Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / ధమ్మసఙ్గణీ-అనుటీకా • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
అభిధమ్మపిటకే
Abhidhammapiṭake
ధమ్మసఙ్గణీ-అనుటీకా
Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā
వీసతిగాథావణ్ణనా
Vīsatigāthāvaṇṇanā
౧. అభిధమ్మసంవణ్ణనాయ అత్థం సంవణ్ణేతుకామో తస్సా ఆదిగాథాయ తావ పయోజనసమ్బన్ధాభిధానపుబ్బఙ్గమం అత్థం నిద్ధారేన్తో ఉళారజ్ఝాసయానం నిసమ్మకారీనం పటిపత్తి పరేసం వివిధహితసుఖనిప్ఫాదనప్పయోజనాతి ఆచరియస్సాపి ధమ్మసంవణ్ణనాయ ఆదిమ్హి సత్థరి నిపచ్చకారస్స అన్తరాయవిసోసనత్థతా వియ సత్థరి ధమ్మే చ పరేసం అచ్చన్తసుఖప్పటిలాభసంవత్తనియసద్ధారతనుప్పాదనత్థతాపి సియాతి దస్సేతుం ‘‘ధమ్మసంవణ్ణనాయ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జమానే అపాయేసు అపతమానే ధారేతీతి ధమ్మోతి సామఞ్ఞవచనోపి ధమ్మ-సద్దో సద్దన్తరసన్నిధానేన ఇధ పరియత్తివిసేసవిసయో. సంవణ్ణీయతి అత్థో ఏతాయాతి సంవణ్ణనా, అట్ఠకథా.
1. Abhidhammasaṃvaṇṇanāya atthaṃ saṃvaṇṇetukāmo tassā ādigāthāya tāva payojanasambandhābhidhānapubbaṅgamaṃ atthaṃ niddhārento uḷārajjhāsayānaṃ nisammakārīnaṃ paṭipatti paresaṃ vividhahitasukhanipphādanappayojanāti ācariyassāpi dhammasaṃvaṇṇanāya ādimhi satthari nipaccakārassa antarāyavisosanatthatā viya satthari dhamme ca paresaṃ accantasukhappaṭilābhasaṃvattaniyasaddhāratanuppādanatthatāpi siyāti dassetuṃ ‘‘dhammasaṃvaṇṇanāya’’ntiādimāha. Tattha yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne apāyesu apatamāne dhāretīti dhammoti sāmaññavacanopi dhamma-saddo saddantarasannidhānena idha pariyattivisesavisayo. Saṃvaṇṇīyati attho etāyāti saṃvaṇṇanā, aṭṭhakathā.
తివిధయానముఖేన విముత్తిధమ్మం యథారహమనుసాసతీతి సత్థా. పణమనం పణామో, కాయవాచాచిత్తేహి సత్థు గుణనిన్నతా. కిరియా కరణం, పణామస్స కరణం పణామకరణం, వన్దనాపయోగో. సో చ కిఞ్చాపి ‘‘ఇదాని అధిప్పేతం పణామం కరోన్తో’’తిఆదినా ‘‘తస్స పాదే నమస్సిత్వా’’తిఆదికస్స అధిప్పేతపణామభావం దస్సేస్సతి, ‘‘కరుణా వియా’’తిఆదికస్స పన సబ్బస్స థోమనావసేన వుత్తస్సపి వసేన వేదితబ్బో. సో హి సత్థు మహాకరుణాదిగుణవిసేసకిత్తనవసేన పవత్తో మహాకరుణాదిగుణవిసేసావినాభావినా సంవణ్ణియమానసంవణ్ణనాధమ్మవిభావితేన ధమ్మస్స స్వాక్ఖాతభావేన స్వాక్ఖాతధమ్మే సత్థరి అనుప్పన్నసద్ధానం సద్ధాజననాయ, ఉప్పన్నసద్ధానఞ్చ భియ్యోభావాయ హోతి. సత్థునో చ అవిపరీతధమ్మదేసనభావేన అవితథదేసనాభూతే ధమ్మేతి ఏతేన సత్థునో మహాకరుణాదిగుణానంయేవ చ ఫలవిసేసనిప్ఫాదనసమత్థతాయ పసాదావహతం ఆహ. ధమ్మేన హి సత్థుసిద్ధి, సత్థారా చ ధమ్మసిద్ధి, ధమ్మసమ్పత్తియాపి సత్థుగుణతాయ సత్థుగుణవిభావనేన సమ్పజ్జతీతి.
Tividhayānamukhena vimuttidhammaṃ yathārahamanusāsatīti satthā. Paṇamanaṃ paṇāmo, kāyavācācittehi satthu guṇaninnatā. Kiriyā karaṇaṃ, paṇāmassa karaṇaṃ paṇāmakaraṇaṃ, vandanāpayogo. So ca kiñcāpi ‘‘idāni adhippetaṃ paṇāmaṃ karonto’’tiādinā ‘‘tassa pāde namassitvā’’tiādikassa adhippetapaṇāmabhāvaṃ dassessati, ‘‘karuṇā viyā’’tiādikassa pana sabbassa thomanāvasena vuttassapi vasena veditabbo. So hi satthu mahākaruṇādiguṇavisesakittanavasena pavatto mahākaruṇādiguṇavisesāvinābhāvinā saṃvaṇṇiyamānasaṃvaṇṇanādhammavibhāvitena dhammassa svākkhātabhāvena svākkhātadhamme satthari anuppannasaddhānaṃ saddhājananāya, uppannasaddhānañca bhiyyobhāvāya hoti. Satthuno ca aviparītadhammadesanabhāvena avitathadesanābhūte dhammeti etena satthuno mahākaruṇādiguṇānaṃyeva ca phalavisesanipphādanasamatthatāya pasādāvahataṃ āha. Dhammena hi satthusiddhi, satthārā ca dhammasiddhi, dhammasampattiyāpi satthuguṇatāya satthuguṇavibhāvanena sampajjatīti.
ఏవం సత్థరి పణామకరణస్స ఏకం పయోజనం దస్సేత్వా ఇదాని సమ్బన్ధం విభావేతి ‘‘తదుభయప్పసాదా హీ’’తిఆదినా. న హి సత్థరి ధమ్మే వా అప్పసన్నో సంవణ్ణియమానే తదధిగన్తబ్బే చ ధమ్మే సమ్మా పటిపజ్జతి, నాపి సీలాదిఅనుపాదాపరినిబ్బానన్తం మహన్తం అత్థం సాధేతి, తస్మా ధమ్మసంవణ్ణనాసు పరేసం సమ్మాపటిపత్తిఆకఙ్ఖాయ తథారూపధమ్మపటిగ్గాహకేహి చ వినియోజితేన సత్థరి ధమ్మే చ పసాదుప్పాదనం సత్థరి పణామకరణం విహితన్తి అధిప్పాయో.
Evaṃ satthari paṇāmakaraṇassa ekaṃ payojanaṃ dassetvā idāni sambandhaṃ vibhāveti ‘‘tadubhayappasādā hī’’tiādinā. Na hi satthari dhamme vā appasanno saṃvaṇṇiyamāne tadadhigantabbe ca dhamme sammā paṭipajjati, nāpi sīlādianupādāparinibbānantaṃ mahantaṃ atthaṃ sādheti, tasmā dhammasaṃvaṇṇanāsu paresaṃ sammāpaṭipattiākaṅkhāya tathārūpadhammapaṭiggāhakehi ca viniyojitena satthari dhamme ca pasāduppādanaṃ satthari paṇāmakaraṇaṃ vihitanti adhippāyo.
భగవతో గుణసంకిత్తనం తస్స ధమ్మసఙ్ఘానమ్పి థోమనా హోతియేవాతి వుత్తం ‘‘రతనత్తయపణామవచన’’న్తి. తథా చ వక్ఖతి ‘‘భగవతో థోమనేనేవా’’తిఆది (ధ॰ స॰ మూలటీ॰ ౬). వక్ఖమానం వా ‘‘సద్ధమ్మఞ్చస్స పూజేత్వా’’తిఆదిం సన్ధాయ వుత్తం. విఞ్ఞాపనత్థం పరేసం విఞ్ఞూనన్తి వా సమ్బన్ధనీయం. అవిఞ్ఞూనం అప్పమాణతాయ అభాజనతాయ చ విఞ్ఞూనం గహణం. తే హి బుద్ధాదీసు సగారవస్స పమాణభూతతం జానన్తా తస్స వచనం సోతబ్బం సద్ధాతబ్బం మఞ్ఞన్తి, సమ్మదేవ చ నం అనుతిట్ఠన్తా తదధిప్పాయం పూరేన్తి. ఇధాపి పురిమనయేనేవ సమ్బన్ధో వేదితబ్బో పసాదవిఞ్ఞాపనాదిముఖేనపి సమ్మాపటిపత్తిఆకఙ్ఖాయ పవేదితత్తా.
Bhagavato guṇasaṃkittanaṃ tassa dhammasaṅghānampi thomanā hotiyevāti vuttaṃ ‘‘ratanattayapaṇāmavacana’’nti. Tathā ca vakkhati ‘‘bhagavato thomanenevā’’tiādi (dha. sa. mūlaṭī. 6). Vakkhamānaṃ vā ‘‘saddhammañcassa pūjetvā’’tiādiṃ sandhāya vuttaṃ. Viññāpanatthaṃ paresaṃ viññūnanti vā sambandhanīyaṃ. Aviññūnaṃ appamāṇatāya abhājanatāya ca viññūnaṃ gahaṇaṃ. Te hi buddhādīsu sagāravassa pamāṇabhūtataṃ jānantā tassa vacanaṃ sotabbaṃ saddhātabbaṃ maññanti, sammadeva ca naṃ anutiṭṭhantā tadadhippāyaṃ pūrenti. Idhāpi purimanayeneva sambandho veditabbo pasādaviññāpanādimukhenapi sammāpaṭipattiākaṅkhāya paveditattā.
ఏత్థ చ పఠమో అత్థవికప్పో సద్ధానుసారీనం పుగ్గలానం వసేన వుత్తో, దుతియో ధమ్మానుసారీనం. పఠమో వా అసంసిద్ధసత్థుధమ్మానం వసేన వుత్తో, దుతియో సంసిద్ధసత్థుధమ్మానం. తథా పఠమో పఠమే రతనే పణామకిరియాదస్సనపరో, దుతియో ఇతరేసుపీతి అయం విసేసో వేదితబ్బో.
Ettha ca paṭhamo atthavikappo saddhānusārīnaṃ puggalānaṃ vasena vutto, dutiyo dhammānusārīnaṃ. Paṭhamo vā asaṃsiddhasatthudhammānaṃ vasena vutto, dutiyo saṃsiddhasatthudhammānaṃ. Tathā paṭhamo paṭhame ratane paṇāmakiriyādassanaparo, dutiyo itaresupīti ayaṃ viseso veditabbo.
పణామో కరీయతి ఏతాయాతి పణామకరణం, పణామకిరియాభినిప్ఫాదికా చేతనా. సా హి ఖేత్తసమ్పత్తియా ఆచరియస్స చ అజ్ఝాసయసమ్పత్తియా దిట్ఠధమ్మవేదనీయభూతా యథాలద్ధసమ్పత్తినిమిత్తకస్స కమ్మస్స బలానుప్పదానవసేన పురిమకమ్మనిప్ఫన్నస్స విపాకసన్తానస్స అన్తరా వేమజ్ఝే ఆయన్తి ఆపతన్తీతి అన్తరాయాతి లద్ధనామానం రోగాదిఅనత్థానం విధాయకస్స ఉపపీళకస్స ఉపచ్ఛేదకస్స వా కమ్మస్స విద్ధంసనసమత్థో పుఞ్ఞాతిసయోతి ఇమమత్థం దస్సేతి ‘‘రతనత్తయపణామ…పే॰… విసేసభావతో’’తి. ఏవఞ్చ కత్వా రాగాదిపరియుట్ఠానాభావవచనేన అన్తరాయస్స కారణభూతాయ పయోగవిపత్తియా అభావస్స, అత్థలాభాదివచనేన అనన్తరాయతాహేతుభూతాయ పయోగసమ్పత్తియా సబ్భావస్స, ‘‘సబ్యాపజ్ఝాయ పజాయ అబ్యాపజ్ఝో విహరతీ’’తి (అ॰ ని॰ ౬.౧౦; ౧౧.౧౧) వచనేన దిట్ఠేవ ధమ్మే సుఖవిహారితాయ చ పకాసనం మహానామసుత్తంయేవ ఉదాహటం.
Paṇāmo karīyati etāyāti paṇāmakaraṇaṃ, paṇāmakiriyābhinipphādikā cetanā. Sā hi khettasampattiyā ācariyassa ca ajjhāsayasampattiyā diṭṭhadhammavedanīyabhūtā yathāladdhasampattinimittakassa kammassa balānuppadānavasena purimakammanipphannassa vipākasantānassa antarā vemajjhe āyanti āpatantīti antarāyāti laddhanāmānaṃ rogādianatthānaṃ vidhāyakassa upapīḷakassa upacchedakassa vā kammassa viddhaṃsanasamattho puññātisayoti imamatthaṃ dasseti ‘‘ratanattayapaṇāma…pe… visesabhāvato’’ti. Evañca katvā rāgādipariyuṭṭhānābhāvavacanena antarāyassa kāraṇabhūtāya payogavipattiyā abhāvassa, atthalābhādivacanena anantarāyatāhetubhūtāya payogasampattiyā sabbhāvassa, ‘‘sabyāpajjhāya pajāya abyāpajjho viharatī’’ti (a. ni. 6.10; 11.11) vacanena diṭṭheva dhamme sukhavihāritāya ca pakāsanaṃ mahānāmasuttaṃyeva udāhaṭaṃ.
గుణవిసేసదస్సనత్థన్తి ఏతేన సతిపి కాయమనోపణామానం అన్తరాయవిసోసనసమత్థభావే తేహి పణామవిసయస్స పణామారహభావవిభావనేన సాతిసయో వచీపణామో విహితోతి దస్సేతి. గుణవిసేసవా హీతిఆదినా ఆచరియస్స యుత్తపత్తకారితం దస్సేతి. దేసనా వినయపిటకేతి ఏత్థ నను వినయపిటకస్సపి దేసనాభావతో దేసనావినయపిటకానం భేదవచనం న యుత్తన్తి? నో న యుత్తం ‘‘తీసుపి చేతేసు ఏతే ధమ్మత్థదేసనాపటివేధా’’తి (ధ॰ స॰ అట్ఠ॰ నిదానకథా; దీ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.పఠమమహాసఙ్గీతికథా; పారా॰ అట్ఠ॰ ౧.పఠమమహాసఙ్గీతికథా) ఏత్థ వియ సముదాయదేసనాయ అవయవదేసనానం ఆధారభావతో. దేసనాకాలే వా మనసా వవత్థాపితాయ వినయతన్తియా వినయపిటకభావతో తదత్థపఞ్ఞాపనస్స చ దేసనాభావతో భేదవచనం. అథ వా దేసీయతి ఏతేనాతి దేసనా, దేసనాసముట్ఠాపకో చిత్తుప్పాదో, తస్స చ వినయపిటకవిసయో కరుణాపుబ్బఙ్గమో చ సోతి ఏవమేత్థ భేదవచనోపపత్తి దట్ఠబ్బా. సుత్తన్తపిటకేతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో.
Guṇavisesadassanatthanti etena satipi kāyamanopaṇāmānaṃ antarāyavisosanasamatthabhāve tehi paṇāmavisayassa paṇāmārahabhāvavibhāvanena sātisayo vacīpaṇāmo vihitoti dasseti. Guṇavisesavā hītiādinā ācariyassa yuttapattakāritaṃ dasseti. Desanā vinayapiṭaketi ettha nanu vinayapiṭakassapi desanābhāvato desanāvinayapiṭakānaṃ bhedavacanaṃ na yuttanti? No na yuttaṃ ‘‘tīsupi cetesu ete dhammatthadesanāpaṭivedhā’’ti (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; dī. ni. aṭṭha. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathā; pārā. aṭṭha. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathā) ettha viya samudāyadesanāya avayavadesanānaṃ ādhārabhāvato. Desanākāle vā manasā vavatthāpitāya vinayatantiyā vinayapiṭakabhāvato tadatthapaññāpanassa ca desanābhāvato bhedavacanaṃ. Atha vā desīyati etenāti desanā, desanāsamuṭṭhāpako cittuppādo, tassa ca vinayapiṭakavisayo karuṇāpubbaṅgamo ca soti evamettha bhedavacanopapatti daṭṭhabbā. Suttantapiṭaketiādīsupi eseva nayo.
కథం పన భగవతో దేసనా వినయపిటకే కరుణాప్పధానా, సుత్తాభిధమ్మపిటకేసు చ పఞ్ఞాకరుణాపఞ్ఞాప్పధానాతి విఞ్ఞాయతీతి? యతో ఉక్కంసపరియన్తగతహిరోత్తప్పోపి భగవా లోకియసాధుజనేహిపి పరిహరితబ్బాని ‘‘సిఖరణీ’’తిఆదీని వచనాని యథాపరాధఞ్చ గరహవచనాని వినయపిటకదేసనాయం మహాకరుణాసఞ్చోదితమానసో మహాపరిసమజ్ఝే అభాసి, తంతంసిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తికారణాపేక్ఖాయ వేరఞ్జాదీసు సారీరికఞ్చ ఖేదమనుభోసి, తస్మా కిఞ్చాపి భూమన్తరపచ్చయాకారసమయన్తరకథానం వియ వినయపఞ్ఞత్తియాపి సముట్ఠాపికా పఞ్ఞా అనఞ్ఞసాధారణతాయ అతిసయకిచ్చవతీ, తతోపి కరుణాయ కిచ్చం అధికన్తి అధిప్పాయేన వుత్తం ‘‘వినయపిటకే కరుణాప్పధానా’’తి. కరుణాబ్యాపారాధికతాయ హి దేసనాయ కరుణాప్పధానతా, సుత్తన్తదేసనాయ మహాకరుణాసమాపత్తిబహులో వేనేయ్యసన్తానేసు తదజ్ఝాసయానులోమేన గమ్భీరమత్థపదం పతిట్ఠపేసీతి కరుణాపఞ్ఞాప్పధానతా, అభిధమ్మదేసనాయ పన సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స విసయభావప్పహోనకో రూపారూపపరిచ్ఛేదో ధమ్మసభావానురోధేన పవత్తితోతి పఞ్ఞాప్పధానతా. తేనేవ చ కారణేనాతిఆదినా దేసనానురూపతంతంసంవణ్ణనాయ థోమనా ఆచరియస్స పకతీతి దస్సేతి.
Kathaṃ pana bhagavato desanā vinayapiṭake karuṇāppadhānā, suttābhidhammapiṭakesu ca paññākaruṇāpaññāppadhānāti viññāyatīti? Yato ukkaṃsapariyantagatahirottappopi bhagavā lokiyasādhujanehipi pariharitabbāni ‘‘sikharaṇī’’tiādīni vacanāni yathāparādhañca garahavacanāni vinayapiṭakadesanāyaṃ mahākaruṇāsañcoditamānaso mahāparisamajjhe abhāsi, taṃtaṃsikkhāpadapaññattikāraṇāpekkhāya verañjādīsu sārīrikañca khedamanubhosi, tasmā kiñcāpi bhūmantarapaccayākārasamayantarakathānaṃ viya vinayapaññattiyāpi samuṭṭhāpikā paññā anaññasādhāraṇatāya atisayakiccavatī, tatopi karuṇāya kiccaṃ adhikanti adhippāyena vuttaṃ ‘‘vinayapiṭake karuṇāppadhānā’’ti. Karuṇābyāpārādhikatāya hi desanāya karuṇāppadhānatā, suttantadesanāya mahākaruṇāsamāpattibahulo veneyyasantānesu tadajjhāsayānulomena gambhīramatthapadaṃ patiṭṭhapesīti karuṇāpaññāppadhānatā, abhidhammadesanāya pana sabbaññutaññāṇassa visayabhāvappahonako rūpārūpaparicchedo dhammasabhāvānurodhena pavattitoti paññāppadhānatā. Teneva ca kāraṇenātiādinā desanānurūpataṃtaṃsaṃvaṇṇanāya thomanā ācariyassa pakatīti dasseti.
కుసలా రూపం చక్ఖుమా దస దాళిమాది సమూహవసేన అత్థానవబోధనత్థో వియ అత్థావబోధనత్థో హి సద్దప్పయోగో అత్తపరాధీనో కేవలో అత్థపదత్థకో, సో పదత్థవిపరియేసకారినా ఇతి-సద్దేన సద్దపదత్థకో జాయతీతి ఆహ ‘‘కరుణా వియాతి నిదస్సనవచన’’న్తి. నిదస్సనఞ్హి నామ నిదస్సితబ్బధమ్మే తేన చ సమ్బన్ధే సతి హోతి, నాఞ్ఞథాతి తస్స నిదస్సనభావం విభావేన్తో ఆహ ‘‘యస్స యథా…పే॰… పవత్తిత్థాతి అత్థో’’తి.
Kusalā rūpaṃ cakkhumā dasa dāḷimādi samūhavasena atthānavabodhanattho viya atthāvabodhanattho hi saddappayogo attaparādhīno kevalo atthapadatthako, so padatthavipariyesakārinā iti-saddena saddapadatthako jāyatīti āha ‘‘karuṇā viyāti nidassanavacana’’nti. Nidassanañhi nāma nidassitabbadhamme tena ca sambandhe sati hoti, nāññathāti tassa nidassanabhāvaṃ vibhāvento āha ‘‘yassa yathā…pe… pavattitthāti attho’’ti.
‘‘తత్థ కరుణా వియాతి నిదస్సనవచన’’న్తిఆదినా నిదస్సననిదస్సితబ్బధమ్మానం ఆధారవిసయబ్యాపారేహి సవిసేసనేహి సహ పకాసనవసేన గాథాయ అత్థతత్వం దస్సేత్వా అవయవభేదవసేన అత్థం దస్సేతుం ‘‘కిరతీతి కరుణా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ నిచ్ఛన్దరాగానం భూతపుబ్బగతియా వా సత్తతా వేదితబ్బా. ఏకస్సపి ధమ్మస్స అనేకసామఞ్ఞాకారవన్తతాయ ‘‘యథాసభావం పకారేహీ’’తి వుత్తం. తథా హి వుత్తం – ‘‘సబ్బే ధమ్మా సబ్బాకారేనా’’తి (మహాని॰ ౧౫౬; చూళని॰ మోఘరాజమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౮౫; పటి॰ మ॰ ౩.౫) ధమ్మానం అఞ్ఞేయ్యత్తం పటిక్ఖిపతి ఞాతుం అసక్కుణేయ్యత్తాభావతో. ఏతేన తస్సా పఞ్ఞాయ అకిచ్ఛవుత్తితం ఆహ. యథేవ హి ‘‘ఞేయ్యేసు సబ్బేసు పవత్తిత్థా’’తి ఏత్తావతా అధిప్పేతత్థే సిద్ధే తేసం అత్తత్తనియతావిరహసంసూచనత్థం పరేసం సత్తాదిమిచ్ఛాగాహపటిసేధనేన ధమ్మ-సద్దేన ఞేయ్యా విసేసితబ్బా, ఏవం ‘‘ధమ్మేసు సబ్బేసు పవత్తిత్థా’’తి ఏత్తావతా చ అధిప్పేతత్థే సిద్ధే ధమ్మేసు తస్సా పఞ్ఞాయ ఆకఙ్ఖప్పటిబద్ధతాయ అకిచ్ఛవుత్తితం దస్సేతుం అఞ్ఞేయ్యత్తపటిసేధనేన ఞేయ్య-సద్దేన ధమ్మా విసేసితాతి. ఞేయ్యధమ్మ-సద్దా నీలుప్పలసద్దా వియ అఞ్ఞమఞ్ఞం భేదాభేదయుత్తాతి ‘‘ఞేయ్యా చ తే ధమ్మా చా’’తి వుత్తం. యా యాతి యథా-సద్దస్సత్థం దస్సేతి. బ్యాపనిచ్ఛాయఞ్హి అయం యథా-సద్దో, తప్పభేదా పఞ్ఞా పవత్తిత్థాతి సమ్బన్ధోతి.
‘‘Tattha karuṇā viyāti nidassanavacana’’ntiādinā nidassananidassitabbadhammānaṃ ādhāravisayabyāpārehi savisesanehi saha pakāsanavasena gāthāya atthatatvaṃ dassetvā avayavabhedavasena atthaṃ dassetuṃ ‘‘kiratīti karuṇā’’tiādi vuttaṃ. Tattha nicchandarāgānaṃ bhūtapubbagatiyā vā sattatā veditabbā. Ekassapi dhammassa anekasāmaññākāravantatāya ‘‘yathāsabhāvaṃ pakārehī’’ti vuttaṃ. Tathā hi vuttaṃ – ‘‘sabbe dhammā sabbākārenā’’ti (mahāni. 156; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85; paṭi. ma. 3.5) dhammānaṃ aññeyyattaṃ paṭikkhipati ñātuṃ asakkuṇeyyattābhāvato. Etena tassā paññāya akicchavuttitaṃ āha. Yatheva hi ‘‘ñeyyesu sabbesu pavattitthā’’ti ettāvatā adhippetatthe siddhe tesaṃ attattaniyatāvirahasaṃsūcanatthaṃ paresaṃ sattādimicchāgāhapaṭisedhanena dhamma-saddena ñeyyā visesitabbā, evaṃ ‘‘dhammesu sabbesu pavattitthā’’ti ettāvatā ca adhippetatthe siddhe dhammesu tassā paññāya ākaṅkhappaṭibaddhatāya akicchavuttitaṃ dassetuṃ aññeyyattapaṭisedhanena ñeyya-saddena dhammā visesitāti. Ñeyyadhamma-saddā nīluppalasaddā viya aññamaññaṃ bhedābhedayuttāti ‘‘ñeyyā ca te dhammā cā’’ti vuttaṃ. Yā yāti yathā-saddassatthaṃ dasseti. Byāpanicchāyañhi ayaṃ yathā-saddo, tappabhedā paññā pavattitthāti sambandhoti.
భగవతి పవత్తావాతి ఇదం యేభుయ్యేన ఉపమానోపమేయ్యత్థానం భిన్నాధారతాయ భిన్నాధారస్స చ ఉపమానత్థస్స ఇధ అసమ్భవతో వుత్తం. భగవతో కరుణాయ అఞ్ఞేహి అసాధారణభావో సత్తే సంసారదుక్ఖతో ఉద్ధరిత్వా అచ్చన్తసుఖే నిబ్బానే పతిట్ఠపేతుం అత్తనో సరీరజీవితపరిచ్చాగేనపి ఏకన్తహితజ్ఝాసయతావసేన వేదితబ్బో, యతో వినేయ్యానం కోసోహితవత్థగుయ్హపహూతజివ్హావిదంసనమ్పి కతం, యఞ్చ యదిమే సత్తా జానేయ్యుం, భగవతో సాసనేన రహదమివ సీతలం సమ్పజ్జలితం అగ్గిక్ఖన్ధమ్పి సమోగాహేయ్య. అఞ్ఞేసం పస్సన్తానన్తి సమ్బన్ధో. ఉద్ధటాతి పదం అపేక్ఖిత్వా మహోఘపక్ఖన్దానం సత్తానన్తి కమ్మత్థే సామివచనం. అయఞ్హేత్థ సఙ్ఖేపత్థో – కామాదిమహోఘపక్ఖన్దే సత్తే తతో ఉద్ధటా నత్థఞ్ఞో కోచి మం ఠపేత్వాతి పస్సతో యథా భగవతో కరుణాయ ఆవిసనం హోతి, న ఏవం అఞ్ఞేసం తథాదస్సనస్సేవ అభావతో. అథ వా అఞ్ఞేసం పస్సన్తానన్తి యదిపి పరే పస్సేయ్యుం, తథాపి న తేసం భగవతో వియ కరుణోక్కమనం అత్థి అప్పటిపత్తితో అత్తహితమత్తపటిపత్తితో చాతి అత్థో.
Bhagavati pavattāvāti idaṃ yebhuyyena upamānopameyyatthānaṃ bhinnādhāratāya bhinnādhārassa ca upamānatthassa idha asambhavato vuttaṃ. Bhagavato karuṇāya aññehi asādhāraṇabhāvo satte saṃsāradukkhato uddharitvā accantasukhe nibbāne patiṭṭhapetuṃ attano sarīrajīvitapariccāgenapi ekantahitajjhāsayatāvasena veditabbo, yato vineyyānaṃ kosohitavatthaguyhapahūtajivhāvidaṃsanampi kataṃ, yañca yadime sattā jāneyyuṃ, bhagavato sāsanena rahadamiva sītalaṃ sampajjalitaṃ aggikkhandhampi samogāheyya. Aññesaṃ passantānanti sambandho. Uddhaṭāti padaṃ apekkhitvā mahoghapakkhandānaṃ sattānanti kammatthe sāmivacanaṃ. Ayañhettha saṅkhepattho – kāmādimahoghapakkhande satte tato uddhaṭā natthañño koci maṃ ṭhapetvāti passato yathā bhagavato karuṇāya āvisanaṃ hoti, na evaṃ aññesaṃ tathādassanasseva abhāvato. Atha vā aññesaṃ passantānanti yadipi pare passeyyuṃ, tathāpi na tesaṃ bhagavato viya karuṇokkamanaṃ atthi appaṭipattito attahitamattapaṭipattito cāti attho.
అనావరణా తీసు కాలేసు సబ్బత్థ అప్పటిహతవుత్తితాయ, అసాధారణా సబ్బధమ్మానం నిరవసేసహేతుపచ్చయపరిగ్గహవసేన తేసఞ్చ సభావకిచ్చాదిఅవత్థావిసేసాదిపరిజాననేన ఆయూహనవేలాయమేవ తంతంకమ్మానం తంతంఫలవిసేసహీనమజ్ఝిమపణీతాదివిభాగస్స ఇన్ద్రియబద్ధేసు అనిన్ద్రియబద్ధేసు చ అతిసుఖుమతిరోహితవిదూరవుత్తిఅతీతానాగతాదిభేదభిన్నానం రూపధమ్మానం తంతంకారణసమవాయవిభావనేనేవ తంతంఫలేసు వణ్ణసణ్ఠానగన్ధరసఫస్సాదివిసేసస్స నిరవసేసతో పటివిజ్ఝనేన వేదితబ్బా. అయఞ్చ అత్థో భగవతో అనేకధాతునానాధాతులోకం యథాభూతం ఞాణాదివసేన వేదితబ్బో. యథా చ పస్సన్తస్సాతి ఇదం రాగగ్గిఆదీహి లోకసన్నివాసస్స ఆదిత్తతాదిఆకారదస్సనం భగవతో మహాకరుణోక్కమనుపాయం సన్ధాయ వుత్తం. తం పన బహుకేహి ఆకారేహి పస్సన్తానం బుద్ధానం భగవన్తానం సత్తేసు మహాకరుణా ఓక్కమతి. ‘‘ఆదిత్తో లోకసన్నివాసో…పే॰… ఉయ్యుత్తో…పే॰… పయాతో…పే॰… కుమ్మగ్గప్పటిపన్నో…పే॰… ఉపనీయతి లోకో అధువో…పే॰… అతాణో లోకో అనభిస్సరో…పే॰… అస్సకో లోకో సబ్బం పహాయ గమనీయం…పే॰… ఊనో లోకో అతిత్తో తణ్హాదాసోతి పస్సన్తానం బుద్ధానం భగవన్తానం సత్తేసు మహాకరుణా ఓక్కమతీ’’తిఆదినా (పటి॰ మ॰ ౧.౧౧౭) పటిసమ్భిదామగ్గే పరోసతం ఆకారేహి దస్సితన్తి గన్థవిత్థారం పరిహరితుం సంవణ్ణయితుఞ్చ ఉపాయం దస్సేతుం ఆహ ‘‘తం సబ్బం పటిసమ్భిదామగ్గే మహాకరుణాఞాణవిభఙ్గవసేన జానితబ్బ’’న్తి. ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఆసయానుసయ యమకపాటిహారియ సబ్బఞ్ఞుతానావరణఞాణాని సేసాసాధారణఞాణాని. తేసమ్పి హి విభఙ్గో ‘‘ఇధ తథాగతో సత్తే పస్సతి అప్పరజక్ఖే’’తిఆదినా (పటి॰ మ॰ ౧.౧౧౧) పటిసమ్భిదామగ్గే నానప్పకారేన దస్సితోతి పురిమనయేనేవ అతిదిసతి. ఆది-సద్దేన తత్థ విభత్తానం పటిసమ్భిదాసచ్చఞాణాదీనం సఙ్గహో కతోతి వేదితబ్బో.
Anāvaraṇā tīsu kālesu sabbattha appaṭihatavuttitāya, asādhāraṇā sabbadhammānaṃ niravasesahetupaccayapariggahavasena tesañca sabhāvakiccādiavatthāvisesādiparijānanena āyūhanavelāyameva taṃtaṃkammānaṃ taṃtaṃphalavisesahīnamajjhimapaṇītādivibhāgassa indriyabaddhesu anindriyabaddhesu ca atisukhumatirohitavidūravuttiatītānāgatādibhedabhinnānaṃ rūpadhammānaṃ taṃtaṃkāraṇasamavāyavibhāvaneneva taṃtaṃphalesu vaṇṇasaṇṭhānagandharasaphassādivisesassa niravasesato paṭivijjhanena veditabbā. Ayañca attho bhagavato anekadhātunānādhātulokaṃ yathābhūtaṃ ñāṇādivasena veditabbo. Yathā ca passantassāti idaṃ rāgaggiādīhi lokasannivāsassa ādittatādiākāradassanaṃ bhagavato mahākaruṇokkamanupāyaṃ sandhāya vuttaṃ. Taṃ pana bahukehi ākārehi passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati. ‘‘Āditto lokasannivāso…pe… uyyutto…pe… payāto…pe… kummaggappaṭipanno…pe… upanīyati loko adhuvo…pe… atāṇo loko anabhissaro…pe… assako loko sabbaṃ pahāya gamanīyaṃ…pe… ūno loko atitto taṇhādāsoti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamatī’’tiādinā (paṭi. ma. 1.117) paṭisambhidāmagge parosataṃ ākārehi dassitanti ganthavitthāraṃ pariharituṃ saṃvaṇṇayituñca upāyaṃ dassetuṃ āha ‘‘taṃ sabbaṃ paṭisambhidāmagge mahākaruṇāñāṇavibhaṅgavasena jānitabba’’nti. Indriyaparopariyattaāsayānusaya yamakapāṭihāriya sabbaññutānāvaraṇañāṇāni sesāsādhāraṇañāṇāni. Tesampi hi vibhaṅgo ‘‘idha tathāgato satte passati apparajakkhe’’tiādinā (paṭi. ma. 1.111) paṭisambhidāmagge nānappakārena dassitoti purimanayeneva atidisati. Ādi-saddena tattha vibhattānaṃ paṭisambhidāsaccañāṇādīnaṃ saṅgaho katoti veditabbo.
నిప్పదేససప్పదేసవిసయా కరుణా వియ భగవతో పఞ్ఞాపి ఇధ నిప్పదేససప్పదేసవిసయా నిరవసేసా అధిప్పేతాతి తస్సా కతిపయభేదదస్సనేన నయతో తదవసిట్ఠభేదా గహేతబ్బాతి దస్సేన్తో ‘‘పఞ్ఞాగ్గహణేన చా’’తిఆదిమాహ. తే పన సీలసమాధి పఞ్ఞావిముత్తివిముత్తిఞాణదస్సన, ద్వాచత్తాలీససతదుకధమ్మ, బావీసతితికధమ్మ, చతుసతిపట్ఠాన సమ్మప్పధాన ఇద్ధిపాద సామఞ్ఞఫల అరియవంసాది, పఞ్చగతి పఞ్చపధానియఙ్గపఞ్చఙ్గికసమాధి ఇన్ద్రియ బల నిస్సారణీయధాతు విముత్తాయతన విముత్తిపరిపాచనీయధమ్మసఞ్ఞాది, ఛసారణీయధమ్మ అనుస్సతిట్ఠాన అగారవగారవ నిస్సారణియధాతు సతతవిహార అనుత్తరియ నిబ్బేధభాగియపఞ్ఞాది, సత్తఅపరిహానియధమ్మ అరియధన బోజ్ఝఙ్గ సప్పురిసధమ్మనిజ్జరవత్థు సఞ్ఞా దక్ఖిణేయ్యపుగ్గలఖీణాసవబలాది, అట్ఠపఞ్ఞాపటిలాభహేతు మిచ్ఛత్త సమ్మత్త లోకధమ్మ అరియానరియవోహార ఆరమ్భవత్థు కుసీతవత్థు అక్ఖణ మహాపురిసవితక్క అభిభాయతన విమోక్ఖాది, నవయోనిసోమనసికారమూలధమ్మపారిసుద్ధిపధానియఙ్గ సత్తావాస ఆఘాతవత్థు ఆఘాతపటివినయ సఞ్ఞానానత్త అనుపుబ్బవిహారాది, దసనాథకరధమ్మ కసిణాయతన అకుసలకమ్మపథ కుసలకమ్మపథ మిచ్ఛత్త సమ్మత్త అరియవాస దసబలఞాణ అసేక్ఖధమ్మాది, ఏకాదసమేత్తానిసంస సీలానిసంస ధమ్మతా బుద్ధిహేతు, ద్వాదసాయతనపటిచ్చసముప్పాద ధమ్మచక్కాకార, తేరసధుతగుణ, చుద్దసబుద్ధఞాణ, పఞ్చదసచరణవిముత్తిపరిపాచనీయధమ్మ, సోళసఆనాపానస్సతి సచ్చాకార సుత్తన్తపట్ఠాన, అట్ఠారస బుద్ధధమ్మధాతు భేదకరవత్థు, ఏకూనవీసతిపచ్చవేక్ఖణ, చతువీసతిపచ్చయ, అట్ఠవీసతిసుత్తన్తపట్ఠాన, పణ్ణాసఉదయబ్బయదస్సన, పరోపణ్ణాసకుసలధమ్మ, ద్వాసట్ఠిదిట్ఠిగత, అట్ఠసతతణ్హావిచరితాదిభేదానం ధమ్మానం పటివిజ్ఝనదేసనాకారప్పవత్తా, యే చ చతువీసతికోటిసతసహస్ససమాపత్తిసఞ్చారిమహావజిరఞాణప్పభేదా, యే చ అనన్తనయసమన్తపట్ఠానపవిచయదేసనాకారప్పవత్తా, యే చ అనన్తాసు లోకధాతూసు అనన్తానం సత్తానం ఆసయానుసయచరితాదివిభావనాకారప్పవత్తాతి ఏవంపకారా భగవతో పఞ్ఞాపభేదా, సబ్బేపి ఇధ ఆది-సద్దేన నయతో సఙ్గయ్హన్తీతి వేదితబ్బం. కో హి సమత్థో భగవతో పఞ్ఞాయ పభేదే అనుపదం నిరవసేసతో దస్సేతుం. తేనేవ భగవన్తం ఠపేత్వా పఞ్ఞవన్తానం అగ్గభూతో ధమ్మసేనాపతిసారిపుత్తత్థేరోపి బుద్ధగుణపరిచ్ఛేదనం పతిఅనుయుత్తో ‘‘అపిచ మే, భన్తే, ధమ్మన్వయో విదితో’’తి (దీ॰ ని॰ ౨.౧౪౬) ఆహాతి.
Nippadesasappadesavisayā karuṇā viya bhagavato paññāpi idha nippadesasappadesavisayā niravasesā adhippetāti tassā katipayabhedadassanena nayato tadavasiṭṭhabhedā gahetabbāti dassento ‘‘paññāggahaṇena cā’’tiādimāha. Te pana sīlasamādhi paññāvimuttivimuttiñāṇadassana, dvācattālīsasatadukadhamma, bāvīsatitikadhamma, catusatipaṭṭhāna sammappadhāna iddhipāda sāmaññaphala ariyavaṃsādi, pañcagati pañcapadhāniyaṅgapañcaṅgikasamādhi indriya bala nissāraṇīyadhātu vimuttāyatana vimuttiparipācanīyadhammasaññādi, chasāraṇīyadhamma anussatiṭṭhāna agāravagārava nissāraṇiyadhātu satatavihāra anuttariya nibbedhabhāgiyapaññādi, sattaaparihāniyadhamma ariyadhana bojjhaṅga sappurisadhammanijjaravatthu saññā dakkhiṇeyyapuggalakhīṇāsavabalādi, aṭṭhapaññāpaṭilābhahetu micchatta sammatta lokadhamma ariyānariyavohāra ārambhavatthu kusītavatthu akkhaṇa mahāpurisavitakka abhibhāyatana vimokkhādi, navayonisomanasikāramūladhammapārisuddhipadhāniyaṅga sattāvāsa āghātavatthu āghātapaṭivinaya saññānānatta anupubbavihārādi, dasanāthakaradhamma kasiṇāyatana akusalakammapatha kusalakammapatha micchatta sammatta ariyavāsa dasabalañāṇa asekkhadhammādi, ekādasamettānisaṃsa sīlānisaṃsa dhammatā buddhihetu, dvādasāyatanapaṭiccasamuppāda dhammacakkākāra, terasadhutaguṇa, cuddasabuddhañāṇa, pañcadasacaraṇavimuttiparipācanīyadhamma, soḷasaānāpānassati saccākāra suttantapaṭṭhāna, aṭṭhārasa buddhadhammadhātu bhedakaravatthu, ekūnavīsatipaccavekkhaṇa, catuvīsatipaccaya, aṭṭhavīsatisuttantapaṭṭhāna, paṇṇāsaudayabbayadassana, paropaṇṇāsakusaladhamma, dvāsaṭṭhidiṭṭhigata, aṭṭhasatataṇhāvicaritādibhedānaṃ dhammānaṃ paṭivijjhanadesanākārappavattā, ye ca catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattisañcārimahāvajirañāṇappabhedā, ye ca anantanayasamantapaṭṭhānapavicayadesanākārappavattā, ye ca anantāsu lokadhātūsu anantānaṃ sattānaṃ āsayānusayacaritādivibhāvanākārappavattāti evaṃpakārā bhagavato paññāpabhedā, sabbepi idha ādi-saddena nayato saṅgayhantīti veditabbaṃ. Ko hi samattho bhagavato paññāya pabhede anupadaṃ niravasesato dassetuṃ. Teneva bhagavantaṃ ṭhapetvā paññavantānaṃ aggabhūto dhammasenāpatisāriputtattheropi buddhaguṇaparicchedanaṃ patianuyutto ‘‘apica me, bhante, dhammanvayo vidito’’ti (dī. ni. 2.146) āhāti.
సంసారమహోఘపక్ఖన్దానం సత్తానం తతో సన్తారణత్థం పటిపన్నో తేహి పయోజితో నామ హోతి అసతిపి తేసం తథావిధే అభిసన్ధియన్తి వుత్తం ‘‘సత్తా హి మహాబోధిం పయోజేన్తీ’’తి. ఏతేన సబ్బేనాతి మహాబోధిమూలాదిదస్సనేన. అపగమనం నిరుపక్కిలేసన్తి యోజేతబ్బం. జాతసంవద్ధభావదస్సనేన ‘‘అనాది అనిధనో చ సత్తో’’తి ఏవంపకారా మిచ్ఛావాదా పటిసేధితా హోన్తి. సమఞ్ఞా…పే॰… దస్సేతి సత్తే పరమత్థతో అసతిపి సత్తపఞ్ఞత్తివోహారసూచనతో. కరుణా ఆదిపఞ్ఞా పరియోసానన్తి ఇదం సమ్భరణనిప్ఫత్తికాలాపేక్ఖాయ వుత్తం, న పరిచ్ఛేదవన్తతాయ. తేనేవాహ ‘‘తన్నిదానభావతో తతో ఉత్తరికరణీయాభావతో’’తి. సబ్బే బుద్ధగుణా దస్సితా హోన్తి నయతో దస్సితత్తా. ఏసో ఏవ హి అనవసేసతో బుద్ధగుణదస్సనుపాయో యదిదం నయగ్గాహణం. పరధనహరణాదితోపి విరతి పరేసం అనత్థపరిహరణవసప్పవత్తియా సియా కరుణూపనిస్సయాతి కరుణానిదానం సీలం. తతో ఏవ ‘‘తతో పాణాతిపాతాదివిరతిప్పవత్తితో’’తి వుత్తం.
Saṃsāramahoghapakkhandānaṃ sattānaṃ tato santāraṇatthaṃ paṭipanno tehi payojito nāma hoti asatipi tesaṃ tathāvidhe abhisandhiyanti vuttaṃ ‘‘sattā hi mahābodhiṃ payojentī’’ti. Etena sabbenāti mahābodhimūlādidassanena. Apagamanaṃ nirupakkilesanti yojetabbaṃ. Jātasaṃvaddhabhāvadassanena ‘‘anādi anidhano ca satto’’ti evaṃpakārā micchāvādā paṭisedhitā honti. Samaññā…pe… dasseti satte paramatthato asatipi sattapaññattivohārasūcanato. Karuṇā ādipaññā pariyosānanti idaṃ sambharaṇanipphattikālāpekkhāya vuttaṃ, na paricchedavantatāya. Tenevāha ‘‘tannidānabhāvato tato uttarikaraṇīyābhāvato’’ti. Sabbe buddhaguṇā dassitā honti nayato dassitattā. Eso eva hi anavasesato buddhaguṇadassanupāyo yadidaṃ nayaggāhaṇaṃ. Paradhanaharaṇāditopi virati paresaṃ anatthapariharaṇavasappavattiyā siyā karuṇūpanissayāti karuṇānidānaṃ sīlaṃ. Tato eva ‘‘tato pāṇātipātādiviratippavattito’’ti vuttaṃ.
౨. యస్సా సంవణ్ణనన్తిఆదినా ‘‘దయాయా’’తిఆదిథోమనాయ సమ్బన్ధం దస్సేతి. పయోజనం పన వుత్తనయేన వేదితబ్బం. అబ్భన్తరం నియకజ్ఝత్తం, తతో బహిభూతం బాహిరం. దయాతి కరుణా అధిప్పేతాతి దయా-సద్దస్స మేత్తాకరుణానం వాచకత్తా వక్ఖమానఞ్చ అనుయోగం మనసి కత్వా వుత్తం. తాయ హి సముస్సాహితో, న మేత్తాయాతి అధిప్పాయో. పుబ్బే వుత్తస్స పటినిద్దేసో హోతీతి త-సద్దస్స అత్థం ఆహ. తన్తి పఞ్ఞం విసేసేత్వా ఉపమాభావేన వినివత్తా చరితత్థతాయ. పటినిద్దేసం నారహతి పధానాపధానేసు పధానే కిచ్చదస్సనతో. ద్విన్నం పదానం…పే॰… వతోతి కరుణావాచినా దయా-సద్దేన ఏకాధికరణభావేన వుచ్చమానో త-సద్దో తతో అఞ్ఞధమ్మవిసయో భవితుం న యుత్తోతి అధిప్పాయో. అపరియాయసద్దానం సమానాధికరణభావో విసేసనవిసేసితబ్బభావే సతి హోతి, నాఞ్ఞథాతి ఆహ ‘‘సమానా…పే॰… హోతీ’’తి. సమానాధికరణభావేన హేత్థ విసేసనవిసేసితబ్బభావో సాధీయతి, సా చ సమానాధికరణతా విసిట్ఠవిభత్తికానం న హోతీతి సమానవిభత్తితాయపి తమేవ సాధీయతీతి ‘‘దయా…పే॰… చిద’’న్తి ఇదం దయాయ విసేసితబ్బభావే కారణవచనం. పధానతాయ హి సామఞ్ఞతాయ చ సా విసేసితబ్బా జాతా. తత్థ భగవతో తదఞ్ఞేసఞ్చ కరుణానం వాచకత్తా సామఞ్ఞతా వేదితబ్బా. తస్స చాతి దయా-సద్దస్స. ‘‘పధానఞ్చ పఞ్ఞ’’న్తిఆదినా కిఞ్చాపి పురిమగాథాయ పఞ్ఞాప్పధానా, ‘‘తాయా’’తి పన కేవలం అవత్వా దయావిసేసనభావేన వుత్తత్తా అప్పధానాయపి కరుణాయ పటినిద్దేసో యుత్తోతి దస్సేతి. అప్పధానతా చ కరుణాయ పురిమగాథాయ వసేన వుత్తా, ఇధ పన పధానా ఏవ. తథా చ వుత్తం ‘‘దయాసముస్సాహినీతి పధానా’’తి (ధ॰ స॰ మూలటీ॰ ౨).
2. Yassā saṃvaṇṇanantiādinā ‘‘dayāyā’’tiādithomanāya sambandhaṃ dasseti. Payojanaṃ pana vuttanayena veditabbaṃ. Abbhantaraṃ niyakajjhattaṃ, tato bahibhūtaṃ bāhiraṃ. Dayāti karuṇā adhippetāti dayā-saddassa mettākaruṇānaṃ vācakattā vakkhamānañca anuyogaṃ manasi katvā vuttaṃ. Tāya hi samussāhito, na mettāyāti adhippāyo. Pubbe vuttassa paṭiniddeso hotīti ta-saddassa atthaṃ āha. Tanti paññaṃ visesetvā upamābhāvena vinivattā caritatthatāya. Paṭiniddesaṃ nārahati padhānāpadhānesu padhāne kiccadassanato. Dvinnaṃ padānaṃ…pe… vatoti karuṇāvācinā dayā-saddena ekādhikaraṇabhāvena vuccamāno ta-saddo tato aññadhammavisayo bhavituṃ na yuttoti adhippāyo. Apariyāyasaddānaṃ samānādhikaraṇabhāvo visesanavisesitabbabhāve sati hoti, nāññathāti āha ‘‘samānā…pe… hotī’’ti. Samānādhikaraṇabhāvena hettha visesanavisesitabbabhāvo sādhīyati, sā ca samānādhikaraṇatā visiṭṭhavibhattikānaṃ na hotīti samānavibhattitāyapi tameva sādhīyatīti ‘‘dayā…pe… cida’’nti idaṃ dayāya visesitabbabhāve kāraṇavacanaṃ. Padhānatāya hi sāmaññatāya ca sā visesitabbā jātā. Tattha bhagavato tadaññesañca karuṇānaṃ vācakattā sāmaññatā veditabbā. Tassa cāti dayā-saddassa. ‘‘Padhānañca pañña’’ntiādinā kiñcāpi purimagāthāya paññāppadhānā, ‘‘tāyā’’ti pana kevalaṃ avatvā dayāvisesanabhāvena vuttattā appadhānāyapi karuṇāya paṭiniddeso yuttoti dasseti. Appadhānatā ca karuṇāya purimagāthāya vasena vuttā, idha pana padhānā eva. Tathā ca vuttaṃ ‘‘dayāsamussāhinīti padhānā’’ti (dha. sa. mūlaṭī. 2).
కథం పన…పే॰… ఞాతబ్బాతి వక్ఖమానఞ్ఞేవ అత్థం హదయే ఠపేత్వా చోదేతి. యది ఏవన్తి యది అట్ఠకథాయ అధిప్పాయం అగ్గహేత్వా వచనమత్తమేవ గణ్హసి. మేత్తాతి చ న యుజ్జేయ్యాతి యథా ‘‘మేత్తచిత్తతం ఆపన్నో’’తి ఏతిస్సా అట్ఠకథాయ వసేన న దయా కరుణా , ఏవం ‘‘నిక్కరుణతం ఆపన్నో’’తి ఏతిస్సా అట్ఠకథాయ వసేన న దయా మేత్తాతి వచనమత్తగ్గహణే అట్ఠకథానమ్పి విరోధం దస్సేతి. ‘‘అధిప్పాయవసేన యోజేతబ్బో’’తి వత్వా తమేవ అధిప్పాయం దయా-సద్దో హీతిఆదినా వివరతి. అక్ఖరచిన్తకా హి దయా-సద్దం దానగతిరక్ఖణేసు పఠన్తి. అనురక్ఖణఞ్చ మేత్తాకరుణానం హితూపసంహారదుక్ఖాపనయనాకారవుత్తీనం సమానకిచ్చం, తస్మా ఉభయత్థ దయా-సద్దో పవత్తతీతి వుత్తం. అన్తోనీతన్తి అన్తోగధం, రుక్ఖత్థో వియ ధవఖదిరాదీనం అనురక్ఖణత్థో మేత్తాకరుణానం సామఞ్ఞన్తి అత్థో, అధిప్పాయో పన ‘‘దయాపన్నో’’తి ఏత్థ సబ్బపాణభూతహితానుకమ్పీతి అనన్తరం కరుణాయ వుత్తత్తా దయా-సద్దో మేత్తాపరియాయోతి విఞ్ఞాయతి. మేత్తాపి హి కరుణా వియ పాణాతిపాతవిరతియా కారణన్తి. ‘‘అదయాపన్నో’’తి ఏత్థ పన కారుణికో అవిహిం సజ్ఝాసయత్తా పరేసం విహేసామత్తమ్పి న కరోతి, కో పన వాదో పాణాతిపాతనేతి నిక్కరుణతాయ పాణాతిపాతితా దస్సితాతి వేదితబ్బా. ఏతమేవత్థం సన్ధాయ ‘‘ఏవఞ్హి అట్ఠకథానం అవిరోధో హోతీ’’తి ఆహ. యది దయా-సద్దో మేత్తాకరుణానం వాచకో, ఏవమ్పికథం పన కరుణా ‘‘దయా’’తి జానితబ్బాతి అనుయోగో తదవత్థో ఏవాతి చోదనం మనసి కత్వా కరుణా చ దేసనాయాతిఆదినా కరుణాయ ఏవ గహణే కారణమాహ.
Kathaṃ pana…pe… ñātabbāti vakkhamānaññeva atthaṃ hadaye ṭhapetvā codeti. Yadi evanti yadi aṭṭhakathāya adhippāyaṃ aggahetvā vacanamattameva gaṇhasi. Mettāti ca na yujjeyyāti yathā ‘‘mettacittataṃ āpanno’’ti etissā aṭṭhakathāya vasena na dayā karuṇā , evaṃ ‘‘nikkaruṇataṃ āpanno’’ti etissā aṭṭhakathāya vasena na dayā mettāti vacanamattaggahaṇe aṭṭhakathānampi virodhaṃ dasseti. ‘‘Adhippāyavasena yojetabbo’’ti vatvā tameva adhippāyaṃ dayā-saddo hītiādinā vivarati. Akkharacintakā hi dayā-saddaṃ dānagatirakkhaṇesu paṭhanti. Anurakkhaṇañca mettākaruṇānaṃ hitūpasaṃhāradukkhāpanayanākāravuttīnaṃ samānakiccaṃ, tasmā ubhayattha dayā-saddo pavattatīti vuttaṃ. Antonītanti antogadhaṃ, rukkhattho viya dhavakhadirādīnaṃ anurakkhaṇattho mettākaruṇānaṃ sāmaññanti attho, adhippāyo pana ‘‘dayāpanno’’ti ettha sabbapāṇabhūtahitānukampīti anantaraṃ karuṇāya vuttattā dayā-saddo mettāpariyāyoti viññāyati. Mettāpi hi karuṇā viya pāṇātipātaviratiyā kāraṇanti. ‘‘Adayāpanno’’ti ettha pana kāruṇiko avihiṃ sajjhāsayattā paresaṃ vihesāmattampi na karoti, ko pana vādo pāṇātipātaneti nikkaruṇatāya pāṇātipātitā dassitāti veditabbā. Etamevatthaṃ sandhāya ‘‘evañhi aṭṭhakathānaṃ avirodho hotī’’ti āha. Yadi dayā-saddo mettākaruṇānaṃ vācako, evampikathaṃ pana karuṇā ‘‘dayā’’ti jānitabbāti anuyogo tadavattho evāti codanaṃ manasi katvā karuṇā ca desanāyātiādinā karuṇāya eva gahaṇe kāraṇamāha.
నను తాయాతిఆదినా సామత్థియతోపి పకరణం బలవన్తి పకరణవసేనేవ కరుణావిసయస్స ఞాతతం దస్సేతి. యథారుచి పవత్తిత్థాతి ఏతం పురిమగాథాయ సప్పదేసనిప్పదేససత్తవిసయాయ కరుణాయ గహితభావస్స కారణవచనం. యథారుచిపవత్తి హి ఏకస్మిం అనేకేసు చ ఇచ్ఛానురూపప్పవత్తీతి. ‘‘ఇధ పన నిప్పదేససత్తవిసయతం గహేతు’’న్తి ఏతేన సిద్ధే సతి ఆరమ్భో ఞాపకత్థో హోతీతి పున ‘‘సత్తేసూ’’తి వచనం ఇమమత్థవిసేసం బోధేతీతి దస్సేతి. న దేవేసుయేవాతిఆదినాపి దయాసాధనస్స సముస్సాహనస్స సత్తవిసయభావే సామత్థియలద్ధేపి ‘‘సత్తేసూ’’తి వచనం తస్స నిప్పదేససత్తవిసయభావో అధిప్పేతోతి ఇమం విసేసం ఞాపేతీతి దస్సేతి.
Nanu tāyātiādinā sāmatthiyatopi pakaraṇaṃ balavanti pakaraṇavaseneva karuṇāvisayassa ñātataṃ dasseti. Yathāruci pavattitthāti etaṃ purimagāthāya sappadesanippadesasattavisayāya karuṇāya gahitabhāvassa kāraṇavacanaṃ. Yathārucipavatti hi ekasmiṃ anekesu ca icchānurūpappavattīti. ‘‘Idha pana nippadesasattavisayataṃ gahetu’’nti etena siddhe sati ārambho ñāpakattho hotīti puna ‘‘sattesū’’ti vacanaṃ imamatthavisesaṃ bodhetīti dasseti. Na devesuyevātiādināpi dayāsādhanassa samussāhanassa sattavisayabhāve sāmatthiyaladdhepi ‘‘sattesū’’ti vacanaṃ tassa nippadesasattavisayabhāvo adhippetoti imaṃ visesaṃ ñāpetīti dasseti.
కాలదేసదేసకపరిసాదిపరిదీపనం బాహిరనిదానన్తి కాలాదీని నిద్ధారేన్తో ‘‘యస్మిం కాలే’’తిఆదిమాహ. అవసానమ్హి వసన్తో తిదసాలయేతి వచనతోతి ఏతేన తస్స పాటిహారియస్స సద్దన్తరసన్నిధానేన అవచ్ఛిన్నతం దస్సేతి. తత్థ పవత్తవోహారేన చ న సక్కాతి పుథుజ్జనసన్తానేపి రాగాదిపటిపక్ఖహరణస్స అభావతో నిచ్ఛన్దరాగేసు సత్తవోహారో వియ పుథుజ్జనసన్తానే రాగాదిపటిపక్ఖహరణవసేన పవత్తం తదభావేపి భగవతో సన్తానే రుళ్హీవసేన పాటిహారియన్త్వేవ వుచ్చతీతి న సక్కా వత్తున్తి అధిప్పాయో. దిట్ఠిహరణవసేన యే సమ్మాదిట్ఠికా జాతా అచేలకకస్సపాదయో వియ, దిట్ఠిప్పకాసనే అసమత్థభావేన అప్పటిభానభావాదిప్పత్తియా సచ్చకాదయో వియ.
Kāladesadesakaparisādiparidīpanaṃ bāhiranidānanti kālādīni niddhārento ‘‘yasmiṃ kāle’’tiādimāha. Avasānamhi vasanto tidasālayeti vacanatoti etena tassa pāṭihāriyassa saddantarasannidhānena avacchinnataṃ dasseti. Tattha pavattavohārena ca na sakkāti puthujjanasantānepi rāgādipaṭipakkhaharaṇassa abhāvato nicchandarāgesu sattavohāro viya puthujjanasantāne rāgādipaṭipakkhaharaṇavasena pavattaṃ tadabhāvepi bhagavato santāne ruḷhīvasena pāṭihāriyantveva vuccatīti na sakkā vattunti adhippāyo. Diṭṭhiharaṇavasena ye sammādiṭṭhikā jātā acelakakassapādayo viya, diṭṭhippakāsane asamatthabhāvena appaṭibhānabhāvādippattiyā saccakādayo viya.
౩ . సీతపబ్బతా నామ ‘‘సినేరుం పరివారేత్వా ఠితా యుగన్ధరో…పే॰… గిరి బ్రహా’’తి (విసుద్ధి॰ ౧.౧౩౭; పారా॰ అట్ఠ॰ ౧.౧ వేరఞ్జకణ్డవణ్ణనా) ఏవం వుత్తపబ్బతా.
3. Sītapabbatā nāma ‘‘sineruṃ parivāretvā ṭhitā yugandharo…pe… giri brahā’’ti (visuddhi. 1.137; pārā. aṭṭha. 1.1 verañjakaṇḍavaṇṇanā) evaṃ vuttapabbatā.
౪-౫. సబ్బసో చక్కవాళసహస్సేహి సబ్బసో ఆగమ్మ సబ్బసో సన్నిసిన్నేనాతి సమ్బన్ధవసేన తయో వికప్పా యుత్తా, సబ్బసో చక్కవాళసహస్సేహి దసహి దసహీతి పన అనిట్ఠసాధనతో పటిసేధితో. వజ్జితబ్బేతి యే వజ్జేతుం సక్కా ‘‘అతిసమ్ముఖా అతిసమీపం ఉన్నతప్పదేసో’’తి, ఏతే. ఇతరే పన తస్సా పరిసాయ మహన్తభావేన న సక్కా పరిహరితుం.
4-5. Sabbaso cakkavāḷasahassehi sabbaso āgamma sabbaso sannisinnenāti sambandhavasena tayo vikappā yuttā, sabbaso cakkavāḷasahassehi dasahi dasahīti pana aniṭṭhasādhanato paṭisedhito. Vajjitabbeti ye vajjetuṃ sakkā ‘‘atisammukhā atisamīpaṃ unnatappadeso’’ti, ete. Itare pana tassā parisāya mahantabhāvena na sakkā pariharituṃ.
‘‘సబ్బఞేయ్య…పే॰… సమత్థా’’తి వత్వా తేసం దేసేతబ్బప్పకారజాననసమత్థాతి వచనం అత్తనా పటివిద్ధాకారస్స ధమ్మసామినాపి పరేసం దేసేతుం అసక్కుణేయ్యత్తా వుత్తం. అఞ్ఞథా సబ్బేపి సత్తా దిట్ఠసచ్చా ఏవ భవేయ్యుం. సబ్బఞేయ్యధమ్మానం యథాసభావజాననసమత్థతాదియేవ యథావుత్తబలం. తేసం గహణసమత్థతం దీపేతి, అధికవచనమఞ్ఞమత్థం బోధేతీతి అధిప్పాయో.
‘‘Sabbañeyya…pe… samatthā’’ti vatvā tesaṃ desetabbappakārajānanasamatthāti vacanaṃ attanā paṭividdhākārassa dhammasāmināpi paresaṃ desetuṃ asakkuṇeyyattā vuttaṃ. Aññathā sabbepi sattā diṭṭhasaccā eva bhaveyyuṃ. Sabbañeyyadhammānaṃ yathāsabhāvajānanasamatthatādiyeva yathāvuttabalaṃ. Tesaṃ gahaṇasamatthataṃ dīpeti, adhikavacanamaññamatthaṃ bodhetīti adhippāyo.
౬. తథాగతో వన్దనీయోతిఆదినా ‘‘నమస్సిత్వా’’తిఆదికిరియావిసేసానం తంతంసుత్తానురోధేన పవత్తితమాహ. సరీరసోభగ్గాదీతి ఆది-సద్దేన కల్యాణవాక్కరణతాఆధిపచ్చపరివారసమ్పత్తిఆది సఙ్గయ్హతి.
6. Tathāgato vandanīyotiādinā ‘‘namassitvā’’tiādikiriyāvisesānaṃ taṃtaṃsuttānurodhena pavattitamāha. Sarīrasobhaggādīti ādi-saddena kalyāṇavākkaraṇatāādhipaccaparivārasampattiādi saṅgayhati.
౭. అన్తరధాపేత్వాతి నిరోధేత్వా. నిరోధనఞ్చేత్థ ఉప్పాదకహేతుపరిహరణవసేన తేసం అనుప్పత్తికరణన్తి వేదితబ్బం. అత్థం పకాసయిస్సామీతి సమ్బన్ధోతి ‘‘సోసేత్వా’’తి పుబ్బకాలకిరియాయ అపరకాలకిరియాపేక్ఖతాయ వుత్తం.
7. Antaradhāpetvāti nirodhetvā. Nirodhanañcettha uppādakahetupariharaṇavasena tesaṃ anuppattikaraṇanti veditabbaṃ. Atthaṃ pakāsayissāmīti sambandhoti ‘‘sosetvā’’ti pubbakālakiriyāya aparakālakiriyāpekkhatāya vuttaṃ.
౮. దుక్కరభావం దీపేతున్తి అదుక్కరస్స తథాఅభియాచేతబ్బతాభావతోతి అధిప్పాయో. పారాజికసఙ్ఘాదిసేసానం సీలవిపత్తిభావతో థుల్లచ్చయాదీనఞ్చ యేభుయ్యేన ఆచారవిపత్తిభావతో ఆచారసీలానం తథా యోజనా కతా, తథా చారిత్తసీలస్స ఆచారసభావత్తా ఇతరం సభావేనేవ గహేత్వా దుతియా. అసక్కుణేయ్యన్తి విసుద్ధాచారాదిగుణసమన్నాగతేన సబ్రహ్మచారినా సద్ధమ్మచిరట్ఠితత్థం సాదరం అభియాచితేన తేన చ అభిధమ్మత్థప్పకాసనే సమత్థోతి యాథావతో పమాణితేన తబ్బిముఖభావో న సుకరోతి అధిప్పాయో.
8. Dukkarabhāvaṃdīpetunti adukkarassa tathāabhiyācetabbatābhāvatoti adhippāyo. Pārājikasaṅghādisesānaṃ sīlavipattibhāvato thullaccayādīnañca yebhuyyena ācāravipattibhāvato ācārasīlānaṃ tathā yojanā katā, tathā cārittasīlassa ācārasabhāvattā itaraṃ sabhāveneva gahetvā dutiyā. Asakkuṇeyyanti visuddhācārādiguṇasamannāgatena sabrahmacārinā saddhammaciraṭṭhitatthaṃ sādaraṃ abhiyācitena tena ca abhidhammatthappakāsane samatthoti yāthāvato pamāṇitena tabbimukhabhāvo na sukaroti adhippāyo.
౯. దేవదేవ-సద్దస్స అత్థో పట్ఠానసంవణ్ణనాటీకాయం విపఞ్చితోతి న విత్థారయిమ్హ.
9. Devadeva-saddassa attho paṭṭhānasaṃvaṇṇanāṭīkāyaṃ vipañcitoti na vitthārayimha.
౧౩. పఠమసఙ్గీతియం యా అట్ఠకథా సఙ్గీతాతి వచనేన సా భగవతో ధరమానకాలేపి అట్ఠకథా సంవిజ్జతి, తేన పాఠో వియ భగవంమూలికావాతి విఞ్ఞాయతి. ‘‘అభిధమ్మస్సా’’తి పదం ‘‘అత్థం పకాసయిస్సామీ’’తి ఏతదపేక్ఖన్తి ‘‘కస్స పన సా అట్ఠకథా’’తి పుచ్ఛిత్వా అధికారవసేన తమేవ అభిధమ్మపదం ఆకడ్ఢతి. ఆవుత్తిఆదివసేన వా అయమత్థో విభావేతబ్బో.
13. Paṭhamasaṅgītiyaṃ yā aṭṭhakathā saṅgītāti vacanena sā bhagavato dharamānakālepi aṭṭhakathā saṃvijjati, tena pāṭho viya bhagavaṃmūlikāvāti viññāyati. ‘‘Abhidhammassā’’ti padaṃ ‘‘atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etadapekkhanti ‘‘kassa pana sā aṭṭhakathā’’ti pucchitvā adhikāravasena tameva abhidhammapadaṃ ākaḍḍhati. Āvuttiādivasena vā ayamattho vibhāvetabbo.
౧౬. అరియమగ్గస్స బోజ్ఝఙ్గమగ్గఙ్గఝానఙ్గవిసేసం పాదకజ్ఝానమేవ నియమేతీతిఆదినయప్పవత్తో తిపిటకచూళనాగత్థేరవాదో ఆది-సద్దేన విపస్సనాయ ఆరమ్మణభూతా ఖన్ధా నియమేన్తి, పుగ్గలజ్ఝాసయో నియమేతీతి ఏవమాదయో మోరవాపివాసిమహాదత్తత్థేరతిపిటకచూళాభయత్థేరవాదాదయో సఙ్గయ్హన్తి. తప్పకాసనేనేవాతి అభిధమ్మస్స అత్థప్పకాసనేనేవ. సోతి మహావిహారవాసీనం వినిచ్ఛయో. తథాతి అసమ్మిస్సానాకులభావేన. అసమ్మిస్సానాకులభూతో వా వినిచ్ఛయో మహావిహారవాసీనం సన్తకభావేన, ఏతేన అభిధమ్మస్స అత్థప్పకాసనేనేవ మహావిహారవాసీనం వినిచ్ఛయో ఇధ అభినిప్ఫాదీయతీతి దస్సేతి. అథ వా తప్పకాసనేనేవాతి అసమ్మిస్సానాకులభావప్పకాసనేనేవ . సోతి పకాసియమానో అభిధమ్మత్థో. తథాతి మహావిహారవాసీనం వినిచ్ఛయభావేన. ఇమస్మిం అత్థవికప్పే ‘‘అసమ్మిస్సం అనాకులం అత్థం పకాసయిస్సామీ’’తి సమ్బన్ధనీయం.
16. Ariyamaggassa bojjhaṅgamaggaṅgajhānaṅgavisesaṃ pādakajjhānameva niyametītiādinayappavatto tipiṭakacūḷanāgattheravādo ādi-saddena vipassanāya ārammaṇabhūtā khandhā niyamenti, puggalajjhāsayo niyametīti evamādayo moravāpivāsimahādattattheratipiṭakacūḷābhayattheravādādayo saṅgayhanti. Tappakāsanenevāti abhidhammassa atthappakāsaneneva. Soti mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayo. Tathāti asammissānākulabhāvena. Asammissānākulabhūto vā vinicchayo mahāvihāravāsīnaṃ santakabhāvena, etena abhidhammassa atthappakāsaneneva mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayo idha abhinipphādīyatīti dasseti. Atha vā tappakāsanenevāti asammissānākulabhāvappakāsaneneva . Soti pakāsiyamāno abhidhammattho. Tathāti mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayabhāvena. Imasmiṃ atthavikappe ‘‘asammissaṃ anākulaṃ atthaṃ pakāsayissāmī’’ti sambandhanīyaṃ.
౧౭. అఞ్ఞఞ్చ సబ్బం అత్థప్పకాసనం హోతీతి తోసనం హోతీతి అత్థో. తేనేవాహ ‘‘సబ్బేన తేన తోసనం కతం హోతీ’’తి. యుత్తరూపా యోజనా.
17. Aññañcasabbaṃ atthappakāsanaṃ hotīti tosanaṃ hotīti attho. Tenevāha ‘‘sabbena tena tosanaṃ kataṃ hotī’’ti. Yuttarūpā yojanā.
వీసతిగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.
Vīsatigāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
టీకా • Tīkā / అభిధమ్మపిటక (టీకా) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ధమ్మసఙ్గణీ-మూలటీకా • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / వీసతిగాథావణ్ణనా • Vīsatigāthāvaṇṇanā