| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណី-មូលដីកា • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
។ នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស។
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
អភិធម្មបិដកេ
Abhidhammapiṭake
ធម្មសង្គណី-មូលដីកា
Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā
វីសតិគាថាវណ្ណនា
Vīsatigāthāvaṇṇanā
១. ធម្មសំវណ្ណនាយំ សត្ថរិ បណាមករណំ ធម្មស្ស ស្វាក្ខាតភាវេន សត្ថរិ បសាទជននត្ថំ, សត្ថុ ច អវិតថទេសនភាវប្បកាសនេន ធម្មេ បសាទជននត្ថំ។ តទុភយប្បសាទា ហិ ធម្មសម្បដិបត្តិ មហតោ ច អត្ថស្ស សិទ្ធិ ហោតីតិ។ អថ វា រតនត្តយបណាមវចនំ អត្តនោ រតនត្តយបសាទស្ស វិញ្ញាបនត្ថំ, តំ បន វិញ្ញូនំ ចិត្តារាធនត្ថំ, តំ អដ្ឋកថាយ គាហណត្ថំ, តំ សព្ពសម្បត្តិនិប្ផាទនត្ថន្តិ។ ឥទំ បន អាចរិយេន អធិប្បេតប្បយោជនំ អន្តរាយវិសោសនំ។ វក្ខតិ ហិ ‘‘និបច្ចការស្សេតស្ស…បេ.… អសេសតោ’’តិ។ រតនត្តយបណាមករណញ្ហិ អន្តរាយករាបុញ្ញវិឃាតករបុញ្ញវិសេសភាវតោ មង្គលភាវតោ ភយាទិឧបទ្ទវនិវារណតោ ច អន្តរាយវិសោសនេ សមត្ថំ ហោតិ។ កថំ បនេតស្សាបុញ្ញវិឃាតករាទិភាវោ វិជានិតព្ពោតិ? ‘‘យស្មិំ មហានាម សមយេ អរិយសាវកោ តថាគតំ អនុស្សរតិ, នេវស្ស តស្មិំ សមយេ រាគបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតី’’តិអាទិវចនតោ (អ. និ. ៦.១០; ១១.១១), ‘‘បូជា ច បូជនេយ្យានំ, ឯតំ មង្គលមុត្តម’’ន្តិ (ខុ. បា. ៥.៣; សុ. និ. ២៦២) ច, ‘‘ឯវំ ពុទ្ធំ សរន្តានំ, ធម្មំ សង្ឃញ្ច ភិក្ខវោ។ ភយំ វា ឆម្ភិតត្តំ វា, លោមហំសោ ន ហេស្សតី’’តិ (សំ. និ. ១.២៤៩) ច វចនតោតិ។
1. Dhammasaṃvaṇṇanāyaṃ satthari paṇāmakaraṇaṃ dhammassa svākkhātabhāvena satthari pasādajananatthaṃ, satthu ca avitathadesanabhāvappakāsanena dhamme pasādajananatthaṃ. Tadubhayappasādā hi dhammasampaṭipatti mahato ca atthassa siddhi hotīti. Atha vā ratanattayapaṇāmavacanaṃ attano ratanattayapasādassa viññāpanatthaṃ, taṃ pana viññūnaṃ cittārādhanatthaṃ, taṃ aṭṭhakathāya gāhaṇatthaṃ, taṃ sabbasampattinipphādanatthanti. Idaṃ pana ācariyena adhippetappayojanaṃ antarāyavisosanaṃ. Vakkhati hi ‘‘nipaccakārassetassa…pe… asesato’’ti. Ratanattayapaṇāmakaraṇañhi antarāyakarāpuññavighātakarapuññavisesabhāvato maṅgalabhāvato bhayādiupaddavanivāraṇato ca antarāyavisosane samatthaṃ hoti. Kathaṃ panetassāpuññavighātakarādibhāvo vijānitabboti? ‘‘Yasmiṃ mahānāma samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hotī’’tiādivacanato (a. ni. 6.10; 11.11), ‘‘pūjā ca pūjaneyyānaṃ, etaṃ maṅgalamuttama’’nti (khu. pā. 5.3; su. ni. 262) ca, ‘‘evaṃ buddhaṃ sarantānaṃ, dhammaṃ saṅghañca bhikkhavo. Bhayaṃ vā chambhitattaṃ vā, lomahaṃso na hessatī’’ti (saṃ. ni. 1.249) ca vacanatoti.
តត្ថ យស្ស សត្ថុនោ បណាមំ កត្តុកាមោ, តស្ស គុណវិសេសទស្សនត្ថំ ‘‘ករុណា វិយា’’តិអាទិមាហ។ គុណវិសេសវា ហិ បណាមារហោ ហោតិ, បណាមារហេ ច កតោ បណាមោ វុត្តប្បយោជនសិទ្ធិករោវ ហោតីតិ។ ភគវតោ ច ទេសនា វិនយបិដកេ ករុណាប្បធានា, សុត្តន្តបិដកេ បញ្ញាករុណាប្បធានា។ តេនេវ ច ការណេន វិនយបិដកស្ស សំវណ្ណនំ ករោន្តេន ករុណាប្បធានា ភគវតោ ថោមនា កតា, អាគមសំវណ្ណនញ្ច ករោន្តេន ឧភយប្បធានា, អភិធម្មទេសនា បន បញ្ញាប្បធានាតិ កត្វា បញ្ញាប្បធានមេវ ថោមនំ ករោន្តោ ‘‘ករុណា វិយ សត្តេសូ’’តិ ករុណំ ឧបមាភាវេន គហេត្វា បញ្ញាយ ថោមេតិ។
Tattha yassa satthuno paṇāmaṃ kattukāmo, tassa guṇavisesadassanatthaṃ ‘‘karuṇā viyā’’tiādimāha. Guṇavisesavā hi paṇāmāraho hoti, paṇāmārahe ca kato paṇāmo vuttappayojanasiddhikarova hotīti. Bhagavato ca desanā vinayapiṭake karuṇāppadhānā, suttantapiṭake paññākaruṇāppadhānā. Teneva ca kāraṇena vinayapiṭakassa saṃvaṇṇanaṃ karontena karuṇāppadhānā bhagavato thomanā katā, āgamasaṃvaṇṇanañca karontena ubhayappadhānā, abhidhammadesanā pana paññāppadhānāti katvā paññāppadhānameva thomanaṃ karonto ‘‘karuṇā viya sattesū’’ti karuṇaṃ upamābhāvena gahetvā paññāya thometi.
តត្ថ ករុណា វិយាតិ និទស្សនវចនមេតំ, យស្ស យថា ករុណា សព្ពេសុ សត្តេសុ បវត្តិត្ថ, ឯវំ សព្ពេសុ ញេយ្យធម្មេសុ បញ្ញាបិ បវត្តិត្ថាតិ អត្ថោ។ សត្តេសូតិ វិសយនិទស្សនមេតំ។ បញ្ញាតិ និទស្សេតព្ពធម្មនិទស្សនំ។ យស្សាតិ តទធិដ្ឋានបុគ្គលនិទស្សនំ។ មហេសិនោតិ តព្ពិសេសនំ។ ញេយ្យធម្មេសូតិ បញ្ញាវិសយនិទស្សនំ។ សព្ពេសូតិ តព្ពិសេសនំ។ បវត្តិត្ថាតិ កិរិយានិទស្សនំ។ យថារុចីតិ វសីភាវនិទស្សនំ។
Tattha karuṇā viyāti nidassanavacanametaṃ, yassa yathā karuṇā sabbesu sattesu pavattittha, evaṃ sabbesu ñeyyadhammesu paññāpi pavattitthāti attho. Sattesūti visayanidassanametaṃ. Paññāti nidassetabbadhammanidassanaṃ. Yassāti tadadhiṭṭhānapuggalanidassanaṃ. Mahesinoti tabbisesanaṃ. Ñeyyadhammesūti paññāvisayanidassanaṃ. Sabbesūti tabbisesanaṃ. Pavattitthāti kiriyānidassanaṃ. Yathārucīti vasībhāvanidassanaṃ.
តត្ថ កិរតីតិ ករុណា, បរទុក្ខំ វិក្ខិបតិ អបនេតីតិ អត្ថោ។ រូបាទីសុ សត្តា វិសត្តាតិ សត្តា។ តស្សា បន បញ្ញត្តិយា ខន្ធសន្តានេ និរុឡ្ហភាវតោ និច្ឆន្ទរាគាបិ ‘‘សត្តា’’តិ វុច្ចន្តិ។ បជានាតីតិ បញ្ញា, យថាសភាវំ បការេហិ បដិវិជ្ឈតីតិ អត្ថោ។ យស្សាតិ អនិយមនំ។ ‘‘តស្ស បាទេ នមស្សិត្វា’’តិ ឯតេន និយមនំ វេទិតព្ពំ។ មហេសីតិ មហន្តេ សីលក្ខន្ធាទយោ ឯសិ គវេសីតិ មហេសិ។ ញាតព្ពាតិ ញេយ្យា, សភាវធារណាទិនា អត្ថេន ធម្មា។ តត្ថ ‘‘ញេយ្យា’’តិ វចនេន ធម្មានំ អញេយ្យត្តំ បដិក្ខិបតិ។ ‘‘ធម្មា’’តិ វចនេន ញេយ្យានំ សត្តជីវាទិភាវំ បដិក្ខិបតិ។ ញេយ្យា ច តេ ធម្មា ចាតិ ញេយ្យធម្មា។ សព្ពេសូតិ អនវសេសបរិយាទានំ។ តេន អញ្ញាតាភាវំ ទស្សេតិ។ បវត្តិត្ថាតិ ឧប្បជ្ជិត្ថ។ យថារុចីតិ យា យា រុចិ យថារុចិ, រុចីតិ ច ឥច្ឆា, កត្តុកាមតា សា។ យា យា បវត្តា តប្បភេទា, យថា វា រុចិ តថា, រុចិអនុរូបំ បវត្តា ‘‘យថារុចិ បវត្តិត្ថា’’តិ វុច្ចតិ។ យថា យថា វា រុចិ បវត្តា, តថា តថា បវត្តា បញ្ញា ‘‘យថារុចិ បវត្តិត្ថា’’តិ វុច្ចតិ។
Tattha kiratīti karuṇā, paradukkhaṃ vikkhipati apanetīti attho. Rūpādīsu sattā visattāti sattā. Tassā pana paññattiyā khandhasantāne niruḷhabhāvato nicchandarāgāpi ‘‘sattā’’ti vuccanti. Pajānātīti paññā, yathāsabhāvaṃ pakārehi paṭivijjhatīti attho. Yassāti aniyamanaṃ. ‘‘Tassa pāde namassitvā’’ti etena niyamanaṃ veditabbaṃ. Mahesīti mahante sīlakkhandhādayo esi gavesīti mahesi. Ñātabbāti ñeyyā, sabhāvadhāraṇādinā atthena dhammā. Tattha ‘‘ñeyyā’’ti vacanena dhammānaṃ añeyyattaṃ paṭikkhipati. ‘‘Dhammā’’ti vacanena ñeyyānaṃ sattajīvādibhāvaṃ paṭikkhipati. Ñeyyā ca te dhammā cāti ñeyyadhammā. Sabbesūti anavasesapariyādānaṃ. Tena aññātābhāvaṃ dasseti. Pavattitthāti uppajjittha. Yathārucīti yā yā ruci yathāruci, rucīti ca icchā, kattukāmatā sā. Yā yā pavattā tappabhedā, yathā vā ruci tathā, rucianurūpaṃ pavattā ‘‘yathāruci pavattitthā’’ti vuccati. Yathā yathā vā ruci pavattā, tathā tathā pavattā paññā ‘‘yathāruci pavattitthā’’ti vuccati.
តត្ថ ភគវតិ បវត្តាវ ករុណា ភគវតោ បញ្ញាយ និទស្សនន្តិ គហេតព្ពា។ សា ហិ អសាធារណា មហាករុណា, ន អញ្ញា។ យស្សាតិ ច ករុណាបញ្ញានំ ឧភិន្នម្បិ អាធារបុគ្គលនិទស្សនំ។ ន ហិ និរាធារា ករុណា អត្ថីតិ ‘‘ករុណា’’តិ វុត្តេ តទាធារភូតោ បុគ្គលោ និទស្សេតព្ពោ ហោតិ, សោ ច ឥធ អញ្ញោ វុត្តោ នត្ថិ, ន ច អាសន្នំ វជ្ជេត្វា ទូរស្ស គហណេ បយោជនំ អត្ថីតិ ‘‘យស្សា’’តិ និទស្សិតបុគ្គលោវ ករុណាយ អាធារោ។ តេន ឥទំ វុត្តំ ហោតិ ‘‘យស្ស អត្តនោ ករុណា វិយ បញ្ញាបិ បវត្តិត្ថា’’តិ។ កថំ បន ករុណា សត្តេសុ បវត្តិត្ថ យថា បញ្ញាបិ ធម្មេសុ បវត្តិត្ថាតិ? និរវសេសតោ យថារុចិ ច។ ភគវតោ ហិ ករុណា កញ្ចិ សត្តំ អវជ្ជេត្វា សព្ពេសុ សត្តេសុ និរវសេសេសុ បវត្តតិ, បវត្តមានា ច រុចិវសេន ឯកស្មិំ អនេកេសុ ច អញ្ញេហិ អសាធារណា បវត្តតិ។ ន ហិ អញ្ញេសំ ‘‘មហោឃបក្ខន្ទានំ សត្តានំ នត្ថញ្ញោ កោចិ ឱឃា ឧទ្ធតា អញ្ញត្រ មយា’’តិ បស្សន្តានំ ករុណោក្កមនំ ហោតិ យថា ភគវតោតិ។ បញ្ញាបិ ភគវតោ សព្ពេសុ ធម្មេសុ និរវសេសេសុ បវត្តតិ, បវត្តមានា ច ឯកស្មិំ អនេកេសុ ច ធម្មេសុ សភាវកិច្ចាទិជាននេន អនាវរណា អសាធារណា បវត្តតិ យថារុចិ, យថា ច បស្សន្តស្ស ភគវតោ ករុណា យថារុចិ បវត្តតិ។ តំ សព្ពំ បដិសម្ភិទាមគ្គេ មហាករុណាញាណវិភង្គវសេន ជានិតព្ពំ, បញ្ញាយ ច យថារុចិ បវត្តិ សេសាសាធារណញាណវិភង្គាទិវសេន។ បញ្ញាគហណេន ច តីសុ កាលេសុ អប្បដិហតញាណំ ចតុសច្ចញាណំ ចតុបដិសម្ភិទាញាណំ, ករុណាគហណេន មហាករុណាសមាបត្តិញាណស្ស គហិតត្តា តំ វជ្ជេត្វា អញ្ញានិ អសាធារណញាណានិ ចតុវេសារជ្ជញាណំ ទសពលានិ ឆ អភិញ្ញា ចតុចត្តាលីស ញាណវត្ថូនិ សត្តសត្តតិ ញាណវត្ថូនីតិ ឯវមាទយោ អនេកេ បញ្ញាប្បភេទា សង្គយ្ហន្តិ, តស្មា តស្សា តស្សា បញ្ញាយ បវត្តិវសេន យថារុចិ បវត្តិ វេទិតព្ពា។ តេនាហ ‘‘ករុណា វិយ…បេ.… យថារុចី’’តិ។
Tattha bhagavati pavattāva karuṇā bhagavato paññāya nidassananti gahetabbā. Sā hi asādhāraṇā mahākaruṇā, na aññā. Yassāti ca karuṇāpaññānaṃ ubhinnampi ādhārapuggalanidassanaṃ. Na hi nirādhārā karuṇā atthīti ‘‘karuṇā’’ti vutte tadādhārabhūto puggalo nidassetabbo hoti, so ca idha añño vutto natthi, na ca āsannaṃ vajjetvā dūrassa gahaṇe payojanaṃ atthīti ‘‘yassā’’ti nidassitapuggalova karuṇāya ādhāro. Tena idaṃ vuttaṃ hoti ‘‘yassa attano karuṇā viya paññāpi pavattitthā’’ti. Kathaṃ pana karuṇā sattesu pavattittha yathā paññāpi dhammesu pavattitthāti? Niravasesato yathāruci ca. Bhagavato hi karuṇā kañci sattaṃ avajjetvā sabbesu sattesu niravasesesu pavattati, pavattamānā ca rucivasena ekasmiṃ anekesu ca aññehi asādhāraṇā pavattati. Na hi aññesaṃ ‘‘mahoghapakkhandānaṃ sattānaṃ natthañño koci oghā uddhatā aññatra mayā’’ti passantānaṃ karuṇokkamanaṃ hoti yathā bhagavatoti. Paññāpi bhagavato sabbesu dhammesu niravasesesu pavattati, pavattamānā ca ekasmiṃ anekesu ca dhammesu sabhāvakiccādijānanena anāvaraṇā asādhāraṇā pavattati yathāruci, yathā ca passantassa bhagavato karuṇā yathāruci pavattati. Taṃ sabbaṃ paṭisambhidāmagge mahākaruṇāñāṇavibhaṅgavasena jānitabbaṃ, paññāya ca yathāruci pavatti sesāsādhāraṇañāṇavibhaṅgādivasena. Paññāgahaṇena ca tīsu kālesu appaṭihatañāṇaṃ catusaccañāṇaṃ catupaṭisambhidāñāṇaṃ, karuṇāgahaṇena mahākaruṇāsamāpattiñāṇassa gahitattā taṃ vajjetvā aññāni asādhāraṇañāṇāni catuvesārajjañāṇaṃ dasabalāni cha abhiññā catucattālīsa ñāṇavatthūni sattasattati ñāṇavatthūnīti evamādayo aneke paññāppabhedā saṅgayhanti, tasmā tassā tassā paññāya pavattivasena yathāruci pavatti veditabbā. Tenāha ‘‘karuṇā viya…pe… yathārucī’’ti.
តត្ថ ករុណាគហណេន មហាពោធិយា មូលំ ទស្សេតិ។ មហាទុក្ខសម្ពាធប្បដិបន្នញ្ហិ សត្តនិកាយំ ទិស្វា ‘‘តស្ស នត្ថញ្ញោ កោចិ សរណំ, អហមេតំ មុត្តោ មោចេស្សាមី’’តិ ករុណាយ សញ្ចោទិតមានសោ អភិនីហារំ ទីបង្ករស្ស ភគវតោ បាទមូលេ កត្វា ពោធិសម្ភារេ សមោធានេត្វា អនុបុព្ពេន សម្ពោធិំ បត្តោតិ ករុណា មហាពោធិយា មូលន្តិ។ សត្តេសូតិ ឯតេន មហាពោធិយា បយោជនំ ទស្សេតិ។ សត្តា ហិ មហាពោធិំ បយោជេន្តិ។ សត្តសន្តារណត្ថញ្ហិ សព្ពញ្ញុតា អភិបត្ថិតា។ យថាហ –
Tattha karuṇāgahaṇena mahābodhiyā mūlaṃ dasseti. Mahādukkhasambādhappaṭipannañhi sattanikāyaṃ disvā ‘‘tassa natthañño koci saraṇaṃ, ahametaṃ mutto mocessāmī’’ti karuṇāya sañcoditamānaso abhinīhāraṃ dīpaṅkarassa bhagavato pādamūle katvā bodhisambhāre samodhānetvā anupubbena sambodhiṃ pattoti karuṇā mahābodhiyā mūlanti. Sattesūti etena mahābodhiyā payojanaṃ dasseti. Sattā hi mahābodhiṃ payojenti. Sattasantāraṇatthañhi sabbaññutā abhipatthitā. Yathāha –
‘‘កិំ មេ ឯកេន តិណ្ណេន, បុរិសេន ថាមទស្សិនា;
‘‘Kiṃ me ekena tiṇṇena, purisena thāmadassinā;
សព្ពញ្ញុតំ បាបុណិត្វា, សន្តារេស្សំ សទេវក’’ន្តិ។ (ពុ. វំ. ២. ៥៦);
Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, santāressaṃ sadevaka’’nti. (bu. vaṃ. 2. 56);
បញ្ញាគហណេន មហាពោធិំ ទស្សេតិ។ សព្ពញ្ញុតាយ ហិ បទដ្ឋានភូតំ មគ្គញាណំ, មគ្គញាណបទដ្ឋានញ្ច សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ ‘‘មហាពោធី’’តិ វុច្ចតីតិ។ ញេយ្យធម្មេសុ សព្ពេសូតិ ឯតេន សន្តារេតព្ពានំ សត្តានំ អភិញ្ញេយ្យបរិញ្ញេយ្យបហាតព្ពភាវេតព្ពសច្ឆិកាតព្ពេ ខន្ធាយតនធាតុសច្ចិន្ទ្រិយបដិច្ចសមុប្បាទសតិបដ្ឋានាទិភេទេ កុសលាទិភេទេ ច សព្ពធម្មេ ទស្សេតិ។ បវត្តិត្ថ យថារុចីតិ ឯតេន បដិវេធបច្ចវេក្ខណបុព្ពង្គមទេសនាញាណប្បវត្តិទីបនេន បយោជនសម្បត្តិំ ទស្សេតិ។ សព្ពធម្មានញ្ហិ បដិវេធញាណំ ពោធិបល្លង្កេ អហោសិ។ មគ្គញាណមេវ ហិ តន្តិ។ បច្ចវេក្ខណញាណញ្ច វិសេសេន រតនឃរសត្តាហេ អហោសិ។ ឯវំ បដិវិទ្ធបច្ចវេក្ខិតានំ ធម្មានំ ធម្មចក្កប្បវត្តនាទីសុ ទេសនាញាណំ អហោសិ, វិសេសេន ច បណ្ឌុកម្ពលសិលាយំ សត្តប្បករណទេសនាយន្តិ។ ទេសនាញាណេន ច ទេសេន្តោ ភគវា សត្តេសុ ហិតបដិបត្តិំ បដិបជ្ជតីតិ។ ឯតេន សព្ពេន អត្តហិតបដិបត្តិំ បរហិតបដិបត្តិញ្ច ទស្សេតិ។ មហាពោធិទស្សនេន ហិ អត្តហិតបដិបត្តិ, ឥតរេហិបិ បរហិតបដិបត្តិ ទស្សិតាតិ។ តេន អត្តហិតបដិបន្នាទីសុ ចតូសុ បុគ្គលេសុ ភគវតោ ចតុត្ថបុគ្គលភាវំ ទស្សេតិ, តេន ច អនុត្តរទក្ខិណេយ្យភាវំ និរតិសយបណាមារហភាវញ្ច អត្តនោ ច កិរិយាយ ខេត្តង្គតភាវំ ទស្សេតិ។
Paññāgahaṇena mahābodhiṃ dasseti. Sabbaññutāya hi padaṭṭhānabhūtaṃ maggañāṇaṃ, maggañāṇapadaṭṭhānañca sabbaññutaññāṇaṃ ‘‘mahābodhī’’ti vuccatīti. Ñeyyadhammesu sabbesūti etena santāretabbānaṃ sattānaṃ abhiññeyyapariññeyyapahātabbabhāvetabbasacchikātabbe khandhāyatanadhātusaccindriyapaṭiccasamuppādasatipaṭṭhānādibhede kusalādibhede ca sabbadhamme dasseti. Pavattittha yathārucīti etena paṭivedhapaccavekkhaṇapubbaṅgamadesanāñāṇappavattidīpanena payojanasampattiṃ dasseti. Sabbadhammānañhi paṭivedhañāṇaṃ bodhipallaṅke ahosi. Maggañāṇameva hi tanti. Paccavekkhaṇañāṇañca visesena ratanagharasattāhe ahosi. Evaṃ paṭividdhapaccavekkhitānaṃ dhammānaṃ dhammacakkappavattanādīsu desanāñāṇaṃ ahosi, visesena ca paṇḍukambalasilāyaṃ sattappakaraṇadesanāyanti. Desanāñāṇena ca desento bhagavā sattesu hitapaṭipattiṃ paṭipajjatīti. Etena sabbena attahitapaṭipattiṃ parahitapaṭipattiñca dasseti. Mahābodhidassanena hi attahitapaṭipatti, itarehipi parahitapaṭipatti dassitāti. Tena attahitapaṭipannādīsu catūsu puggalesu bhagavato catutthapuggalabhāvaṃ dasseti, tena ca anuttaradakkhiṇeyyabhāvaṃ niratisayapaṇāmārahabhāvañca attano ca kiriyāya khettaṅgatabhāvaṃ dasseti.
ឯត្ថ ច ករុណាគហណេន លោកិយេសុ មហគ្គតភាវប្បត្តាសាធារណគុណទីបនតោ សព្ពលោកិយគុណសម្បត្តិ ភគវតោ ទស្សិតា ហោតិ, បញ្ញាគហណេនបិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបទដ្ឋានមគ្គញាណទីបនតោ សព្ពលោកុត្តរគុណសម្បត្តិ។ ករុណាវចនេន ច ឧបគមនំ និរុបក្កិលេសំ, បញ្ញាវចនេន អបគមនំ ទស្សេតិ។ ឧបគមនំ ទស្សេន្តោ ច លោកេ សញ្ជាតសំវឌ្ឍភាវំ ទស្សេតិ, អបគមនំ ទស្សេន្តោ លោកេន អនុបលិត្តតំ។ ‘‘ករុណា វិយ សត្តេសូ’’តិ ច លោកសមញ្ញានុរូបំ ភគវតោ បវត្តិំ ទស្សេតិ, ‘‘ញេយ្យធម្មេសុ សព្ពេសុ យថារុចិ បញ្ញា បវត្តិត្ថា’’តិ ឯតេន សមញ្ញាយ អនតិធាវនំ។ សព្ពធម្មសភាវានវពោធេ ហិ សតិ សមញ្ញំ អតិធាវិត្វា ‘‘សត្តោ ជីវោ អត្ថី’’តិ បរាមសនំ ហោតីតិ។ សព្ពេសញ្ច ពុទ្ធគុណានំ ករុណា អាទិ តន្និទានភាវតោ, បញ្ញា បរិយោសានំ តតោ ឧត្តរិករណីយាភាវតោ។ អាទិបរិយោសានទស្សនេន ច សព្ពេ ពុទ្ធគុណា ទស្សិតាវ ហោន្តិ។ ករុណាគហណេន ច សីលក្ខន្ធបុព្ពង្គមោ សមាធិក្ខន្ធោ ទស្សិតោ ហោតិ។ ករុណានិទានញ្ហិ សីលំ តតោ បាណាតិបាតាទិវិរតិប្បវត្តិតោ តស្សា ច ឈានត្តយសម្បយោគតោ។ បញ្ញាវចនេន បញ្ញាក្ខន្ធោ។ សីលញ្ច សព្ពពុទ្ធគុណានំ អាទិ, សមាធិ មជ្ឈំ, បញ្ញា បរិយោសានន្តិ ឯវម្បិ អាទិមជ្ឈបរិយោសានកល្យាណា សព្ពេ ពុទ្ធគុណា ទស្សិតា ហោន្តិ។
Ettha ca karuṇāgahaṇena lokiyesu mahaggatabhāvappattāsādhāraṇaguṇadīpanato sabbalokiyaguṇasampatti bhagavato dassitā hoti, paññāgahaṇenapi sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānamaggañāṇadīpanato sabbalokuttaraguṇasampatti. Karuṇāvacanena ca upagamanaṃ nirupakkilesaṃ, paññāvacanena apagamanaṃ dasseti. Upagamanaṃ dassento ca loke sañjātasaṃvaḍḍhabhāvaṃ dasseti, apagamanaṃ dassento lokena anupalittataṃ. ‘‘Karuṇā viya sattesū’’ti ca lokasamaññānurūpaṃ bhagavato pavattiṃ dasseti, ‘‘ñeyyadhammesu sabbesu yathāruci paññā pavattitthā’’ti etena samaññāya anatidhāvanaṃ. Sabbadhammasabhāvānavabodhe hi sati samaññaṃ atidhāvitvā ‘‘satto jīvo atthī’’ti parāmasanaṃ hotīti. Sabbesañca buddhaguṇānaṃ karuṇā ādi tannidānabhāvato, paññā pariyosānaṃ tato uttarikaraṇīyābhāvato. Ādipariyosānadassanena ca sabbe buddhaguṇā dassitāva honti. Karuṇāgahaṇena ca sīlakkhandhapubbaṅgamo samādhikkhandho dassito hoti. Karuṇānidānañhi sīlaṃ tato pāṇātipātādiviratippavattito tassā ca jhānattayasampayogato. Paññāvacanena paññākkhandho. Sīlañca sabbabuddhaguṇānaṃ ādi, samādhi majjhaṃ, paññā pariyosānanti evampi ādimajjhapariyosānakalyāṇā sabbe buddhaguṇā dassitā honti.
២. ឯវំ សង្ខេបេន សព្ពពុទ្ធគុណេហិ ភគវន្តំ ថោមេត្វា យស្សា សំវណ្ណនំ កត្តុកាមោ, តាយ អភិធម្មទេសនាយ អញ្ញេហិ អសាធារណាយ ថោមេតុំ ‘‘ទយាយ តាយា’’តិអាទិមាហ។ តស្សា បន ទេសនាយ និទានញ្ច សមុដ្ឋានញ្ច ទស្សេតុំ ‘‘ទយាយ តាយា’’តិអាទិ វុត្តំ។ និទានញ្ច ទុវិធំ អព្ភន្តរំ ពាហិរញ្ចាតិ។ អព្ភន្តរំ ករុណា, ពាហិរំ ទេសកាលាទិ។ សមុដ្ឋានំ ទេសនាបញ្ញា។ តត្ថ អព្ភន្តរនិទានំ ទស្សេន្តោ ‘‘ទយាយ តាយ សត្តេសុ, សមុស្សាហិតមានសោ’’តិ អាហ។ តត្ថ ទយាតិ ករុណា អធិប្បេតា។ តាយ ហិ សមុស្សាហិតោ អភិធម្មកថាមគ្គំ សម្បវត្តយីតិ។ តាយាតិ អយំ ត-សទ្ទោ បុព្ពេ វុត្តស្ស បដិនិទ្ទេសោ ហោតិ។
2. Evaṃ saṅkhepena sabbabuddhaguṇehi bhagavantaṃ thometvā yassā saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo, tāya abhidhammadesanāya aññehi asādhāraṇāya thometuṃ ‘‘dayāya tāyā’’tiādimāha. Tassā pana desanāya nidānañca samuṭṭhānañca dassetuṃ ‘‘dayāya tāyā’’tiādi vuttaṃ. Nidānañca duvidhaṃ abbhantaraṃ bāhirañcāti. Abbhantaraṃ karuṇā, bāhiraṃ desakālādi. Samuṭṭhānaṃ desanāpaññā. Tattha abbhantaranidānaṃ dassento ‘‘dayāya tāya sattesu, samussāhitamānaso’’ti āha. Tattha dayāti karuṇā adhippetā. Tāya hi samussāhito abhidhammakathāmaggaṃ sampavattayīti. Tāyāti ayaṃ ta-saddo pubbe vuttassa paṭiniddeso hoti.
បុរិមគាថាយ ច បធានភាវេន បញ្ញា និទ្ទិដ្ឋា, តព្ពិសេសនភាវេន ករុណា។ សា ហិ តស្សា និទស្សនភូតា អប្បធានា តំ វិសេសេត្វា វិនិវត្តា, តស្មា ‘‘តាយា’’តិ បដិនិទ្ទេសំ នារហតិ។ យា ច បធានភូតា បញ្ញា, សា ទេសនាយ សមុដ្ឋានំ, ន សមុស្សាហិនីតិ តស្សា ច បដិនិទ្ទេសោ ន យុត្តោតិ? បញ្ញាយ តាវ បដិនិទ្ទេសោ ន យុត្តោតិ សុវុត្តមេតំ, ករុណាយ បន បដិនិទ្ទេសោ នោ ន យុត្តោ ‘‘ទយាយ តាយា’’តិ ទ្វិន្នំ បទានំ សមានាធិករណភាវតោ។ សមានាធិករណានញ្ហិ ទ្វិន្នំ បទានំ រូបក្ខន្ធាទីនំ វិយ វិសេសនវិសេសិតព្ពភាវោ ហោតិ។ រូប-សទ្ទោ ហិ អញ្ញក្ខន្ធនិវត្តនត្ថំ វុច្ចមានោ វិសេសនំ ហោតិ, ខន្ធ-សទ្ទោ ច និវត្តេតព្ពគហេតព្ពសាធារណវចនភាវតោ វិសេសិតព្ពោ, ឯវមិធាបិ ‘‘ទយាយ តាយា’’តិ ទ្វិន្នំ បទានំ ឯកវិភត្តិយុត្តានំ សមានាធិករណភាវតោ វិសេសនវិសេសិតព្ពភាវោ ហោតិ។ តត្ថ ទយា សមុស្សាហិនីតិ បធានា, និវត្តេតព្ពគហេតព្ពសាធារណវចនញ្ចិទំ។ តស្មា ‘‘ទយាយា’’តិ វិសេសិតព្ពវចនមេតំ, តស្ស ច យថា វិសេសនំ ហោតិ ‘‘តាយា’’តិ ឥទំ វចនំ, តថា តស្ស បដិនិទ្ទេសភាវោ យោជេតព្ពោ។ ន ហិ បញ្ញាបដិនិទ្ទេសភាវេ ទយាវិសេសនំ ត-សទ្ទោ ហោតិ, ករុណាបដិនិទ្ទេសភាវេ ច ហោតីតិ។ បធានញ្ច បញ្ញំ វជ្ជេត្វា ‘‘ទយាយា’’តិ ឯតេន សម្ពជ្ឈមានោ ‘‘តាយា’’តិ អយំ ត-សទ្ទោ អប្បធានាយ ករុណាយ បដិនិទ្ទេសោ ភវិតុមរហតិ។ អយមេត្ថ អត្ថោ – យាយ ទយាយ សមុស្សាហិតោ, ន សា យា កាចិ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស បន និទស្សនភូតា មហាករុណា, តាយ សមុស្សាហិតោតិ។
Purimagāthāya ca padhānabhāvena paññā niddiṭṭhā, tabbisesanabhāvena karuṇā. Sā hi tassā nidassanabhūtā appadhānā taṃ visesetvā vinivattā, tasmā ‘‘tāyā’’ti paṭiniddesaṃ nārahati. Yā ca padhānabhūtā paññā, sā desanāya samuṭṭhānaṃ, na samussāhinīti tassā ca paṭiniddeso na yuttoti? Paññāya tāva paṭiniddeso na yuttoti suvuttametaṃ, karuṇāya pana paṭiniddeso no na yutto ‘‘dayāya tāyā’’ti dvinnaṃ padānaṃ samānādhikaraṇabhāvato. Samānādhikaraṇānañhi dvinnaṃ padānaṃ rūpakkhandhādīnaṃ viya visesanavisesitabbabhāvo hoti. Rūpa-saddo hi aññakkhandhanivattanatthaṃ vuccamāno visesanaṃ hoti, khandha-saddo ca nivattetabbagahetabbasādhāraṇavacanabhāvato visesitabbo, evamidhāpi ‘‘dayāya tāyā’’ti dvinnaṃ padānaṃ ekavibhattiyuttānaṃ samānādhikaraṇabhāvato visesanavisesitabbabhāvo hoti. Tattha dayā samussāhinīti padhānā, nivattetabbagahetabbasādhāraṇavacanañcidaṃ. Tasmā ‘‘dayāyā’’ti visesitabbavacanametaṃ, tassa ca yathā visesanaṃ hoti ‘‘tāyā’’ti idaṃ vacanaṃ, tathā tassa paṭiniddesabhāvo yojetabbo. Na hi paññāpaṭiniddesabhāve dayāvisesanaṃ ta-saddo hoti, karuṇāpaṭiniddesabhāve ca hotīti. Padhānañca paññaṃ vajjetvā ‘‘dayāyā’’ti etena sambajjhamāno ‘‘tāyā’’ti ayaṃ ta-saddo appadhānāya karuṇāya paṭiniddeso bhavitumarahati. Ayamettha attho – yāya dayāya samussāhito, na sā yā kāci, sabbaññutaññāṇassa pana nidassanabhūtā mahākaruṇā, tāya samussāhitoti.
កថំ បន ករុណា ‘‘ទយា’’តិ ញាតព្ពា, ននុ វុត្តំ ‘‘ទយាបន្នោ’’តិ ឯតស្ស អដ្ឋកថាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៨) ‘‘មេត្តចិត្តតំ អាបន្នោ’’តិ, តស្មា ទយា មេត្តាតិ យុជ្ជេយ្យ, ន ករុណាតិ? យទិ ឯវំ ‘‘អទយាបន្នោ’’តិ ឯតស្ស អដ្ឋកថាយំ ‘‘និក្ករុណតំ អាបន្នោ’’តិ វុត្តន្តិ ទយា មេត្តាតិ ច ន យុជ្ជេយ្យ, តស្មា ទយា-សទ្ទោ យត្ថ យត្ថ បវត្តតិ, តត្ថ តត្ថ អធិប្បាយវសេន យោជេតព្ពោ។ ទយា-សទ្ទោ ហិ អនុរក្ខណត្ថំ អន្តោនីតំ កត្វា បវត្តមានោ មេត្តាយ ច ករុណាយ ច បវត្តតីតិ នោ ន យុជ្ជតិ។ ឯវញ្ហិ អដ្ឋកថានំ អវិរោធោ ហោតីតិ។ ករុណា ច ទេសនាយ និទានភាវេន វុត្តា, ន មេត្តា ‘‘អច្ចន្តមេវ ហិ តំ សមយំ ភគវា ករុណាវិហារេន វិហាសី’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.១; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១ មូលបរិយាយសុត្តវណ្ណនា; សំ. និ. អដ្ឋ. ១.១.១; អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.១) ឯវមាទីសុ, តស្មា ឥធ ករុណាវ ទយាវចនេន គហិតាតិ វេទិតព្ពា។ សា ហិ សមុស្សាហិនី, ន មេត្តា, មេត្តា បន បញ្ញាគតិកបវត្តិនី ហោតីតិ។
Kathaṃ pana karuṇā ‘‘dayā’’ti ñātabbā, nanu vuttaṃ ‘‘dayāpanno’’ti etassa aṭṭhakathāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 1.8) ‘‘mettacittataṃ āpanno’’ti, tasmā dayā mettāti yujjeyya, na karuṇāti? Yadi evaṃ ‘‘adayāpanno’’ti etassa aṭṭhakathāyaṃ ‘‘nikkaruṇataṃ āpanno’’ti vuttanti dayā mettāti ca na yujjeyya, tasmā dayā-saddo yattha yattha pavattati, tattha tattha adhippāyavasena yojetabbo. Dayā-saddo hi anurakkhaṇatthaṃ antonītaṃ katvā pavattamāno mettāya ca karuṇāya ca pavattatīti no na yujjati. Evañhi aṭṭhakathānaṃ avirodho hotīti. Karuṇā ca desanāya nidānabhāvena vuttā, na mettā ‘‘accantameva hi taṃ samayaṃ bhagavā karuṇāvihārena vihāsī’’ti (dī. ni. aṭṭha. 1.1; ma. ni. aṭṭha. 1.1 mūlapariyāyasuttavaṇṇanā; saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.1; a. ni. aṭṭha. 1.1.1) evamādīsu, tasmā idha karuṇāva dayāvacanena gahitāti veditabbā. Sā hi samussāhinī, na mettā, mettā pana paññāgatikapavattinī hotīti.
‘‘សត្តេសូ’’តិ កស្មា ឯវំ វុត្តំ, ននុ ‘‘តាយា’’តិ ឯតេន វចនេន សត្តវិសយា ករុណា គហិតាតិ? នោ ន គហិតា, បុរិមគាថាយ បន ‘‘សត្តេសុ ករុណា យថារុចិ បវត្តិត្ថា’’តិ សប្បទេសសត្តវិសយា និប្បទេសសត្តវិសយា ច សព្ពា វុត្តា, ឥធ បន និប្បទេសសត្តវិសយតំ គហេតុំ ‘‘សត្តេសូ’’តិ និប្បទេសសត្តវិសយភូតា ទស្សិតា។ តេន សព្ពសត្តវិសយាយ ករុណាយ សមុស្សាហិតោ អភិធម្មកថាមគ្គំ ទេវានំ សម្បវត្តយិ, ន ទេវវិសយាយ ឯវ, តស្មា សព្ពសត្តហិតត្ថំ អភិធម្មកថាមគ្គំ ទេវានំ សម្បវត្តយិ, ន ទេវានំយេវ អត្ថាយាតិ អយមត្ថោ ទស្សិតោវ ហោតិ។ អថ វា ‘‘សត្តេសូ’’តិ ឥទំ ន ទយាយ អាលម្ពននិទស្សនំ, សមុស្សាហនវិសយោ បន ឯតេន ទស្សិតោ។ អភិធម្មកថាមគ្គប្បវត្តនត្ថញ្ហិ ភគវា ករុណាយ ន ទេវេសុយេវ សមុស្សាហិតោ , សព្ពពោធនេយ្យេសុ បន សត្តេសុ សមុស្សាហិតោ សព្ពេសំ អត្ថាយ បវត្តត្តា, តស្មា សត្តេសុ សមុស្សាហិតមានសោតិ សត្តេសុ វិសយភូតេសុ និមិត្តភូតេសុ វា សមុស្សាហិតមានសោ ឧយ្យោជិតចិត្តោតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។
‘‘Sattesū’’ti kasmā evaṃ vuttaṃ, nanu ‘‘tāyā’’ti etena vacanena sattavisayā karuṇā gahitāti? No na gahitā, purimagāthāya pana ‘‘sattesu karuṇā yathāruci pavattitthā’’ti sappadesasattavisayā nippadesasattavisayā ca sabbā vuttā, idha pana nippadesasattavisayataṃ gahetuṃ ‘‘sattesū’’ti nippadesasattavisayabhūtā dassitā. Tena sabbasattavisayāya karuṇāya samussāhito abhidhammakathāmaggaṃ devānaṃ sampavattayi, na devavisayāya eva, tasmā sabbasattahitatthaṃ abhidhammakathāmaggaṃ devānaṃ sampavattayi, na devānaṃyeva atthāyāti ayamattho dassitova hoti. Atha vā ‘‘sattesū’’ti idaṃ na dayāya ālambananidassanaṃ, samussāhanavisayo pana etena dassito. Abhidhammakathāmaggappavattanatthañhi bhagavā karuṇāya na devesuyeva samussāhito , sabbabodhaneyyesu pana sattesu samussāhito sabbesaṃ atthāya pavattattā, tasmā sattesu samussāhitamānasoti sattesu visayabhūtesu nimittabhūtesu vā samussāhitamānaso uyyojitacittoti attho daṭṭhabbo.
ឯវំ អព្ភន្តរនិទានំ ទស្សេត្វា ពាហិរនិទានំ ទស្សេន្តោ ‘‘បាដិហីរាវសានម្ហី’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ យស្មិំ កាលេ ភគវតា អភិធម្មកថាមគ្គោ បវត្តិតោ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘បាដិហីរាវសានម្ហិ វសន្តោ’’តិ វុត្តំ។ ‘‘អវសានម្ហិ វសន្តោ តិទសាលយេ’’តិ វចនតោ យស្សាវសានម្ហិ តិទសាលយេ វសិ, តំ កណ្ឌម្ពមូលេ កតំ យមកបាដិហារិយំ ឥធ ‘‘បាដិហីរ’’ន្តិ វុត្តំ, ន ពោធិមូលាទីសុ កតំ បាដិហារិយំ, នាបិ អាទេសនានុសាសនិយោតិ វិញ្ញាយតិ, បាកដត្តា ច អាសន្នត្តា ច តទេវ គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ បាដិហារិយបទស្ស វចនត្ថំ (ឧទា. អដ្ឋ. ១; ឥតិវុ. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) ‘‘បដិបក្ខហរណតោ រាគាទិកិលេសាបនយនតោ បាដិហារិយ’’ន្តិ វទន្តិ, ភគវតោ បន បដិបក្ខា រាគាទយោ ន សន្តិ យេ ហរិតព្ពា។ បុថុជ្ជនានម្បិ ហិ វិគតុបក្កិលេសេ អដ្ឋង្គគុណសមន្នាគតេ ចិត្តេ ហតបដិបក្ខេ ឥទ្ធិវិធំ បវត្តតិ, តស្មា តត្ថ បវត្តវោហារេន ច ន សក្កា ឥធ ‘‘បាដិហារិយ’’ន្តិ វត្តុំ។ សចេ បន មហាការុណិកស្ស ភគវតោ វេនេយ្យគតា ច កិលេសា បដិបក្ខា, តេសំ ហរណតោ ‘‘បាដិហារិយ’’ន្តិ វុត្តំ, ឯវំ សតិ យុត្តមេតំ។ អថ វា ភគវតោ ច សាសនស្ស ច បដិបក្ខា តិត្ថិយា, តេសំ ហរណតោ បាដិហារិយំ។ តេ ហិ ទិដ្ឋិហរណវសេន ទិដ្ឋិប្បកាសនេ អសមត្ថភាវេន ច ឥទ្ធិអាទេសនានុសាសនីហិ ហរិតា អបនីតា ហោន្តីតិ។ អថ វា បដីតិ អយំ សទ្ទោ ‘‘បច្ឆា’’តិ ឯតស្ស អត្ថំ ពោធេតិ ‘‘តស្មិំ បដិបវិដ្ឋម្ហិ, អញ្ញោ អាគញ្ឆិ ព្រាហ្មណោ’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ៩៨៥; ចូឡនិ. បារាយនវគ្គ, វត្ថុគាថា ៤) វិយ, តស្មា សមាហិតេ ចិត្តេ វិគតុបក្កិលេសេ ច កតកិច្ចេន បច្ឆា ហរិតព្ពំ បវត្តេតព្ពន្តិ បដិហារិយំ, អត្តនោ វា ឧបក្កិលេសេសុ ចតុត្ថជ្ឈានមគ្គេហិ ហរិតេសុ បច្ឆា ហរណំ បដិហារិយំ, ឥទ្ធិអាទេសនានុសាសនិយោ ច វិគតុបក្កិលេសេន កតកិច្ចេន ច សត្តហិតត្ថំ បុន បវត្តេតព្ពា, ហរិតេសុ ច អត្តនោ ឧបក្កិលេសេសុ បរសត្តានំ ឧបក្កិលេសហរណានិ ហោន្តីតិ បដិហារិយានិ ភវន្តិ, បដិហារិយមេវ បាដិហារិយំ។ បដិហារិយេ វា ឥទ្ធិអាទេសនានុសាសនិសមុទាយេ ភវំ ឯកេកំ បាដិហារិយន្តិ វុច្ចតិ។ បដិហារិយំ វា ចតុត្ថជ្ឈានំ មគ្គោ ច បដិបក្ខហរណតោ, តត្ថ ជាតំ, តស្មិំ វា និមិត្តភូតេ, តតោ វា អាគតន្តិ បាដិហារិយំ។ បាដិហារិយមេវ ឥធ ‘‘បាដិហីរ’’ន្តិ វុត្តំ។ អវសានម្ហិ វសន្តោតិ ឯតេហិ កាលំ និទស្សេតិ។ បាដិហីរករណាវសានេន ហិ តិទសាលយវាសេន ច បរិច្ឆិន្នោ អភិធម្មកថាមគ្គប្បវត្តនស្ស កាលោតិ ។ តិទសាលយេតិ ទេសំ និទស្សេតិ។ សោ ហិ អភិធម្មកថាមគ្គប្បវត្តនស្ស ទេសោ តត្ថ វសន្តេន បវត្តិតត្តាតិ។
Evaṃ abbhantaranidānaṃ dassetvā bāhiranidānaṃ dassento ‘‘pāṭihīrāvasānamhī’’tiādimāha. Tattha yasmiṃ kāle bhagavatā abhidhammakathāmaggo pavattito, taṃ dassetuṃ ‘‘pāṭihīrāvasānamhi vasanto’’ti vuttaṃ. ‘‘Avasānamhi vasanto tidasālaye’’ti vacanato yassāvasānamhi tidasālaye vasi, taṃ kaṇḍambamūle kataṃ yamakapāṭihāriyaṃ idha ‘‘pāṭihīra’’nti vuttaṃ, na bodhimūlādīsu kataṃ pāṭihāriyaṃ, nāpi ādesanānusāsaniyoti viññāyati, pākaṭattā ca āsannattā ca tadeva gahitanti daṭṭhabbaṃ. Pāṭihāriyapadassa vacanatthaṃ (udā. aṭṭha. 1; itivu. aṭṭha. nidānavaṇṇanā) ‘‘paṭipakkhaharaṇato rāgādikilesāpanayanato pāṭihāriya’’nti vadanti, bhagavato pana paṭipakkhā rāgādayo na santi ye haritabbā. Puthujjanānampi hi vigatupakkilese aṭṭhaṅgaguṇasamannāgate citte hatapaṭipakkhe iddhividhaṃ pavattati, tasmā tattha pavattavohārena ca na sakkā idha ‘‘pāṭihāriya’’nti vattuṃ. Sace pana mahākāruṇikassa bhagavato veneyyagatā ca kilesā paṭipakkhā, tesaṃ haraṇato ‘‘pāṭihāriya’’nti vuttaṃ, evaṃ sati yuttametaṃ. Atha vā bhagavato ca sāsanassa ca paṭipakkhā titthiyā, tesaṃ haraṇato pāṭihāriyaṃ. Te hi diṭṭhiharaṇavasena diṭṭhippakāsane asamatthabhāvena ca iddhiādesanānusāsanīhi haritā apanītā hontīti. Atha vā paṭīti ayaṃ saddo ‘‘pacchā’’ti etassa atthaṃ bodheti ‘‘tasmiṃ paṭipaviṭṭhamhi, añño āgañchi brāhmaṇo’’tiādīsu (su. ni. 985; cūḷani. pārāyanavagga, vatthugāthā 4) viya, tasmā samāhite citte vigatupakkilese ca katakiccena pacchā haritabbaṃ pavattetabbanti paṭihāriyaṃ, attano vā upakkilesesu catutthajjhānamaggehi haritesu pacchā haraṇaṃ paṭihāriyaṃ, iddhiādesanānusāsaniyo ca vigatupakkilesena katakiccena ca sattahitatthaṃ puna pavattetabbā, haritesu ca attano upakkilesesu parasattānaṃ upakkilesaharaṇāni hontīti paṭihāriyāni bhavanti, paṭihāriyameva pāṭihāriyaṃ. Paṭihāriye vā iddhiādesanānusāsanisamudāye bhavaṃ ekekaṃ pāṭihāriyanti vuccati. Paṭihāriyaṃ vā catutthajjhānaṃ maggo ca paṭipakkhaharaṇato, tattha jātaṃ, tasmiṃ vā nimittabhūte, tato vā āgatanti pāṭihāriyaṃ. Pāṭihāriyameva idha ‘‘pāṭihīra’’nti vuttaṃ. Avasānamhi vasantoti etehi kālaṃ nidasseti. Pāṭihīrakaraṇāvasānena hi tidasālayavāsena ca paricchinno abhidhammakathāmaggappavattanassa kāloti . Tidasālayeti desaṃ nidasseti. So hi abhidhammakathāmaggappavattanassa deso tattha vasantena pavattitattāti.
៣. តត្ថាបិ ទេសវិសេសទស្សនត្ថំ ‘‘បារិច្ឆត្តកមូលម្ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ យុគន្ធរេតិ សីតបព្ពតេស្វេកោ ទ្វេចត្តាលីសយោជនសហស្សុព្ពេធោ, អាទិច្ចោ ច តទុព្ពេធមគ្គចារី, សោ សតិ សម្ភវេ យថា យុគន្ធរេ សោភេយ្យ, ឯវំ សោភមានោ និសិន្នោតិ អត្ថោ។
3. Tatthāpi desavisesadassanatthaṃ ‘‘pāricchattakamūlamhī’’tiādi vuttaṃ. Yugandhareti sītapabbatesveko dvecattālīsayojanasahassubbedho, ādicco ca tadubbedhamaggacārī, so sati sambhave yathā yugandhare sobheyya, evaṃ sobhamāno nisinnoti attho.
៤-៥. ឥទានិ បុគ្គលេ ធម្មបដិគ្គាហកេ អបទិសន្តោ ‘‘ចក្កវាឡសហស្សេហី’’តិអាទិមាហ។ សព្ពសោតិ សមន្តតោ អាគម្ម សព្ពេហិ ទិសាភាគេហិ, សន្និវេសវសេន វា សមន្តតោ សន្និវិដ្ឋេហិ ទសហិ ចក្កវាឡសហស្សេហីតិ អធិប្បាយោ, ន សព្ពសោ ចក្កវាឡសហស្សេហិ ទសហិ ទសហីតិ។ ឯវំ សតិ ចត្តាលីសចក្កវាឡសហស្សេហិ អធិកេហិ វា អាគមនំ វុត្តំ សិយា, ន ចេតំ អធិប្បេតន្តិ។ សមន្តតោ សន្និសិន្នេនាតិ វា យោជេតព្ពំ។ សមំ, សម្មា វា និសិន្នេន សន្និសិន្នេន, អញ្ញមញ្ញំ អព្យាពាធេត្វា ភគវតិ គារវំ កត្វា សោតំ ឱទហិត្វា និសជ្ជទោសេ វជ្ជិតព្ពេ វជ្ជេត្វា និសិន្នេនាតិ អត្ថោ។ មាតរំ បមុខំ កត្វា សន្និសិន្នេន ទេវានំ គណេន បរិវារិតោតិ វា, មាតរំ បមុខំ កត្វា អភិធម្មកថាមគ្គំ សម្បវត្តយីតិ វា យោជនា កាតព្ពា។
4-5. Idāni puggale dhammapaṭiggāhake apadisanto ‘‘cakkavāḷasahassehī’’tiādimāha. Sabbasoti samantato āgamma sabbehi disābhāgehi, sannivesavasena vā samantato sanniviṭṭhehi dasahi cakkavāḷasahassehīti adhippāyo, na sabbaso cakkavāḷasahassehi dasahi dasahīti. Evaṃ sati cattālīsacakkavāḷasahassehi adhikehi vā āgamanaṃ vuttaṃ siyā, na cetaṃ adhippetanti. Samantato sannisinnenāti vā yojetabbaṃ. Samaṃ, sammā vā nisinnena sannisinnena, aññamaññaṃ abyābādhetvā bhagavati gāravaṃ katvā sotaṃ odahitvā nisajjadose vajjitabbe vajjetvā nisinnenāti attho. Mātaraṃ pamukhaṃ katvā sannisinnena devānaṃ gaṇena parivāritoti vā, mātaraṃ pamukhaṃ katvā abhidhammakathāmaggaṃ sampavattayīti vā yojanā kātabbā.
ឥទានិ ទេសនាយ សមុដ្ឋានំ ទស្សេន្តោ ‘‘តស្សា បញ្ញាយ តេជសា’’តិ អាហ។ យា សា អាទិម្ហិ ករុណាយ ឧបមិតា សព្ពញេយ្យធម្មានំ យថាសភាវជាននសមត្ថា, តេសំ ទេសេតព្ពប្បការជាននសមត្ថា, ពោធេតព្ពបុគ្គលានំ អាសយាធិមុត្តិយាទិវិភាវនសមត្ថា ច បញ្ញា, តស្សា ច យថាវុត្តពលយោគតោតិ អត្ថោ។ តេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណមេវ អភិធម្មកថាយ សមុដ្ឋានភាវេ សមត្ថំ, នាញ្ញន្តិ ឥមមត្ថំ ទីបេន្តោ អភិធម្មកថាយ អសាធារណភាវំ ទស្សេតិ។ មគ្គោតិ ឧបាយោ។ ខន្ធាយតនាទីនំ កុសលាទីនញ្ច ធម្មានំ អវពោធស្ស, សច្ចប្បដិវេធស្សេវ វា ឧបាយភាវតោ ‘‘អភិធម្មកថាមគ្គោ’’តិ វុត្តោ។ បពន្ធោ វា ‘‘មគ្គោ’’តិ វុច្ចតិ។ សោ ហិ ទីឃត្តា មគ្គោ វិយាតិ មគ្គោ, តស្មា អភិធម្មកថាបពន្ធោ ‘‘អភិធម្មកថាមគ្គោ’’តិ វុត្តោ។ ទេវានំ គណេន បរិវារិតោតិ វត្វា បុន ទេវានន្តិ វចនំ តេសំ គហណសមត្ថតំ ទីបេតិ។ ន ហិ អសមត្ថានំ ភគវា ទេសេតីតិ។
Idāni desanāya samuṭṭhānaṃ dassento ‘‘tassā paññāya tejasā’’ti āha. Yā sā ādimhi karuṇāya upamitā sabbañeyyadhammānaṃ yathāsabhāvajānanasamatthā, tesaṃ desetabbappakārajānanasamatthā, bodhetabbapuggalānaṃ āsayādhimuttiyādivibhāvanasamatthā ca paññā, tassā ca yathāvuttabalayogatoti attho. Tena sabbaññutaññāṇameva abhidhammakathāya samuṭṭhānabhāve samatthaṃ, nāññanti imamatthaṃ dīpento abhidhammakathāya asādhāraṇabhāvaṃ dasseti. Maggoti upāyo. Khandhāyatanādīnaṃ kusalādīnañca dhammānaṃ avabodhassa, saccappaṭivedhasseva vā upāyabhāvato ‘‘abhidhammakathāmaggo’’ti vutto. Pabandho vā ‘‘maggo’’ti vuccati. So hi dīghattā maggo viyāti maggo, tasmā abhidhammakathāpabandho ‘‘abhidhammakathāmaggo’’ti vutto. Devānaṃ gaṇena parivāritoti vatvā puna devānanti vacanaṃ tesaṃ gahaṇasamatthataṃ dīpeti. Na hi asamatthānaṃ bhagavā desetīti.
៦. ឯវំ ករុណាបញ្ញាមុខេហិ គុណេហិ ភគវតោ អភិធម្មកថាមគ្គប្បវត្តនេន ច ហិតប្បដិបត្តិយា បរមបណាមារហតំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អធិប្បេតំ បណាមំ ករោន្តោ អាហ ‘‘តស្ស បាទេ នមស្សិត្វា’’តិ។ ភគវតោ ថោមនេនេវ ច ធម្មស្ស ស្វាក្ខាតតា សង្ឃស្ស ច សុប្បដិបន្នតា ទស្សិតា ហោតិ តប្បភវស្ស អនញ្ញថាភាវតោ, តស្មា បណាមារហំ តញ្ច រតនទ្វយំ បណមន្តោ ‘‘សទ្ធម្មញ្ចស្ស…បេ.… ចញ្ជលិ’’ន្តិ អាហ។ តត្ថ យស្មា ពុទ្ធោ ‘‘សទេវកេ លោកេ តថាគតោ វន្ទនីយោ’’តិ, សង្ឃោ ច ‘‘សុប្បដិបន្នោ…បេ.… អញ្ជលិករណីយោ’’តិ (អ. និ. ៦.១០) វុត្តោ, តស្មា ‘‘តស្ស បាទេ នមស្សិត្វា, កត្វា សង្ឃស្ស ចញ្ជលិ’’ន្តិ វុត្តំ។ ធម្មោ បន ស្វាក្ខាតតាទិគុណយុត្តោ តថានុស្សរណេន បូជេតព្ពោ ហោតិ ‘‘តមេវ ធម្មំ សក្កត្វា គរុំកត្វា ឧបនិស្សាយ វិហរេយ្យ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.១៧៣; អ. និ. ៤.២១) វចនតោ, កាយវាចាចិត្តេហិ សព្ពថា បូជេតព្ពោ, តស្មា ‘‘សទ្ធម្មញ្ចស្ស បូជេត្វា’’តិ វុត្តំ។ សិរីមតោតិ ឯត្ថ សិរីតិ បញ្ញាបុញ្ញានំ អធិវចនន្តិ វទន្តិ។ អថ វា បុញ្ញនិព្ពត្តា សរីរសោភគ្គាទិសម្បត្តិ កតបុញ្ញេ និស្សយតិ, កតបុញ្ញេហិ វា និស្សីយតីតិ ‘‘សិរី’’តិ វុច្ចតិ, សា ច អតិសយវតី ភគវតោ អត្ថីតិ សិរីមា, ភគវា, តស្ស សិរីមតោ។
6. Evaṃ karuṇāpaññāmukhehi guṇehi bhagavato abhidhammakathāmaggappavattanena ca hitappaṭipattiyā paramapaṇāmārahataṃ dassetvā idāni adhippetaṃ paṇāmaṃ karonto āha ‘‘tassa pāde namassitvā’’ti. Bhagavato thomaneneva ca dhammassa svākkhātatā saṅghassa ca suppaṭipannatā dassitā hoti tappabhavassa anaññathābhāvato, tasmā paṇāmārahaṃ tañca ratanadvayaṃ paṇamanto ‘‘saddhammañcassa…pe… cañjali’’nti āha. Tattha yasmā buddho ‘‘sadevake loke tathāgato vandanīyo’’ti, saṅgho ca ‘‘suppaṭipanno…pe… añjalikaraṇīyo’’ti (a. ni. 6.10) vutto, tasmā ‘‘tassa pāde namassitvā, katvā saṅghassa cañjali’’nti vuttaṃ. Dhammo pana svākkhātatādiguṇayutto tathānussaraṇena pūjetabbo hoti ‘‘tameva dhammaṃ sakkatvā garuṃkatvā upanissāya vihareyya’’nti (saṃ. ni. 1.173; a. ni. 4.21) vacanato, kāyavācācittehi sabbathā pūjetabbo, tasmā ‘‘saddhammañcassa pūjetvā’’ti vuttaṃ. Sirīmatoti ettha sirīti paññāpuññānaṃ adhivacananti vadanti. Atha vā puññanibbattā sarīrasobhaggādisampatti katapuññe nissayati, katapuññehi vā nissīyatīti ‘‘sirī’’ti vuccati, sā ca atisayavatī bhagavato atthīti sirīmā, bhagavā, tassa sirīmato.
៧. និបច្ចការស្សាតិ បណាមកិរិយាយ។ អានុភាវេនាតិ ពលេន។ សោសេត្វាតិ សុក្ខាបេត្វា អន្តរធាបេត្វា អត្ថំ បកាសយិស្សាមីតិ សម្ពន្ធោ។ អន្តរាយេតិ អត្ថប្បកាសនស្ស ឧបឃាតកេ។ អសេសតោតិ និស្សេសេ សកលេ។
7. Nipaccakārassāti paṇāmakiriyāya. Ānubhāvenāti balena. Sosetvāti sukkhāpetvā antaradhāpetvā atthaṃ pakāsayissāmīti sambandho. Antarāyeti atthappakāsanassa upaghātake. Asesatoti nissese sakale.
៨. ឥទានិ អភិធម្មស្ស គម្ភីរត្ថត្តា អត្ថប្បកាសនស្ស ទុក្ករភាវំ ទីបេតុំ ‘‘វិសុទ្ធាចារសីលេនា’’តិអាទិនា អភិយាចនំ ទស្សេតិ។ ថុល្លច្ចយាទិវិសុទ្ធិយា វិសុទ្ធាចារោ, បារាជិកសង្ឃាទិសេសវិសុទ្ធិយា វិសុទ្ធសីលោ។ ចារិត្តវារិត្តវិសុទ្ធិយា វា វិសុទ្ធាចារសីលោ, តេន។ សក្កច្ចន្តិ ចិត្តិំ កត្វា។ អភិយាចិតោតិ អភិមុខំ យាចិតោ។ តេន អនាទរិយំ អត្ថប្បកាសនេ កាតុំ អសក្កុណេយ្យំ ទស្សេតិ។
8. Idāni abhidhammassa gambhīratthattā atthappakāsanassa dukkarabhāvaṃ dīpetuṃ ‘‘visuddhācārasīlenā’’tiādinā abhiyācanaṃ dasseti. Thullaccayādivisuddhiyā visuddhācāro, pārājikasaṅghādisesavisuddhiyā visuddhasīlo. Cārittavārittavisuddhiyā vā visuddhācārasīlo, tena. Sakkaccanti cittiṃ katvā. Abhiyācitoti abhimukhaṃ yācito. Tena anādariyaṃ atthappakāsane kātuṃ asakkuṇeyyaṃ dasseti.
៩. ឥទានិ យស្ស អត្ថំ បកាសេតុកាមោ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘យំ ទេវទេវោ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ យន្តិ អភិធម្មំ។ ទេវទេវោតិ វិសុទ្ធិសម្មុតិឧបបត្តិទេវានំ ទេវោ។ លោកេ ហិ យេ ‘‘សរណំ បរាយណ’’ន្តិ គន្តព្ពា គតិភូតា, តេ ‘‘ទេវា’’តិ វុច្ចន្តិ, ភគវា ច សព្ពទេវានំ គតិភូតោតិ ។ នយតោតិ សង្ខេបតោ។ សមាចិក្ខីតិ សម្មា អាចិក្ខិ យថា ថេរោ ពុជ្ឈតិ។ វេនេយ្យសត្តេ វិនេតីតិ វិនាយកោ, នាយកវិរហិតោ វា, សយម្ភូតិ អត្ថោ។
9. Idāni yassa atthaṃ pakāsetukāmo, taṃ dassetuṃ ‘‘yaṃ devadevo’’tiādimāha. Tattha yanti abhidhammaṃ. Devadevoti visuddhisammutiupapattidevānaṃ devo. Loke hi ye ‘‘saraṇaṃ parāyaṇa’’nti gantabbā gatibhūtā, te ‘‘devā’’ti vuccanti, bhagavā ca sabbadevānaṃ gatibhūtoti . Nayatoti saṅkhepato. Samācikkhīti sammā ācikkhi yathā thero bujjhati. Veneyyasatte vinetīti vināyako, nāyakavirahito vā, sayambhūti attho.
១០-១២. យញ្ចាតិ យញ្ច អភិធម្មំ ភិក្ខូនំ បយិរុទាហាសីតិ សម្ពន្ធោ។ បយិរុទាហាសីតិ កថេសិ។ ឥតីតិ ឥមិនា អនុក្កមេន។ ‘‘យោ ធារិតោ’’តិ យន្តិ ឧបយោគវសេន វុត្តោ យំ-សទ្ទោ ធារិតោតិ បច្ចត្តេន សម្ពជ្ឈមានោ បច្ចត្តវសេន បរិណមតិ, តស្មា យោ ធារិតោ, យោ ច សង្គីតោ, តស្ស អត្ថំ បកាសយិស្សាមីតិ យោជនា កាតព្ពា។ វេទេន បញ្ញាយ ឦហតិ បវត្តតីតិ វេទេហោ, តេន មុនិនា។ អភិណ្ហសោតិ ពហុសោ។ អភិធម្មស្សាតិ ឯតំ ‘‘អត្ថំ បកាសយិស្សាមី’’តិ ឯតេន យោជេតព្ពំ។ ឥទានិ យោ អត្ថប្បកាសនស្ស និស្សយោ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘អាទិតោ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ អាទិតោតិ អាទិម្ហិ បឋមសង្គីតិយំ។
10-12. Yañcāti yañca abhidhammaṃ bhikkhūnaṃ payirudāhāsīti sambandho. Payirudāhāsīti kathesi. Itīti iminā anukkamena. ‘‘Yo dhārito’’ti yanti upayogavasena vutto yaṃ-saddo dhāritoti paccattena sambajjhamāno paccattavasena pariṇamati, tasmā yo dhārito, yo ca saṅgīto, tassa atthaṃ pakāsayissāmīti yojanā kātabbā. Vedena paññāya īhati pavattatīti vedeho, tena muninā. Abhiṇhasoti bahuso. Abhidhammassāti etaṃ ‘‘atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etena yojetabbaṃ. Idāni yo atthappakāsanassa nissayo, taṃ dassetuṃ ‘‘ādito’’tiādimāha. Tattha āditoti ādimhi paṭhamasaṅgītiyaṃ.
១៣. យា អដ្ឋកថា សង្គីតា, កស្ស បន សា អដ្ឋកថាតិ? អញ្ញស្ស វុត្តស្ស អភាវា ‘‘យស្ស អត្ថំ បកាសយិស្សាមី’’តិ វុត្តំ, អធិការវសេន ‘‘តស្ស អភិធម្មស្សា’’តិ វិញ្ញាយតិ។ សង្គីតាតិ អត្ថំ បកាសេតុំ យុត្តដ្ឋានេ ‘‘អយំ ឯតស្ស អត្ថោ, អយំ ឯតស្ស អត្ថោ’’តិ សង្គហេត្វា វុត្តា, បច្ឆាបិ ច ទុតិយតតិយសង្គីតីសុ អនុសង្គីតា។
13. Yā aṭṭhakathā saṅgītā, kassa pana sā aṭṭhakathāti? Aññassa vuttassa abhāvā ‘‘yassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti vuttaṃ, adhikāravasena ‘‘tassa abhidhammassā’’ti viññāyati. Saṅgītāti atthaṃ pakāsetuṃ yuttaṭṭhāne ‘‘ayaṃ etassa attho, ayaṃ etassa attho’’ti saṅgahetvā vuttā, pacchāpi ca dutiyatatiyasaṅgītīsu anusaṅgītā.
១៤-១៦. អភិសង្ខតាតិ រចិតា។ តតោតិ អដ្ឋកថាតោ។ តន្តិនយានុគន្តិ តន្តិគតិំ អនុគតំ។ ភាសន្តិ មាគធភាសំ។ និកាយន្តរលទ្ធីហីតិ អន្តរន្តរា អនុប្បវេសិតាហិ។ អសម្មិស្សន្តិ អវោកិណ្ណំ។ អនាកុលន្តិ សនិកាយេបិ អនាវិលំ បរិច្ឆិន្នំ។ អសម្មិស្សោ អនាកុលោ ច យោ មហាវិហារវាសីនំ អត្ថវិនិច្ឆយោ, តំ ទីបយន្តោ អត្ថំ បកាសយិស្សាមីតិ ។ ឯតេន តិបិដកចូឡនាគត្ថេរាទីហិ វុត្តោ ថេរវាទោបិ សង្គហិតោ ហោតិ។ អថ វា តម្ពបណ្ណិភាសំ អបនេត្វា មាគធភាសញ្ច អារោបេត្វា បកាសិយមានោ យោ អភិធម្មស្ស អត្ថោ អសម្មិស្សោ អនាកុលោយេវ ច ហោតិ មហាវិហារវាសីនញ្ច វិនិច្ឆយភូតោ, តំ អត្ថំ ‘‘ឯសោ មហាវិហារវាសីនំ វិនិច្ឆយោ’’តិ ទីបយន្តោ បកាសយិស្សាមិ។ តប្បកាសនេនេវ ហិ សោ តថា ទីបិតោ ហោតីតិ។
14-16. Abhisaṅkhatāti racitā. Tatoti aṭṭhakathāto. Tantinayānuganti tantigatiṃ anugataṃ. Bhāsanti māgadhabhāsaṃ. Nikāyantaraladdhīhīti antarantarā anuppavesitāhi. Asammissanti avokiṇṇaṃ. Anākulanti sanikāyepi anāvilaṃ paricchinnaṃ. Asammisso anākulo ca yo mahāvihāravāsīnaṃ atthavinicchayo, taṃ dīpayanto atthaṃ pakāsayissāmīti . Etena tipiṭakacūḷanāgattherādīhi vutto theravādopi saṅgahito hoti. Atha vā tambapaṇṇibhāsaṃ apanetvā māgadhabhāsañca āropetvā pakāsiyamāno yo abhidhammassa attho asammisso anākuloyeva ca hoti mahāvihāravāsīnañca vinicchayabhūto, taṃ atthaṃ ‘‘eso mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayo’’ti dīpayanto pakāsayissāmi. Tappakāsaneneva hi so tathā dīpito hotīti.
១៧. តោសយន្តោ វិចក្ខណេតិ វិចក្ខណេ តោសយន្តោ គហេតព្ពំ គហេត្វានាតិ ឯវំ យោជេត្វា ‘‘គហេតព្ពដ្ឋានេយេវ គហិតំ សុដ្ឋុ កត’’ន្តិ ឯវំ តោសយន្តោតិ អត្ថំ វទន្តិ។ ឯវំ សតិ គហេតព្ពគ្គហណេនេវ តោសនំ កតំ, ន អញ្ញេន អត្ថប្បកាសនេនាតិ ឯតំ អាបជ្ជេយ្យ។ តោសយន្តោ អត្ថំ បកាសយិស្សាមីតិ ឯវំ បន យោជនាយ សតិ គហេតព្ពគ្គហណំ អញ្ញញ្ច សព្ពំ អត្ថប្បកាសនំ ហោតីតិ សព្ពេន តេន តោសនំ កតំ ហោតិ, តស្មា តោសយន្តោ អត្ថំ បកាសយិស្សាមីតិ យុត្តរូបា។
17. Tosayanto vicakkhaṇeti vicakkhaṇe tosayanto gahetabbaṃ gahetvānāti evaṃ yojetvā ‘‘gahetabbaṭṭhāneyeva gahitaṃ suṭṭhu kata’’nti evaṃ tosayantoti atthaṃ vadanti. Evaṃ sati gahetabbaggahaṇeneva tosanaṃ kataṃ, na aññena atthappakāsanenāti etaṃ āpajjeyya. Tosayanto atthaṃ pakāsayissāmīti evaṃ pana yojanāya sati gahetabbaggahaṇaṃ aññañca sabbaṃ atthappakāsanaṃ hotīti sabbena tena tosanaṃ kataṃ hoti, tasmā tosayanto atthaṃ pakāsayissāmīti yuttarūpā.
១៨-២០. ឥទានិ យំ អត្ថប្បកាសនំ កត្តុកាមោ, តស្ស មហត្តំ បរិហរិតុំ ‘‘កម្មដ្ឋានានី’’តិអាទិមាហ។ អត្ថវណ្ណនន្តិ ឯត្ថ វណ្ណនា នាម វិវរិត្វា វិត្ថារេត្វា វចនំ។ ឥតីតិ ‘‘អបនេត្វា តតោ ភាស’’ន្តិ ឯវមាទិនា យថាទស្សិតប្បការេន។ ឥតិ សោតូនំ ឧស្សាហុប្បាទនស្ស ហេតុំ ទស្សេតិ។ អភិធម្មកថន្តិ អភិធម្មដ្ឋកថំ។ និសាមេថាតិ សុណាថ។ ឥទានិ អវស្សំ អយំ សោតព្ពាយេវាតិ ទឡ្ហំ ឧស្សាហេន្តោ អាហ ‘‘ទុល្លភា ហិ អយំ កថា’’តិ។
18-20. Idāni yaṃ atthappakāsanaṃ kattukāmo, tassa mahattaṃ pariharituṃ ‘‘kammaṭṭhānānī’’tiādimāha. Atthavaṇṇananti ettha vaṇṇanā nāma vivaritvā vitthāretvā vacanaṃ. Itīti ‘‘apanetvā tato bhāsa’’nti evamādinā yathādassitappakārena. Iti sotūnaṃ ussāhuppādanassa hetuṃ dasseti. Abhidhammakathanti abhidhammaṭṭhakathaṃ. Nisāmethāti suṇātha. Idāni avassaṃ ayaṃ sotabbāyevāti daḷhaṃ ussāhento āha ‘‘dullabhā hi ayaṃ kathā’’ti.
វីសតិគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Vīsatigāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-អនុដីកា • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / វីសតិគាថាវណ្ណនា • Vīsatigāthāvaṇṇanā
