Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / ధమ్మసఙ్గణీ-మూలటీకా • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā

    నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

    Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

    అభిధమ్మపిటకే

    Abhidhammapiṭake

    ధమ్మసఙ్గణీ-మూలటీకా

    Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā

    వీసతిగాథావణ్ణనా

    Vīsatigāthāvaṇṇanā

    . ధమ్మసంవణ్ణనాయం సత్థరి పణామకరణం ధమ్మస్స స్వాక్ఖాతభావేన సత్థరి పసాదజననత్థం, సత్థు చ అవితథదేసనభావప్పకాసనేన ధమ్మే పసాదజననత్థం. తదుభయప్పసాదా హి ధమ్మసమ్పటిపత్తి మహతో చ అత్థస్స సిద్ధి హోతీతి. అథ వా రతనత్తయపణామవచనం అత్తనో రతనత్తయపసాదస్స విఞ్ఞాపనత్థం, తం పన విఞ్ఞూనం చిత్తారాధనత్థం, తం అట్ఠకథాయ గాహణత్థం, తం సబ్బసమ్పత్తినిప్ఫాదనత్థన్తి. ఇదం పన ఆచరియేన అధిప్పేతప్పయోజనం అన్తరాయవిసోసనం. వక్ఖతి హి ‘‘నిపచ్చకారస్సేతస్స…పే॰… అసేసతో’’తి. రతనత్తయపణామకరణఞ్హి అన్తరాయకరాపుఞ్ఞవిఘాతకరపుఞ్ఞవిసేసభావతో మఙ్గలభావతో భయాదిఉపద్దవనివారణతో చ అన్తరాయవిసోసనే సమత్థం హోతి. కథం పనేతస్సాపుఞ్ఞవిఘాతకరాదిభావో విజానితబ్బోతి? ‘‘యస్మిం మహానామ సమయే అరియసావకో తథాగతం అనుస్సరతి, నేవస్స తస్మిం సమయే రాగపరియుట్ఠితం చిత్తం హోతీ’’తిఆదివచనతో (అ॰ ని॰ ౬.౧౦; ౧౧.౧౧), ‘‘పూజా చ పూజనేయ్యానం, ఏతం మఙ్గలముత్తమ’’న్తి (ఖు॰ పా॰ ౫.౩; సు॰ ని॰ ౨౬౨) చ, ‘‘ఏవం బుద్ధం సరన్తానం, ధమ్మం సఙ్ఘఞ్చ భిక్ఖవో. భయం వా ఛమ్భితత్తం వా, లోమహంసో న హేస్సతీ’’తి (సం॰ ని॰ ౧.౨౪౯) చ వచనతోతి.

    1. Dhammasaṃvaṇṇanāyaṃ satthari paṇāmakaraṇaṃ dhammassa svākkhātabhāvena satthari pasādajananatthaṃ, satthu ca avitathadesanabhāvappakāsanena dhamme pasādajananatthaṃ. Tadubhayappasādā hi dhammasampaṭipatti mahato ca atthassa siddhi hotīti. Atha vā ratanattayapaṇāmavacanaṃ attano ratanattayapasādassa viññāpanatthaṃ, taṃ pana viññūnaṃ cittārādhanatthaṃ, taṃ aṭṭhakathāya gāhaṇatthaṃ, taṃ sabbasampattinipphādanatthanti. Idaṃ pana ācariyena adhippetappayojanaṃ antarāyavisosanaṃ. Vakkhati hi ‘‘nipaccakārassetassa…pe… asesato’’ti. Ratanattayapaṇāmakaraṇañhi antarāyakarāpuññavighātakarapuññavisesabhāvato maṅgalabhāvato bhayādiupaddavanivāraṇato ca antarāyavisosane samatthaṃ hoti. Kathaṃ panetassāpuññavighātakarādibhāvo vijānitabboti? ‘‘Yasmiṃ mahānāma samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hotī’’tiādivacanato (a. ni. 6.10; 11.11), ‘‘pūjā ca pūjaneyyānaṃ, etaṃ maṅgalamuttama’’nti (khu. pā. 5.3; su. ni. 262) ca, ‘‘evaṃ buddhaṃ sarantānaṃ, dhammaṃ saṅghañca bhikkhavo. Bhayaṃ vā chambhitattaṃ vā, lomahaṃso na hessatī’’ti (saṃ. ni. 1.249) ca vacanatoti.

    తత్థ యస్స సత్థునో పణామం కత్తుకామో, తస్స గుణవిసేసదస్సనత్థం ‘‘కరుణా వియా’’తిఆదిమాహ. గుణవిసేసవా హి పణామారహో హోతి, పణామారహే చ కతో పణామో వుత్తప్పయోజనసిద్ధికరోవ హోతీతి. భగవతో చ దేసనా వినయపిటకే కరుణాప్పధానా, సుత్తన్తపిటకే పఞ్ఞాకరుణాప్పధానా. తేనేవ చ కారణేన వినయపిటకస్స సంవణ్ణనం కరోన్తేన కరుణాప్పధానా భగవతో థోమనా కతా, ఆగమసంవణ్ణనఞ్చ కరోన్తేన ఉభయప్పధానా, అభిధమ్మదేసనా పన పఞ్ఞాప్పధానాతి కత్వా పఞ్ఞాప్పధానమేవ థోమనం కరోన్తో ‘‘కరుణా వియ సత్తేసూ’’తి కరుణం ఉపమాభావేన గహేత్వా పఞ్ఞాయ థోమేతి.

    Tattha yassa satthuno paṇāmaṃ kattukāmo, tassa guṇavisesadassanatthaṃ ‘‘karuṇā viyā’’tiādimāha. Guṇavisesavā hi paṇāmāraho hoti, paṇāmārahe ca kato paṇāmo vuttappayojanasiddhikarova hotīti. Bhagavato ca desanā vinayapiṭake karuṇāppadhānā, suttantapiṭake paññākaruṇāppadhānā. Teneva ca kāraṇena vinayapiṭakassa saṃvaṇṇanaṃ karontena karuṇāppadhānā bhagavato thomanā katā, āgamasaṃvaṇṇanañca karontena ubhayappadhānā, abhidhammadesanā pana paññāppadhānāti katvā paññāppadhānameva thomanaṃ karonto ‘‘karuṇā viya sattesū’’ti karuṇaṃ upamābhāvena gahetvā paññāya thometi.

    తత్థ కరుణా వియాతి నిదస్సనవచనమేతం, యస్స యథా కరుణా సబ్బేసు సత్తేసు పవత్తిత్థ, ఏవం సబ్బేసు ఞేయ్యధమ్మేసు పఞ్ఞాపి పవత్తిత్థాతి అత్థో. సత్తేసూతి విసయనిదస్సనమేతం. పఞ్ఞాతి నిదస్సేతబ్బధమ్మనిదస్సనం. యస్సాతి తదధిట్ఠానపుగ్గలనిదస్సనం. మహేసినోతి తబ్బిసేసనం. ఞేయ్యధమ్మేసూతి పఞ్ఞావిసయనిదస్సనం. సబ్బేసూతి తబ్బిసేసనం. పవత్తిత్థాతి కిరియానిదస్సనం. యథారుచీతి వసీభావనిదస్సనం.

    Tattha karuṇā viyāti nidassanavacanametaṃ, yassa yathā karuṇā sabbesu sattesu pavattittha, evaṃ sabbesu ñeyyadhammesu paññāpi pavattitthāti attho. Sattesūti visayanidassanametaṃ. Paññāti nidassetabbadhammanidassanaṃ. Yassāti tadadhiṭṭhānapuggalanidassanaṃ. Mahesinoti tabbisesanaṃ. Ñeyyadhammesūti paññāvisayanidassanaṃ. Sabbesūti tabbisesanaṃ. Pavattitthāti kiriyānidassanaṃ. Yathārucīti vasībhāvanidassanaṃ.

    తత్థ కిరతీతి కరుణా, పరదుక్ఖం విక్ఖిపతి అపనేతీతి అత్థో. రూపాదీసు సత్తా విసత్తాతి సత్తా. తస్సా పన పఞ్ఞత్తియా ఖన్ధసన్తానే నిరుళ్హభావతో నిచ్ఛన్దరాగాపి ‘‘సత్తా’’తి వుచ్చన్తి. పజానాతీతి పఞ్ఞా, యథాసభావం పకారేహి పటివిజ్ఝతీతి అత్థో. యస్సాతి అనియమనం. ‘‘తస్స పాదే నమస్సిత్వా’’తి ఏతేన నియమనం వేదితబ్బం. మహేసీతి మహన్తే సీలక్ఖన్ధాదయో ఏసి గవేసీతి మహేసి. ఞాతబ్బాతి ఞేయ్యా, సభావధారణాదినా అత్థేన ధమ్మా. తత్థ ‘‘ఞేయ్యా’’తి వచనేన ధమ్మానం అఞేయ్యత్తం పటిక్ఖిపతి. ‘‘ధమ్మా’’తి వచనేన ఞేయ్యానం సత్తజీవాదిభావం పటిక్ఖిపతి. ఞేయ్యా చ తే ధమ్మా చాతి ఞేయ్యధమ్మా. సబ్బేసూతి అనవసేసపరియాదానం. తేన అఞ్ఞాతాభావం దస్సేతి. పవత్తిత్థాతి ఉప్పజ్జిత్థ. యథారుచీతి యా యా రుచి యథారుచి, రుచీతి చ ఇచ్ఛా, కత్తుకామతా సా. యా యా పవత్తా తప్పభేదా, యథా వా రుచి తథా, రుచిఅనురూపం పవత్తా ‘‘యథారుచి పవత్తిత్థా’’తి వుచ్చతి. యథా యథా వా రుచి పవత్తా, తథా తథా పవత్తా పఞ్ఞా ‘‘యథారుచి పవత్తిత్థా’’తి వుచ్చతి.

    Tattha kiratīti karuṇā, paradukkhaṃ vikkhipati apanetīti attho. Rūpādīsu sattā visattāti sattā. Tassā pana paññattiyā khandhasantāne niruḷhabhāvato nicchandarāgāpi ‘‘sattā’’ti vuccanti. Pajānātīti paññā, yathāsabhāvaṃ pakārehi paṭivijjhatīti attho. Yassāti aniyamanaṃ. ‘‘Tassa pāde namassitvā’’ti etena niyamanaṃ veditabbaṃ. Mahesīti mahante sīlakkhandhādayo esi gavesīti mahesi. Ñātabbāti ñeyyā, sabhāvadhāraṇādinā atthena dhammā. Tattha ‘‘ñeyyā’’ti vacanena dhammānaṃ añeyyattaṃ paṭikkhipati. ‘‘Dhammā’’ti vacanena ñeyyānaṃ sattajīvādibhāvaṃ paṭikkhipati. Ñeyyā ca te dhammā cāti ñeyyadhammā. Sabbesūti anavasesapariyādānaṃ. Tena aññātābhāvaṃ dasseti. Pavattitthāti uppajjittha. Yathārucīti yā yā ruci yathāruci, rucīti ca icchā, kattukāmatā sā. Yā yā pavattā tappabhedā, yathā vā ruci tathā, rucianurūpaṃ pavattā ‘‘yathāruci pavattitthā’’ti vuccati. Yathā yathā vā ruci pavattā, tathā tathā pavattā paññā ‘‘yathāruci pavattitthā’’ti vuccati.

    తత్థ భగవతి పవత్తావ కరుణా భగవతో పఞ్ఞాయ నిదస్సనన్తి గహేతబ్బా. సా హి అసాధారణా మహాకరుణా, న అఞ్ఞా. యస్సాతి చ కరుణాపఞ్ఞానం ఉభిన్నమ్పి ఆధారపుగ్గలనిదస్సనం. న హి నిరాధారా కరుణా అత్థీతి ‘‘కరుణా’’తి వుత్తే తదాధారభూతో పుగ్గలో నిదస్సేతబ్బో హోతి, సో చ ఇధ అఞ్ఞో వుత్తో నత్థి, న చ ఆసన్నం వజ్జేత్వా దూరస్స గహణే పయోజనం అత్థీతి ‘‘యస్సా’’తి నిదస్సితపుగ్గలోవ కరుణాయ ఆధారో. తేన ఇదం వుత్తం హోతి ‘‘యస్స అత్తనో కరుణా వియ పఞ్ఞాపి పవత్తిత్థా’’తి. కథం పన కరుణా సత్తేసు పవత్తిత్థ యథా పఞ్ఞాపి ధమ్మేసు పవత్తిత్థాతి? నిరవసేసతో యథారుచి చ. భగవతో హి కరుణా కఞ్చి సత్తం అవజ్జేత్వా సబ్బేసు సత్తేసు నిరవసేసేసు పవత్తతి, పవత్తమానా చ రుచివసేన ఏకస్మిం అనేకేసు చ అఞ్ఞేహి అసాధారణా పవత్తతి. న హి అఞ్ఞేసం ‘‘మహోఘపక్ఖన్దానం సత్తానం నత్థఞ్ఞో కోచి ఓఘా ఉద్ధతా అఞ్ఞత్ర మయా’’తి పస్సన్తానం కరుణోక్కమనం హోతి యథా భగవతోతి. పఞ్ఞాపి భగవతో సబ్బేసు ధమ్మేసు నిరవసేసేసు పవత్తతి, పవత్తమానా చ ఏకస్మిం అనేకేసు చ ధమ్మేసు సభావకిచ్చాదిజాననేన అనావరణా అసాధారణా పవత్తతి యథారుచి, యథా చ పస్సన్తస్స భగవతో కరుణా యథారుచి పవత్తతి. తం సబ్బం పటిసమ్భిదామగ్గే మహాకరుణాఞాణవిభఙ్గవసేన జానితబ్బం, పఞ్ఞాయ చ యథారుచి పవత్తి సేసాసాధారణఞాణవిభఙ్గాదివసేన. పఞ్ఞాగహణేన చ తీసు కాలేసు అప్పటిహతఞాణం చతుసచ్చఞాణం చతుపటిసమ్భిదాఞాణం, కరుణాగహణేన మహాకరుణాసమాపత్తిఞాణస్స గహితత్తా తం వజ్జేత్వా అఞ్ఞాని అసాధారణఞాణాని చతువేసారజ్జఞాణం దసబలాని ఛ అభిఞ్ఞా చతుచత్తాలీస ఞాణవత్థూని సత్తసత్తతి ఞాణవత్థూనీతి ఏవమాదయో అనేకే పఞ్ఞాప్పభేదా సఙ్గయ్హన్తి, తస్మా తస్సా తస్సా పఞ్ఞాయ పవత్తివసేన యథారుచి పవత్తి వేదితబ్బా. తేనాహ ‘‘కరుణా వియ…పే॰… యథారుచీ’’తి.

    Tattha bhagavati pavattāva karuṇā bhagavato paññāya nidassananti gahetabbā. Sā hi asādhāraṇā mahākaruṇā, na aññā. Yassāti ca karuṇāpaññānaṃ ubhinnampi ādhārapuggalanidassanaṃ. Na hi nirādhārā karuṇā atthīti ‘‘karuṇā’’ti vutte tadādhārabhūto puggalo nidassetabbo hoti, so ca idha añño vutto natthi, na ca āsannaṃ vajjetvā dūrassa gahaṇe payojanaṃ atthīti ‘‘yassā’’ti nidassitapuggalova karuṇāya ādhāro. Tena idaṃ vuttaṃ hoti ‘‘yassa attano karuṇā viya paññāpi pavattitthā’’ti. Kathaṃ pana karuṇā sattesu pavattittha yathā paññāpi dhammesu pavattitthāti? Niravasesato yathāruci ca. Bhagavato hi karuṇā kañci sattaṃ avajjetvā sabbesu sattesu niravasesesu pavattati, pavattamānā ca rucivasena ekasmiṃ anekesu ca aññehi asādhāraṇā pavattati. Na hi aññesaṃ ‘‘mahoghapakkhandānaṃ sattānaṃ natthañño koci oghā uddhatā aññatra mayā’’ti passantānaṃ karuṇokkamanaṃ hoti yathā bhagavatoti. Paññāpi bhagavato sabbesu dhammesu niravasesesu pavattati, pavattamānā ca ekasmiṃ anekesu ca dhammesu sabhāvakiccādijānanena anāvaraṇā asādhāraṇā pavattati yathāruci, yathā ca passantassa bhagavato karuṇā yathāruci pavattati. Taṃ sabbaṃ paṭisambhidāmagge mahākaruṇāñāṇavibhaṅgavasena jānitabbaṃ, paññāya ca yathāruci pavatti sesāsādhāraṇañāṇavibhaṅgādivasena. Paññāgahaṇena ca tīsu kālesu appaṭihatañāṇaṃ catusaccañāṇaṃ catupaṭisambhidāñāṇaṃ, karuṇāgahaṇena mahākaruṇāsamāpattiñāṇassa gahitattā taṃ vajjetvā aññāni asādhāraṇañāṇāni catuvesārajjañāṇaṃ dasabalāni cha abhiññā catucattālīsa ñāṇavatthūni sattasattati ñāṇavatthūnīti evamādayo aneke paññāppabhedā saṅgayhanti, tasmā tassā tassā paññāya pavattivasena yathāruci pavatti veditabbā. Tenāha ‘‘karuṇā viya…pe… yathārucī’’ti.

    తత్థ కరుణాగహణేన మహాబోధియా మూలం దస్సేతి. మహాదుక్ఖసమ్బాధప్పటిపన్నఞ్హి సత్తనికాయం దిస్వా ‘‘తస్స నత్థఞ్ఞో కోచి సరణం, అహమేతం ముత్తో మోచేస్సామీ’’తి కరుణాయ సఞ్చోదితమానసో అభినీహారం దీపఙ్కరస్స భగవతో పాదమూలే కత్వా బోధిసమ్భారే సమోధానేత్వా అనుపుబ్బేన సమ్బోధిం పత్తోతి కరుణా మహాబోధియా మూలన్తి. సత్తేసూతి ఏతేన మహాబోధియా పయోజనం దస్సేతి. సత్తా హి మహాబోధిం పయోజేన్తి. సత్తసన్తారణత్థఞ్హి సబ్బఞ్ఞుతా అభిపత్థితా. యథాహ –

    Tattha karuṇāgahaṇena mahābodhiyā mūlaṃ dasseti. Mahādukkhasambādhappaṭipannañhi sattanikāyaṃ disvā ‘‘tassa natthañño koci saraṇaṃ, ahametaṃ mutto mocessāmī’’ti karuṇāya sañcoditamānaso abhinīhāraṃ dīpaṅkarassa bhagavato pādamūle katvā bodhisambhāre samodhānetvā anupubbena sambodhiṃ pattoti karuṇā mahābodhiyā mūlanti. Sattesūti etena mahābodhiyā payojanaṃ dasseti. Sattā hi mahābodhiṃ payojenti. Sattasantāraṇatthañhi sabbaññutā abhipatthitā. Yathāha –

    ‘‘కిం మే ఏకేన తిణ్ణేన, పురిసేన థామదస్సినా;

    ‘‘Kiṃ me ekena tiṇṇena, purisena thāmadassinā;

    సబ్బఞ్ఞుతం పాపుణిత్వా, సన్తారేస్సం సదేవక’’న్తి. (బు॰ వం॰ ౨. ౫౬);

    Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, santāressaṃ sadevaka’’nti. (bu. vaṃ. 2. 56);

    పఞ్ఞాగహణేన మహాబోధిం దస్సేతి. సబ్బఞ్ఞుతాయ హి పదట్ఠానభూతం మగ్గఞాణం, మగ్గఞాణపదట్ఠానఞ్చ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం ‘‘మహాబోధీ’’తి వుచ్చతీతి. ఞేయ్యధమ్మేసు సబ్బేసూతి ఏతేన సన్తారేతబ్బానం సత్తానం అభిఞ్ఞేయ్యపరిఞ్ఞేయ్యపహాతబ్బభావేతబ్బసచ్ఛికాతబ్బే ఖన్ధాయతనధాతుసచ్చిన్ద్రియపటిచ్చసముప్పాదసతిపట్ఠానాదిభేదే కుసలాదిభేదే చ సబ్బధమ్మే దస్సేతి. పవత్తిత్థ యథారుచీతి ఏతేన పటివేధపచ్చవేక్ఖణపుబ్బఙ్గమదేసనాఞాణప్పవత్తిదీపనేన పయోజనసమ్పత్తిం దస్సేతి. సబ్బధమ్మానఞ్హి పటివేధఞాణం బోధిపల్లఙ్కే అహోసి. మగ్గఞాణమేవ హి తన్తి. పచ్చవేక్ఖణఞాణఞ్చ విసేసేన రతనఘరసత్తాహే అహోసి. ఏవం పటివిద్ధపచ్చవేక్ఖితానం ధమ్మానం ధమ్మచక్కప్పవత్తనాదీసు దేసనాఞాణం అహోసి, విసేసేన చ పణ్డుకమ్బలసిలాయం సత్తప్పకరణదేసనాయన్తి. దేసనాఞాణేన చ దేసేన్తో భగవా సత్తేసు హితపటిపత్తిం పటిపజ్జతీతి. ఏతేన సబ్బేన అత్తహితపటిపత్తిం పరహితపటిపత్తిఞ్చ దస్సేతి. మహాబోధిదస్సనేన హి అత్తహితపటిపత్తి, ఇతరేహిపి పరహితపటిపత్తి దస్సితాతి. తేన అత్తహితపటిపన్నాదీసు చతూసు పుగ్గలేసు భగవతో చతుత్థపుగ్గలభావం దస్సేతి, తేన చ అనుత్తరదక్ఖిణేయ్యభావం నిరతిసయపణామారహభావఞ్చ అత్తనో చ కిరియాయ ఖేత్తఙ్గతభావం దస్సేతి.

    Paññāgahaṇena mahābodhiṃ dasseti. Sabbaññutāya hi padaṭṭhānabhūtaṃ maggañāṇaṃ, maggañāṇapadaṭṭhānañca sabbaññutaññāṇaṃ ‘‘mahābodhī’’ti vuccatīti. Ñeyyadhammesu sabbesūti etena santāretabbānaṃ sattānaṃ abhiññeyyapariññeyyapahātabbabhāvetabbasacchikātabbe khandhāyatanadhātusaccindriyapaṭiccasamuppādasatipaṭṭhānādibhede kusalādibhede ca sabbadhamme dasseti. Pavattittha yathārucīti etena paṭivedhapaccavekkhaṇapubbaṅgamadesanāñāṇappavattidīpanena payojanasampattiṃ dasseti. Sabbadhammānañhi paṭivedhañāṇaṃ bodhipallaṅke ahosi. Maggañāṇameva hi tanti. Paccavekkhaṇañāṇañca visesena ratanagharasattāhe ahosi. Evaṃ paṭividdhapaccavekkhitānaṃ dhammānaṃ dhammacakkappavattanādīsu desanāñāṇaṃ ahosi, visesena ca paṇḍukambalasilāyaṃ sattappakaraṇadesanāyanti. Desanāñāṇena ca desento bhagavā sattesu hitapaṭipattiṃ paṭipajjatīti. Etena sabbena attahitapaṭipattiṃ parahitapaṭipattiñca dasseti. Mahābodhidassanena hi attahitapaṭipatti, itarehipi parahitapaṭipatti dassitāti. Tena attahitapaṭipannādīsu catūsu puggalesu bhagavato catutthapuggalabhāvaṃ dasseti, tena ca anuttaradakkhiṇeyyabhāvaṃ niratisayapaṇāmārahabhāvañca attano ca kiriyāya khettaṅgatabhāvaṃ dasseti.

    ఏత్థ చ కరుణాగహణేన లోకియేసు మహగ్గతభావప్పత్తాసాధారణగుణదీపనతో సబ్బలోకియగుణసమ్పత్తి భగవతో దస్సితా హోతి, పఞ్ఞాగహణేనపి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణపదట్ఠానమగ్గఞాణదీపనతో సబ్బలోకుత్తరగుణసమ్పత్తి. కరుణావచనేన చ ఉపగమనం నిరుపక్కిలేసం, పఞ్ఞావచనేన అపగమనం దస్సేతి. ఉపగమనం దస్సేన్తో చ లోకే సఞ్జాతసంవడ్ఢభావం దస్సేతి, అపగమనం దస్సేన్తో లోకేన అనుపలిత్తతం. ‘‘కరుణా వియ సత్తేసూ’’తి చ లోకసమఞ్ఞానురూపం భగవతో పవత్తిం దస్సేతి, ‘‘ఞేయ్యధమ్మేసు సబ్బేసు యథారుచి పఞ్ఞా పవత్తిత్థా’’తి ఏతేన సమఞ్ఞాయ అనతిధావనం. సబ్బధమ్మసభావానవబోధే హి సతి సమఞ్ఞం అతిధావిత్వా ‘‘సత్తో జీవో అత్థీ’’తి పరామసనం హోతీతి. సబ్బేసఞ్చ బుద్ధగుణానం కరుణా ఆది తన్నిదానభావతో, పఞ్ఞా పరియోసానం తతో ఉత్తరికరణీయాభావతో. ఆదిపరియోసానదస్సనేన చ సబ్బే బుద్ధగుణా దస్సితావ హోన్తి. కరుణాగహణేన చ సీలక్ఖన్ధపుబ్బఙ్గమో సమాధిక్ఖన్ధో దస్సితో హోతి. కరుణానిదానఞ్హి సీలం తతో పాణాతిపాతాదివిరతిప్పవత్తితో తస్సా చ ఝానత్తయసమ్పయోగతో. పఞ్ఞావచనేన పఞ్ఞాక్ఖన్ధో. సీలఞ్చ సబ్బబుద్ధగుణానం ఆది, సమాధి మజ్ఝం, పఞ్ఞా పరియోసానన్తి ఏవమ్పి ఆదిమజ్ఝపరియోసానకల్యాణా సబ్బే బుద్ధగుణా దస్సితా హోన్తి.

    Ettha ca karuṇāgahaṇena lokiyesu mahaggatabhāvappattāsādhāraṇaguṇadīpanato sabbalokiyaguṇasampatti bhagavato dassitā hoti, paññāgahaṇenapi sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānamaggañāṇadīpanato sabbalokuttaraguṇasampatti. Karuṇāvacanena ca upagamanaṃ nirupakkilesaṃ, paññāvacanena apagamanaṃ dasseti. Upagamanaṃ dassento ca loke sañjātasaṃvaḍḍhabhāvaṃ dasseti, apagamanaṃ dassento lokena anupalittataṃ. ‘‘Karuṇā viya sattesū’’ti ca lokasamaññānurūpaṃ bhagavato pavattiṃ dasseti, ‘‘ñeyyadhammesu sabbesu yathāruci paññā pavattitthā’’ti etena samaññāya anatidhāvanaṃ. Sabbadhammasabhāvānavabodhe hi sati samaññaṃ atidhāvitvā ‘‘satto jīvo atthī’’ti parāmasanaṃ hotīti. Sabbesañca buddhaguṇānaṃ karuṇā ādi tannidānabhāvato, paññā pariyosānaṃ tato uttarikaraṇīyābhāvato. Ādipariyosānadassanena ca sabbe buddhaguṇā dassitāva honti. Karuṇāgahaṇena ca sīlakkhandhapubbaṅgamo samādhikkhandho dassito hoti. Karuṇānidānañhi sīlaṃ tato pāṇātipātādiviratippavattito tassā ca jhānattayasampayogato. Paññāvacanena paññākkhandho. Sīlañca sabbabuddhaguṇānaṃ ādi, samādhi majjhaṃ, paññā pariyosānanti evampi ādimajjhapariyosānakalyāṇā sabbe buddhaguṇā dassitā honti.

    . ఏవం సఙ్ఖేపేన సబ్బబుద్ధగుణేహి భగవన్తం థోమేత్వా యస్సా సంవణ్ణనం కత్తుకామో, తాయ అభిధమ్మదేసనాయ అఞ్ఞేహి అసాధారణాయ థోమేతుం ‘‘దయాయ తాయా’’తిఆదిమాహ. తస్సా పన దేసనాయ నిదానఞ్చ సముట్ఠానఞ్చ దస్సేతుం ‘‘దయాయ తాయా’’తిఆది వుత్తం. నిదానఞ్చ దువిధం అబ్భన్తరం బాహిరఞ్చాతి. అబ్భన్తరం కరుణా, బాహిరం దేసకాలాది. సముట్ఠానం దేసనాపఞ్ఞా. తత్థ అబ్భన్తరనిదానం దస్సేన్తో ‘‘దయాయ తాయ సత్తేసు, సముస్సాహితమానసో’’తి ఆహ. తత్థ దయాతి కరుణా అధిప్పేతా. తాయ హి సముస్సాహితో అభిధమ్మకథామగ్గం సమ్పవత్తయీతి. తాయాతి అయం -సద్దో పుబ్బే వుత్తస్స పటినిద్దేసో హోతి.

    2. Evaṃ saṅkhepena sabbabuddhaguṇehi bhagavantaṃ thometvā yassā saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo, tāya abhidhammadesanāya aññehi asādhāraṇāya thometuṃ ‘‘dayāya tāyā’’tiādimāha. Tassā pana desanāya nidānañca samuṭṭhānañca dassetuṃ ‘‘dayāya tāyā’’tiādi vuttaṃ. Nidānañca duvidhaṃ abbhantaraṃ bāhirañcāti. Abbhantaraṃ karuṇā, bāhiraṃ desakālādi. Samuṭṭhānaṃ desanāpaññā. Tattha abbhantaranidānaṃ dassento ‘‘dayāya tāya sattesu, samussāhitamānaso’’ti āha. Tattha dayāti karuṇā adhippetā. Tāya hi samussāhito abhidhammakathāmaggaṃ sampavattayīti. Tāyāti ayaṃ ta-saddo pubbe vuttassa paṭiniddeso hoti.

    పురిమగాథాయ చ పధానభావేన పఞ్ఞా నిద్దిట్ఠా, తబ్బిసేసనభావేన కరుణా. సా హి తస్సా నిదస్సనభూతా అప్పధానా తం విసేసేత్వా వినివత్తా, తస్మా ‘‘తాయా’’తి పటినిద్దేసం నారహతి. యా చ పధానభూతా పఞ్ఞా, సా దేసనాయ సముట్ఠానం, న సముస్సాహినీతి తస్సా చ పటినిద్దేసో న యుత్తోతి? పఞ్ఞాయ తావ పటినిద్దేసో న యుత్తోతి సువుత్తమేతం, కరుణాయ పన పటినిద్దేసో నో న యుత్తో ‘‘దయాయ తాయా’’తి ద్విన్నం పదానం సమానాధికరణభావతో. సమానాధికరణానఞ్హి ద్విన్నం పదానం రూపక్ఖన్ధాదీనం వియ విసేసనవిసేసితబ్బభావో హోతి. రూప-సద్దో హి అఞ్ఞక్ఖన్ధనివత్తనత్థం వుచ్చమానో విసేసనం హోతి, ఖన్ధ-సద్దో చ నివత్తేతబ్బగహేతబ్బసాధారణవచనభావతో విసేసితబ్బో, ఏవమిధాపి ‘‘దయాయ తాయా’’తి ద్విన్నం పదానం ఏకవిభత్తియుత్తానం సమానాధికరణభావతో విసేసనవిసేసితబ్బభావో హోతి. తత్థ దయా సముస్సాహినీతి పధానా, నివత్తేతబ్బగహేతబ్బసాధారణవచనఞ్చిదం. తస్మా ‘‘దయాయా’’తి విసేసితబ్బవచనమేతం, తస్స చ యథా విసేసనం హోతి ‘‘తాయా’’తి ఇదం వచనం, తథా తస్స పటినిద్దేసభావో యోజేతబ్బో. న హి పఞ్ఞాపటినిద్దేసభావే దయావిసేసనం త-సద్దో హోతి, కరుణాపటినిద్దేసభావే చ హోతీతి. పధానఞ్చ పఞ్ఞం వజ్జేత్వా ‘‘దయాయా’’తి ఏతేన సమ్బజ్ఝమానో ‘‘తాయా’’తి అయం త-సద్దో అప్పధానాయ కరుణాయ పటినిద్దేసో భవితుమరహతి. అయమేత్థ అత్థో – యాయ దయాయ సముస్సాహితో, న సా యా కాచి, సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స పన నిదస్సనభూతా మహాకరుణా, తాయ సముస్సాహితోతి.

    Purimagāthāya ca padhānabhāvena paññā niddiṭṭhā, tabbisesanabhāvena karuṇā. Sā hi tassā nidassanabhūtā appadhānā taṃ visesetvā vinivattā, tasmā ‘‘tāyā’’ti paṭiniddesaṃ nārahati. Yā ca padhānabhūtā paññā, sā desanāya samuṭṭhānaṃ, na samussāhinīti tassā ca paṭiniddeso na yuttoti? Paññāya tāva paṭiniddeso na yuttoti suvuttametaṃ, karuṇāya pana paṭiniddeso no na yutto ‘‘dayāya tāyā’’ti dvinnaṃ padānaṃ samānādhikaraṇabhāvato. Samānādhikaraṇānañhi dvinnaṃ padānaṃ rūpakkhandhādīnaṃ viya visesanavisesitabbabhāvo hoti. Rūpa-saddo hi aññakkhandhanivattanatthaṃ vuccamāno visesanaṃ hoti, khandha-saddo ca nivattetabbagahetabbasādhāraṇavacanabhāvato visesitabbo, evamidhāpi ‘‘dayāya tāyā’’ti dvinnaṃ padānaṃ ekavibhattiyuttānaṃ samānādhikaraṇabhāvato visesanavisesitabbabhāvo hoti. Tattha dayā samussāhinīti padhānā, nivattetabbagahetabbasādhāraṇavacanañcidaṃ. Tasmā ‘‘dayāyā’’ti visesitabbavacanametaṃ, tassa ca yathā visesanaṃ hoti ‘‘tāyā’’ti idaṃ vacanaṃ, tathā tassa paṭiniddesabhāvo yojetabbo. Na hi paññāpaṭiniddesabhāve dayāvisesanaṃ ta-saddo hoti, karuṇāpaṭiniddesabhāve ca hotīti. Padhānañca paññaṃ vajjetvā ‘‘dayāyā’’ti etena sambajjhamāno ‘‘tāyā’’ti ayaṃ ta-saddo appadhānāya karuṇāya paṭiniddeso bhavitumarahati. Ayamettha attho – yāya dayāya samussāhito, na sā yā kāci, sabbaññutaññāṇassa pana nidassanabhūtā mahākaruṇā, tāya samussāhitoti.

    కథం పన కరుణా ‘‘దయా’’తి ఞాతబ్బా, నను వుత్తం ‘‘దయాపన్నో’’తి ఏతస్స అట్ఠకథాయం (దీ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౮) ‘‘మేత్తచిత్తతం ఆపన్నో’’తి, తస్మా దయా మేత్తాతి యుజ్జేయ్య, న కరుణాతి? యది ఏవం ‘‘అదయాపన్నో’’తి ఏతస్స అట్ఠకథాయం ‘‘నిక్కరుణతం ఆపన్నో’’తి వుత్తన్తి దయా మేత్తాతి చ న యుజ్జేయ్య, తస్మా దయా-సద్దో యత్థ యత్థ పవత్తతి, తత్థ తత్థ అధిప్పాయవసేన యోజేతబ్బో. దయా-సద్దో హి అనురక్ఖణత్థం అన్తోనీతం కత్వా పవత్తమానో మేత్తాయ చ కరుణాయ చ పవత్తతీతి నో న యుజ్జతి. ఏవఞ్హి అట్ఠకథానం అవిరోధో హోతీతి. కరుణా చ దేసనాయ నిదానభావేన వుత్తా, న మేత్తా ‘‘అచ్చన్తమేవ హి తం సమయం భగవా కరుణావిహారేన విహాసీ’’తి (దీ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧; మ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧ మూలపరియాయసుత్తవణ్ణనా; సం॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧.౧; అ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧.౧) ఏవమాదీసు, తస్మా ఇధ కరుణావ దయావచనేన గహితాతి వేదితబ్బా. సా హి సముస్సాహినీ, న మేత్తా, మేత్తా పన పఞ్ఞాగతికపవత్తినీ హోతీతి.

    Kathaṃ pana karuṇā ‘‘dayā’’ti ñātabbā, nanu vuttaṃ ‘‘dayāpanno’’ti etassa aṭṭhakathāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 1.8) ‘‘mettacittataṃ āpanno’’ti, tasmā dayā mettāti yujjeyya, na karuṇāti? Yadi evaṃ ‘‘adayāpanno’’ti etassa aṭṭhakathāyaṃ ‘‘nikkaruṇataṃ āpanno’’ti vuttanti dayā mettāti ca na yujjeyya, tasmā dayā-saddo yattha yattha pavattati, tattha tattha adhippāyavasena yojetabbo. Dayā-saddo hi anurakkhaṇatthaṃ antonītaṃ katvā pavattamāno mettāya ca karuṇāya ca pavattatīti no na yujjati. Evañhi aṭṭhakathānaṃ avirodho hotīti. Karuṇā ca desanāya nidānabhāvena vuttā, na mettā ‘‘accantameva hi taṃ samayaṃ bhagavā karuṇāvihārena vihāsī’’ti (dī. ni. aṭṭha. 1.1; ma. ni. aṭṭha. 1.1 mūlapariyāyasuttavaṇṇanā; saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.1; a. ni. aṭṭha. 1.1.1) evamādīsu, tasmā idha karuṇāva dayāvacanena gahitāti veditabbā. Sā hi samussāhinī, na mettā, mettā pana paññāgatikapavattinī hotīti.

    ‘‘సత్తేసూ’’తి కస్మా ఏవం వుత్తం, నను ‘‘తాయా’’తి ఏతేన వచనేన సత్తవిసయా కరుణా గహితాతి? నో న గహితా, పురిమగాథాయ పన ‘‘సత్తేసు కరుణా యథారుచి పవత్తిత్థా’’తి సప్పదేససత్తవిసయా నిప్పదేససత్తవిసయా చ సబ్బా వుత్తా, ఇధ పన నిప్పదేససత్తవిసయతం గహేతుం ‘‘సత్తేసూ’’తి నిప్పదేససత్తవిసయభూతా దస్సితా. తేన సబ్బసత్తవిసయాయ కరుణాయ సముస్సాహితో అభిధమ్మకథామగ్గం దేవానం సమ్పవత్తయి, న దేవవిసయాయ ఏవ, తస్మా సబ్బసత్తహితత్థం అభిధమ్మకథామగ్గం దేవానం సమ్పవత్తయి, న దేవానంయేవ అత్థాయాతి అయమత్థో దస్సితోవ హోతి. అథ వా ‘‘సత్తేసూ’’తి ఇదం న దయాయ ఆలమ్బననిదస్సనం, సముస్సాహనవిసయో పన ఏతేన దస్సితో. అభిధమ్మకథామగ్గప్పవత్తనత్థఞ్హి భగవా కరుణాయ న దేవేసుయేవ సముస్సాహితో , సబ్బబోధనేయ్యేసు పన సత్తేసు సముస్సాహితో సబ్బేసం అత్థాయ పవత్తత్తా, తస్మా సత్తేసు సముస్సాహితమానసోతి సత్తేసు విసయభూతేసు నిమిత్తభూతేసు వా సముస్సాహితమానసో ఉయ్యోజితచిత్తోతి అత్థో దట్ఠబ్బో.

    ‘‘Sattesū’’ti kasmā evaṃ vuttaṃ, nanu ‘‘tāyā’’ti etena vacanena sattavisayā karuṇā gahitāti? No na gahitā, purimagāthāya pana ‘‘sattesu karuṇā yathāruci pavattitthā’’ti sappadesasattavisayā nippadesasattavisayā ca sabbā vuttā, idha pana nippadesasattavisayataṃ gahetuṃ ‘‘sattesū’’ti nippadesasattavisayabhūtā dassitā. Tena sabbasattavisayāya karuṇāya samussāhito abhidhammakathāmaggaṃ devānaṃ sampavattayi, na devavisayāya eva, tasmā sabbasattahitatthaṃ abhidhammakathāmaggaṃ devānaṃ sampavattayi, na devānaṃyeva atthāyāti ayamattho dassitova hoti. Atha vā ‘‘sattesū’’ti idaṃ na dayāya ālambananidassanaṃ, samussāhanavisayo pana etena dassito. Abhidhammakathāmaggappavattanatthañhi bhagavā karuṇāya na devesuyeva samussāhito , sabbabodhaneyyesu pana sattesu samussāhito sabbesaṃ atthāya pavattattā, tasmā sattesu samussāhitamānasoti sattesu visayabhūtesu nimittabhūtesu vā samussāhitamānaso uyyojitacittoti attho daṭṭhabbo.

    ఏవం అబ్భన్తరనిదానం దస్సేత్వా బాహిరనిదానం దస్సేన్తో ‘‘పాటిహీరావసానమ్హీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ యస్మిం కాలే భగవతా అభిధమ్మకథామగ్గో పవత్తితో, తం దస్సేతుం ‘‘పాటిహీరావసానమ్హి వసన్తో’’తి వుత్తం. ‘‘అవసానమ్హి వసన్తో తిదసాలయే’’తి వచనతో యస్సావసానమ్హి తిదసాలయే వసి, తం కణ్డమ్బమూలే కతం యమకపాటిహారియం ఇధ ‘‘పాటిహీర’’న్తి వుత్తం, న బోధిమూలాదీసు కతం పాటిహారియం, నాపి ఆదేసనానుసాసనియోతి విఞ్ఞాయతి, పాకటత్తా చ ఆసన్నత్తా చ తదేవ గహితన్తి దట్ఠబ్బం. పాటిహారియపదస్స వచనత్థం (ఉదా॰ అట్ఠ॰ ౧; ఇతివు॰ అట్ఠ॰ నిదానవణ్ణనా) ‘‘పటిపక్ఖహరణతో రాగాదికిలేసాపనయనతో పాటిహారియ’’న్తి వదన్తి, భగవతో పన పటిపక్ఖా రాగాదయో న సన్తి యే హరితబ్బా. పుథుజ్జనానమ్పి హి విగతుపక్కిలేసే అట్ఠఙ్గగుణసమన్నాగతే చిత్తే హతపటిపక్ఖే ఇద్ధివిధం పవత్తతి, తస్మా తత్థ పవత్తవోహారేన చ న సక్కా ఇధ ‘‘పాటిహారియ’’న్తి వత్తుం. సచే పన మహాకారుణికస్స భగవతో వేనేయ్యగతా చ కిలేసా పటిపక్ఖా, తేసం హరణతో ‘‘పాటిహారియ’’న్తి వుత్తం, ఏవం సతి యుత్తమేతం. అథ వా భగవతో చ సాసనస్స చ పటిపక్ఖా తిత్థియా, తేసం హరణతో పాటిహారియం. తే హి దిట్ఠిహరణవసేన దిట్ఠిప్పకాసనే అసమత్థభావేన చ ఇద్ధిఆదేసనానుసాసనీహి హరితా అపనీతా హోన్తీతి. అథ వా పటీతి అయం సద్దో ‘‘పచ్ఛా’’తి ఏతస్స అత్థం బోధేతి ‘‘తస్మిం పటిపవిట్ఠమ్హి, అఞ్ఞో ఆగఞ్ఛి బ్రాహ్మణో’’తిఆదీసు (సు॰ ని॰ ౯౮౫; చూళని॰ పారాయనవగ్గ, వత్థుగాథా ౪) వియ, తస్మా సమాహితే చిత్తే విగతుపక్కిలేసే చ కతకిచ్చేన పచ్ఛా హరితబ్బం పవత్తేతబ్బన్తి పటిహారియం, అత్తనో వా ఉపక్కిలేసేసు చతుత్థజ్ఝానమగ్గేహి హరితేసు పచ్ఛా హరణం పటిహారియం, ఇద్ధిఆదేసనానుసాసనియో చ విగతుపక్కిలేసేన కతకిచ్చేన చ సత్తహితత్థం పున పవత్తేతబ్బా, హరితేసు చ అత్తనో ఉపక్కిలేసేసు పరసత్తానం ఉపక్కిలేసహరణాని హోన్తీతి పటిహారియాని భవన్తి, పటిహారియమేవ పాటిహారియం. పటిహారియే వా ఇద్ధిఆదేసనానుసాసనిసముదాయే భవం ఏకేకం పాటిహారియన్తి వుచ్చతి. పటిహారియం వా చతుత్థజ్ఝానం మగ్గో చ పటిపక్ఖహరణతో, తత్థ జాతం, తస్మిం వా నిమిత్తభూతే, తతో వా ఆగతన్తి పాటిహారియం. పాటిహారియమేవ ఇధ ‘‘పాటిహీర’’న్తి వుత్తం. అవసానమ్హి వసన్తోతి ఏతేహి కాలం నిదస్సేతి. పాటిహీరకరణావసానేన హి తిదసాలయవాసేన చ పరిచ్ఛిన్నో అభిధమ్మకథామగ్గప్పవత్తనస్స కాలోతి . తిదసాలయేతి దేసం నిదస్సేతి. సో హి అభిధమ్మకథామగ్గప్పవత్తనస్స దేసో తత్థ వసన్తేన పవత్తితత్తాతి.

    Evaṃ abbhantaranidānaṃ dassetvā bāhiranidānaṃ dassento ‘‘pāṭihīrāvasānamhī’’tiādimāha. Tattha yasmiṃ kāle bhagavatā abhidhammakathāmaggo pavattito, taṃ dassetuṃ ‘‘pāṭihīrāvasānamhi vasanto’’ti vuttaṃ. ‘‘Avasānamhi vasanto tidasālaye’’ti vacanato yassāvasānamhi tidasālaye vasi, taṃ kaṇḍambamūle kataṃ yamakapāṭihāriyaṃ idha ‘‘pāṭihīra’’nti vuttaṃ, na bodhimūlādīsu kataṃ pāṭihāriyaṃ, nāpi ādesanānusāsaniyoti viññāyati, pākaṭattā ca āsannattā ca tadeva gahitanti daṭṭhabbaṃ. Pāṭihāriyapadassa vacanatthaṃ (udā. aṭṭha. 1; itivu. aṭṭha. nidānavaṇṇanā) ‘‘paṭipakkhaharaṇato rāgādikilesāpanayanato pāṭihāriya’’nti vadanti, bhagavato pana paṭipakkhā rāgādayo na santi ye haritabbā. Puthujjanānampi hi vigatupakkilese aṭṭhaṅgaguṇasamannāgate citte hatapaṭipakkhe iddhividhaṃ pavattati, tasmā tattha pavattavohārena ca na sakkā idha ‘‘pāṭihāriya’’nti vattuṃ. Sace pana mahākāruṇikassa bhagavato veneyyagatā ca kilesā paṭipakkhā, tesaṃ haraṇato ‘‘pāṭihāriya’’nti vuttaṃ, evaṃ sati yuttametaṃ. Atha vā bhagavato ca sāsanassa ca paṭipakkhā titthiyā, tesaṃ haraṇato pāṭihāriyaṃ. Te hi diṭṭhiharaṇavasena diṭṭhippakāsane asamatthabhāvena ca iddhiādesanānusāsanīhi haritā apanītā hontīti. Atha vā paṭīti ayaṃ saddo ‘‘pacchā’’ti etassa atthaṃ bodheti ‘‘tasmiṃ paṭipaviṭṭhamhi, añño āgañchi brāhmaṇo’’tiādīsu (su. ni. 985; cūḷani. pārāyanavagga, vatthugāthā 4) viya, tasmā samāhite citte vigatupakkilese ca katakiccena pacchā haritabbaṃ pavattetabbanti paṭihāriyaṃ, attano vā upakkilesesu catutthajjhānamaggehi haritesu pacchā haraṇaṃ paṭihāriyaṃ, iddhiādesanānusāsaniyo ca vigatupakkilesena katakiccena ca sattahitatthaṃ puna pavattetabbā, haritesu ca attano upakkilesesu parasattānaṃ upakkilesaharaṇāni hontīti paṭihāriyāni bhavanti, paṭihāriyameva pāṭihāriyaṃ. Paṭihāriye vā iddhiādesanānusāsanisamudāye bhavaṃ ekekaṃ pāṭihāriyanti vuccati. Paṭihāriyaṃ vā catutthajjhānaṃ maggo ca paṭipakkhaharaṇato, tattha jātaṃ, tasmiṃ vā nimittabhūte, tato vā āgatanti pāṭihāriyaṃ. Pāṭihāriyameva idha ‘‘pāṭihīra’’nti vuttaṃ. Avasānamhi vasantoti etehi kālaṃ nidasseti. Pāṭihīrakaraṇāvasānena hi tidasālayavāsena ca paricchinno abhidhammakathāmaggappavattanassa kāloti . Tidasālayeti desaṃ nidasseti. So hi abhidhammakathāmaggappavattanassa deso tattha vasantena pavattitattāti.

    . తత్థాపి దేసవిసేసదస్సనత్థం ‘‘పారిచ్ఛత్తకమూలమ్హీ’’తిఆది వుత్తం. యుగన్ధరేతి సీతపబ్బతేస్వేకో ద్వేచత్తాలీసయోజనసహస్సుబ్బేధో, ఆదిచ్చో చ తదుబ్బేధమగ్గచారీ, సో సతి సమ్భవే యథా యుగన్ధరే సోభేయ్య, ఏవం సోభమానో నిసిన్నోతి అత్థో.

    3. Tatthāpi desavisesadassanatthaṃ ‘‘pāricchattakamūlamhī’’tiādi vuttaṃ. Yugandhareti sītapabbatesveko dvecattālīsayojanasahassubbedho, ādicco ca tadubbedhamaggacārī, so sati sambhave yathā yugandhare sobheyya, evaṃ sobhamāno nisinnoti attho.

    ౪-౫. ఇదాని పుగ్గలే ధమ్మపటిగ్గాహకే అపదిసన్తో ‘‘చక్కవాళసహస్సేహీ’’తిఆదిమాహ. సబ్బసోతి సమన్తతో ఆగమ్మ సబ్బేహి దిసాభాగేహి, సన్నివేసవసేన వా సమన్తతో సన్నివిట్ఠేహి దసహి చక్కవాళసహస్సేహీతి అధిప్పాయో, న సబ్బసో చక్కవాళసహస్సేహి దసహి దసహీతి. ఏవం సతి చత్తాలీసచక్కవాళసహస్సేహి అధికేహి వా ఆగమనం వుత్తం సియా, న చేతం అధిప్పేతన్తి. సమన్తతో సన్నిసిన్నేనాతి వా యోజేతబ్బం. సమం, సమ్మా వా నిసిన్నేన సన్నిసిన్నేన, అఞ్ఞమఞ్ఞం అబ్యాబాధేత్వా భగవతి గారవం కత్వా సోతం ఓదహిత్వా నిసజ్జదోసే వజ్జితబ్బే వజ్జేత్వా నిసిన్నేనాతి అత్థో. మాతరం పముఖం కత్వా సన్నిసిన్నేన దేవానం గణేన పరివారితోతి వా, మాతరం పముఖం కత్వా అభిధమ్మకథామగ్గం సమ్పవత్తయీతి వా యోజనా కాతబ్బా.

    4-5. Idāni puggale dhammapaṭiggāhake apadisanto ‘‘cakkavāḷasahassehī’’tiādimāha. Sabbasoti samantato āgamma sabbehi disābhāgehi, sannivesavasena vā samantato sanniviṭṭhehi dasahi cakkavāḷasahassehīti adhippāyo, na sabbaso cakkavāḷasahassehi dasahi dasahīti. Evaṃ sati cattālīsacakkavāḷasahassehi adhikehi vā āgamanaṃ vuttaṃ siyā, na cetaṃ adhippetanti. Samantato sannisinnenāti vā yojetabbaṃ. Samaṃ, sammā vā nisinnena sannisinnena, aññamaññaṃ abyābādhetvā bhagavati gāravaṃ katvā sotaṃ odahitvā nisajjadose vajjitabbe vajjetvā nisinnenāti attho. Mātaraṃ pamukhaṃ katvā sannisinnena devānaṃ gaṇena parivāritoti vā, mātaraṃ pamukhaṃ katvā abhidhammakathāmaggaṃ sampavattayīti vā yojanā kātabbā.

    ఇదాని దేసనాయ సముట్ఠానం దస్సేన్తో ‘‘తస్సా పఞ్ఞాయ తేజసా’’తి ఆహ. యా సా ఆదిమ్హి కరుణాయ ఉపమితా సబ్బఞేయ్యధమ్మానం యథాసభావజాననసమత్థా, తేసం దేసేతబ్బప్పకారజాననసమత్థా, బోధేతబ్బపుగ్గలానం ఆసయాధిముత్తియాదివిభావనసమత్థా చ పఞ్ఞా, తస్సా చ యథావుత్తబలయోగతోతి అత్థో. తేన సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణమేవ అభిధమ్మకథాయ సముట్ఠానభావే సమత్థం, నాఞ్ఞన్తి ఇమమత్థం దీపేన్తో అభిధమ్మకథాయ అసాధారణభావం దస్సేతి. మగ్గోతి ఉపాయో. ఖన్ధాయతనాదీనం కుసలాదీనఞ్చ ధమ్మానం అవబోధస్స, సచ్చప్పటివేధస్సేవ వా ఉపాయభావతో ‘‘అభిధమ్మకథామగ్గో’’తి వుత్తో. పబన్ధో వా ‘‘మగ్గో’’తి వుచ్చతి. సో హి దీఘత్తా మగ్గో వియాతి మగ్గో, తస్మా అభిధమ్మకథాపబన్ధో ‘‘అభిధమ్మకథామగ్గో’’తి వుత్తో. దేవానం గణేన పరివారితోతి వత్వా పున దేవానన్తి వచనం తేసం గహణసమత్థతం దీపేతి. న హి అసమత్థానం భగవా దేసేతీతి.

    Idāni desanāya samuṭṭhānaṃ dassento ‘‘tassā paññāya tejasā’’ti āha. Yā sā ādimhi karuṇāya upamitā sabbañeyyadhammānaṃ yathāsabhāvajānanasamatthā, tesaṃ desetabbappakārajānanasamatthā, bodhetabbapuggalānaṃ āsayādhimuttiyādivibhāvanasamatthā ca paññā, tassā ca yathāvuttabalayogatoti attho. Tena sabbaññutaññāṇameva abhidhammakathāya samuṭṭhānabhāve samatthaṃ, nāññanti imamatthaṃ dīpento abhidhammakathāya asādhāraṇabhāvaṃ dasseti. Maggoti upāyo. Khandhāyatanādīnaṃ kusalādīnañca dhammānaṃ avabodhassa, saccappaṭivedhasseva vā upāyabhāvato ‘‘abhidhammakathāmaggo’’ti vutto. Pabandho vā ‘‘maggo’’ti vuccati. So hi dīghattā maggo viyāti maggo, tasmā abhidhammakathāpabandho ‘‘abhidhammakathāmaggo’’ti vutto. Devānaṃ gaṇena parivāritoti vatvā puna devānanti vacanaṃ tesaṃ gahaṇasamatthataṃ dīpeti. Na hi asamatthānaṃ bhagavā desetīti.

    . ఏవం కరుణాపఞ్ఞాముఖేహి గుణేహి భగవతో అభిధమ్మకథామగ్గప్పవత్తనేన చ హితప్పటిపత్తియా పరమపణామారహతం దస్సేత్వా ఇదాని అధిప్పేతం పణామం కరోన్తో ఆహ ‘‘తస్స పాదే నమస్సిత్వా’’తి. భగవతో థోమనేనేవ చ ధమ్మస్స స్వాక్ఖాతతా సఙ్ఘస్స చ సుప్పటిపన్నతా దస్సితా హోతి తప్పభవస్స అనఞ్ఞథాభావతో, తస్మా పణామారహం తఞ్చ రతనద్వయం పణమన్తో ‘‘సద్ధమ్మఞ్చస్స…పే॰… చఞ్జలి’’న్తి ఆహ. తత్థ యస్మా బుద్ధో ‘‘సదేవకే లోకే తథాగతో వన్దనీయో’’తి, సఙ్ఘో చ ‘‘సుప్పటిపన్నో…పే॰… అఞ్జలికరణీయో’’తి (అ॰ ని॰ ౬.౧౦) వుత్తో, తస్మా ‘‘తస్స పాదే నమస్సిత్వా, కత్వా సఙ్ఘస్స చఞ్జలి’’న్తి వుత్తం. ధమ్మో పన స్వాక్ఖాతతాదిగుణయుత్తో తథానుస్సరణేన పూజేతబ్బో హోతి ‘‘తమేవ ధమ్మం సక్కత్వా గరుంకత్వా ఉపనిస్సాయ విహరేయ్య’’న్తి (సం॰ ని॰ ౧.౧౭౩; అ॰ ని॰ ౪.౨౧) వచనతో, కాయవాచాచిత్తేహి సబ్బథా పూజేతబ్బో, తస్మా ‘‘సద్ధమ్మఞ్చస్స పూజేత్వా’’తి వుత్తం. సిరీమతోతి ఏత్థ సిరీతి పఞ్ఞాపుఞ్ఞానం అధివచనన్తి వదన్తి. అథ వా పుఞ్ఞనిబ్బత్తా సరీరసోభగ్గాదిసమ్పత్తి కతపుఞ్ఞే నిస్సయతి, కతపుఞ్ఞేహి వా నిస్సీయతీతి ‘‘సిరీ’’తి వుచ్చతి, సా చ అతిసయవతీ భగవతో అత్థీతి సిరీమా, భగవా, తస్స సిరీమతో.

    6. Evaṃ karuṇāpaññāmukhehi guṇehi bhagavato abhidhammakathāmaggappavattanena ca hitappaṭipattiyā paramapaṇāmārahataṃ dassetvā idāni adhippetaṃ paṇāmaṃ karonto āha ‘‘tassa pāde namassitvā’’ti. Bhagavato thomaneneva ca dhammassa svākkhātatā saṅghassa ca suppaṭipannatā dassitā hoti tappabhavassa anaññathābhāvato, tasmā paṇāmārahaṃ tañca ratanadvayaṃ paṇamanto ‘‘saddhammañcassa…pe… cañjali’’nti āha. Tattha yasmā buddho ‘‘sadevake loke tathāgato vandanīyo’’ti, saṅgho ca ‘‘suppaṭipanno…pe… añjalikaraṇīyo’’ti (a. ni. 6.10) vutto, tasmā ‘‘tassa pāde namassitvā, katvā saṅghassa cañjali’’nti vuttaṃ. Dhammo pana svākkhātatādiguṇayutto tathānussaraṇena pūjetabbo hoti ‘‘tameva dhammaṃ sakkatvā garuṃkatvā upanissāya vihareyya’’nti (saṃ. ni. 1.173; a. ni. 4.21) vacanato, kāyavācācittehi sabbathā pūjetabbo, tasmā ‘‘saddhammañcassa pūjetvā’’ti vuttaṃ. Sirīmatoti ettha sirīti paññāpuññānaṃ adhivacananti vadanti. Atha vā puññanibbattā sarīrasobhaggādisampatti katapuññe nissayati, katapuññehi vā nissīyatīti ‘‘sirī’’ti vuccati, sā ca atisayavatī bhagavato atthīti sirīmā, bhagavā, tassa sirīmato.

    . నిపచ్చకారస్సాతి పణామకిరియాయ. ఆనుభావేనాతి బలేన. సోసేత్వాతి సుక్ఖాపేత్వా అన్తరధాపేత్వా అత్థం పకాసయిస్సామీతి సమ్బన్ధో. అన్తరాయేతి అత్థప్పకాసనస్స ఉపఘాతకే. అసేసతోతి నిస్సేసే సకలే.

    7. Nipaccakārassāti paṇāmakiriyāya. Ānubhāvenāti balena. Sosetvāti sukkhāpetvā antaradhāpetvā atthaṃ pakāsayissāmīti sambandho. Antarāyeti atthappakāsanassa upaghātake. Asesatoti nissese sakale.

    . ఇదాని అభిధమ్మస్స గమ్భీరత్థత్తా అత్థప్పకాసనస్స దుక్కరభావం దీపేతుం ‘‘విసుద్ధాచారసీలేనా’’తిఆదినా అభియాచనం దస్సేతి. థుల్లచ్చయాదివిసుద్ధియా విసుద్ధాచారో, పారాజికసఙ్ఘాదిసేసవిసుద్ధియా విసుద్ధసీలో. చారిత్తవారిత్తవిసుద్ధియా వా విసుద్ధాచారసీలో, తేన. సక్కచ్చన్తి చిత్తిం కత్వా. అభియాచితోతి అభిముఖం యాచితో. తేన అనాదరియం అత్థప్పకాసనే కాతుం అసక్కుణేయ్యం దస్సేతి.

    8. Idāni abhidhammassa gambhīratthattā atthappakāsanassa dukkarabhāvaṃ dīpetuṃ ‘‘visuddhācārasīlenā’’tiādinā abhiyācanaṃ dasseti. Thullaccayādivisuddhiyā visuddhācāro, pārājikasaṅghādisesavisuddhiyā visuddhasīlo. Cārittavārittavisuddhiyā vā visuddhācārasīlo, tena. Sakkaccanti cittiṃ katvā. Abhiyācitoti abhimukhaṃ yācito. Tena anādariyaṃ atthappakāsane kātuṃ asakkuṇeyyaṃ dasseti.

    . ఇదాని యస్స అత్థం పకాసేతుకామో, తం దస్సేతుం ‘‘యం దేవదేవో’’తిఆదిమాహ. తత్థ న్తి అభిధమ్మం. దేవదేవోతి విసుద్ధిసమ్ముతిఉపపత్తిదేవానం దేవో. లోకే హి యే ‘‘సరణం పరాయణ’’న్తి గన్తబ్బా గతిభూతా, తే ‘‘దేవా’’తి వుచ్చన్తి, భగవా చ సబ్బదేవానం గతిభూతోతి . నయతోతి సఙ్ఖేపతో. సమాచిక్ఖీతి సమ్మా ఆచిక్ఖి యథా థేరో బుజ్ఝతి. వేనేయ్యసత్తే వినేతీతి వినాయకో, నాయకవిరహితో వా, సయమ్భూతి అత్థో.

    9. Idāni yassa atthaṃ pakāsetukāmo, taṃ dassetuṃ ‘‘yaṃ devadevo’’tiādimāha. Tattha yanti abhidhammaṃ. Devadevoti visuddhisammutiupapattidevānaṃ devo. Loke hi ye ‘‘saraṇaṃ parāyaṇa’’nti gantabbā gatibhūtā, te ‘‘devā’’ti vuccanti, bhagavā ca sabbadevānaṃ gatibhūtoti . Nayatoti saṅkhepato. Samācikkhīti sammā ācikkhi yathā thero bujjhati. Veneyyasatte vinetīti vināyako, nāyakavirahito vā, sayambhūti attho.

    ౧౦-౧౨. యఞ్చాతి యఞ్చ అభిధమ్మం భిక్ఖూనం పయిరుదాహాసీతి సమ్బన్ధో. పయిరుదాహాసీతి కథేసి. ఇతీతి ఇమినా అనుక్కమేన. ‘‘యో ధారితో’’తి న్తి ఉపయోగవసేన వుత్తో యం-సద్దో ధారితోతి పచ్చత్తేన సమ్బజ్ఝమానో పచ్చత్తవసేన పరిణమతి, తస్మా యో ధారితో, యో చ సఙ్గీతో, తస్స అత్థం పకాసయిస్సామీతి యోజనా కాతబ్బా. వేదేన పఞ్ఞాయ ఈహతి పవత్తతీతి వేదేహో, తేన మునినా. అభిణ్హసోతి బహుసో. అభిధమ్మస్సాతి ఏతం ‘‘అత్థం పకాసయిస్సామీ’’తి ఏతేన యోజేతబ్బం. ఇదాని యో అత్థప్పకాసనస్స నిస్సయో, తం దస్సేతుం ‘‘ఆదితో’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఆదితోతి ఆదిమ్హి పఠమసఙ్గీతియం.

    10-12. Yañcāti yañca abhidhammaṃ bhikkhūnaṃ payirudāhāsīti sambandho. Payirudāhāsīti kathesi. Itīti iminā anukkamena. ‘‘Yo dhārito’’ti yanti upayogavasena vutto yaṃ-saddo dhāritoti paccattena sambajjhamāno paccattavasena pariṇamati, tasmā yo dhārito, yo ca saṅgīto, tassa atthaṃ pakāsayissāmīti yojanā kātabbā. Vedena paññāya īhati pavattatīti vedeho, tena muninā. Abhiṇhasoti bahuso. Abhidhammassāti etaṃ ‘‘atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etena yojetabbaṃ. Idāni yo atthappakāsanassa nissayo, taṃ dassetuṃ ‘‘ādito’’tiādimāha. Tattha āditoti ādimhi paṭhamasaṅgītiyaṃ.

    ౧౩. యా అట్ఠకథా సఙ్గీతా, కస్స పన సా అట్ఠకథాతి? అఞ్ఞస్స వుత్తస్స అభావా ‘‘యస్స అత్థం పకాసయిస్సామీ’’తి వుత్తం, అధికారవసేన ‘‘తస్స అభిధమ్మస్సా’’తి విఞ్ఞాయతి. సఙ్గీతాతి అత్థం పకాసేతుం యుత్తట్ఠానే ‘‘అయం ఏతస్స అత్థో, అయం ఏతస్స అత్థో’’తి సఙ్గహేత్వా వుత్తా, పచ్ఛాపి చ దుతియతతియసఙ్గీతీసు అనుసఙ్గీతా.

    13. Yā aṭṭhakathā saṅgītā, kassa pana sā aṭṭhakathāti? Aññassa vuttassa abhāvā ‘‘yassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti vuttaṃ, adhikāravasena ‘‘tassa abhidhammassā’’ti viññāyati. Saṅgītāti atthaṃ pakāsetuṃ yuttaṭṭhāne ‘‘ayaṃ etassa attho, ayaṃ etassa attho’’ti saṅgahetvā vuttā, pacchāpi ca dutiyatatiyasaṅgītīsu anusaṅgītā.

    ౧౪-౧౬. అభిసఙ్ఖతాతి రచితా. తతోతి అట్ఠకథాతో. తన్తినయానుగన్తి తన్తిగతిం అనుగతం. భాసన్తి మాగధభాసం. నికాయన్తరలద్ధీహీతి అన్తరన్తరా అనుప్పవేసితాహి. అసమ్మిస్సన్తి అవోకిణ్ణం. అనాకులన్తి సనికాయేపి అనావిలం పరిచ్ఛిన్నం. అసమ్మిస్సో అనాకులో చ యో మహావిహారవాసీనం అత్థవినిచ్ఛయో, తం దీపయన్తో అత్థం పకాసయిస్సామీతి . ఏతేన తిపిటకచూళనాగత్థేరాదీహి వుత్తో థేరవాదోపి సఙ్గహితో హోతి. అథ వా తమ్బపణ్ణిభాసం అపనేత్వా మాగధభాసఞ్చ ఆరోపేత్వా పకాసియమానో యో అభిధమ్మస్స అత్థో అసమ్మిస్సో అనాకులోయేవ చ హోతి మహావిహారవాసీనఞ్చ వినిచ్ఛయభూతో, తం అత్థం ‘‘ఏసో మహావిహారవాసీనం వినిచ్ఛయో’’తి దీపయన్తో పకాసయిస్సామి. తప్పకాసనేనేవ హి సో తథా దీపితో హోతీతి.

    14-16. Abhisaṅkhatāti racitā. Tatoti aṭṭhakathāto. Tantinayānuganti tantigatiṃ anugataṃ. Bhāsanti māgadhabhāsaṃ. Nikāyantaraladdhīhīti antarantarā anuppavesitāhi. Asammissanti avokiṇṇaṃ. Anākulanti sanikāyepi anāvilaṃ paricchinnaṃ. Asammisso anākulo ca yo mahāvihāravāsīnaṃ atthavinicchayo, taṃ dīpayanto atthaṃ pakāsayissāmīti . Etena tipiṭakacūḷanāgattherādīhi vutto theravādopi saṅgahito hoti. Atha vā tambapaṇṇibhāsaṃ apanetvā māgadhabhāsañca āropetvā pakāsiyamāno yo abhidhammassa attho asammisso anākuloyeva ca hoti mahāvihāravāsīnañca vinicchayabhūto, taṃ atthaṃ ‘‘eso mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayo’’ti dīpayanto pakāsayissāmi. Tappakāsaneneva hi so tathā dīpito hotīti.

    ౧౭. తోసయన్తో విచక్ఖణేతి విచక్ఖణే తోసయన్తో గహేతబ్బం గహేత్వానాతి ఏవం యోజేత్వా ‘‘గహేతబ్బట్ఠానేయేవ గహితం సుట్ఠు కత’’న్తి ఏవం తోసయన్తోతి అత్థం వదన్తి. ఏవం సతి గహేతబ్బగ్గహణేనేవ తోసనం కతం, న అఞ్ఞేన అత్థప్పకాసనేనాతి ఏతం ఆపజ్జేయ్య. తోసయన్తో అత్థం పకాసయిస్సామీతి ఏవం పన యోజనాయ సతి గహేతబ్బగ్గహణం అఞ్ఞఞ్చ సబ్బం అత్థప్పకాసనం హోతీతి సబ్బేన తేన తోసనం కతం హోతి, తస్మా తోసయన్తో అత్థం పకాసయిస్సామీతి యుత్తరూపా.

    17. Tosayanto vicakkhaṇeti vicakkhaṇe tosayanto gahetabbaṃ gahetvānāti evaṃ yojetvā ‘‘gahetabbaṭṭhāneyeva gahitaṃ suṭṭhu kata’’nti evaṃ tosayantoti atthaṃ vadanti. Evaṃ sati gahetabbaggahaṇeneva tosanaṃ kataṃ, na aññena atthappakāsanenāti etaṃ āpajjeyya. Tosayanto atthaṃ pakāsayissāmīti evaṃ pana yojanāya sati gahetabbaggahaṇaṃ aññañca sabbaṃ atthappakāsanaṃ hotīti sabbena tena tosanaṃ kataṃ hoti, tasmā tosayanto atthaṃ pakāsayissāmīti yuttarūpā.

    ౧౮-౨౦. ఇదాని యం అత్థప్పకాసనం కత్తుకామో, తస్స మహత్తం పరిహరితుం ‘‘కమ్మట్ఠానానీ’’తిఆదిమాహ. అత్థవణ్ణనన్తి ఏత్థ వణ్ణనా నామ వివరిత్వా విత్థారేత్వా వచనం. ఇతీతి ‘‘అపనేత్వా తతో భాస’’న్తి ఏవమాదినా యథాదస్సితప్పకారేన. ఇతి సోతూనం ఉస్సాహుప్పాదనస్స హేతుం దస్సేతి. అభిధమ్మకథన్తి అభిధమ్మట్ఠకథం. నిసామేథాతి సుణాథ. ఇదాని అవస్సం అయం సోతబ్బాయేవాతి దళ్హం ఉస్సాహేన్తో ఆహ ‘‘దుల్లభా హి అయం కథా’’తి.

    18-20. Idāni yaṃ atthappakāsanaṃ kattukāmo, tassa mahattaṃ pariharituṃ ‘‘kammaṭṭhānānī’’tiādimāha. Atthavaṇṇananti ettha vaṇṇanā nāma vivaritvā vitthāretvā vacanaṃ. Itīti ‘‘apanetvā tato bhāsa’’nti evamādinā yathādassitappakārena. Iti sotūnaṃ ussāhuppādanassa hetuṃ dasseti. Abhidhammakathanti abhidhammaṭṭhakathaṃ. Nisāmethāti suṇātha. Idāni avassaṃ ayaṃ sotabbāyevāti daḷhaṃ ussāhento āha ‘‘dullabhā hi ayaṃ kathā’’ti.

    వీసతిగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

    Vīsatigāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    టీకా • Tīkā / అభిధమ్మపిటక (టీకా) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ధమ్మసఙ్గణీ-అనుటీకా • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / వీసతిగాథావణ్ణనా • Vīsatigāthāvaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact