्खीति सम्मा आचिक्खि यथा थेरो बुज्झति। वेनेय्यसत्ते विनेतीति विनायको, नायकविरहितो वा, सयम्भूति अत्थो।
9. Idāni yassa atthaṃ pakāsetukāmo, taṃ dassetuṃ ‘‘yaṃ devadevo’’tiādimāha. Tattha yanti abhidhammaṃ. Devadevoti visuddhisammutiupapattidevānaṃ devo. Loke hi ye ‘‘saraṇaṃ parāyaṇa’’nti gantabbā gatibhūtā, te ‘‘devā’’ti vuccanti, bhagavā ca sabbadevānaṃ gatibhūtoti . Nayatoti saṅkhepato. Samācikkhīti sammā ācikkhi yathā thero bujjhati. Veneyyasatte vinetīti vināyako, nāyakavirahito vā, sayambhūti attho.
१०-१२. यञ्चाति यञ्च अभिधम्मं भिक्खूनं पयिरुदाहासीति सम्बन्धो। पयिरुदाहासीति कथेसि। इतीति इमिना अनुक्कमेन। ‘‘यो धारितो’’ति यन्ति उपयोगवसेन वुत्तो यं-सद्दो धारितोति पच्चत्तेन सम्बज्झमानो पच्चत्तवसेन परिणमति, तस्मा यो धारितो, यो च सङ्गीतो, तस्स अत्थं पकासयिस्सामीति योजना कातब्बा। वेदेन पञ्ञाय ईहति पवत्ततीति वेदेहो, तेन मुनिना। अभिण्हसोति बहुसो। अभिधम्मस्साति एतं ‘‘अत्थं पकासयिस्सामी’’ति एतेन योजेतब्बं। इदानि यो अत्थप्पकासनस्स निस्सयो, तं दस्सेतुं ‘‘आदितो’’तिआदिमाह। तत्थ आदितोति आदिम्हि पठमसङ्गीतियं।
10-12. Yañcāti yañca abhidhammaṃ bhikkhūnaṃ payirudāhāsīti sambandho. Payirudāhāsīti kathesi. Itīti iminā anukkamena. ‘‘Yo dhārito’’ti yanti upayogavasena vutto yaṃ-saddo dhāritoti paccattena sambajjhamāno paccattavasena pariṇamati, tasmā yo dhārito, yo ca saṅgīto, tassa atthaṃ pakāsayissāmīti yojanā kātabbā. Vedena paññāya īhati pavattatīti vedeho, tena muninā. Abhiṇhasoti bahuso. Abhidhammassāti etaṃ ‘‘atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etena yojetabbaṃ. Idāni yo atthappakāsanassa nissayo, taṃ dassetuṃ ‘‘ādito’’tiādimāha. Tattha āditoti ādimhi paṭhamasaṅgītiyaṃ.
१३. या अट्ठकथा सङ्गीता, कस्स पन सा अट्ठकथाति? अञ्ञस्स वुत्तस्स अभावा ‘‘यस्स अत्थं पकासयिस्सामी’’ति वुत्तं, अधिकारवसेन ‘‘तस्स अभिधम्मस्सा’’ति विञ्ञायति। सङ्गीताति अत्थं पकासेतुं युत्तट्ठाने ‘‘अयं एतस्स अत्थो, अयं एतस्स अत्थो’’ति सङ्गहेत्वा वुत्ता, पच्छापि च दुतियततियसङ्गीतीसु अनुसङ्गीता।
13. Yā aṭṭhakathā saṅgītā, kassa pana sā aṭṭhakathāti? Aññassa vuttassa abhāvā ‘‘yassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti vuttaṃ, adhikāravasena ‘‘tassa abhidhammassā’’ti viññāyati. Saṅgītāti atthaṃ pakāsetuṃ yuttaṭṭhāne ‘‘ayaṃ etassa attho, ayaṃ etassa attho’’ti saṅgahetvā vuttā, pacchāpi ca dutiyatatiyasaṅgītīsu anusaṅgītā.
१४-१६. अभिसङ्खताति रचिता। ततोति अट्ठकथातो। तन्तिनयानुगन्ति तन्तिगतिं अनुगतं। भासन्ति मागधभासं। निकायन्तरलद्धीहीति अन्तरन्तरा अनुप्पवेसिताहि। असम्मिस्सन्ति अवोकिण्णं। अनाकुलन्ति सनिकायेपि अनाविलं परिच्छिन्नं। असम्मिस्सो अनाकुलो च यो महाविहारवासीनं अत्थविनिच्छयो, तं दीपयन्तो अत्थं पकासयिस्सामीति । एतेन तिपिटकचूळनागत्थेरादीहि वुत्तो थेरवादोपि सङ्गहितो होति। अथ वा तम्बपण्णिभासं अपनेत्वा मागधभासञ्च आरोपेत्वा पकासियमानो यो अभिधम्मस्स अत्थो असम्मिस्सो अनाकुलोयेव च होति महाविहारवासीनञ्च विनिच्छयभूतो, तं अत्थं ‘‘एसो महाविहारवासीनं विनिच्छयो’’ति दीपयन्तो पकासयिस्सामि। तप्पकासनेनेव हि सो तथा दीपितो होतीति।
14-16. Abhisaṅkhatāti racitā. Tatoti aṭṭhakathāto. Tantinayānuganti tantigatiṃ anugataṃ. Bhāsanti māgadhabhāsaṃ. Nikāyantaraladdhīhīti antarantarā anuppavesitāhi. Asammissanti avokiṇṇaṃ. Anākulanti sanikāyepi anāvilaṃ paricchinnaṃ. Asammisso anākulo ca yo mahāvihāravāsīnaṃ atthavinicchayo, taṃ dīpayanto atthaṃ pakāsayissāmīti . Etena tipiṭakacūḷanāgattherādīhi vutto theravādopi saṅgahito hoti. Atha vā tambapaṇṇibhāsaṃ apanetvā māgadhabhāsañca āropetvā pakāsiyamāno yo abhidhammassa attho asammisso anākuloyeva ca hoti mahāvihāravāsīnañca vinicchayabhūto, taṃ atthaṃ ‘‘eso mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayo’’ti dīpayanto pakāsayissāmi. Tappakāsaneneva hi so tathā dīpito hotīti.
१७. तोसयन्तो विचक्खणेति विचक्खणे तोसयन्तो गहेतब्बं गहेत्वानाति एवं योजेत्वा ‘‘गहेतब्बट्ठानेयेव गहितं सुट्ठु कत’’न्ति एवं तोसयन्तोति अत्थं वदन्ति। एवं सति गहेतब्बग्गहणेनेव तोसनं कतं, न अञ्ञेन अत्थप्पकासनेनाति एतं आपज्जेय्य। तोसयन्तो अत्थं पकासयिस्सामीति एवं पन योजनाय सति गहेतब्बग्गहणं अञ्ञञ्च सब्बं अत्थप्पकासनं होतीति सब्बेन तेन तोसनं कतं होति, तस्मा तोसयन्तो अत्थं पकासयिस्सामीति युत्तरूपा।
17. Tosayanto vicakkhaṇeti vicakkhaṇe tosayanto gahetabbaṃ gahetvānāti evaṃ yojetvā ‘‘gahetabbaṭṭhāneyeva gahitaṃ suṭṭhu kata’’nti evaṃ tosayantoti atthaṃ vadanti. Evaṃ sati gahetabbaggahaṇeneva tosanaṃ kataṃ, na aññena atthappakāsanenāti etaṃ āpajjeyya. Tosayanto atthaṃ pakāsayissāmīti evaṃ pana yojanāya sati gahetabbaggahaṇaṃ aññañca sabbaṃ atthappakāsanaṃ hotīti sabbena tena tosanaṃ kataṃ hoti, tasmā tosayanto atthaṃ pakāsayissāmīti yuttarūpā.
१८-२०. इदानि यं अत्थप्पकासनं कत्तुकामो, तस्स महत्तं परिहरितुं ‘‘कम्मट्ठानानी’’तिआदिमाह। अत्थवण्णनन्ति एत्थ वण्णना नाम विवरित्वा वित्थारेत्वा वचनं। इतीति ‘‘अपनेत्वा ततो भास’’न्ति एवमादिना यथादस्सितप्पकारेन। इति सोतूनं उस्साहुप्पादनस्स हेतुं दस्सेति। अभिधम्मकथन्ति अभिधम्मट्ठकथं। निसामेथाति सुणाथ। इदानि अवस्सं अयं सोतब्बायेवाति दळ्हं उस्साहेन्तो आह ‘‘दुल्लभा हि अयं कथा’’ति।
18-20. Idāni yaṃ atthappakāsanaṃ kattukāmo, tassa mahattaṃ pariharituṃ ‘‘kammaṭṭhānānī’’tiādimāha. Atthavaṇṇananti ettha vaṇṇanā nāma vivaritvā vitthāretvā vacanaṃ. Itīti ‘‘apanetvā tato bhāsa’’nti evamādinā yathādassitappakārena. Iti sotūnaṃ ussāhuppādanassa hetuṃ dasseti. Abhidhammakathanti abhidhammaṭṭhakathaṃ. Nisāmethāti suṇātha. Idāni avassaṃ ayaṃ sotabbāyevāti daḷhaṃ ussāhento āha ‘‘dullabhā hi ayaṃ kathā’’ti.
वीसतिगाथावण्णना निट्ठिता।
Vīsatigāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / वीसतिगाथावण्णना • Vīsatigāthāvaṇṇanā
