| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណី-អនុដីកា • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
។ នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស។
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
អភិធម្មបិដកេ
Abhidhammapiṭake
ធម្មសង្គណី-អនុដីកា
Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā
វីសតិគាថាវណ្ណនា
Vīsatigāthāvaṇṇanā
១. អភិធម្មសំវណ្ណនាយ អត្ថំ សំវណ្ណេតុកាមោ តស្សា អាទិគាថាយ តាវ បយោជនសម្ពន្ធាភិធានបុព្ពង្គមំ អត្ថំ និទ្ធារេន្តោ ឧឡារជ្ឈាសយានំ និសម្មការីនំ បដិបត្តិ បរេសំ វិវិធហិតសុខនិប្ផាទនប្បយោជនាតិ អាចរិយស្សាបិ ធម្មសំវណ្ណនាយ អាទិម្ហិ សត្ថរិ និបច្ចការស្ស អន្តរាយវិសោសនត្ថតា វិយ សត្ថរិ ធម្មេ ច បរេសំ អច្ចន្តសុខប្បដិលាភសំវត្តនិយសទ្ធារតនុប្បាទនត្ថតាបិ សិយាតិ ទស្សេតុំ ‘‘ធម្មសំវណ្ណនាយ’’ន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ អបាយេសុ អបតមានេ ធារេតីតិ ធម្មោតិ សាមញ្ញវចនោបិ ធម្ម-សទ្ទោ សទ្ទន្តរសន្និធានេន ឥធ បរិយត្តិវិសេសវិសយោ។ សំវណ្ណីយតិ អត្ថោ ឯតាយាតិ សំវណ្ណនា, អដ្ឋកថា។
1. Abhidhammasaṃvaṇṇanāya atthaṃ saṃvaṇṇetukāmo tassā ādigāthāya tāva payojanasambandhābhidhānapubbaṅgamaṃ atthaṃ niddhārento uḷārajjhāsayānaṃ nisammakārīnaṃ paṭipatti paresaṃ vividhahitasukhanipphādanappayojanāti ācariyassāpi dhammasaṃvaṇṇanāya ādimhi satthari nipaccakārassa antarāyavisosanatthatā viya satthari dhamme ca paresaṃ accantasukhappaṭilābhasaṃvattaniyasaddhāratanuppādanatthatāpi siyāti dassetuṃ ‘‘dhammasaṃvaṇṇanāya’’ntiādimāha. Tattha yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne apāyesu apatamāne dhāretīti dhammoti sāmaññavacanopi dhamma-saddo saddantarasannidhānena idha pariyattivisesavisayo. Saṃvaṇṇīyati attho etāyāti saṃvaṇṇanā, aṭṭhakathā.
តិវិធយានមុខេន វិមុត្តិធម្មំ យថារហមនុសាសតីតិ សត្ថា។ បណមនំ បណាមោ, កាយវាចាចិត្តេហិ សត្ថុ គុណនិន្នតា។ កិរិយា ករណំ, បណាមស្ស ករណំ បណាមករណំ, វន្ទនាបយោគោ។ សោ ច កិញ្ចាបិ ‘‘ឥទានិ អធិប្បេតំ បណាមំ ករោន្តោ’’តិអាទិនា ‘‘តស្ស បាទេ នមស្សិត្វា’’តិអាទិកស្ស អធិប្បេតបណាមភាវំ ទស្សេស្សតិ, ‘‘ករុណា វិយា’’តិអាទិកស្ស បន សព្ពស្ស ថោមនាវសេន វុត្តស្សបិ វសេន វេទិតព្ពោ។ សោ ហិ សត្ថុ មហាករុណាទិគុណវិសេសកិត្តនវសេន បវត្តោ មហាករុណាទិគុណវិសេសាវិនាភាវិនា សំវណ្ណិយមានសំវណ្ណនាធម្មវិភាវិតេន ធម្មស្ស ស្វាក្ខាតភាវេន ស្វាក្ខាតធម្មេ សត្ថរិ អនុប្បន្នសទ្ធានំ សទ្ធាជននាយ, ឧប្បន្នសទ្ធានញ្ច ភិយ្យោភាវាយ ហោតិ។ សត្ថុនោ ច អវិបរីតធម្មទេសនភាវេន អវិតថទេសនាភូតេ ធម្មេតិ ឯតេន សត្ថុនោ មហាករុណាទិគុណានំយេវ ច ផលវិសេសនិប្ផាទនសមត្ថតាយ បសាទាវហតំ អាហ។ ធម្មេន ហិ សត្ថុសិទ្ធិ, សត្ថារា ច ធម្មសិទ្ធិ, ធម្មសម្បត្តិយាបិ សត្ថុគុណតាយ សត្ថុគុណវិភាវនេន សម្បជ្ជតីតិ។
Tividhayānamukhena vimuttidhammaṃ yathārahamanusāsatīti satthā. Paṇamanaṃ paṇāmo, kāyavācācittehi satthu guṇaninnatā. Kiriyā karaṇaṃ, paṇāmassa karaṇaṃ paṇāmakaraṇaṃ, vandanāpayogo. So ca kiñcāpi ‘‘idāni adhippetaṃ paṇāmaṃ karonto’’tiādinā ‘‘tassa pāde namassitvā’’tiādikassa adhippetapaṇāmabhāvaṃ dassessati, ‘‘karuṇā viyā’’tiādikassa pana sabbassa thomanāvasena vuttassapi vasena veditabbo. So hi satthu mahākaruṇādiguṇavisesakittanavasena pavatto mahākaruṇādiguṇavisesāvinābhāvinā saṃvaṇṇiyamānasaṃvaṇṇanādhammavibhāvitena dhammassa svākkhātabhāvena svākkhātadhamme satthari anuppannasaddhānaṃ saddhājananāya, uppannasaddhānañca bhiyyobhāvāya hoti. Satthuno ca aviparītadhammadesanabhāvena avitathadesanābhūte dhammeti etena satthuno mahākaruṇādiguṇānaṃyeva ca phalavisesanipphādanasamatthatāya pasādāvahataṃ āha. Dhammena hi satthusiddhi, satthārā ca dhammasiddhi, dhammasampattiyāpi satthuguṇatāya satthuguṇavibhāvanena sampajjatīti.
ឯវំ សត្ថរិ បណាមករណស្ស ឯកំ បយោជនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សម្ពន្ធំ វិភាវេតិ ‘‘តទុភយប្បសាទា ហី’’តិអាទិនា។ ន ហិ សត្ថរិ ធម្មេ វា អប្បសន្នោ សំវណ្ណិយមានេ តទធិគន្តព្ពេ ច ធម្មេ សម្មា បដិបជ្ជតិ, នាបិ សីលាទិអនុបាទាបរិនិព្ពានន្តំ មហន្តំ អត្ថំ សាធេតិ, តស្មា ធម្មសំវណ្ណនាសុ បរេសំ សម្មាបដិបត្តិអាកង្ខាយ តថារូបធម្មបដិគ្គាហកេហិ ច វិនិយោជិតេន សត្ថរិ ធម្មេ ច បសាទុប្បាទនំ សត្ថរិ បណាមករណំ វិហិតន្តិ អធិប្បាយោ។
Evaṃ satthari paṇāmakaraṇassa ekaṃ payojanaṃ dassetvā idāni sambandhaṃ vibhāveti ‘‘tadubhayappasādā hī’’tiādinā. Na hi satthari dhamme vā appasanno saṃvaṇṇiyamāne tadadhigantabbe ca dhamme sammā paṭipajjati, nāpi sīlādianupādāparinibbānantaṃ mahantaṃ atthaṃ sādheti, tasmā dhammasaṃvaṇṇanāsu paresaṃ sammāpaṭipattiākaṅkhāya tathārūpadhammapaṭiggāhakehi ca viniyojitena satthari dhamme ca pasāduppādanaṃ satthari paṇāmakaraṇaṃ vihitanti adhippāyo.
ភគវតោ គុណសំកិត្តនំ តស្ស ធម្មសង្ឃានម្បិ ថោមនា ហោតិយេវាតិ វុត្តំ ‘‘រតនត្តយបណាមវចន’’ន្តិ។ តថា ច វក្ខតិ ‘‘ភគវតោ ថោមនេនេវា’’តិអាទិ (ធ. ស. មូលដី. ៦)។ វក្ខមានំ វា ‘‘សទ្ធម្មញ្ចស្ស បូជេត្វា’’តិអាទិំ សន្ធាយ វុត្តំ។ វិញ្ញាបនត្ថំ បរេសំ វិញ្ញូនន្តិ វា សម្ពន្ធនីយំ។ អវិញ្ញូនំ អប្បមាណតាយ អភាជនតាយ ច វិញ្ញូនំ គហណំ។ តេ ហិ ពុទ្ធាទីសុ សគារវស្ស បមាណភូតតំ ជានន្តា តស្ស វចនំ សោតព្ពំ សទ្ធាតព្ពំ មញ្ញន្តិ, សម្មទេវ ច នំ អនុតិដ្ឋន្តា តទធិប្បាយំ បូរេន្តិ។ ឥធាបិ បុរិមនយេនេវ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ បសាទវិញ្ញាបនាទិមុខេនបិ សម្មាបដិបត្តិអាកង្ខាយ បវេទិតត្តា។
Bhagavato guṇasaṃkittanaṃ tassa dhammasaṅghānampi thomanā hotiyevāti vuttaṃ ‘‘ratanattayapaṇāmavacana’’nti. Tathā ca vakkhati ‘‘bhagavato thomanenevā’’tiādi (dha. sa. mūlaṭī. 6). Vakkhamānaṃ vā ‘‘saddhammañcassa pūjetvā’’tiādiṃ sandhāya vuttaṃ. Viññāpanatthaṃ paresaṃ viññūnanti vā sambandhanīyaṃ. Aviññūnaṃ appamāṇatāya abhājanatāya ca viññūnaṃ gahaṇaṃ. Te hi buddhādīsu sagāravassa pamāṇabhūtataṃ jānantā tassa vacanaṃ sotabbaṃ saddhātabbaṃ maññanti, sammadeva ca naṃ anutiṭṭhantā tadadhippāyaṃ pūrenti. Idhāpi purimanayeneva sambandho veditabbo pasādaviññāpanādimukhenapi sammāpaṭipattiākaṅkhāya paveditattā.
ឯត្ថ ច បឋមោ អត្ថវិកប្បោ សទ្ធានុសារីនំ បុគ្គលានំ វសេន វុត្តោ, ទុតិយោ ធម្មានុសារីនំ។ បឋមោ វា អសំសិទ្ធសត្ថុធម្មានំ វសេន វុត្តោ, ទុតិយោ សំសិទ្ធសត្ថុធម្មានំ។ តថា បឋមោ បឋមេ រតនេ បណាមកិរិយាទស្សនបរោ, ទុតិយោ ឥតរេសុបីតិ អយំ វិសេសោ វេទិតព្ពោ។
Ettha ca paṭhamo atthavikappo saddhānusārīnaṃ puggalānaṃ vasena vutto, dutiyo dhammānusārīnaṃ. Paṭhamo vā asaṃsiddhasatthudhammānaṃ vasena vutto, dutiyo saṃsiddhasatthudhammānaṃ. Tathā paṭhamo paṭhame ratane paṇāmakiriyādassanaparo, dutiyo itaresupīti ayaṃ viseso veditabbo.
បណាមោ ករីយតិ ឯតាយាតិ បណាមករណំ, បណាមកិរិយាភិនិប្ផាទិកា ចេតនា។ សា ហិ ខេត្តសម្បត្តិយា អាចរិយស្ស ច អជ្ឈាសយសម្បត្តិយា ទិដ្ឋធម្មវេទនីយភូតា យថាលទ្ធសម្បត្តិនិមិត្តកស្ស កម្មស្ស ពលានុប្បទានវសេន បុរិមកម្មនិប្ផន្នស្ស វិបាកសន្តានស្ស អន្តរា វេមជ្ឈេ អាយន្តិ អាបតន្តីតិ អន្តរាយាតិ លទ្ធនាមានំ រោគាទិអនត្ថានំ វិធាយកស្ស ឧបបីឡកស្ស ឧបច្ឆេទកស្ស វា កម្មស្ស វិទ្ធំសនសមត្ថោ បុញ្ញាតិសយោតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘រតនត្តយបណាម…បេ.… វិសេសភាវតោ’’តិ។ ឯវញ្ច កត្វា រាគាទិបរិយុដ្ឋានាភាវវចនេន អន្តរាយស្ស ការណភូតាយ បយោគវិបត្តិយា អភាវស្ស, អត្ថលាភាទិវចនេន អនន្តរាយតាហេតុភូតាយ បយោគសម្បត្តិយា សព្ភាវស្ស, ‘‘សព្យាបជ្ឈាយ បជាយ អព្យាបជ្ឈោ វិហរតី’’តិ (អ. និ. ៦.១០; ១១.១១) វចនេន ទិដ្ឋេវ ធម្មេ សុខវិហារិតាយ ច បកាសនំ មហានាមសុត្តំយេវ ឧទាហដំ។
Paṇāmo karīyati etāyāti paṇāmakaraṇaṃ, paṇāmakiriyābhinipphādikā cetanā. Sā hi khettasampattiyā ācariyassa ca ajjhāsayasampattiyā diṭṭhadhammavedanīyabhūtā yathāladdhasampattinimittakassa kammassa balānuppadānavasena purimakammanipphannassa vipākasantānassa antarā vemajjhe āyanti āpatantīti antarāyāti laddhanāmānaṃ rogādianatthānaṃ vidhāyakassa upapīḷakassa upacchedakassa vā kammassa viddhaṃsanasamattho puññātisayoti imamatthaṃ dasseti ‘‘ratanattayapaṇāma…pe… visesabhāvato’’ti. Evañca katvā rāgādipariyuṭṭhānābhāvavacanena antarāyassa kāraṇabhūtāya payogavipattiyā abhāvassa, atthalābhādivacanena anantarāyatāhetubhūtāya payogasampattiyā sabbhāvassa, ‘‘sabyāpajjhāya pajāya abyāpajjho viharatī’’ti (a. ni. 6.10; 11.11) vacanena diṭṭheva dhamme sukhavihāritāya ca pakāsanaṃ mahānāmasuttaṃyeva udāhaṭaṃ.
គុណវិសេសទស្សនត្ថន្តិ ឯតេន សតិបិ កាយមនោបណាមានំ អន្តរាយវិសោសនសមត្ថភាវេ តេហិ បណាមវិសយស្ស បណាមារហភាវវិភាវនេន សាតិសយោ វចីបណាមោ វិហិតោតិ ទស្សេតិ។ គុណវិសេសវា ហីតិអាទិនា អាចរិយស្ស យុត្តបត្តការិតំ ទស្សេតិ។ ទេសនា វិនយបិដកេតិ ឯត្ថ ននុ វិនយបិដកស្សបិ ទេសនាភាវតោ ទេសនាវិនយបិដកានំ ភេទវចនំ ន យុត្តន្តិ? នោ ន យុត្តំ ‘‘តីសុបិ ចេតេសុ ឯតេ ធម្មត្ថទេសនាបដិវេធា’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា; ទី. និ. អដ្ឋ. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថា; បារា. អដ្ឋ. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថា) ឯត្ថ វិយ សមុទាយទេសនាយ អវយវទេសនានំ អាធារភាវតោ។ ទេសនាកាលេ វា មនសា វវត្ថាបិតាយ វិនយតន្តិយា វិនយបិដកភាវតោ តទត្ថបញ្ញាបនស្ស ច ទេសនាភាវតោ ភេទវចនំ។ អថ វា ទេសីយតិ ឯតេនាតិ ទេសនា, ទេសនាសមុដ្ឋាបកោ ចិត្តុប្បាទោ, តស្ស ច វិនយបិដកវិសយោ ករុណាបុព្ពង្គមោ ច សោតិ ឯវមេត្ថ ភេទវចនោបបត្តិ ទដ្ឋព្ពា។ សុត្តន្តបិដកេតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។
Guṇavisesadassanatthanti etena satipi kāyamanopaṇāmānaṃ antarāyavisosanasamatthabhāve tehi paṇāmavisayassa paṇāmārahabhāvavibhāvanena sātisayo vacīpaṇāmo vihitoti dasseti. Guṇavisesavā hītiādinā ācariyassa yuttapattakāritaṃ dasseti. Desanā vinayapiṭaketi ettha nanu vinayapiṭakassapi desanābhāvato desanāvinayapiṭakānaṃ bhedavacanaṃ na yuttanti? No na yuttaṃ ‘‘tīsupi cetesu ete dhammatthadesanāpaṭivedhā’’ti (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; dī. ni. aṭṭha. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathā; pārā. aṭṭha. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathā) ettha viya samudāyadesanāya avayavadesanānaṃ ādhārabhāvato. Desanākāle vā manasā vavatthāpitāya vinayatantiyā vinayapiṭakabhāvato tadatthapaññāpanassa ca desanābhāvato bhedavacanaṃ. Atha vā desīyati etenāti desanā, desanāsamuṭṭhāpako cittuppādo, tassa ca vinayapiṭakavisayo karuṇāpubbaṅgamo ca soti evamettha bhedavacanopapatti daṭṭhabbā. Suttantapiṭaketiādīsupi eseva nayo.
កថំ បន ភគវតោ ទេសនា វិនយបិដកេ ករុណាប្បធានា, សុត្តាភិធម្មបិដកេសុ ច បញ្ញាករុណាបញ្ញាប្បធានាតិ វិញ្ញាយតីតិ? យតោ ឧក្កំសបរិយន្តគតហិរោត្តប្បោបិ ភគវា លោកិយសាធុជនេហិបិ បរិហរិតព្ពានិ ‘‘សិខរណី’’តិអាទីនិ វចនានិ យថាបរាធញ្ច គរហវចនានិ វិនយបិដកទេសនាយំ មហាករុណាសញ្ចោទិតមានសោ មហាបរិសមជ្ឈេ អភាសិ, តំតំសិក្ខាបទបញ្ញត្តិការណាបេក្ខាយ វេរញ្ជាទីសុ សារីរិកញ្ច ខេទមនុភោសិ, តស្មា កិញ្ចាបិ ភូមន្តរបច្ចយាការសមយន្តរកថានំ វិយ វិនយបញ្ញត្តិយាបិ សមុដ្ឋាបិកា បញ្ញា អនញ្ញសាធារណតាយ អតិសយកិច្ចវតី, តតោបិ ករុណាយ កិច្ចំ អធិកន្តិ អធិប្បាយេន វុត្តំ ‘‘វិនយបិដកេ ករុណាប្បធានា’’តិ។ ករុណាព្យាបារាធិកតាយ ហិ ទេសនាយ ករុណាប្បធានតា, សុត្តន្តទេសនាយ មហាករុណាសមាបត្តិពហុលោ វេនេយ្យសន្តានេសុ តទជ្ឈាសយានុលោមេន គម្ភីរមត្ថបទំ បតិដ្ឋបេសីតិ ករុណាបញ្ញាប្បធានតា, អភិធម្មទេសនាយ បន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស វិសយភាវប្បហោនកោ រូបារូបបរិច្ឆេទោ ធម្មសភាវានុរោធេន បវត្តិតោតិ បញ្ញាប្បធានតា។ តេនេវ ច ការណេនាតិអាទិនា ទេសនានុរូបតំតំសំវណ្ណនាយ ថោមនា អាចរិយស្ស បកតីតិ ទស្សេតិ។
Kathaṃ pana bhagavato desanā vinayapiṭake karuṇāppadhānā, suttābhidhammapiṭakesu ca paññākaruṇāpaññāppadhānāti viññāyatīti? Yato ukkaṃsapariyantagatahirottappopi bhagavā lokiyasādhujanehipi pariharitabbāni ‘‘sikharaṇī’’tiādīni vacanāni yathāparādhañca garahavacanāni vinayapiṭakadesanāyaṃ mahākaruṇāsañcoditamānaso mahāparisamajjhe abhāsi, taṃtaṃsikkhāpadapaññattikāraṇāpekkhāya verañjādīsu sārīrikañca khedamanubhosi, tasmā kiñcāpi bhūmantarapaccayākārasamayantarakathānaṃ viya vinayapaññattiyāpi samuṭṭhāpikā paññā anaññasādhāraṇatāya atisayakiccavatī, tatopi karuṇāya kiccaṃ adhikanti adhippāyena vuttaṃ ‘‘vinayapiṭake karuṇāppadhānā’’ti. Karuṇābyāpārādhikatāya hi desanāya karuṇāppadhānatā, suttantadesanāya mahākaruṇāsamāpattibahulo veneyyasantānesu tadajjhāsayānulomena gambhīramatthapadaṃ patiṭṭhapesīti karuṇāpaññāppadhānatā, abhidhammadesanāya pana sabbaññutaññāṇassa visayabhāvappahonako rūpārūpaparicchedo dhammasabhāvānurodhena pavattitoti paññāppadhānatā. Teneva ca kāraṇenātiādinā desanānurūpataṃtaṃsaṃvaṇṇanāya thomanā ācariyassa pakatīti dasseti.
កុសលា រូបំ ចក្ខុមា ទស ទាឡិមាទិ សមូហវសេន អត្ថានវពោធនត្ថោ វិយ អត្ថាវពោធនត្ថោ ហិ សទ្ទប្បយោគោ អត្តបរាធីនោ កេវលោ អត្ថបទត្ថកោ, សោ បទត្ថវិបរិយេសការិនា ឥតិ-សទ្ទេន សទ្ទបទត្ថកោ ជាយតីតិ អាហ ‘‘ករុណា វិយាតិ និទស្សនវចន’’ន្តិ។ និទស្សនញ្ហិ នាម និទស្សិតព្ពធម្មេ តេន ច សម្ពន្ធេ សតិ ហោតិ, នាញ្ញថាតិ តស្ស និទស្សនភាវំ វិភាវេន្តោ អាហ ‘‘យស្ស យថា…បេ.… បវត្តិត្ថាតិ អត្ថោ’’តិ។
Kusalā rūpaṃ cakkhumā dasa dāḷimādi samūhavasena atthānavabodhanattho viya atthāvabodhanattho hi saddappayogo attaparādhīno kevalo atthapadatthako, so padatthavipariyesakārinā iti-saddena saddapadatthako jāyatīti āha ‘‘karuṇā viyāti nidassanavacana’’nti. Nidassanañhi nāma nidassitabbadhamme tena ca sambandhe sati hoti, nāññathāti tassa nidassanabhāvaṃ vibhāvento āha ‘‘yassa yathā…pe… pavattitthāti attho’’ti.
‘‘តត្ថ ករុណា វិយាតិ និទស្សនវចន’’ន្តិអាទិនា និទស្សននិទស្សិតព្ពធម្មានំ អាធារវិសយព្យាបារេហិ សវិសេសនេហិ សហ បកាសនវសេន គាថាយ អត្ថតត្វំ ទស្សេត្វា អវយវភេទវសេន អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘កិរតីតិ ករុណា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ និច្ឆន្ទរាគានំ ភូតបុព្ពគតិយា វា សត្តតា វេទិតព្ពា។ ឯកស្សបិ ធម្មស្ស អនេកសាមញ្ញាការវន្តតាយ ‘‘យថាសភាវំ បការេហី’’តិ វុត្តំ។ តថា ហិ វុត្តំ – ‘‘សព្ពេ ធម្មា សព្ពាការេនា’’តិ (មហានិ. ១៥៦; ចូឡនិ. មោឃរាជមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៨៥; បដិ. ម. ៣.៥) ធម្មានំ អញ្ញេយ្យត្តំ បដិក្ខិបតិ ញាតុំ អសក្កុណេយ្យត្តាភាវតោ។ ឯតេន តស្សា បញ្ញាយ អកិច្ឆវុត្តិតំ អាហ។ យថេវ ហិ ‘‘ញេយ្យេសុ សព្ពេសុ បវត្តិត្ថា’’តិ ឯត្តាវតា អធិប្បេតត្ថេ សិទ្ធេ តេសំ អត្តត្តនិយតាវិរហសំសូចនត្ថំ បរេសំ សត្តាទិមិច្ឆាគាហបដិសេធនេន ធម្ម-សទ្ទេន ញេយ្យា វិសេសិតព្ពា, ឯវំ ‘‘ធម្មេសុ សព្ពេសុ បវត្តិត្ថា’’តិ ឯត្តាវតា ច អធិប្បេតត្ថេ សិទ្ធេ ធម្មេសុ តស្សា បញ្ញាយ អាកង្ខប្បដិពទ្ធតាយ អកិច្ឆវុត្តិតំ ទស្សេតុំ អញ្ញេយ្យត្តបដិសេធនេន ញេយ្យ-សទ្ទេន ធម្មា វិសេសិតាតិ។ ញេយ្យធម្ម-សទ្ទា នីលុប្បលសទ្ទា វិយ អញ្ញមញ្ញំ ភេទាភេទយុត្តាតិ ‘‘ញេយ្យា ច តេ ធម្មា ចា’’តិ វុត្តំ។ យា យាតិ យថា-សទ្ទស្សត្ថំ ទស្សេតិ។ ព្យាបនិច្ឆាយញ្ហិ អយំ យថា-សទ្ទោ, តប្បភេទា បញ្ញា បវត្តិត្ថាតិ សម្ពន្ធោតិ។
‘‘Tattha karuṇā viyāti nidassanavacana’’ntiādinā nidassananidassitabbadhammānaṃ ādhāravisayabyāpārehi savisesanehi saha pakāsanavasena gāthāya atthatatvaṃ dassetvā avayavabhedavasena atthaṃ dassetuṃ ‘‘kiratīti karuṇā’’tiādi vuttaṃ. Tattha nicchandarāgānaṃ bhūtapubbagatiyā vā sattatā veditabbā. Ekassapi dhammassa anekasāmaññākāravantatāya ‘‘yathāsabhāvaṃ pakārehī’’ti vuttaṃ. Tathā hi vuttaṃ – ‘‘sabbe dhammā sabbākārenā’’ti (mahāni. 156; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85; paṭi. ma. 3.5) dhammānaṃ aññeyyattaṃ paṭikkhipati ñātuṃ asakkuṇeyyattābhāvato. Etena tassā paññāya akicchavuttitaṃ āha. Yatheva hi ‘‘ñeyyesu sabbesu pavattitthā’’ti ettāvatā adhippetatthe siddhe tesaṃ attattaniyatāvirahasaṃsūcanatthaṃ paresaṃ sattādimicchāgāhapaṭisedhanena dhamma-saddena ñeyyā visesitabbā, evaṃ ‘‘dhammesu sabbesu pavattitthā’’ti ettāvatā ca adhippetatthe siddhe dhammesu tassā paññāya ākaṅkhappaṭibaddhatāya akicchavuttitaṃ dassetuṃ aññeyyattapaṭisedhanena ñeyya-saddena dhammā visesitāti. Ñeyyadhamma-saddā nīluppalasaddā viya aññamaññaṃ bhedābhedayuttāti ‘‘ñeyyā ca te dhammā cā’’ti vuttaṃ. Yā yāti yathā-saddassatthaṃ dasseti. Byāpanicchāyañhi ayaṃ yathā-saddo, tappabhedā paññā pavattitthāti sambandhoti.
ភគវតិ បវត្តាវាតិ ឥទំ យេភុយ្យេន ឧបមានោបមេយ្យត្ថានំ ភិន្នាធារតាយ ភិន្នាធារស្ស ច ឧបមានត្ថស្ស ឥធ អសម្ភវតោ វុត្តំ។ ភគវតោ ករុណាយ អញ្ញេហិ អសាធារណភាវោ សត្តេ សំសារទុក្ខតោ ឧទ្ធរិត្វា អច្ចន្តសុខេ និព្ពានេ បតិដ្ឋបេតុំ អត្តនោ សរីរជីវិតបរិច្ចាគេនបិ ឯកន្តហិតជ្ឈាសយតាវសេន វេទិតព្ពោ, យតោ វិនេយ្យានំ កោសោហិតវត្ថគុយ្ហបហូតជិវ្ហាវិទំសនម្បិ កតំ, យញ្ច យទិមេ សត្តា ជានេយ្យុំ, ភគវតោ សាសនេន រហទមិវ សីតលំ សម្បជ្ជលិតំ អគ្គិក្ខន្ធម្បិ សមោគាហេយ្យ។ អញ្ញេសំ បស្សន្តានន្តិ សម្ពន្ធោ។ ឧទ្ធដាតិ បទំ អបេក្ខិត្វា មហោឃបក្ខន្ទានំ សត្តានន្តិ កម្មត្ថេ សាមិវចនំ។ អយញ្ហេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – កាមាទិមហោឃបក្ខន្ទេ សត្តេ តតោ ឧទ្ធដា នត្ថញ្ញោ កោចិ មំ ឋបេត្វាតិ បស្សតោ យថា ភគវតោ ករុណាយ អាវិសនំ ហោតិ, ន ឯវំ អញ្ញេសំ តថាទស្សនស្សេវ អភាវតោ។ អថ វា អញ្ញេសំ បស្សន្តានន្តិ យទិបិ បរេ បស្សេយ្យុំ, តថាបិ ន តេសំ ភគវតោ វិយ ករុណោក្កមនំ អត្ថិ អប្បដិបត្តិតោ អត្តហិតមត្តបដិបត្តិតោ ចាតិ អត្ថោ។
Bhagavati pavattāvāti idaṃ yebhuyyena upamānopameyyatthānaṃ bhinnādhāratāya bhinnādhārassa ca upamānatthassa idha asambhavato vuttaṃ. Bhagavato karuṇāya aññehi asādhāraṇabhāvo satte saṃsāradukkhato uddharitvā accantasukhe nibbāne patiṭṭhapetuṃ attano sarīrajīvitapariccāgenapi ekantahitajjhāsayatāvasena veditabbo, yato vineyyānaṃ kosohitavatthaguyhapahūtajivhāvidaṃsanampi kataṃ, yañca yadime sattā jāneyyuṃ, bhagavato sāsanena rahadamiva sītalaṃ sampajjalitaṃ aggikkhandhampi samogāheyya. Aññesaṃ passantānanti sambandho. Uddhaṭāti padaṃ apekkhitvā mahoghapakkhandānaṃ sattānanti kammatthe sāmivacanaṃ. Ayañhettha saṅkhepattho – kāmādimahoghapakkhande satte tato uddhaṭā natthañño koci maṃ ṭhapetvāti passato yathā bhagavato karuṇāya āvisanaṃ hoti, na evaṃ aññesaṃ tathādassanasseva abhāvato. Atha vā aññesaṃ passantānanti yadipi pare passeyyuṃ, tathāpi na tesaṃ bhagavato viya karuṇokkamanaṃ atthi appaṭipattito attahitamattapaṭipattito cāti attho.
អនាវរណា តីសុ កាលេសុ សព្ពត្ថ អប្បដិហតវុត្តិតាយ, អសាធារណា សព្ពធម្មានំ និរវសេសហេតុបច្ចយបរិគ្គហវសេន តេសញ្ច សភាវកិច្ចាទិអវត្ថាវិសេសាទិបរិជាននេន អាយូហនវេលាយមេវ តំតំកម្មានំ តំតំផលវិសេសហីនមជ្ឈិមបណីតាទិវិភាគស្ស ឥន្ទ្រិយពទ្ធេសុ អនិន្ទ្រិយពទ្ធេសុ ច អតិសុខុមតិរោហិតវិទូរវុត្តិអតីតានាគតាទិភេទភិន្នានំ រូបធម្មានំ តំតំការណសមវាយវិភាវនេនេវ តំតំផលេសុ វណ្ណសណ្ឋានគន្ធរសផស្សាទិវិសេសស្ស និរវសេសតោ បដិវិជ្ឈនេន វេទិតព្ពា។ អយញ្ច អត្ថោ ភគវតោ អនេកធាតុនានាធាតុលោកំ យថាភូតំ ញាណាទិវសេន វេទិតព្ពោ។ យថា ច បស្សន្តស្សាតិ ឥទំ រាគគ្គិអាទីហិ លោកសន្និវាសស្ស អាទិត្តតាទិអាការទស្សនំ ភគវតោ មហាករុណោក្កមនុបាយំ សន្ធាយ វុត្តំ។ តំ បន ពហុកេហិ អាការេហិ បស្សន្តានំ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ សត្តេសុ មហាករុណា ឱក្កមតិ។ ‘‘អាទិត្តោ លោកសន្និវាសោ…បេ.… ឧយ្យុត្តោ…បេ.… បយាតោ…បេ.… កុម្មគ្គប្បដិបន្នោ…បេ.… ឧបនីយតិ លោកោ អធុវោ…បេ.… អតាណោ លោកោ អនភិស្សរោ…បេ.… អស្សកោ លោកោ សព្ពំ បហាយ គមនីយំ…បេ.… ឩនោ លោកោ អតិត្តោ តណ្ហាទាសោតិ បស្សន្តានំ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ សត្តេសុ មហាករុណា ឱក្កមតី’’តិអាទិនា (បដិ. ម. ១.១១៧) បដិសម្ភិទាមគ្គេ បរោសតំ អាការេហិ ទស្សិតន្តិ គន្ថវិត្ថារំ បរិហរិតុំ សំវណ្ណយិតុញ្ច ឧបាយំ ទស្សេតុំ អាហ ‘‘តំ សព្ពំ បដិសម្ភិទាមគ្គេ មហាករុណាញាណវិភង្គវសេន ជានិតព្ព’’ន្តិ។ ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តអាសយានុសយ យមកបាដិហារិយ សព្ពញ្ញុតានាវរណញាណានិ សេសាសាធារណញាណានិ។ តេសម្បិ ហិ វិភង្គោ ‘‘ឥធ តថាគតោ សត្តេ បស្សតិ អប្បរជក្ខេ’’តិអាទិនា (បដិ. ម. ១.១១១) បដិសម្ភិទាមគ្គេ នានប្បការេន ទស្សិតោតិ បុរិមនយេនេវ អតិទិសតិ។ អាទិ-សទ្ទេន តត្ថ វិភត្តានំ បដិសម្ភិទាសច្ចញាណាទីនំ សង្គហោ កតោតិ វេទិតព្ពោ។
Anāvaraṇā tīsu kālesu sabbattha appaṭihatavuttitāya, asādhāraṇā sabbadhammānaṃ niravasesahetupaccayapariggahavasena tesañca sabhāvakiccādiavatthāvisesādiparijānanena āyūhanavelāyameva taṃtaṃkammānaṃ taṃtaṃphalavisesahīnamajjhimapaṇītādivibhāgassa indriyabaddhesu anindriyabaddhesu ca atisukhumatirohitavidūravuttiatītānāgatādibhedabhinnānaṃ rūpadhammānaṃ taṃtaṃkāraṇasamavāyavibhāvaneneva taṃtaṃphalesu vaṇṇasaṇṭhānagandharasaphassādivisesassa niravasesato paṭivijjhanena veditabbā. Ayañca attho bhagavato anekadhātunānādhātulokaṃ yathābhūtaṃ ñāṇādivasena veditabbo. Yathā ca passantassāti idaṃ rāgaggiādīhi lokasannivāsassa ādittatādiākāradassanaṃ bhagavato mahākaruṇokkamanupāyaṃ sandhāya vuttaṃ. Taṃ pana bahukehi ākārehi passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati. ‘‘Āditto lokasannivāso…pe… uyyutto…pe… payāto…pe… kummaggappaṭipanno…pe… upanīyati loko adhuvo…pe… atāṇo loko anabhissaro…pe… assako loko sabbaṃ pahāya gamanīyaṃ…pe… ūno loko atitto taṇhādāsoti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamatī’’tiādinā (paṭi. ma. 1.117) paṭisambhidāmagge parosataṃ ākārehi dassitanti ganthavitthāraṃ pariharituṃ saṃvaṇṇayituñca upāyaṃ dassetuṃ āha ‘‘taṃ sabbaṃ paṭisambhidāmagge mahākaruṇāñāṇavibhaṅgavasena jānitabba’’nti. Indriyaparopariyattaāsayānusaya yamakapāṭihāriya sabbaññutānāvaraṇañāṇāni sesāsādhāraṇañāṇāni. Tesampi hi vibhaṅgo ‘‘idha tathāgato satte passati apparajakkhe’’tiādinā (paṭi. ma. 1.111) paṭisambhidāmagge nānappakārena dassitoti purimanayeneva atidisati. Ādi-saddena tattha vibhattānaṃ paṭisambhidāsaccañāṇādīnaṃ saṅgaho katoti veditabbo.
និប្បទេសសប្បទេសវិសយា ករុណា វិយ ភគវតោ បញ្ញាបិ ឥធ និប្បទេសសប្បទេសវិសយា និរវសេសា អធិប្បេតាតិ តស្សា កតិបយភេទទស្សនេន នយតោ តទវសិដ្ឋភេទា គហេតព្ពាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘បញ្ញាគ្គហណេន ចា’’តិអាទិមាហ។ តេ បន សីលសមាធិ បញ្ញាវិមុត្តិវិមុត្តិញាណទស្សន, ទ្វាចត្តាលីសសតទុកធម្ម, ពាវីសតិតិកធម្ម, ចតុសតិបដ្ឋាន សម្មប្បធាន ឥទ្ធិបាទ សាមញ្ញផល អរិយវំសាទិ, បញ្ចគតិ បញ្ចបធានិយង្គបញ្ចង្គិកសមាធិ ឥន្ទ្រិយ ពល និស្សារណីយធាតុ វិមុត្តាយតន វិមុត្តិបរិបាចនីយធម្មសញ្ញាទិ, ឆសារណីយធម្ម អនុស្សតិដ្ឋាន អគារវគារវ និស្សារណិយធាតុ សតតវិហារ អនុត្តរិយ និព្ពេធភាគិយបញ្ញាទិ, សត្តអបរិហានិយធម្ម អរិយធន ពោជ្ឈង្គ សប្បុរិសធម្មនិជ្ជរវត្ថុ សញ្ញា ទក្ខិណេយ្យបុគ្គលខីណាសវពលាទិ, អដ្ឋបញ្ញាបដិលាភហេតុ មិច្ឆត្ត សម្មត្ត លោកធម្ម អរិយានរិយវោហារ អារម្ភវត្ថុ កុសីតវត្ថុ អក្ខណ មហាបុរិសវិតក្ក អភិភាយតន វិមោក្ខាទិ, នវយោនិសោមនសិការមូលធម្មបារិសុទ្ធិបធានិយង្គ សត្តាវាស អាឃាតវត្ថុ អាឃាតបដិវិនយ សញ្ញានានត្ត អនុបុព្ពវិហារាទិ, ទសនាថករធម្ម កសិណាយតន អកុសលកម្មបថ កុសលកម្មបថ មិច្ឆត្ត សម្មត្ត អរិយវាស ទសពលញាណ អសេក្ខធម្មាទិ, ឯកាទសមេត្តានិសំស សីលានិសំស ធម្មតា ពុទ្ធិហេតុ, ទ្វាទសាយតនបដិច្ចសមុប្បាទ ធម្មចក្កាការ, តេរសធុតគុណ, ចុទ្ទសពុទ្ធញាណ, បញ្ចទសចរណវិមុត្តិបរិបាចនីយធម្ម, សោឡសអានាបានស្សតិ សច្ចាការ សុត្តន្តបដ្ឋាន, អដ្ឋារស ពុទ្ធធម្មធាតុ ភេទករវត្ថុ, ឯកូនវីសតិបច្ចវេក្ខណ, ចតុវីសតិបច្ចយ, អដ្ឋវីសតិសុត្តន្តបដ្ឋាន, បណ្ណាសឧទយព្ពយទស្សន, បរោបណ្ណាសកុសលធម្ម, ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិគត, អដ្ឋសតតណ្ហាវិចរិតាទិភេទានំ ធម្មានំ បដិវិជ្ឈនទេសនាការប្បវត្តា, យេ ច ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សសមាបត្តិសញ្ចារិមហាវជិរញាណប្បភេទា, យេ ច អនន្តនយសមន្តបដ្ឋានបវិចយទេសនាការប្បវត្តា, យេ ច អនន្តាសុ លោកធាតូសុ អនន្តានំ សត្តានំ អាសយានុសយចរិតាទិវិភាវនាការប្បវត្តាតិ ឯវំបការា ភគវតោ បញ្ញាបភេទា, សព្ពេបិ ឥធ អាទិ-សទ្ទេន នយតោ សង្គយ្ហន្តីតិ វេទិតព្ពំ។ កោ ហិ សមត្ថោ ភគវតោ បញ្ញាយ បភេទេ អនុបទំ និរវសេសតោ ទស្សេតុំ។ តេនេវ ភគវន្តំ ឋបេត្វា បញ្ញវន្តានំ អគ្គភូតោ ធម្មសេនាបតិសារិបុត្តត្ថេរោបិ ពុទ្ធគុណបរិច្ឆេទនំ បតិអនុយុត្តោ ‘‘អបិច មេ, ភន្តេ, ធម្មន្វយោ វិទិតោ’’តិ (ទី. និ. ២.១៤៦) អាហាតិ។
Nippadesasappadesavisayā karuṇā viya bhagavato paññāpi idha nippadesasappadesavisayā niravasesā adhippetāti tassā katipayabhedadassanena nayato tadavasiṭṭhabhedā gahetabbāti dassento ‘‘paññāggahaṇena cā’’tiādimāha. Te pana sīlasamādhi paññāvimuttivimuttiñāṇadassana, dvācattālīsasatadukadhamma, bāvīsatitikadhamma, catusatipaṭṭhāna sammappadhāna iddhipāda sāmaññaphala ariyavaṃsādi, pañcagati pañcapadhāniyaṅgapañcaṅgikasamādhi indriya bala nissāraṇīyadhātu vimuttāyatana vimuttiparipācanīyadhammasaññādi, chasāraṇīyadhamma anussatiṭṭhāna agāravagārava nissāraṇiyadhātu satatavihāra anuttariya nibbedhabhāgiyapaññādi, sattaaparihāniyadhamma ariyadhana bojjhaṅga sappurisadhammanijjaravatthu saññā dakkhiṇeyyapuggalakhīṇāsavabalādi, aṭṭhapaññāpaṭilābhahetu micchatta sammatta lokadhamma ariyānariyavohāra ārambhavatthu kusītavatthu akkhaṇa mahāpurisavitakka abhibhāyatana vimokkhādi, navayonisomanasikāramūladhammapārisuddhipadhāniyaṅga sattāvāsa āghātavatthu āghātapaṭivinaya saññānānatta anupubbavihārādi, dasanāthakaradhamma kasiṇāyatana akusalakammapatha kusalakammapatha micchatta sammatta ariyavāsa dasabalañāṇa asekkhadhammādi, ekādasamettānisaṃsa sīlānisaṃsa dhammatā buddhihetu, dvādasāyatanapaṭiccasamuppāda dhammacakkākāra, terasadhutaguṇa, cuddasabuddhañāṇa, pañcadasacaraṇavimuttiparipācanīyadhamma, soḷasaānāpānassati saccākāra suttantapaṭṭhāna, aṭṭhārasa buddhadhammadhātu bhedakaravatthu, ekūnavīsatipaccavekkhaṇa, catuvīsatipaccaya, aṭṭhavīsatisuttantapaṭṭhāna, paṇṇāsaudayabbayadassana, paropaṇṇāsakusaladhamma, dvāsaṭṭhidiṭṭhigata, aṭṭhasatataṇhāvicaritādibhedānaṃ dhammānaṃ paṭivijjhanadesanākārappavattā, ye ca catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattisañcārimahāvajirañāṇappabhedā, ye ca anantanayasamantapaṭṭhānapavicayadesanākārappavattā, ye ca anantāsu lokadhātūsu anantānaṃ sattānaṃ āsayānusayacaritādivibhāvanākārappavattāti evaṃpakārā bhagavato paññāpabhedā, sabbepi idha ādi-saddena nayato saṅgayhantīti veditabbaṃ. Ko hi samattho bhagavato paññāya pabhede anupadaṃ niravasesato dassetuṃ. Teneva bhagavantaṃ ṭhapetvā paññavantānaṃ aggabhūto dhammasenāpatisāriputtattheropi buddhaguṇaparicchedanaṃ patianuyutto ‘‘apica me, bhante, dhammanvayo vidito’’ti (dī. ni. 2.146) āhāti.
សំសារមហោឃបក្ខន្ទានំ សត្តានំ តតោ សន្តារណត្ថំ បដិបន្នោ តេហិ បយោជិតោ នាម ហោតិ អសតិបិ តេសំ តថាវិធេ អភិសន្ធិយន្តិ វុត្តំ ‘‘សត្តា ហិ មហាពោធិំ បយោជេន្តី’’តិ។ ឯតេន សព្ពេនាតិ មហាពោធិមូលាទិទស្សនេន។ អបគមនំ និរុបក្កិលេសន្តិ យោជេតព្ពំ។ ជាតសំវទ្ធភាវទស្សនេន ‘‘អនាទិ អនិធនោ ច សត្តោ’’តិ ឯវំបការា មិច្ឆាវាទា បដិសេធិតា ហោន្តិ។ សមញ្ញា…បេ.… ទស្សេតិ សត្តេ បរមត្ថតោ អសតិបិ សត្តបញ្ញត្តិវោហារសូចនតោ។ ករុណា អាទិបញ្ញា បរិយោសានន្តិ ឥទំ សម្ភរណនិប្ផត្តិកាលាបេក្ខាយ វុត្តំ, ន បរិច្ឆេទវន្តតាយ។ តេនេវាហ ‘‘តន្និទានភាវតោ តតោ ឧត្តរិករណីយាភាវតោ’’តិ។ សព្ពេ ពុទ្ធគុណា ទស្សិតា ហោន្តិ នយតោ ទស្សិតត្តា។ ឯសោ ឯវ ហិ អនវសេសតោ ពុទ្ធគុណទស្សនុបាយោ យទិទំ នយគ្គាហណំ។ បរធនហរណាទិតោបិ វិរតិ បរេសំ អនត្ថបរិហរណវសប្បវត្តិយា សិយា ករុណូបនិស្សយាតិ ករុណានិទានំ សីលំ។ តតោ ឯវ ‘‘តតោ បាណាតិបាតាទិវិរតិប្បវត្តិតោ’’តិ វុត្តំ។
Saṃsāramahoghapakkhandānaṃ sattānaṃ tato santāraṇatthaṃ paṭipanno tehi payojito nāma hoti asatipi tesaṃ tathāvidhe abhisandhiyanti vuttaṃ ‘‘sattā hi mahābodhiṃ payojentī’’ti. Etena sabbenāti mahābodhimūlādidassanena. Apagamanaṃ nirupakkilesanti yojetabbaṃ. Jātasaṃvaddhabhāvadassanena ‘‘anādi anidhano ca satto’’ti evaṃpakārā micchāvādā paṭisedhitā honti. Samaññā…pe… dasseti satte paramatthato asatipi sattapaññattivohārasūcanato. Karuṇā ādipaññā pariyosānanti idaṃ sambharaṇanipphattikālāpekkhāya vuttaṃ, na paricchedavantatāya. Tenevāha ‘‘tannidānabhāvato tato uttarikaraṇīyābhāvato’’ti. Sabbe buddhaguṇā dassitā honti nayato dassitattā. Eso eva hi anavasesato buddhaguṇadassanupāyo yadidaṃ nayaggāhaṇaṃ. Paradhanaharaṇāditopi virati paresaṃ anatthapariharaṇavasappavattiyā siyā karuṇūpanissayāti karuṇānidānaṃ sīlaṃ. Tato eva ‘‘tato pāṇātipātādiviratippavattito’’ti vuttaṃ.
២. យស្សា សំវណ្ណនន្តិអាទិនា ‘‘ទយាយា’’តិអាទិថោមនាយ សម្ពន្ធំ ទស្សេតិ។ បយោជនំ បន វុត្តនយេន វេទិតព្ពំ។ អព្ភន្តរំ និយកជ្ឈត្តំ, តតោ ពហិភូតំ ពាហិរំ។ ទយាតិ ករុណា អធិប្បេតាតិ ទយា-សទ្ទស្ស មេត្តាករុណានំ វាចកត្តា វក្ខមានញ្ច អនុយោគំ មនសិ កត្វា វុត្តំ។ តាយ ហិ សមុស្សាហិតោ, ន មេត្តាយាតិ អធិប្បាយោ។ បុព្ពេ វុត្តស្ស បដិនិទ្ទេសោ ហោតីតិ ត-សទ្ទស្ស អត្ថំ អាហ។ តន្តិ បញ្ញំ វិសេសេត្វា ឧបមាភាវេន វិនិវត្តា ចរិតត្ថតាយ។ បដិនិទ្ទេសំ នារហតិ បធានាបធានេសុ បធានេ កិច្ចទស្សនតោ។ ទ្វិន្នំ បទានំ…បេ.… វតោតិ ករុណាវាចិនា ទយា-សទ្ទេន ឯកាធិករណភាវេន វុច្ចមានោ ត-សទ្ទោ តតោ អញ្ញធម្មវិសយោ ភវិតុំ ន យុត្តោតិ អធិប្បាយោ។ អបរិយាយសទ្ទានំ សមានាធិករណភាវោ វិសេសនវិសេសិតព្ពភាវេ សតិ ហោតិ, នាញ្ញថាតិ អាហ ‘‘សមានា…បេ.… ហោតី’’តិ។ សមានាធិករណភាវេន ហេត្ថ វិសេសនវិសេសិតព្ពភាវោ សាធីយតិ, សា ច សមានាធិករណតា វិសិដ្ឋវិភត្តិកានំ ន ហោតីតិ សមានវិភត្តិតាយបិ តមេវ សាធីយតីតិ ‘‘ទយា…បេ.… ចិទ’’ន្តិ ឥទំ ទយាយ វិសេសិតព្ពភាវេ ការណវចនំ។ បធានតាយ ហិ សាមញ្ញតាយ ច សា វិសេសិតព្ពា ជាតា។ តត្ថ ភគវតោ តទញ្ញេសញ្ច ករុណានំ វាចកត្តា សាមញ្ញតា វេទិតព្ពា។ តស្ស ចាតិ ទយា-សទ្ទស្ស។ ‘‘បធានញ្ច បញ្ញ’’ន្តិអាទិនា កិញ្ចាបិ បុរិមគាថាយ បញ្ញាប្បធានា, ‘‘តាយា’’តិ បន កេវលំ អវត្វា ទយាវិសេសនភាវេន វុត្តត្តា អប្បធានាយបិ ករុណាយ បដិនិទ្ទេសោ យុត្តោតិ ទស្សេតិ។ អប្បធានតា ច ករុណាយ បុរិមគាថាយ វសេន វុត្តា, ឥធ បន បធានា ឯវ។ តថា ច វុត្តំ ‘‘ទយាសមុស្សាហិនីតិ បធានា’’តិ (ធ. ស. មូលដី. ២)។
2. Yassā saṃvaṇṇanantiādinā ‘‘dayāyā’’tiādithomanāya sambandhaṃ dasseti. Payojanaṃ pana vuttanayena veditabbaṃ. Abbhantaraṃ niyakajjhattaṃ, tato bahibhūtaṃ bāhiraṃ. Dayāti karuṇā adhippetāti dayā-saddassa mettākaruṇānaṃ vācakattā vakkhamānañca anuyogaṃ manasi katvā vuttaṃ. Tāya hi samussāhito, na mettāyāti adhippāyo. Pubbe vuttassa paṭiniddeso hotīti ta-saddassa atthaṃ āha. Tanti paññaṃ visesetvā upamābhāvena vinivattā caritatthatāya. Paṭiniddesaṃ nārahati padhānāpadhānesu padhāne kiccadassanato. Dvinnaṃ padānaṃ…pe… vatoti karuṇāvācinā dayā-saddena ekādhikaraṇabhāvena vuccamāno ta-saddo tato aññadhammavisayo bhavituṃ na yuttoti adhippāyo. Apariyāyasaddānaṃ samānādhikaraṇabhāvo visesanavisesitabbabhāve sati hoti, nāññathāti āha ‘‘samānā…pe… hotī’’ti. Samānādhikaraṇabhāvena hettha visesanavisesitabbabhāvo sādhīyati, sā ca samānādhikaraṇatā visiṭṭhavibhattikānaṃ na hotīti samānavibhattitāyapi tameva sādhīyatīti ‘‘dayā…pe… cida’’nti idaṃ dayāya visesitabbabhāve kāraṇavacanaṃ. Padhānatāya hi sāmaññatāya ca sā visesitabbā jātā. Tattha bhagavato tadaññesañca karuṇānaṃ vācakattā sāmaññatā veditabbā. Tassa cāti dayā-saddassa. ‘‘Padhānañca pañña’’ntiādinā kiñcāpi purimagāthāya paññāppadhānā, ‘‘tāyā’’ti pana kevalaṃ avatvā dayāvisesanabhāvena vuttattā appadhānāyapi karuṇāya paṭiniddeso yuttoti dasseti. Appadhānatā ca karuṇāya purimagāthāya vasena vuttā, idha pana padhānā eva. Tathā ca vuttaṃ ‘‘dayāsamussāhinīti padhānā’’ti (dha. sa. mūlaṭī. 2).
កថំ បន…បេ.… ញាតព្ពាតិ វក្ខមានញ្ញេវ អត្ថំ ហទយេ ឋបេត្វា ចោទេតិ។ យទិ ឯវន្តិ យទិ អដ្ឋកថាយ អធិប្បាយំ អគ្គហេត្វា វចនមត្តមេវ គណ្ហសិ។ មេត្តាតិ ច ន យុជ្ជេយ្យាតិ យថា ‘‘មេត្តចិត្តតំ អាបន្នោ’’តិ ឯតិស្សា អដ្ឋកថាយ វសេន ន ទយា ករុណា , ឯវំ ‘‘និក្ករុណតំ អាបន្នោ’’តិ ឯតិស្សា អដ្ឋកថាយ វសេន ន ទយា មេត្តាតិ វចនមត្តគ្គហណេ អដ្ឋកថានម្បិ វិរោធំ ទស្សេតិ។ ‘‘អធិប្បាយវសេន យោជេតព្ពោ’’តិ វត្វា តមេវ អធិប្បាយំ ទយា-សទ្ទោ ហីតិអាទិនា វិវរតិ។ អក្ខរចិន្តកា ហិ ទយា-សទ្ទំ ទានគតិរក្ខណេសុ បឋន្តិ។ អនុរក្ខណញ្ច មេត្តាករុណានំ ហិតូបសំហារទុក្ខាបនយនាការវុត្តីនំ សមានកិច្ចំ, តស្មា ឧភយត្ថ ទយា-សទ្ទោ បវត្តតីតិ វុត្តំ។ អន្តោនីតន្តិ អន្តោគធំ, រុក្ខត្ថោ វិយ ធវខទិរាទីនំ អនុរក្ខណត្ថោ មេត្តាករុណានំ សាមញ្ញន្តិ អត្ថោ, អធិប្បាយោ បន ‘‘ទយាបន្នោ’’តិ ឯត្ថ សព្ពបាណភូតហិតានុកម្បីតិ អនន្តរំ ករុណាយ វុត្តត្តា ទយា-សទ្ទោ មេត្តាបរិយាយោតិ វិញ្ញាយតិ។ មេត្តាបិ ហិ ករុណា វិយ បាណាតិបាតវិរតិយា ការណន្តិ។ ‘‘អទយាបន្នោ’’តិ ឯត្ថ បន ការុណិកោ អវិហិំ សជ្ឈាសយត្តា បរេសំ វិហេសាមត្តម្បិ ន ករោតិ, កោ បន វាទោ បាណាតិបាតនេតិ និក្ករុណតាយ បាណាតិបាតិតា ទស្សិតាតិ វេទិតព្ពា។ ឯតមេវត្ថំ សន្ធាយ ‘‘ឯវញ្ហិ អដ្ឋកថានំ អវិរោធោ ហោតី’’តិ អាហ។ យទិ ទយា-សទ្ទោ មេត្តាករុណានំ វាចកោ, ឯវម្បិកថំ បន ករុណា ‘‘ទយា’’តិ ជានិតព្ពាតិ អនុយោគោ តទវត្ថោ ឯវាតិ ចោទនំ មនសិ កត្វា ករុណា ច ទេសនាយាតិអាទិនា ករុណាយ ឯវ គហណេ ការណមាហ។
Kathaṃ pana…pe… ñātabbāti vakkhamānaññeva atthaṃ hadaye ṭhapetvā codeti. Yadi evanti yadi aṭṭhakathāya adhippāyaṃ aggahetvā vacanamattameva gaṇhasi. Mettāti ca na yujjeyyāti yathā ‘‘mettacittataṃ āpanno’’ti etissā aṭṭhakathāya vasena na dayā karuṇā , evaṃ ‘‘nikkaruṇataṃ āpanno’’ti etissā aṭṭhakathāya vasena na dayā mettāti vacanamattaggahaṇe aṭṭhakathānampi virodhaṃ dasseti. ‘‘Adhippāyavasena yojetabbo’’ti vatvā tameva adhippāyaṃ dayā-saddo hītiādinā vivarati. Akkharacintakā hi dayā-saddaṃ dānagatirakkhaṇesu paṭhanti. Anurakkhaṇañca mettākaruṇānaṃ hitūpasaṃhāradukkhāpanayanākāravuttīnaṃ samānakiccaṃ, tasmā ubhayattha dayā-saddo pavattatīti vuttaṃ. Antonītanti antogadhaṃ, rukkhattho viya dhavakhadirādīnaṃ anurakkhaṇattho mettākaruṇānaṃ sāmaññanti attho, adhippāyo pana ‘‘dayāpanno’’ti ettha sabbapāṇabhūtahitānukampīti anantaraṃ karuṇāya vuttattā dayā-saddo mettāpariyāyoti viññāyati. Mettāpi hi karuṇā viya pāṇātipātaviratiyā kāraṇanti. ‘‘Adayāpanno’’ti ettha pana kāruṇiko avihiṃ sajjhāsayattā paresaṃ vihesāmattampi na karoti, ko pana vādo pāṇātipātaneti nikkaruṇatāya pāṇātipātitā dassitāti veditabbā. Etamevatthaṃ sandhāya ‘‘evañhi aṭṭhakathānaṃ avirodho hotī’’ti āha. Yadi dayā-saddo mettākaruṇānaṃ vācako, evampikathaṃ pana karuṇā ‘‘dayā’’ti jānitabbāti anuyogo tadavattho evāti codanaṃ manasi katvā karuṇā ca desanāyātiādinā karuṇāya eva gahaṇe kāraṇamāha.
ននុ តាយាតិអាទិនា សាមត្ថិយតោបិ បករណំ ពលវន្តិ បករណវសេនេវ ករុណាវិសយស្ស ញាតតំ ទស្សេតិ។ យថារុចិ បវត្តិត្ថាតិ ឯតំ បុរិមគាថាយ សប្បទេសនិប្បទេសសត្តវិសយាយ ករុណាយ គហិតភាវស្ស ការណវចនំ។ យថារុចិបវត្តិ ហិ ឯកស្មិំ អនេកេសុ ច ឥច្ឆានុរូបប្បវត្តីតិ។ ‘‘ឥធ បន និប្បទេសសត្តវិសយតំ គហេតុ’’ន្តិ ឯតេន សិទ្ធេ សតិ អារម្ភោ ញាបកត្ថោ ហោតីតិ បុន ‘‘សត្តេសូ’’តិ វចនំ ឥមមត្ថវិសេសំ ពោធេតីតិ ទស្សេតិ។ ន ទេវេសុយេវាតិអាទិនាបិ ទយាសាធនស្ស សមុស្សាហនស្ស សត្តវិសយភាវេ សាមត្ថិយលទ្ធេបិ ‘‘សត្តេសូ’’តិ វចនំ តស្ស និប្បទេសសត្តវិសយភាវោ អធិប្បេតោតិ ឥមំ វិសេសំ ញាបេតីតិ ទស្សេតិ។
Nanu tāyātiādinā sāmatthiyatopi pakaraṇaṃ balavanti pakaraṇavaseneva karuṇāvisayassa ñātataṃ dasseti. Yathāruci pavattitthāti etaṃ purimagāthāya sappadesanippadesasattavisayāya karuṇāya gahitabhāvassa kāraṇavacanaṃ. Yathārucipavatti hi ekasmiṃ anekesu ca icchānurūpappavattīti. ‘‘Idha pana nippadesasattavisayataṃ gahetu’’nti etena siddhe sati ārambho ñāpakattho hotīti puna ‘‘sattesū’’ti vacanaṃ imamatthavisesaṃ bodhetīti dasseti. Na devesuyevātiādināpi dayāsādhanassa samussāhanassa sattavisayabhāve sāmatthiyaladdhepi ‘‘sattesū’’ti vacanaṃ tassa nippadesasattavisayabhāvo adhippetoti imaṃ visesaṃ ñāpetīti dasseti.
កាលទេសទេសកបរិសាទិបរិទីបនំ ពាហិរនិទានន្តិ កាលាទីនិ និទ្ធារេន្តោ ‘‘យស្មិំ កាលេ’’តិអាទិមាហ។ អវសានម្ហិ វសន្តោ តិទសាលយេតិ វចនតោតិ ឯតេន តស្ស បាដិហារិយស្ស សទ្ទន្តរសន្និធានេន អវច្ឆិន្នតំ ទស្សេតិ។ តត្ថ បវត្តវោហារេន ច ន សក្កាតិ បុថុជ្ជនសន្តានេបិ រាគាទិបដិបក្ខហរណស្ស អភាវតោ និច្ឆន្ទរាគេសុ សត្តវោហារោ វិយ បុថុជ្ជនសន្តានេ រាគាទិបដិបក្ខហរណវសេន បវត្តំ តទភាវេបិ ភគវតោ សន្តានេ រុឡ្ហីវសេន បាដិហារិយន្ត្វេវ វុច្ចតីតិ ន សក្កា វត្តុន្តិ អធិប្បាយោ។ ទិដ្ឋិហរណវសេន យេ សម្មាទិដ្ឋិកា ជាតា អចេលកកស្សបាទយោ វិយ, ទិដ្ឋិប្បកាសនេ អសមត្ថភាវេន អប្បដិភានភាវាទិប្បត្តិយា សច្ចកាទយោ វិយ។
Kāladesadesakaparisādiparidīpanaṃ bāhiranidānanti kālādīni niddhārento ‘‘yasmiṃ kāle’’tiādimāha. Avasānamhi vasanto tidasālayeti vacanatoti etena tassa pāṭihāriyassa saddantarasannidhānena avacchinnataṃ dasseti. Tattha pavattavohārena ca na sakkāti puthujjanasantānepi rāgādipaṭipakkhaharaṇassa abhāvato nicchandarāgesu sattavohāro viya puthujjanasantāne rāgādipaṭipakkhaharaṇavasena pavattaṃ tadabhāvepi bhagavato santāne ruḷhīvasena pāṭihāriyantveva vuccatīti na sakkā vattunti adhippāyo. Diṭṭhiharaṇavasena ye sammādiṭṭhikā jātā acelakakassapādayo viya, diṭṭhippakāsane asamatthabhāvena appaṭibhānabhāvādippattiyā saccakādayo viya.
៣ . សីតបព្ពតា នាម ‘‘សិនេរុំ បរិវារេត្វា ឋិតា យុគន្ធរោ…បេ.… គិរិ ព្រហា’’តិ (វិសុទ្ធិ. ១.១៣៧; បារា. អដ្ឋ. ១.១ វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនា) ឯវំ វុត្តបព្ពតា។
3. Sītapabbatā nāma ‘‘sineruṃ parivāretvā ṭhitā yugandharo…pe… giri brahā’’ti (visuddhi. 1.137; pārā. aṭṭha. 1.1 verañjakaṇḍavaṇṇanā) evaṃ vuttapabbatā.
៤-៥. សព្ពសោ ចក្កវាឡសហស្សេហិ សព្ពសោ អាគម្ម សព្ពសោ សន្និសិន្នេនាតិ សម្ពន្ធវសេន តយោ វិកប្បា យុត្តា, សព្ពសោ ចក្កវាឡសហស្សេហិ ទសហិ ទសហីតិ បន អនិដ្ឋសាធនតោ បដិសេធិតោ។ វជ្ជិតព្ពេតិ យេ វជ្ជេតុំ សក្កា ‘‘អតិសម្មុខា អតិសមីបំ ឧន្នតប្បទេសោ’’តិ, ឯតេ។ ឥតរេ បន តស្សា បរិសាយ មហន្តភាវេន ន សក្កា បរិហរិតុំ។
4-5. Sabbaso cakkavāḷasahassehi sabbaso āgamma sabbaso sannisinnenāti sambandhavasena tayo vikappā yuttā, sabbaso cakkavāḷasahassehi dasahi dasahīti pana aniṭṭhasādhanato paṭisedhito. Vajjitabbeti ye vajjetuṃ sakkā ‘‘atisammukhā atisamīpaṃ unnatappadeso’’ti, ete. Itare pana tassā parisāya mahantabhāvena na sakkā pariharituṃ.
‘‘សព្ពញេយ្យ…បេ.… សមត្ថា’’តិ វត្វា តេសំ ទេសេតព្ពប្បការជាននសមត្ថាតិ វចនំ អត្តនា បដិវិទ្ធាការស្ស ធម្មសាមិនាបិ បរេសំ ទេសេតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា វុត្តំ។ អញ្ញថា សព្ពេបិ សត្តា ទិដ្ឋសច្ចា ឯវ ភវេយ្យុំ។ សព្ពញេយ្យធម្មានំ យថាសភាវជាននសមត្ថតាទិយេវ យថាវុត្តពលំ។ តេសំ គហណសមត្ថតំ ទីបេតិ, អធិកវចនមញ្ញមត្ថំ ពោធេតីតិ អធិប្បាយោ។
‘‘Sabbañeyya…pe… samatthā’’ti vatvā tesaṃ desetabbappakārajānanasamatthāti vacanaṃ attanā paṭividdhākārassa dhammasāmināpi paresaṃ desetuṃ asakkuṇeyyattā vuttaṃ. Aññathā sabbepi sattā diṭṭhasaccā eva bhaveyyuṃ. Sabbañeyyadhammānaṃ yathāsabhāvajānanasamatthatādiyeva yathāvuttabalaṃ. Tesaṃ gahaṇasamatthataṃ dīpeti, adhikavacanamaññamatthaṃ bodhetīti adhippāyo.
៦. តថាគតោ វន្ទនីយោតិអាទិនា ‘‘នមស្សិត្វា’’តិអាទិកិរិយាវិសេសានំ តំតំសុត្តានុរោធេន បវត្តិតមាហ។ សរីរសោភគ្គាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន កល្យាណវាក្ករណតាអាធិបច្ចបរិវារសម្បត្តិអាទិ សង្គយ្ហតិ។
6. Tathāgato vandanīyotiādinā ‘‘namassitvā’’tiādikiriyāvisesānaṃ taṃtaṃsuttānurodhena pavattitamāha. Sarīrasobhaggādīti ādi-saddena kalyāṇavākkaraṇatāādhipaccaparivārasampattiādi saṅgayhati.
៧. អន្តរធាបេត្វាតិ និរោធេត្វា។ និរោធនញ្ចេត្ថ ឧប្បាទកហេតុបរិហរណវសេន តេសំ អនុប្បត្តិករណន្តិ វេទិតព្ពំ។ អត្ថំ បកាសយិស្សាមីតិ សម្ពន្ធោតិ ‘‘សោសេត្វា’’តិ បុព្ពកាលកិរិយាយ អបរកាលកិរិយាបេក្ខតាយ វុត្តំ។
7. Antaradhāpetvāti nirodhetvā. Nirodhanañcettha uppādakahetupariharaṇavasena tesaṃ anuppattikaraṇanti veditabbaṃ. Atthaṃ pakāsayissāmīti sambandhoti ‘‘sosetvā’’ti pubbakālakiriyāya aparakālakiriyāpekkhatāya vuttaṃ.
៨. ទុក្ករភាវំ ទីបេតុន្តិ អទុក្ករស្ស តថាអភិយាចេតព្ពតាភាវតោតិ អធិប្បាយោ។ បារាជិកសង្ឃាទិសេសានំ សីលវិបត្តិភាវតោ ថុល្លច្ចយាទីនញ្ច យេភុយ្យេន អាចារវិបត្តិភាវតោ អាចារសីលានំ តថា យោជនា កតា, តថា ចារិត្តសីលស្ស អាចារសភាវត្តា ឥតរំ សភាវេនេវ គហេត្វា ទុតិយា។ អសក្កុណេយ្យន្តិ វិសុទ្ធាចារាទិគុណសមន្នាគតេន សព្រហ្មចារិនា សទ្ធម្មចិរដ្ឋិតត្ថំ សាទរំ អភិយាចិតេន តេន ច អភិធម្មត្ថប្បកាសនេ សមត្ថោតិ យាថាវតោ បមាណិតេន តព្ពិមុខភាវោ ន សុករោតិ អធិប្បាយោ។
8. Dukkarabhāvaṃdīpetunti adukkarassa tathāabhiyācetabbatābhāvatoti adhippāyo. Pārājikasaṅghādisesānaṃ sīlavipattibhāvato thullaccayādīnañca yebhuyyena ācāravipattibhāvato ācārasīlānaṃ tathā yojanā katā, tathā cārittasīlassa ācārasabhāvattā itaraṃ sabhāveneva gahetvā dutiyā. Asakkuṇeyyanti visuddhācārādiguṇasamannāgatena sabrahmacārinā saddhammaciraṭṭhitatthaṃ sādaraṃ abhiyācitena tena ca abhidhammatthappakāsane samatthoti yāthāvato pamāṇitena tabbimukhabhāvo na sukaroti adhippāyo.
៩. ទេវទេវ-សទ្ទស្ស អត្ថោ បដ្ឋានសំវណ្ណនាដីកាយំ វិបញ្ចិតោតិ ន វិត្ថារយិម្ហ។
9. Devadeva-saddassa attho paṭṭhānasaṃvaṇṇanāṭīkāyaṃ vipañcitoti na vitthārayimha.
១៣. បឋមសង្គីតិយំ យា អដ្ឋកថា សង្គីតាតិ វចនេន សា ភគវតោ ធរមានកាលេបិ អដ្ឋកថា សំវិជ្ជតិ, តេន បាឋោ វិយ ភគវំមូលិកាវាតិ វិញ្ញាយតិ។ ‘‘អភិធម្មស្សា’’តិ បទំ ‘‘អត្ថំ បកាសយិស្សាមី’’តិ ឯតទបេក្ខន្តិ ‘‘កស្ស បន សា អដ្ឋកថា’’តិ បុច្ឆិត្វា អធិការវសេន តមេវ អភិធម្មបទំ អាកឌ្ឍតិ។ អាវុត្តិអាទិវសេន វា អយមត្ថោ វិភាវេតព្ពោ។
13. Paṭhamasaṅgītiyaṃ yā aṭṭhakathā saṅgītāti vacanena sā bhagavato dharamānakālepi aṭṭhakathā saṃvijjati, tena pāṭho viya bhagavaṃmūlikāvāti viññāyati. ‘‘Abhidhammassā’’ti padaṃ ‘‘atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etadapekkhanti ‘‘kassa pana sā aṭṭhakathā’’ti pucchitvā adhikāravasena tameva abhidhammapadaṃ ākaḍḍhati. Āvuttiādivasena vā ayamattho vibhāvetabbo.
១៦. អរិយមគ្គស្ស ពោជ្ឈង្គមគ្គង្គឈានង្គវិសេសំ បាទកជ្ឈានមេវ និយមេតីតិអាទិនយប្បវត្តោ តិបិដកចូឡនាគត្ថេរវាទោ អាទិ-សទ្ទេន វិបស្សនាយ អារម្មណភូតា ខន្ធា និយមេន្តិ, បុគ្គលជ្ឈាសយោ និយមេតីតិ ឯវមាទយោ មោរវាបិវាសិមហាទត្តត្ថេរតិបិដកចូឡាភយត្ថេរវាទាទយោ សង្គយ្ហន្តិ។ តប្បកាសនេនេវាតិ អភិធម្មស្ស អត្ថប្បកាសនេនេវ។ សោតិ មហាវិហារវាសីនំ វិនិច្ឆយោ។ តថាតិ អសម្មិស្សានាកុលភាវេន។ អសម្មិស្សានាកុលភូតោ វា វិនិច្ឆយោ មហាវិហារវាសីនំ សន្តកភាវេន, ឯតេន អភិធម្មស្ស អត្ថប្បកាសនេនេវ មហាវិហារវាសីនំ វិនិច្ឆយោ ឥធ អភិនិប្ផាទីយតីតិ ទស្សេតិ។ អថ វា តប្បកាសនេនេវាតិ អសម្មិស្សានាកុលភាវប្បកាសនេនេវ ។ សោតិ បកាសិយមានោ អភិធម្មត្ថោ។ តថាតិ មហាវិហារវាសីនំ វិនិច្ឆយភាវេន។ ឥមស្មិំ អត្ថវិកប្បេ ‘‘អសម្មិស្សំ អនាកុលំ អត្ថំ បកាសយិស្សាមី’’តិ សម្ពន្ធនីយំ។
16. Ariyamaggassa bojjhaṅgamaggaṅgajhānaṅgavisesaṃ pādakajjhānameva niyametītiādinayappavatto tipiṭakacūḷanāgattheravādo ādi-saddena vipassanāya ārammaṇabhūtā khandhā niyamenti, puggalajjhāsayo niyametīti evamādayo moravāpivāsimahādattattheratipiṭakacūḷābhayattheravādādayo saṅgayhanti. Tappakāsanenevāti abhidhammassa atthappakāsaneneva. Soti mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayo. Tathāti asammissānākulabhāvena. Asammissānākulabhūto vā vinicchayo mahāvihāravāsīnaṃ santakabhāvena, etena abhidhammassa atthappakāsaneneva mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayo idha abhinipphādīyatīti dasseti. Atha vā tappakāsanenevāti asammissānākulabhāvappakāsaneneva . Soti pakāsiyamāno abhidhammattho. Tathāti mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayabhāvena. Imasmiṃ atthavikappe ‘‘asammissaṃ anākulaṃ atthaṃ pakāsayissāmī’’ti sambandhanīyaṃ.
១៧. អញ្ញញ្ច សព្ពំ អត្ថប្បកាសនំ ហោតីតិ តោសនំ ហោតីតិ អត្ថោ។ តេនេវាហ ‘‘សព្ពេន តេន តោសនំ កតំ ហោតី’’តិ។ យុត្តរូបា យោជនា។
17. Aññañcasabbaṃ atthappakāsanaṃ hotīti tosanaṃ hotīti attho. Tenevāha ‘‘sabbena tena tosanaṃ kataṃ hotī’’ti. Yuttarūpā yojanā.
វីសតិគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Vīsatigāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-មូលដីកា • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / វីសតិគាថាវណ្ណនា • Vīsatigāthāvaṇṇanā
