| Library / Tipiṭaka / ತಿಪಿಟಕ • Tipiṭaka / ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣೀ-ಮೂಲಟೀಕಾ • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
॥ ನಮೋ ತಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಅರಹತೋ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
ಅಭಿಧಮ್ಮಪಿಟಕೇ
Abhidhammapiṭake
ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣೀ-ಮೂಲಟೀಕಾ
Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā
ವೀಸತಿಗಾಥಾವಣ್ಣನಾ
Vīsatigāthāvaṇṇanā
೧. ಧಮ್ಮಸಂವಣ್ಣನಾಯಂ ಸತ್ಥರಿ ಪಣಾಮಕರಣಂ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಸ್ವಾಕ್ಖಾತಭಾವೇನ ಸತ್ಥರಿ ಪಸಾದಜನನತ್ಥಂ, ಸತ್ಥು ಚ ಅವಿತಥದೇಸನಭಾವಪ್ಪಕಾಸನೇನ ಧಮ್ಮೇ ಪಸಾದಜನನತ್ಥಂ। ತದುಭಯಪ್ಪಸಾದಾ ಹಿ ಧಮ್ಮಸಮ್ಪಟಿಪತ್ತಿ ಮಹತೋ ಚ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಸಿದ್ಧಿ ಹೋತೀತಿ। ಅಥ ವಾ ರತನತ್ತಯಪಣಾಮವಚನಂ ಅತ್ತನೋ ರತನತ್ತಯಪಸಾದಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಪನತ್ಥಂ, ತಂ ಪನ ವಿಞ್ಞೂನಂ ಚಿತ್ತಾರಾಧನತ್ಥಂ, ತಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯ ಗಾಹಣತ್ಥಂ, ತಂ ಸಬ್ಬಸಮ್ಪತ್ತಿನಿಪ್ಫಾದನತ್ಥನ್ತಿ। ಇದಂ ಪನ ಆಚರಿಯೇನ ಅಧಿಪ್ಪೇತಪ್ಪಯೋಜನಂ ಅನ್ತರಾಯವಿಸೋಸನಂ। ವಕ್ಖತಿ ಹಿ ‘‘ನಿಪಚ್ಚಕಾರಸ್ಸೇತಸ್ಸ…ಪೇ॰… ಅಸೇಸತೋ’’ತಿ। ರತನತ್ತಯಪಣಾಮಕರಣಞ್ಹಿ ಅನ್ತರಾಯಕರಾಪುಞ್ಞವಿಘಾತಕರಪುಞ್ಞವಿಸೇಸಭಾವತೋ ಮಙ್ಗಲಭಾವತೋ ಭಯಾದಿಉಪದ್ದವನಿವಾರಣತೋ ಚ ಅನ್ತರಾಯವಿಸೋಸನೇ ಸಮತ್ಥಂ ಹೋತಿ। ಕಥಂ ಪನೇತಸ್ಸಾಪುಞ್ಞವಿಘಾತಕರಾದಿಭಾವೋ ವಿಜಾನಿತಬ್ಬೋತಿ? ‘‘ಯಸ್ಮಿಂ ಮಹಾನಾಮ ಸಮಯೇ ಅರಿಯಸಾವಕೋ ತಥಾಗತಂ ಅನುಸ್ಸರತಿ, ನೇವಸ್ಸ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ರಾಗಪರಿಯುಟ್ಠಿತಂ ಚಿತ್ತಂ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿವಚನತೋ (ಅ॰ ನಿ॰ ೬.೧೦; ೧೧.೧೧), ‘‘ಪೂಜಾ ಚ ಪೂಜನೇಯ್ಯಾನಂ, ಏತಂ ಮಙ್ಗಲಮುತ್ತಮ’’ನ್ತಿ (ಖು॰ ಪಾ॰ ೫.೩; ಸು॰ ನಿ॰ ೨೬೨) ಚ, ‘‘ಏವಂ ಬುದ್ಧಂ ಸರನ್ತಾನಂ, ಧಮ್ಮಂ ಸಙ್ಘಞ್ಚ ಭಿಕ್ಖವೋ। ಭಯಂ ವಾ ಛಮ್ಭಿತತ್ತಂ ವಾ, ಲೋಮಹಂಸೋ ನ ಹೇಸ್ಸತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೨೪೯) ಚ ವಚನತೋತಿ।
1. Dhammasaṃvaṇṇanāyaṃ satthari paṇāmakaraṇaṃ dhammassa svākkhātabhāvena satthari pasādajananatthaṃ, satthu ca avitathadesanabhāvappakāsanena dhamme pasādajananatthaṃ. Tadubhayappasādā hi dhammasampaṭipatti mahato ca atthassa siddhi hotīti. Atha vā ratanattayapaṇāmavacanaṃ attano ratanattayapasādassa viññāpanatthaṃ, taṃ pana viññūnaṃ cittārādhanatthaṃ, taṃ aṭṭhakathāya gāhaṇatthaṃ, taṃ sabbasampattinipphādanatthanti. Idaṃ pana ācariyena adhippetappayojanaṃ antarāyavisosanaṃ. Vakkhati hi ‘‘nipaccakārassetassa…pe… asesato’’ti. Ratanattayapaṇāmakaraṇañhi antarāyakarāpuññavighātakarapuññavisesabhāvato maṅgalabhāvato bhayādiupaddavanivāraṇato ca antarāyavisosane samatthaṃ hoti. Kathaṃ panetassāpuññavighātakarādibhāvo vijānitabboti? ‘‘Yasmiṃ mahānāma samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hotī’’tiādivacanato (a. ni. 6.10; 11.11), ‘‘pūjā ca pūjaneyyānaṃ, etaṃ maṅgalamuttama’’nti (khu. pā. 5.3; su. ni. 262) ca, ‘‘evaṃ buddhaṃ sarantānaṃ, dhammaṃ saṅghañca bhikkhavo. Bhayaṃ vā chambhitattaṃ vā, lomahaṃso na hessatī’’ti (saṃ. ni. 1.249) ca vacanatoti.
ತತ್ಥ ಯಸ್ಸ ಸತ್ಥುನೋ ಪಣಾಮಂ ಕತ್ತುಕಾಮೋ, ತಸ್ಸ ಗುಣವಿಸೇಸದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಕರುಣಾ ವಿಯಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಗುಣವಿಸೇಸವಾ ಹಿ ಪಣಾಮಾರಹೋ ಹೋತಿ, ಪಣಾಮಾರಹೇ ಚ ಕತೋ ಪಣಾಮೋ ವುತ್ತಪ್ಪಯೋಜನಸಿದ್ಧಿಕರೋವ ಹೋತೀತಿ। ಭಗವತೋ ಚ ದೇಸನಾ ವಿನಯಪಿಟಕೇ ಕರುಣಾಪ್ಪಧಾನಾ, ಸುತ್ತನ್ತಪಿಟಕೇ ಪಞ್ಞಾಕರುಣಾಪ್ಪಧಾನಾ। ತೇನೇವ ಚ ಕಾರಣೇನ ವಿನಯಪಿಟಕಸ್ಸ ಸಂವಣ್ಣನಂ ಕರೋನ್ತೇನ ಕರುಣಾಪ್ಪಧಾನಾ ಭಗವತೋ ಥೋಮನಾ ಕತಾ, ಆಗಮಸಂವಣ್ಣನಞ್ಚ ಕರೋನ್ತೇನ ಉಭಯಪ್ಪಧಾನಾ, ಅಭಿಧಮ್ಮದೇಸನಾ ಪನ ಪಞ್ಞಾಪ್ಪಧಾನಾತಿ ಕತ್ವಾ ಪಞ್ಞಾಪ್ಪಧಾನಮೇವ ಥೋಮನಂ ಕರೋನ್ತೋ ‘‘ಕರುಣಾ ವಿಯ ಸತ್ತೇಸೂ’’ತಿ ಕರುಣಂ ಉಪಮಾಭಾವೇನ ಗಹೇತ್ವಾ ಪಞ್ಞಾಯ ಥೋಮೇತಿ।
Tattha yassa satthuno paṇāmaṃ kattukāmo, tassa guṇavisesadassanatthaṃ ‘‘karuṇā viyā’’tiādimāha. Guṇavisesavā hi paṇāmāraho hoti, paṇāmārahe ca kato paṇāmo vuttappayojanasiddhikarova hotīti. Bhagavato ca desanā vinayapiṭake karuṇāppadhānā, suttantapiṭake paññākaruṇāppadhānā. Teneva ca kāraṇena vinayapiṭakassa saṃvaṇṇanaṃ karontena karuṇāppadhānā bhagavato thomanā katā, āgamasaṃvaṇṇanañca karontena ubhayappadhānā, abhidhammadesanā pana paññāppadhānāti katvā paññāppadhānameva thomanaṃ karonto ‘‘karuṇā viya sattesū’’ti karuṇaṃ upamābhāvena gahetvā paññāya thometi.
ತತ್ಥ ಕರುಣಾ ವಿಯಾತಿ ನಿದಸ್ಸನವಚನಮೇತಂ, ಯಸ್ಸ ಯಥಾ ಕರುಣಾ ಸಬ್ಬೇಸು ಸತ್ತೇಸು ಪವತ್ತಿತ್ಥ, ಏವಂ ಸಬ್ಬೇಸು ಞೇಯ್ಯಧಮ್ಮೇಸು ಪಞ್ಞಾಪಿ ಪವತ್ತಿತ್ಥಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸತ್ತೇಸೂತಿ ವಿಸಯನಿದಸ್ಸನಮೇತಂ। ಪಞ್ಞಾತಿ ನಿದಸ್ಸೇತಬ್ಬಧಮ್ಮನಿದಸ್ಸನಂ। ಯಸ್ಸಾತಿ ತದಧಿಟ್ಠಾನಪುಗ್ಗಲನಿದಸ್ಸನಂ। ಮಹೇಸಿನೋತಿ ತಬ್ಬಿಸೇಸನಂ। ಞೇಯ್ಯಧಮ್ಮೇಸೂತಿ ಪಞ್ಞಾವಿಸಯನಿದಸ್ಸನಂ। ಸಬ್ಬೇಸೂತಿ ತಬ್ಬಿಸೇಸನಂ। ಪವತ್ತಿತ್ಥಾತಿ ಕಿರಿಯಾನಿದಸ್ಸನಂ। ಯಥಾರುಚೀತಿ ವಸೀಭಾವನಿದಸ್ಸನಂ।
Tattha karuṇā viyāti nidassanavacanametaṃ, yassa yathā karuṇā sabbesu sattesu pavattittha, evaṃ sabbesu ñeyyadhammesu paññāpi pavattitthāti attho. Sattesūti visayanidassanametaṃ. Paññāti nidassetabbadhammanidassanaṃ. Yassāti tadadhiṭṭhānapuggalanidassanaṃ. Mahesinoti tabbisesanaṃ. Ñeyyadhammesūti paññāvisayanidassanaṃ. Sabbesūti tabbisesanaṃ. Pavattitthāti kiriyānidassanaṃ. Yathārucīti vasībhāvanidassanaṃ.
ತತ್ಥ ಕಿರತೀತಿ ಕರುಣಾ, ಪರದುಕ್ಖಂ ವಿಕ್ಖಿಪತಿ ಅಪನೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ರೂಪಾದೀಸು ಸತ್ತಾ ವಿಸತ್ತಾತಿ ಸತ್ತಾ। ತಸ್ಸಾ ಪನ ಪಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಖನ್ಧಸನ್ತಾನೇ ನಿರುಳ್ಹಭಾವತೋ ನಿಚ್ಛನ್ದರಾಗಾಪಿ ‘‘ಸತ್ತಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ಪಜಾನಾತೀತಿ ಪಞ್ಞಾ, ಯಥಾಸಭಾವಂ ಪಕಾರೇಹಿ ಪಟಿವಿಜ್ಝತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಸ್ಸಾತಿ ಅನಿಯಮನಂ। ‘‘ತಸ್ಸ ಪಾದೇ ನಮಸ್ಸಿತ್ವಾ’’ತಿ ಏತೇನ ನಿಯಮನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಮಹೇಸೀತಿ ಮಹನ್ತೇ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧಾದಯೋ ಏಸಿ ಗವೇಸೀತಿ ಮಹೇಸಿ। ಞಾತಬ್ಬಾತಿ ಞೇಯ್ಯಾ, ಸಭಾವಧಾರಣಾದಿನಾ ಅತ್ಥೇನ ಧಮ್ಮಾ। ತತ್ಥ ‘‘ಞೇಯ್ಯಾ’’ತಿ ವಚನೇನ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅಞೇಯ್ಯತ್ತಂ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ। ‘‘ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ವಚನೇನ ಞೇಯ್ಯಾನಂ ಸತ್ತಜೀವಾದಿಭಾವಂ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ। ಞೇಯ್ಯಾ ಚ ತೇ ಧಮ್ಮಾ ಚಾತಿ ಞೇಯ್ಯಧಮ್ಮಾ। ಸಬ್ಬೇಸೂತಿ ಅನವಸೇಸಪರಿಯಾದಾನಂ। ತೇನ ಅಞ್ಞಾತಾಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಪವತ್ತಿತ್ಥಾತಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ಥ। ಯಥಾರುಚೀತಿ ಯಾ ಯಾ ರುಚಿ ಯಥಾರುಚಿ, ರುಚೀತಿ ಚ ಇಚ್ಛಾ, ಕತ್ತುಕಾಮತಾ ಸಾ। ಯಾ ಯಾ ಪವತ್ತಾ ತಪ್ಪಭೇದಾ, ಯಥಾ ವಾ ರುಚಿ ತಥಾ, ರುಚಿಅನುರೂಪಂ ಪವತ್ತಾ ‘‘ಯಥಾರುಚಿ ಪವತ್ತಿತ್ಥಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಯಥಾ ಯಥಾ ವಾ ರುಚಿ ಪವತ್ತಾ, ತಥಾ ತಥಾ ಪವತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ ‘‘ಯಥಾರುಚಿ ಪವತ್ತಿತ್ಥಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ।
Tattha kiratīti karuṇā, paradukkhaṃ vikkhipati apanetīti attho. Rūpādīsu sattā visattāti sattā. Tassā pana paññattiyā khandhasantāne niruḷhabhāvato nicchandarāgāpi ‘‘sattā’’ti vuccanti. Pajānātīti paññā, yathāsabhāvaṃ pakārehi paṭivijjhatīti attho. Yassāti aniyamanaṃ. ‘‘Tassa pāde namassitvā’’ti etena niyamanaṃ veditabbaṃ. Mahesīti mahante sīlakkhandhādayo esi gavesīti mahesi. Ñātabbāti ñeyyā, sabhāvadhāraṇādinā atthena dhammā. Tattha ‘‘ñeyyā’’ti vacanena dhammānaṃ añeyyattaṃ paṭikkhipati. ‘‘Dhammā’’ti vacanena ñeyyānaṃ sattajīvādibhāvaṃ paṭikkhipati. Ñeyyā ca te dhammā cāti ñeyyadhammā. Sabbesūti anavasesapariyādānaṃ. Tena aññātābhāvaṃ dasseti. Pavattitthāti uppajjittha. Yathārucīti yā yā ruci yathāruci, rucīti ca icchā, kattukāmatā sā. Yā yā pavattā tappabhedā, yathā vā ruci tathā, rucianurūpaṃ pavattā ‘‘yathāruci pavattitthā’’ti vuccati. Yathā yathā vā ruci pavattā, tathā tathā pavattā paññā ‘‘yathāruci pavattitthā’’ti vuccati.
ತತ್ಥ ಭಗವತಿ ಪವತ್ತಾವ ಕರುಣಾ ಭಗವತೋ ಪಞ್ಞಾಯ ನಿದಸ್ಸನನ್ತಿ ಗಹೇತಬ್ಬಾ। ಸಾ ಹಿ ಅಸಾಧಾರಣಾ ಮಹಾಕರುಣಾ, ನ ಅಞ್ಞಾ। ಯಸ್ಸಾತಿ ಚ ಕರುಣಾಪಞ್ಞಾನಂ ಉಭಿನ್ನಮ್ಪಿ ಆಧಾರಪುಗ್ಗಲನಿದಸ್ಸನಂ। ನ ಹಿ ನಿರಾಧಾರಾ ಕರುಣಾ ಅತ್ಥೀತಿ ‘‘ಕರುಣಾ’’ತಿ ವುತ್ತೇ ತದಾಧಾರಭೂತೋ ಪುಗ್ಗಲೋ ನಿದಸ್ಸೇತಬ್ಬೋ ಹೋತಿ, ಸೋ ಚ ಇಧ ಅಞ್ಞೋ ವುತ್ತೋ ನತ್ಥಿ, ನ ಚ ಆಸನ್ನಂ ವಜ್ಜೇತ್ವಾ ದೂರಸ್ಸ ಗಹಣೇ ಪಯೋಜನಂ ಅತ್ಥೀತಿ ‘‘ಯಸ್ಸಾ’’ತಿ ನಿದಸ್ಸಿತಪುಗ್ಗಲೋವ ಕರುಣಾಯ ಆಧಾರೋ। ತೇನ ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ ‘‘ಯಸ್ಸ ಅತ್ತನೋ ಕರುಣಾ ವಿಯ ಪಞ್ಞಾಪಿ ಪವತ್ತಿತ್ಥಾ’’ತಿ। ಕಥಂ ಪನ ಕರುಣಾ ಸತ್ತೇಸು ಪವತ್ತಿತ್ಥ ಯಥಾ ಪಞ್ಞಾಪಿ ಧಮ್ಮೇಸು ಪವತ್ತಿತ್ಥಾತಿ? ನಿರವಸೇಸತೋ ಯಥಾರುಚಿ ಚ। ಭಗವತೋ ಹಿ ಕರುಣಾ ಕಞ್ಚಿ ಸತ್ತಂ ಅವಜ್ಜೇತ್ವಾ ಸಬ್ಬೇಸು ಸತ್ತೇಸು ನಿರವಸೇಸೇಸು ಪವತ್ತತಿ, ಪವತ್ತಮಾನಾ ಚ ರುಚಿವಸೇನ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಅನೇಕೇಸು ಚ ಅಞ್ಞೇಹಿ ಅಸಾಧಾರಣಾ ಪವತ್ತತಿ। ನ ಹಿ ಅಞ್ಞೇಸಂ ‘‘ಮಹೋಘಪಕ್ಖನ್ದಾನಂ ಸತ್ತಾನಂ ನತ್ಥಞ್ಞೋ ಕೋಚಿ ಓಘಾ ಉದ್ಧತಾ ಅಞ್ಞತ್ರ ಮಯಾ’’ತಿ ಪಸ್ಸನ್ತಾನಂ ಕರುಣೋಕ್ಕಮನಂ ಹೋತಿ ಯಥಾ ಭಗವತೋತಿ। ಪಞ್ಞಾಪಿ ಭಗವತೋ ಸಬ್ಬೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ನಿರವಸೇಸೇಸು ಪವತ್ತತಿ, ಪವತ್ತಮಾನಾ ಚ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಅನೇಕೇಸು ಚ ಧಮ್ಮೇಸು ಸಭಾವಕಿಚ್ಚಾದಿಜಾನನೇನ ಅನಾವರಣಾ ಅಸಾಧಾರಣಾ ಪವತ್ತತಿ ಯಥಾರುಚಿ, ಯಥಾ ಚ ಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಕರುಣಾ ಯಥಾರುಚಿ ಪವತ್ತತಿ। ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗೇ ಮಹಾಕರುಣಾಞಾಣವಿಭಙ್ಗವಸೇನ ಜಾನಿತಬ್ಬಂ, ಪಞ್ಞಾಯ ಚ ಯಥಾರುಚಿ ಪವತ್ತಿ ಸೇಸಾಸಾಧಾರಣಞಾಣವಿಭಙ್ಗಾದಿವಸೇನ। ಪಞ್ಞಾಗಹಣೇನ ಚ ತೀಸು ಕಾಲೇಸು ಅಪ್ಪಟಿಹತಞಾಣಂ ಚತುಸಚ್ಚಞಾಣಂ ಚತುಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಂ, ಕರುಣಾಗಹಣೇನ ಮಹಾಕರುಣಾಸಮಾಪತ್ತಿಞಾಣಸ್ಸ ಗಹಿತತ್ತಾ ತಂ ವಜ್ಜೇತ್ವಾ ಅಞ್ಞಾನಿ ಅಸಾಧಾರಣಞಾಣಾನಿ ಚತುವೇಸಾರಜ್ಜಞಾಣಂ ದಸಬಲಾನಿ ಛ ಅಭಿಞ್ಞಾ ಚತುಚತ್ತಾಲೀಸ ಞಾಣವತ್ಥೂನಿ ಸತ್ತಸತ್ತತಿ ಞಾಣವತ್ಥೂನೀತಿ ಏವಮಾದಯೋ ಅನೇಕೇ ಪಞ್ಞಾಪ್ಪಭೇದಾ ಸಙ್ಗಯ್ಹನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಸ್ಸಾ ತಸ್ಸಾ ಪಞ್ಞಾಯ ಪವತ್ತಿವಸೇನ ಯಥಾರುಚಿ ಪವತ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ತೇನಾಹ ‘‘ಕರುಣಾ ವಿಯ…ಪೇ॰… ಯಥಾರುಚೀ’’ತಿ।
Tattha bhagavati pavattāva karuṇā bhagavato paññāya nidassananti gahetabbā. Sā hi asādhāraṇā mahākaruṇā, na aññā. Yassāti ca karuṇāpaññānaṃ ubhinnampi ādhārapuggalanidassanaṃ. Na hi nirādhārā karuṇā atthīti ‘‘karuṇā’’ti vutte tadādhārabhūto puggalo nidassetabbo hoti, so ca idha añño vutto natthi, na ca āsannaṃ vajjetvā dūrassa gahaṇe payojanaṃ atthīti ‘‘yassā’’ti nidassitapuggalova karuṇāya ādhāro. Tena idaṃ vuttaṃ hoti ‘‘yassa attano karuṇā viya paññāpi pavattitthā’’ti. Kathaṃ pana karuṇā sattesu pavattittha yathā paññāpi dhammesu pavattitthāti? Niravasesato yathāruci ca. Bhagavato hi karuṇā kañci sattaṃ avajjetvā sabbesu sattesu niravasesesu pavattati, pavattamānā ca rucivasena ekasmiṃ anekesu ca aññehi asādhāraṇā pavattati. Na hi aññesaṃ ‘‘mahoghapakkhandānaṃ sattānaṃ natthañño koci oghā uddhatā aññatra mayā’’ti passantānaṃ karuṇokkamanaṃ hoti yathā bhagavatoti. Paññāpi bhagavato sabbesu dhammesu niravasesesu pavattati, pavattamānā ca ekasmiṃ anekesu ca dhammesu sabhāvakiccādijānanena anāvaraṇā asādhāraṇā pavattati yathāruci, yathā ca passantassa bhagavato karuṇā yathāruci pavattati. Taṃ sabbaṃ paṭisambhidāmagge mahākaruṇāñāṇavibhaṅgavasena jānitabbaṃ, paññāya ca yathāruci pavatti sesāsādhāraṇañāṇavibhaṅgādivasena. Paññāgahaṇena ca tīsu kālesu appaṭihatañāṇaṃ catusaccañāṇaṃ catupaṭisambhidāñāṇaṃ, karuṇāgahaṇena mahākaruṇāsamāpattiñāṇassa gahitattā taṃ vajjetvā aññāni asādhāraṇañāṇāni catuvesārajjañāṇaṃ dasabalāni cha abhiññā catucattālīsa ñāṇavatthūni sattasattati ñāṇavatthūnīti evamādayo aneke paññāppabhedā saṅgayhanti, tasmā tassā tassā paññāya pavattivasena yathāruci pavatti veditabbā. Tenāha ‘‘karuṇā viya…pe… yathārucī’’ti.
ತತ್ಥ ಕರುಣಾಗಹಣೇನ ಮಹಾಬೋಧಿಯಾ ಮೂಲಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಮಹಾದುಕ್ಖಸಮ್ಬಾಧಪ್ಪಟಿಪನ್ನಞ್ಹಿ ಸತ್ತನಿಕಾಯಂ ದಿಸ್ವಾ ‘‘ತಸ್ಸ ನತ್ಥಞ್ಞೋ ಕೋಚಿ ಸರಣಂ, ಅಹಮೇತಂ ಮುತ್ತೋ ಮೋಚೇಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಕರುಣಾಯ ಸಞ್ಚೋದಿತಮಾನಸೋ ಅಭಿನೀಹಾರಂ ದೀಪಙ್ಕರಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಪಾದಮೂಲೇ ಕತ್ವಾ ಬೋಧಿಸಮ್ಭಾರೇ ಸಮೋಧಾನೇತ್ವಾ ಅನುಪುಬ್ಬೇನ ಸಮ್ಬೋಧಿಂ ಪತ್ತೋತಿ ಕರುಣಾ ಮಹಾಬೋಧಿಯಾ ಮೂಲನ್ತಿ। ಸತ್ತೇಸೂತಿ ಏತೇನ ಮಹಾಬೋಧಿಯಾ ಪಯೋಜನಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸತ್ತಾ ಹಿ ಮಹಾಬೋಧಿಂ ಪಯೋಜೇನ್ತಿ। ಸತ್ತಸನ್ತಾರಣತ್ಥಞ್ಹಿ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಾ ಅಭಿಪತ್ಥಿತಾ। ಯಥಾಹ –
Tattha karuṇāgahaṇena mahābodhiyā mūlaṃ dasseti. Mahādukkhasambādhappaṭipannañhi sattanikāyaṃ disvā ‘‘tassa natthañño koci saraṇaṃ, ahametaṃ mutto mocessāmī’’ti karuṇāya sañcoditamānaso abhinīhāraṃ dīpaṅkarassa bhagavato pādamūle katvā bodhisambhāre samodhānetvā anupubbena sambodhiṃ pattoti karuṇā mahābodhiyā mūlanti. Sattesūti etena mahābodhiyā payojanaṃ dasseti. Sattā hi mahābodhiṃ payojenti. Sattasantāraṇatthañhi sabbaññutā abhipatthitā. Yathāha –
‘‘ಕಿಂ ಮೇ ಏಕೇನ ತಿಣ್ಣೇನ, ಪುರಿಸೇನ ಥಾಮದಸ್ಸಿನಾ।
‘‘Kiṃ me ekena tiṇṇena, purisena thāmadassinā;
ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಂ ಪಾಪುಣಿತ್ವಾ, ಸನ್ತಾರೇಸ್ಸಂ ಸದೇವಕ’’ನ್ತಿ॥ (ಬು॰ ವಂ॰ ೨. ೫೬)।
Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, santāressaṃ sadevaka’’nti. (bu. vaṃ. 2. 56);
ಪಞ್ಞಾಗಹಣೇನ ಮಹಾಬೋಧಿಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಾಯ ಹಿ ಪದಟ್ಠಾನಭೂತಂ ಮಗ್ಗಞಾಣಂ, ಮಗ್ಗಞಾಣಪದಟ್ಠಾನಞ್ಚ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಂ ‘‘ಮಹಾಬೋಧೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ। ಞೇಯ್ಯಧಮ್ಮೇಸು ಸಬ್ಬೇಸೂತಿ ಏತೇನ ಸನ್ತಾರೇತಬ್ಬಾನಂ ಸತ್ತಾನಂ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯಪಹಾತಬ್ಬಭಾವೇತಬ್ಬಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬೇ ಖನ್ಧಾಯತನಧಾತುಸಚ್ಚಿನ್ದ್ರಿಯಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಸತಿಪಟ್ಠಾನಾದಿಭೇದೇ ಕುಸಲಾದಿಭೇದೇ ಚ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮೇ ದಸ್ಸೇತಿ। ಪವತ್ತಿತ್ಥ ಯಥಾರುಚೀತಿ ಏತೇನ ಪಟಿವೇಧಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಪುಬ್ಬಙ್ಗಮದೇಸನಾಞಾಣಪ್ಪವತ್ತಿದೀಪನೇನ ಪಯೋಜನಸಮ್ಪತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾನಞ್ಹಿ ಪಟಿವೇಧಞಾಣಂ ಬೋಧಿಪಲ್ಲಙ್ಕೇ ಅಹೋಸಿ। ಮಗ್ಗಞಾಣಮೇವ ಹಿ ತನ್ತಿ। ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣಞ್ಚ ವಿಸೇಸೇನ ರತನಘರಸತ್ತಾಹೇ ಅಹೋಸಿ। ಏವಂ ಪಟಿವಿದ್ಧಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಿತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಪ್ಪವತ್ತನಾದೀಸು ದೇಸನಾಞಾಣಂ ಅಹೋಸಿ, ವಿಸೇಸೇನ ಚ ಪಣ್ಡುಕಮ್ಬಲಸಿಲಾಯಂ ಸತ್ತಪ್ಪಕರಣದೇಸನಾಯನ್ತಿ। ದೇಸನಾಞಾಣೇನ ಚ ದೇಸೇನ್ತೋ ಭಗವಾ ಸತ್ತೇಸು ಹಿತಪಟಿಪತ್ತಿಂ ಪಟಿಪಜ್ಜತೀತಿ। ಏತೇನ ಸಬ್ಬೇನ ಅತ್ತಹಿತಪಟಿಪತ್ತಿಂ ಪರಹಿತಪಟಿಪತ್ತಿಞ್ಚ ದಸ್ಸೇತಿ। ಮಹಾಬೋಧಿದಸ್ಸನೇನ ಹಿ ಅತ್ತಹಿತಪಟಿಪತ್ತಿ, ಇತರೇಹಿಪಿ ಪರಹಿತಪಟಿಪತ್ತಿ ದಸ್ಸಿತಾತಿ। ತೇನ ಅತ್ತಹಿತಪಟಿಪನ್ನಾದೀಸು ಚತೂಸು ಪುಗ್ಗಲೇಸು ಭಗವತೋ ಚತುತ್ಥಪುಗ್ಗಲಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ತೇನ ಚ ಅನುತ್ತರದಕ್ಖಿಣೇಯ್ಯಭಾವಂ ನಿರತಿಸಯಪಣಾಮಾರಹಭಾವಞ್ಚ ಅತ್ತನೋ ಚ ಕಿರಿಯಾಯ ಖೇತ್ತಙ್ಗತಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ।
Paññāgahaṇena mahābodhiṃ dasseti. Sabbaññutāya hi padaṭṭhānabhūtaṃ maggañāṇaṃ, maggañāṇapadaṭṭhānañca sabbaññutaññāṇaṃ ‘‘mahābodhī’’ti vuccatīti. Ñeyyadhammesu sabbesūti etena santāretabbānaṃ sattānaṃ abhiññeyyapariññeyyapahātabbabhāvetabbasacchikātabbe khandhāyatanadhātusaccindriyapaṭiccasamuppādasatipaṭṭhānādibhede kusalādibhede ca sabbadhamme dasseti. Pavattittha yathārucīti etena paṭivedhapaccavekkhaṇapubbaṅgamadesanāñāṇappavattidīpanena payojanasampattiṃ dasseti. Sabbadhammānañhi paṭivedhañāṇaṃ bodhipallaṅke ahosi. Maggañāṇameva hi tanti. Paccavekkhaṇañāṇañca visesena ratanagharasattāhe ahosi. Evaṃ paṭividdhapaccavekkhitānaṃ dhammānaṃ dhammacakkappavattanādīsu desanāñāṇaṃ ahosi, visesena ca paṇḍukambalasilāyaṃ sattappakaraṇadesanāyanti. Desanāñāṇena ca desento bhagavā sattesu hitapaṭipattiṃ paṭipajjatīti. Etena sabbena attahitapaṭipattiṃ parahitapaṭipattiñca dasseti. Mahābodhidassanena hi attahitapaṭipatti, itarehipi parahitapaṭipatti dassitāti. Tena attahitapaṭipannādīsu catūsu puggalesu bhagavato catutthapuggalabhāvaṃ dasseti, tena ca anuttaradakkhiṇeyyabhāvaṃ niratisayapaṇāmārahabhāvañca attano ca kiriyāya khettaṅgatabhāvaṃ dasseti.
ಏತ್ಥ ಚ ಕರುಣಾಗಹಣೇನ ಲೋಕಿಯೇಸು ಮಹಗ್ಗತಭಾವಪ್ಪತ್ತಾಸಾಧಾರಣಗುಣದೀಪನತೋ ಸಬ್ಬಲೋಕಿಯಗುಣಸಮ್ಪತ್ತಿ ಭಗವತೋ ದಸ್ಸಿತಾ ಹೋತಿ, ಪಞ್ಞಾಗಹಣೇನಪಿ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಪದಟ್ಠಾನಮಗ್ಗಞಾಣದೀಪನತೋ ಸಬ್ಬಲೋಕುತ್ತರಗುಣಸಮ್ಪತ್ತಿ। ಕರುಣಾವಚನೇನ ಚ ಉಪಗಮನಂ ನಿರುಪಕ್ಕಿಲೇಸಂ, ಪಞ್ಞಾವಚನೇನ ಅಪಗಮನಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಉಪಗಮನಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಚ ಲೋಕೇ ಸಞ್ಜಾತಸಂವಡ್ಢಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ಅಪಗಮನಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಲೋಕೇನ ಅನುಪಲಿತ್ತತಂ। ‘‘ಕರುಣಾ ವಿಯ ಸತ್ತೇಸೂ’’ತಿ ಚ ಲೋಕಸಮಞ್ಞಾನುರೂಪಂ ಭಗವತೋ ಪವತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ‘‘ಞೇಯ್ಯಧಮ್ಮೇಸು ಸಬ್ಬೇಸು ಯಥಾರುಚಿ ಪಞ್ಞಾ ಪವತ್ತಿತ್ಥಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಸಮಞ್ಞಾಯ ಅನತಿಧಾವನಂ। ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಸಭಾವಾನವಬೋಧೇ ಹಿ ಸತಿ ಸಮಞ್ಞಂ ಅತಿಧಾವಿತ್ವಾ ‘‘ಸತ್ತೋ ಜೀವೋ ಅತ್ಥೀ’’ತಿ ಪರಾಮಸನಂ ಹೋತೀತಿ। ಸಬ್ಬೇಸಞ್ಚ ಬುದ್ಧಗುಣಾನಂ ಕರುಣಾ ಆದಿ ತನ್ನಿದಾನಭಾವತೋ, ಪಞ್ಞಾ ಪರಿಯೋಸಾನಂ ತತೋ ಉತ್ತರಿಕರಣೀಯಾಭಾವತೋ। ಆದಿಪರಿಯೋಸಾನದಸ್ಸನೇನ ಚ ಸಬ್ಬೇ ಬುದ್ಧಗುಣಾ ದಸ್ಸಿತಾವ ಹೋನ್ತಿ। ಕರುಣಾಗಹಣೇನ ಚ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧಪುಬ್ಬಙ್ಗಮೋ ಸಮಾಧಿಕ್ಖನ್ಧೋ ದಸ್ಸಿತೋ ಹೋತಿ। ಕರುಣಾನಿದಾನಞ್ಹಿ ಸೀಲಂ ತತೋ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಿವಿರತಿಪ್ಪವತ್ತಿತೋ ತಸ್ಸಾ ಚ ಝಾನತ್ತಯಸಮ್ಪಯೋಗತೋ। ಪಞ್ಞಾವಚನೇನ ಪಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೋ। ಸೀಲಞ್ಚ ಸಬ್ಬಬುದ್ಧಗುಣಾನಂ ಆದಿ, ಸಮಾಧಿ ಮಜ್ಝಂ, ಪಞ್ಞಾ ಪರಿಯೋಸಾನನ್ತಿ ಏವಮ್ಪಿ ಆದಿಮಜ್ಝಪರಿಯೋಸಾನಕಲ್ಯಾಣಾ ಸಬ್ಬೇ ಬುದ್ಧಗುಣಾ ದಸ್ಸಿತಾ ಹೋನ್ತಿ।
Ettha ca karuṇāgahaṇena lokiyesu mahaggatabhāvappattāsādhāraṇaguṇadīpanato sabbalokiyaguṇasampatti bhagavato dassitā hoti, paññāgahaṇenapi sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānamaggañāṇadīpanato sabbalokuttaraguṇasampatti. Karuṇāvacanena ca upagamanaṃ nirupakkilesaṃ, paññāvacanena apagamanaṃ dasseti. Upagamanaṃ dassento ca loke sañjātasaṃvaḍḍhabhāvaṃ dasseti, apagamanaṃ dassento lokena anupalittataṃ. ‘‘Karuṇā viya sattesū’’ti ca lokasamaññānurūpaṃ bhagavato pavattiṃ dasseti, ‘‘ñeyyadhammesu sabbesu yathāruci paññā pavattitthā’’ti etena samaññāya anatidhāvanaṃ. Sabbadhammasabhāvānavabodhe hi sati samaññaṃ atidhāvitvā ‘‘satto jīvo atthī’’ti parāmasanaṃ hotīti. Sabbesañca buddhaguṇānaṃ karuṇā ādi tannidānabhāvato, paññā pariyosānaṃ tato uttarikaraṇīyābhāvato. Ādipariyosānadassanena ca sabbe buddhaguṇā dassitāva honti. Karuṇāgahaṇena ca sīlakkhandhapubbaṅgamo samādhikkhandho dassito hoti. Karuṇānidānañhi sīlaṃ tato pāṇātipātādiviratippavattito tassā ca jhānattayasampayogato. Paññāvacanena paññākkhandho. Sīlañca sabbabuddhaguṇānaṃ ādi, samādhi majjhaṃ, paññā pariyosānanti evampi ādimajjhapariyosānakalyāṇā sabbe buddhaguṇā dassitā honti.
೨. ಏವಂ ಸಙ್ಖೇಪೇನ ಸಬ್ಬಬುದ್ಧಗುಣೇಹಿ ಭಗವನ್ತಂ ಥೋಮೇತ್ವಾ ಯಸ್ಸಾ ಸಂವಣ್ಣನಂ ಕತ್ತುಕಾಮೋ, ತಾಯ ಅಭಿಧಮ್ಮದೇಸನಾಯ ಅಞ್ಞೇಹಿ ಅಸಾಧಾರಣಾಯ ಥೋಮೇತುಂ ‘‘ದಯಾಯ ತಾಯಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತಸ್ಸಾ ಪನ ದೇಸನಾಯ ನಿದಾನಞ್ಚ ಸಮುಟ್ಠಾನಞ್ಚ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ದಯಾಯ ತಾಯಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ನಿದಾನಞ್ಚ ದುವಿಧಂ ಅಬ್ಭನ್ತರಂ ಬಾಹಿರಞ್ಚಾತಿ। ಅಬ್ಭನ್ತರಂ ಕರುಣಾ, ಬಾಹಿರಂ ದೇಸಕಾಲಾದಿ। ಸಮುಟ್ಠಾನಂ ದೇಸನಾಪಞ್ಞಾ। ತತ್ಥ ಅಬ್ಭನ್ತರನಿದಾನಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ದಯಾಯ ತಾಯ ಸತ್ತೇಸು, ಸಮುಸ್ಸಾಹಿತಮಾನಸೋ’’ತಿ ಆಹ। ತತ್ಥ ದಯಾತಿ ಕರುಣಾ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ। ತಾಯ ಹಿ ಸಮುಸ್ಸಾಹಿತೋ ಅಭಿಧಮ್ಮಕಥಾಮಗ್ಗಂ ಸಮ್ಪವತ್ತಯೀತಿ। ತಾಯಾತಿ ಅಯಂ ತ-ಸದ್ದೋ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತಸ್ಸ ಪಟಿನಿದ್ದೇಸೋ ಹೋತಿ।
2. Evaṃ saṅkhepena sabbabuddhaguṇehi bhagavantaṃ thometvā yassā saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo, tāya abhidhammadesanāya aññehi asādhāraṇāya thometuṃ ‘‘dayāya tāyā’’tiādimāha. Tassā pana desanāya nidānañca samuṭṭhānañca dassetuṃ ‘‘dayāya tāyā’’tiādi vuttaṃ. Nidānañca duvidhaṃ abbhantaraṃ bāhirañcāti. Abbhantaraṃ karuṇā, bāhiraṃ desakālādi. Samuṭṭhānaṃ desanāpaññā. Tattha abbhantaranidānaṃ dassento ‘‘dayāya tāya sattesu, samussāhitamānaso’’ti āha. Tattha dayāti karuṇā adhippetā. Tāya hi samussāhito abhidhammakathāmaggaṃ sampavattayīti. Tāyāti ayaṃ ta-saddo pubbe vuttassa paṭiniddeso hoti.
ಪುರಿಮಗಾಥಾಯ ಚ ಪಧಾನಭಾವೇನ ಪಞ್ಞಾ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾ, ತಬ್ಬಿಸೇಸನಭಾವೇನ ಕರುಣಾ। ಸಾ ಹಿ ತಸ್ಸಾ ನಿದಸ್ಸನಭೂತಾ ಅಪ್ಪಧಾನಾ ತಂ ವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ವಿನಿವತ್ತಾ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ತಾಯಾ’’ತಿ ಪಟಿನಿದ್ದೇಸಂ ನಾರಹತಿ। ಯಾ ಚ ಪಧಾನಭೂತಾ ಪಞ್ಞಾ, ಸಾ ದೇಸನಾಯ ಸಮುಟ್ಠಾನಂ, ನ ಸಮುಸ್ಸಾಹಿನೀತಿ ತಸ್ಸಾ ಚ ಪಟಿನಿದ್ದೇಸೋ ನ ಯುತ್ತೋತಿ? ಪಞ್ಞಾಯ ತಾವ ಪಟಿನಿದ್ದೇಸೋ ನ ಯುತ್ತೋತಿ ಸುವುತ್ತಮೇತಂ, ಕರುಣಾಯ ಪನ ಪಟಿನಿದ್ದೇಸೋ ನೋ ನ ಯುತ್ತೋ ‘‘ದಯಾಯ ತಾಯಾ’’ತಿ ದ್ವಿನ್ನಂ ಪದಾನಂ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಭಾವತೋ। ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾನಞ್ಹಿ ದ್ವಿನ್ನಂ ಪದಾನಂ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಾದೀನಂ ವಿಯ ವಿಸೇಸನವಿಸೇಸಿತಬ್ಬಭಾವೋ ಹೋತಿ। ರೂಪ-ಸದ್ದೋ ಹಿ ಅಞ್ಞಕ್ಖನ್ಧನಿವತ್ತನತ್ಥಂ ವುಚ್ಚಮಾನೋ ವಿಸೇಸನಂ ಹೋತಿ, ಖನ್ಧ-ಸದ್ದೋ ಚ ನಿವತ್ತೇತಬ್ಬಗಹೇತಬ್ಬಸಾಧಾರಣವಚನಭಾವತೋ ವಿಸೇಸಿತಬ್ಬೋ, ಏವಮಿಧಾಪಿ ‘‘ದಯಾಯ ತಾಯಾ’’ತಿ ದ್ವಿನ್ನಂ ಪದಾನಂ ಏಕವಿಭತ್ತಿಯುತ್ತಾನಂ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಭಾವತೋ ವಿಸೇಸನವಿಸೇಸಿತಬ್ಬಭಾವೋ ಹೋತಿ। ತತ್ಥ ದಯಾ ಸಮುಸ್ಸಾಹಿನೀತಿ ಪಧಾನಾ, ನಿವತ್ತೇತಬ್ಬಗಹೇತಬ್ಬಸಾಧಾರಣವಚನಞ್ಚಿದಂ। ತಸ್ಮಾ ‘‘ದಯಾಯಾ’’ತಿ ವಿಸೇಸಿತಬ್ಬವಚನಮೇತಂ, ತಸ್ಸ ಚ ಯಥಾ ವಿಸೇಸನಂ ಹೋತಿ ‘‘ತಾಯಾ’’ತಿ ಇದಂ ವಚನಂ, ತಥಾ ತಸ್ಸ ಪಟಿನಿದ್ದೇಸಭಾವೋ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ। ನ ಹಿ ಪಞ್ಞಾಪಟಿನಿದ್ದೇಸಭಾವೇ ದಯಾವಿಸೇಸನಂ ತ-ಸದ್ದೋ ಹೋತಿ, ಕರುಣಾಪಟಿನಿದ್ದೇಸಭಾವೇ ಚ ಹೋತೀತಿ। ಪಧಾನಞ್ಚ ಪಞ್ಞಂ ವಜ್ಜೇತ್ವಾ ‘‘ದಯಾಯಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಸಮ್ಬಜ್ಝಮಾನೋ ‘‘ತಾಯಾ’’ತಿ ಅಯಂ ತ-ಸದ್ದೋ ಅಪ್ಪಧಾನಾಯ ಕರುಣಾಯ ಪಟಿನಿದ್ದೇಸೋ ಭವಿತುಮರಹತಿ। ಅಯಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ – ಯಾಯ ದಯಾಯ ಸಮುಸ್ಸಾಹಿತೋ, ನ ಸಾ ಯಾ ಕಾಚಿ, ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪನ ನಿದಸ್ಸನಭೂತಾ ಮಹಾಕರುಣಾ, ತಾಯ ಸಮುಸ್ಸಾಹಿತೋತಿ।
Purimagāthāya ca padhānabhāvena paññā niddiṭṭhā, tabbisesanabhāvena karuṇā. Sā hi tassā nidassanabhūtā appadhānā taṃ visesetvā vinivattā, tasmā ‘‘tāyā’’ti paṭiniddesaṃ nārahati. Yā ca padhānabhūtā paññā, sā desanāya samuṭṭhānaṃ, na samussāhinīti tassā ca paṭiniddeso na yuttoti? Paññāya tāva paṭiniddeso na yuttoti suvuttametaṃ, karuṇāya pana paṭiniddeso no na yutto ‘‘dayāya tāyā’’ti dvinnaṃ padānaṃ samānādhikaraṇabhāvato. Samānādhikaraṇānañhi dvinnaṃ padānaṃ rūpakkhandhādīnaṃ viya visesanavisesitabbabhāvo hoti. Rūpa-saddo hi aññakkhandhanivattanatthaṃ vuccamāno visesanaṃ hoti, khandha-saddo ca nivattetabbagahetabbasādhāraṇavacanabhāvato visesitabbo, evamidhāpi ‘‘dayāya tāyā’’ti dvinnaṃ padānaṃ ekavibhattiyuttānaṃ samānādhikaraṇabhāvato visesanavisesitabbabhāvo hoti. Tattha dayā samussāhinīti padhānā, nivattetabbagahetabbasādhāraṇavacanañcidaṃ. Tasmā ‘‘dayāyā’’ti visesitabbavacanametaṃ, tassa ca yathā visesanaṃ hoti ‘‘tāyā’’ti idaṃ vacanaṃ, tathā tassa paṭiniddesabhāvo yojetabbo. Na hi paññāpaṭiniddesabhāve dayāvisesanaṃ ta-saddo hoti, karuṇāpaṭiniddesabhāve ca hotīti. Padhānañca paññaṃ vajjetvā ‘‘dayāyā’’ti etena sambajjhamāno ‘‘tāyā’’ti ayaṃ ta-saddo appadhānāya karuṇāya paṭiniddeso bhavitumarahati. Ayamettha attho – yāya dayāya samussāhito, na sā yā kāci, sabbaññutaññāṇassa pana nidassanabhūtā mahākaruṇā, tāya samussāhitoti.
ಕಥಂ ಪನ ಕರುಣಾ ‘‘ದಯಾ’’ತಿ ಞಾತಬ್ಬಾ, ನನು ವುತ್ತಂ ‘‘ದಯಾಪನ್ನೋ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೮) ‘‘ಮೇತ್ತಚಿತ್ತತಂ ಆಪನ್ನೋ’’ತಿ, ತಸ್ಮಾ ದಯಾ ಮೇತ್ತಾತಿ ಯುಜ್ಜೇಯ್ಯ, ನ ಕರುಣಾತಿ? ಯದಿ ಏವಂ ‘‘ಅದಯಾಪನ್ನೋ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ನಿಕ್ಕರುಣತಂ ಆಪನ್ನೋ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಯಾ ಮೇತ್ತಾತಿ ಚ ನ ಯುಜ್ಜೇಯ್ಯ, ತಸ್ಮಾ ದಯಾ-ಸದ್ದೋ ಯತ್ಥ ಯತ್ಥ ಪವತ್ತತಿ, ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಅಧಿಪ್ಪಾಯವಸೇನ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ। ದಯಾ-ಸದ್ದೋ ಹಿ ಅನುರಕ್ಖಣತ್ಥಂ ಅನ್ತೋನೀತಂ ಕತ್ವಾ ಪವತ್ತಮಾನೋ ಮೇತ್ತಾಯ ಚ ಕರುಣಾಯ ಚ ಪವತ್ತತೀತಿ ನೋ ನ ಯುಜ್ಜತಿ। ಏವಞ್ಹಿ ಅಟ್ಠಕಥಾನಂ ಅವಿರೋಧೋ ಹೋತೀತಿ। ಕರುಣಾ ಚ ದೇಸನಾಯ ನಿದಾನಭಾವೇನ ವುತ್ತಾ, ನ ಮೇತ್ತಾ ‘‘ಅಚ್ಚನ್ತಮೇವ ಹಿ ತಂ ಸಮಯಂ ಭಗವಾ ಕರುಣಾವಿಹಾರೇನ ವಿಹಾಸೀ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೧; ಮ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೧ ಮೂಲಪರಿಯಾಯಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ; ಸಂ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೧.೧; ಅ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೧.೧) ಏವಮಾದೀಸು, ತಸ್ಮಾ ಇಧ ಕರುಣಾವ ದಯಾವಚನೇನ ಗಹಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಸಾ ಹಿ ಸಮುಸ್ಸಾಹಿನೀ, ನ ಮೇತ್ತಾ, ಮೇತ್ತಾ ಪನ ಪಞ್ಞಾಗತಿಕಪವತ್ತಿನೀ ಹೋತೀತಿ।
Kathaṃ pana karuṇā ‘‘dayā’’ti ñātabbā, nanu vuttaṃ ‘‘dayāpanno’’ti etassa aṭṭhakathāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 1.8) ‘‘mettacittataṃ āpanno’’ti, tasmā dayā mettāti yujjeyya, na karuṇāti? Yadi evaṃ ‘‘adayāpanno’’ti etassa aṭṭhakathāyaṃ ‘‘nikkaruṇataṃ āpanno’’ti vuttanti dayā mettāti ca na yujjeyya, tasmā dayā-saddo yattha yattha pavattati, tattha tattha adhippāyavasena yojetabbo. Dayā-saddo hi anurakkhaṇatthaṃ antonītaṃ katvā pavattamāno mettāya ca karuṇāya ca pavattatīti no na yujjati. Evañhi aṭṭhakathānaṃ avirodho hotīti. Karuṇā ca desanāya nidānabhāvena vuttā, na mettā ‘‘accantameva hi taṃ samayaṃ bhagavā karuṇāvihārena vihāsī’’ti (dī. ni. aṭṭha. 1.1; ma. ni. aṭṭha. 1.1 mūlapariyāyasuttavaṇṇanā; saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.1; a. ni. aṭṭha. 1.1.1) evamādīsu, tasmā idha karuṇāva dayāvacanena gahitāti veditabbā. Sā hi samussāhinī, na mettā, mettā pana paññāgatikapavattinī hotīti.
‘‘ಸತ್ತೇಸೂ’’ತಿ ಕಸ್ಮಾ ಏವಂ ವುತ್ತಂ, ನನು ‘‘ತಾಯಾ’’ತಿ ಏತೇನ ವಚನೇನ ಸತ್ತವಿಸಯಾ ಕರುಣಾ ಗಹಿತಾತಿ? ನೋ ನ ಗಹಿತಾ, ಪುರಿಮಗಾಥಾಯ ಪನ ‘‘ಸತ್ತೇಸು ಕರುಣಾ ಯಥಾರುಚಿ ಪವತ್ತಿತ್ಥಾ’’ತಿ ಸಪ್ಪದೇಸಸತ್ತವಿಸಯಾ ನಿಪ್ಪದೇಸಸತ್ತವಿಸಯಾ ಚ ಸಬ್ಬಾ ವುತ್ತಾ, ಇಧ ಪನ ನಿಪ್ಪದೇಸಸತ್ತವಿಸಯತಂ ಗಹೇತುಂ ‘‘ಸತ್ತೇಸೂ’’ತಿ ನಿಪ್ಪದೇಸಸತ್ತವಿಸಯಭೂತಾ ದಸ್ಸಿತಾ। ತೇನ ಸಬ್ಬಸತ್ತವಿಸಯಾಯ ಕರುಣಾಯ ಸಮುಸ್ಸಾಹಿತೋ ಅಭಿಧಮ್ಮಕಥಾಮಗ್ಗಂ ದೇವಾನಂ ಸಮ್ಪವತ್ತಯಿ, ನ ದೇವವಿಸಯಾಯ ಏವ, ತಸ್ಮಾ ಸಬ್ಬಸತ್ತಹಿತತ್ಥಂ ಅಭಿಧಮ್ಮಕಥಾಮಗ್ಗಂ ದೇವಾನಂ ಸಮ್ಪವತ್ತಯಿ, ನ ದೇವಾನಂಯೇವ ಅತ್ಥಾಯಾತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ದಸ್ಸಿತೋವ ಹೋತಿ। ಅಥ ವಾ ‘‘ಸತ್ತೇಸೂ’’ತಿ ಇದಂ ನ ದಯಾಯ ಆಲಮ್ಬನನಿದಸ್ಸನಂ, ಸಮುಸ್ಸಾಹನವಿಸಯೋ ಪನ ಏತೇನ ದಸ್ಸಿತೋ। ಅಭಿಧಮ್ಮಕಥಾಮಗ್ಗಪ್ಪವತ್ತನತ್ಥಞ್ಹಿ ಭಗವಾ ಕರುಣಾಯ ನ ದೇವೇಸುಯೇವ ಸಮುಸ್ಸಾಹಿತೋ , ಸಬ್ಬಬೋಧನೇಯ್ಯೇಸು ಪನ ಸತ್ತೇಸು ಸಮುಸ್ಸಾಹಿತೋ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಅತ್ಥಾಯ ಪವತ್ತತ್ತಾ, ತಸ್ಮಾ ಸತ್ತೇಸು ಸಮುಸ್ಸಾಹಿತಮಾನಸೋತಿ ಸತ್ತೇಸು ವಿಸಯಭೂತೇಸು ನಿಮಿತ್ತಭೂತೇಸು ವಾ ಸಮುಸ್ಸಾಹಿತಮಾನಸೋ ಉಯ್ಯೋಜಿತಚಿತ್ತೋತಿ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ।
‘‘Sattesū’’ti kasmā evaṃ vuttaṃ, nanu ‘‘tāyā’’ti etena vacanena sattavisayā karuṇā gahitāti? No na gahitā, purimagāthāya pana ‘‘sattesu karuṇā yathāruci pavattitthā’’ti sappadesasattavisayā nippadesasattavisayā ca sabbā vuttā, idha pana nippadesasattavisayataṃ gahetuṃ ‘‘sattesū’’ti nippadesasattavisayabhūtā dassitā. Tena sabbasattavisayāya karuṇāya samussāhito abhidhammakathāmaggaṃ devānaṃ sampavattayi, na devavisayāya eva, tasmā sabbasattahitatthaṃ abhidhammakathāmaggaṃ devānaṃ sampavattayi, na devānaṃyeva atthāyāti ayamattho dassitova hoti. Atha vā ‘‘sattesū’’ti idaṃ na dayāya ālambananidassanaṃ, samussāhanavisayo pana etena dassito. Abhidhammakathāmaggappavattanatthañhi bhagavā karuṇāya na devesuyeva samussāhito , sabbabodhaneyyesu pana sattesu samussāhito sabbesaṃ atthāya pavattattā, tasmā sattesu samussāhitamānasoti sattesu visayabhūtesu nimittabhūtesu vā samussāhitamānaso uyyojitacittoti attho daṭṭhabbo.
ಏವಂ ಅಬ್ಭನ್ತರನಿದಾನಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಬಾಹಿರನಿದಾನಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಪಾಟಿಹೀರಾವಸಾನಮ್ಹೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಿಂ ಕಾಲೇ ಭಗವತಾ ಅಭಿಧಮ್ಮಕಥಾಮಗ್ಗೋ ಪವತ್ತಿತೋ, ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಪಾಟಿಹೀರಾವಸಾನಮ್ಹಿ ವಸನ್ತೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ‘‘ಅವಸಾನಮ್ಹಿ ವಸನ್ತೋ ತಿದಸಾಲಯೇ’’ತಿ ವಚನತೋ ಯಸ್ಸಾವಸಾನಮ್ಹಿ ತಿದಸಾಲಯೇ ವಸಿ, ತಂ ಕಣ್ಡಮ್ಬಮೂಲೇ ಕತಂ ಯಮಕಪಾಟಿಹಾರಿಯಂ ಇಧ ‘‘ಪಾಟಿಹೀರ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ನ ಬೋಧಿಮೂಲಾದೀಸು ಕತಂ ಪಾಟಿಹಾರಿಯಂ, ನಾಪಿ ಆದೇಸನಾನುಸಾಸನಿಯೋತಿ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ, ಪಾಕಟತ್ತಾ ಚ ಆಸನ್ನತ್ತಾ ಚ ತದೇವ ಗಹಿತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಪಾಟಿಹಾರಿಯಪದಸ್ಸ ವಚನತ್ಥಂ (ಉದಾ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧; ಇತಿವು॰ ಅಟ್ಠ॰ ನಿದಾನವಣ್ಣನಾ) ‘‘ಪಟಿಪಕ್ಖಹರಣತೋ ರಾಗಾದಿಕಿಲೇಸಾಪನಯನತೋ ಪಾಟಿಹಾರಿಯ’’ನ್ತಿ ವದನ್ತಿ, ಭಗವತೋ ಪನ ಪಟಿಪಕ್ಖಾ ರಾಗಾದಯೋ ನ ಸನ್ತಿ ಯೇ ಹರಿತಬ್ಬಾ। ಪುಥುಜ್ಜನಾನಮ್ಪಿ ಹಿ ವಿಗತುಪಕ್ಕಿಲೇಸೇ ಅಟ್ಠಙ್ಗಗುಣಸಮನ್ನಾಗತೇ ಚಿತ್ತೇ ಹತಪಟಿಪಕ್ಖೇ ಇದ್ಧಿವಿಧಂ ಪವತ್ತತಿ, ತಸ್ಮಾ ತತ್ಥ ಪವತ್ತವೋಹಾರೇನ ಚ ನ ಸಕ್ಕಾ ಇಧ ‘‘ಪಾಟಿಹಾರಿಯ’’ನ್ತಿ ವತ್ತುಂ। ಸಚೇ ಪನ ಮಹಾಕಾರುಣಿಕಸ್ಸ ಭಗವತೋ ವೇನೇಯ್ಯಗತಾ ಚ ಕಿಲೇಸಾ ಪಟಿಪಕ್ಖಾ, ತೇಸಂ ಹರಣತೋ ‘‘ಪಾಟಿಹಾರಿಯ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ಏವಂ ಸತಿ ಯುತ್ತಮೇತಂ। ಅಥ ವಾ ಭಗವತೋ ಚ ಸಾಸನಸ್ಸ ಚ ಪಟಿಪಕ್ಖಾ ತಿತ್ಥಿಯಾ, ತೇಸಂ ಹರಣತೋ ಪಾಟಿಹಾರಿಯಂ। ತೇ ಹಿ ದಿಟ್ಠಿಹರಣವಸೇನ ದಿಟ್ಠಿಪ್ಪಕಾಸನೇ ಅಸಮತ್ಥಭಾವೇನ ಚ ಇದ್ಧಿಆದೇಸನಾನುಸಾಸನೀಹಿ ಹರಿತಾ ಅಪನೀತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ। ಅಥ ವಾ ಪಟೀತಿ ಅಯಂ ಸದ್ದೋ ‘‘ಪಚ್ಛಾ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ಬೋಧೇತಿ ‘‘ತಸ್ಮಿಂ ಪಟಿಪವಿಟ್ಠಮ್ಹಿ, ಅಞ್ಞೋ ಆಗಞ್ಛಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಸು॰ ನಿ॰ ೯೮೫; ಚೂಳನಿ॰ ಪಾರಾಯನವಗ್ಗ, ವತ್ಥುಗಾಥಾ ೪) ವಿಯ, ತಸ್ಮಾ ಸಮಾಹಿತೇ ಚಿತ್ತೇ ವಿಗತುಪಕ್ಕಿಲೇಸೇ ಚ ಕತಕಿಚ್ಚೇನ ಪಚ್ಛಾ ಹರಿತಬ್ಬಂ ಪವತ್ತೇತಬ್ಬನ್ತಿ ಪಟಿಹಾರಿಯಂ, ಅತ್ತನೋ ವಾ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸೇಸು ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಮಗ್ಗೇಹಿ ಹರಿತೇಸು ಪಚ್ಛಾ ಹರಣಂ ಪಟಿಹಾರಿಯಂ, ಇದ್ಧಿಆದೇಸನಾನುಸಾಸನಿಯೋ ಚ ವಿಗತುಪಕ್ಕಿಲೇಸೇನ ಕತಕಿಚ್ಚೇನ ಚ ಸತ್ತಹಿತತ್ಥಂ ಪುನ ಪವತ್ತೇತಬ್ಬಾ, ಹರಿತೇಸು ಚ ಅತ್ತನೋ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸೇಸು ಪರಸತ್ತಾನಂ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಹರಣಾನಿ ಹೋನ್ತೀತಿ ಪಟಿಹಾರಿಯಾನಿ ಭವನ್ತಿ, ಪಟಿಹಾರಿಯಮೇವ ಪಾಟಿಹಾರಿಯಂ। ಪಟಿಹಾರಿಯೇ ವಾ ಇದ್ಧಿಆದೇಸನಾನುಸಾಸನಿಸಮುದಾಯೇ ಭವಂ ಏಕೇಕಂ ಪಾಟಿಹಾರಿಯನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಪಟಿಹಾರಿಯಂ ವಾ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಂ ಮಗ್ಗೋ ಚ ಪಟಿಪಕ್ಖಹರಣತೋ, ತತ್ಥ ಜಾತಂ, ತಸ್ಮಿಂ ವಾ ನಿಮಿತ್ತಭೂತೇ, ತತೋ ವಾ ಆಗತನ್ತಿ ಪಾಟಿಹಾರಿಯಂ। ಪಾಟಿಹಾರಿಯಮೇವ ಇಧ ‘‘ಪಾಟಿಹೀರ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅವಸಾನಮ್ಹಿ ವಸನ್ತೋತಿ ಏತೇಹಿ ಕಾಲಂ ನಿದಸ್ಸೇತಿ। ಪಾಟಿಹೀರಕರಣಾವಸಾನೇನ ಹಿ ತಿದಸಾಲಯವಾಸೇನ ಚ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋ ಅಭಿಧಮ್ಮಕಥಾಮಗ್ಗಪ್ಪವತ್ತನಸ್ಸ ಕಾಲೋತಿ । ತಿದಸಾಲಯೇತಿ ದೇಸಂ ನಿದಸ್ಸೇತಿ। ಸೋ ಹಿ ಅಭಿಧಮ್ಮಕಥಾಮಗ್ಗಪ್ಪವತ್ತನಸ್ಸ ದೇಸೋ ತತ್ಥ ವಸನ್ತೇನ ಪವತ್ತಿತತ್ತಾತಿ।
Evaṃ abbhantaranidānaṃ dassetvā bāhiranidānaṃ dassento ‘‘pāṭihīrāvasānamhī’’tiādimāha. Tattha yasmiṃ kāle bhagavatā abhidhammakathāmaggo pavattito, taṃ dassetuṃ ‘‘pāṭihīrāvasānamhi vasanto’’ti vuttaṃ. ‘‘Avasānamhi vasanto tidasālaye’’ti vacanato yassāvasānamhi tidasālaye vasi, taṃ kaṇḍambamūle kataṃ yamakapāṭihāriyaṃ idha ‘‘pāṭihīra’’nti vuttaṃ, na bodhimūlādīsu kataṃ pāṭihāriyaṃ, nāpi ādesanānusāsaniyoti viññāyati, pākaṭattā ca āsannattā ca tadeva gahitanti daṭṭhabbaṃ. Pāṭihāriyapadassa vacanatthaṃ (udā. aṭṭha. 1; itivu. aṭṭha. nidānavaṇṇanā) ‘‘paṭipakkhaharaṇato rāgādikilesāpanayanato pāṭihāriya’’nti vadanti, bhagavato pana paṭipakkhā rāgādayo na santi ye haritabbā. Puthujjanānampi hi vigatupakkilese aṭṭhaṅgaguṇasamannāgate citte hatapaṭipakkhe iddhividhaṃ pavattati, tasmā tattha pavattavohārena ca na sakkā idha ‘‘pāṭihāriya’’nti vattuṃ. Sace pana mahākāruṇikassa bhagavato veneyyagatā ca kilesā paṭipakkhā, tesaṃ haraṇato ‘‘pāṭihāriya’’nti vuttaṃ, evaṃ sati yuttametaṃ. Atha vā bhagavato ca sāsanassa ca paṭipakkhā titthiyā, tesaṃ haraṇato pāṭihāriyaṃ. Te hi diṭṭhiharaṇavasena diṭṭhippakāsane asamatthabhāvena ca iddhiādesanānusāsanīhi haritā apanītā hontīti. Atha vā paṭīti ayaṃ saddo ‘‘pacchā’’ti etassa atthaṃ bodheti ‘‘tasmiṃ paṭipaviṭṭhamhi, añño āgañchi brāhmaṇo’’tiādīsu (su. ni. 985; cūḷani. pārāyanavagga, vatthugāthā 4) viya, tasmā samāhite citte vigatupakkilese ca katakiccena pacchā haritabbaṃ pavattetabbanti paṭihāriyaṃ, attano vā upakkilesesu catutthajjhānamaggehi haritesu pacchā haraṇaṃ paṭihāriyaṃ, iddhiādesanānusāsaniyo ca vigatupakkilesena katakiccena ca sattahitatthaṃ puna pavattetabbā, haritesu ca attano upakkilesesu parasattānaṃ upakkilesaharaṇāni hontīti paṭihāriyāni bhavanti, paṭihāriyameva pāṭihāriyaṃ. Paṭihāriye vā iddhiādesanānusāsanisamudāye bhavaṃ ekekaṃ pāṭihāriyanti vuccati. Paṭihāriyaṃ vā catutthajjhānaṃ maggo ca paṭipakkhaharaṇato, tattha jātaṃ, tasmiṃ vā nimittabhūte, tato vā āgatanti pāṭihāriyaṃ. Pāṭihāriyameva idha ‘‘pāṭihīra’’nti vuttaṃ. Avasānamhi vasantoti etehi kālaṃ nidasseti. Pāṭihīrakaraṇāvasānena hi tidasālayavāsena ca paricchinno abhidhammakathāmaggappavattanassa kāloti . Tidasālayeti desaṃ nidasseti. So hi abhidhammakathāmaggappavattanassa deso tattha vasantena pavattitattāti.
೩. ತತ್ಥಾಪಿ ದೇಸವಿಸೇಸದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಪಾರಿಚ್ಛತ್ತಕಮೂಲಮ್ಹೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಯುಗನ್ಧರೇತಿ ಸೀತಪಬ್ಬತೇಸ್ವೇಕೋ ದ್ವೇಚತ್ತಾಲೀಸಯೋಜನಸಹಸ್ಸುಬ್ಬೇಧೋ, ಆದಿಚ್ಚೋ ಚ ತದುಬ್ಬೇಧಮಗ್ಗಚಾರೀ, ಸೋ ಸತಿ ಸಮ್ಭವೇ ಯಥಾ ಯುಗನ್ಧರೇ ಸೋಭೇಯ್ಯ, ಏವಂ ಸೋಭಮಾನೋ ನಿಸಿನ್ನೋತಿ ಅತ್ಥೋ।
3. Tatthāpi desavisesadassanatthaṃ ‘‘pāricchattakamūlamhī’’tiādi vuttaṃ. Yugandhareti sītapabbatesveko dvecattālīsayojanasahassubbedho, ādicco ca tadubbedhamaggacārī, so sati sambhave yathā yugandhare sobheyya, evaṃ sobhamāno nisinnoti attho.
೪-೫. ಇದಾನಿ ಪುಗ್ಗಲೇ ಧಮ್ಮಪಟಿಗ್ಗಾಹಕೇ ಅಪದಿಸನ್ತೋ ‘‘ಚಕ್ಕವಾಳಸಹಸ್ಸೇಹೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಸಬ್ಬಸೋತಿ ಸಮನ್ತತೋ ಆಗಮ್ಮ ಸಬ್ಬೇಹಿ ದಿಸಾಭಾಗೇಹಿ, ಸನ್ನಿವೇಸವಸೇನ ವಾ ಸಮನ್ತತೋ ಸನ್ನಿವಿಟ್ಠೇಹಿ ದಸಹಿ ಚಕ್ಕವಾಳಸಹಸ್ಸೇಹೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ, ನ ಸಬ್ಬಸೋ ಚಕ್ಕವಾಳಸಹಸ್ಸೇಹಿ ದಸಹಿ ದಸಹೀತಿ। ಏವಂ ಸತಿ ಚತ್ತಾಲೀಸಚಕ್ಕವಾಳಸಹಸ್ಸೇಹಿ ಅಧಿಕೇಹಿ ವಾ ಆಗಮನಂ ವುತ್ತಂ ಸಿಯಾ, ನ ಚೇತಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತನ್ತಿ। ಸಮನ್ತತೋ ಸನ್ನಿಸಿನ್ನೇನಾತಿ ವಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಸಮಂ, ಸಮ್ಮಾ ವಾ ನಿಸಿನ್ನೇನ ಸನ್ನಿಸಿನ್ನೇನ, ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಅಬ್ಯಾಬಾಧೇತ್ವಾ ಭಗವತಿ ಗಾರವಂ ಕತ್ವಾ ಸೋತಂ ಓದಹಿತ್ವಾ ನಿಸಜ್ಜದೋಸೇ ವಜ್ಜಿತಬ್ಬೇ ವಜ್ಜೇತ್ವಾ ನಿಸಿನ್ನೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಮಾತರಂ ಪಮುಖಂ ಕತ್ವಾ ಸನ್ನಿಸಿನ್ನೇನ ದೇವಾನಂ ಗಣೇನ ಪರಿವಾರಿತೋತಿ ವಾ, ಮಾತರಂ ಪಮುಖಂ ಕತ್ವಾ ಅಭಿಧಮ್ಮಕಥಾಮಗ್ಗಂ ಸಮ್ಪವತ್ತಯೀತಿ ವಾ ಯೋಜನಾ ಕಾತಬ್ಬಾ।
4-5. Idāni puggale dhammapaṭiggāhake apadisanto ‘‘cakkavāḷasahassehī’’tiādimāha. Sabbasoti samantato āgamma sabbehi disābhāgehi, sannivesavasena vā samantato sanniviṭṭhehi dasahi cakkavāḷasahassehīti adhippāyo, na sabbaso cakkavāḷasahassehi dasahi dasahīti. Evaṃ sati cattālīsacakkavāḷasahassehi adhikehi vā āgamanaṃ vuttaṃ siyā, na cetaṃ adhippetanti. Samantato sannisinnenāti vā yojetabbaṃ. Samaṃ, sammā vā nisinnena sannisinnena, aññamaññaṃ abyābādhetvā bhagavati gāravaṃ katvā sotaṃ odahitvā nisajjadose vajjitabbe vajjetvā nisinnenāti attho. Mātaraṃ pamukhaṃ katvā sannisinnena devānaṃ gaṇena parivāritoti vā, mātaraṃ pamukhaṃ katvā abhidhammakathāmaggaṃ sampavattayīti vā yojanā kātabbā.
ಇದಾನಿ ದೇಸನಾಯ ಸಮುಟ್ಠಾನಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ತಸ್ಸಾ ಪಞ್ಞಾಯ ತೇಜಸಾ’’ತಿ ಆಹ। ಯಾ ಸಾ ಆದಿಮ್ಹಿ ಕರುಣಾಯ ಉಪಮಿತಾ ಸಬ್ಬಞೇಯ್ಯಧಮ್ಮಾನಂ ಯಥಾಸಭಾವಜಾನನಸಮತ್ಥಾ, ತೇಸಂ ದೇಸೇತಬ್ಬಪ್ಪಕಾರಜಾನನಸಮತ್ಥಾ, ಬೋಧೇತಬ್ಬಪುಗ್ಗಲಾನಂ ಆಸಯಾಧಿಮುತ್ತಿಯಾದಿವಿಭಾವನಸಮತ್ಥಾ ಚ ಪಞ್ಞಾ, ತಸ್ಸಾ ಚ ಯಥಾವುತ್ತಬಲಯೋಗತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ತೇನ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಮೇವ ಅಭಿಧಮ್ಮಕಥಾಯ ಸಮುಟ್ಠಾನಭಾವೇ ಸಮತ್ಥಂ, ನಾಞ್ಞನ್ತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದೀಪೇನ್ತೋ ಅಭಿಧಮ್ಮಕಥಾಯ ಅಸಾಧಾರಣಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಮಗ್ಗೋತಿ ಉಪಾಯೋ। ಖನ್ಧಾಯತನಾದೀನಂ ಕುಸಲಾದೀನಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅವಬೋಧಸ್ಸ, ಸಚ್ಚಪ್ಪಟಿವೇಧಸ್ಸೇವ ವಾ ಉಪಾಯಭಾವತೋ ‘‘ಅಭಿಧಮ್ಮಕಥಾಮಗ್ಗೋ’’ತಿ ವುತ್ತೋ। ಪಬನ್ಧೋ ವಾ ‘‘ಮಗ್ಗೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಸೋ ಹಿ ದೀಘತ್ತಾ ಮಗ್ಗೋ ವಿಯಾತಿ ಮಗ್ಗೋ, ತಸ್ಮಾ ಅಭಿಧಮ್ಮಕಥಾಪಬನ್ಧೋ ‘‘ಅಭಿಧಮ್ಮಕಥಾಮಗ್ಗೋ’’ತಿ ವುತ್ತೋ। ದೇವಾನಂ ಗಣೇನ ಪರಿವಾರಿತೋತಿ ವತ್ವಾ ಪುನ ದೇವಾನನ್ತಿ ವಚನಂ ತೇಸಂ ಗಹಣಸಮತ್ಥತಂ ದೀಪೇತಿ। ನ ಹಿ ಅಸಮತ್ಥಾನಂ ಭಗವಾ ದೇಸೇತೀತಿ।
Idāni desanāya samuṭṭhānaṃ dassento ‘‘tassā paññāya tejasā’’ti āha. Yā sā ādimhi karuṇāya upamitā sabbañeyyadhammānaṃ yathāsabhāvajānanasamatthā, tesaṃ desetabbappakārajānanasamatthā, bodhetabbapuggalānaṃ āsayādhimuttiyādivibhāvanasamatthā ca paññā, tassā ca yathāvuttabalayogatoti attho. Tena sabbaññutaññāṇameva abhidhammakathāya samuṭṭhānabhāve samatthaṃ, nāññanti imamatthaṃ dīpento abhidhammakathāya asādhāraṇabhāvaṃ dasseti. Maggoti upāyo. Khandhāyatanādīnaṃ kusalādīnañca dhammānaṃ avabodhassa, saccappaṭivedhasseva vā upāyabhāvato ‘‘abhidhammakathāmaggo’’ti vutto. Pabandho vā ‘‘maggo’’ti vuccati. So hi dīghattā maggo viyāti maggo, tasmā abhidhammakathāpabandho ‘‘abhidhammakathāmaggo’’ti vutto. Devānaṃ gaṇena parivāritoti vatvā puna devānanti vacanaṃ tesaṃ gahaṇasamatthataṃ dīpeti. Na hi asamatthānaṃ bhagavā desetīti.
೬. ಏವಂ ಕರುಣಾಪಞ್ಞಾಮುಖೇಹಿ ಗುಣೇಹಿ ಭಗವತೋ ಅಭಿಧಮ್ಮಕಥಾಮಗ್ಗಪ್ಪವತ್ತನೇನ ಚ ಹಿತಪ್ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ಪರಮಪಣಾಮಾರಹತಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ ಪಣಾಮಂ ಕರೋನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ತಸ್ಸ ಪಾದೇ ನಮಸ್ಸಿತ್ವಾ’’ತಿ। ಭಗವತೋ ಥೋಮನೇನೇವ ಚ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಸ್ವಾಕ್ಖಾತತಾ ಸಙ್ಘಸ್ಸ ಚ ಸುಪ್ಪಟಿಪನ್ನತಾ ದಸ್ಸಿತಾ ಹೋತಿ ತಪ್ಪಭವಸ್ಸ ಅನಞ್ಞಥಾಭಾವತೋ, ತಸ್ಮಾ ಪಣಾಮಾರಹಂ ತಞ್ಚ ರತನದ್ವಯಂ ಪಣಮನ್ತೋ ‘‘ಸದ್ಧಮ್ಮಞ್ಚಸ್ಸ…ಪೇ॰… ಚಞ್ಜಲಿ’’ನ್ತಿ ಆಹ। ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ಬುದ್ಧೋ ‘‘ಸದೇವಕೇ ಲೋಕೇ ತಥಾಗತೋ ವನ್ದನೀಯೋ’’ತಿ, ಸಙ್ಘೋ ಚ ‘‘ಸುಪ್ಪಟಿಪನ್ನೋ…ಪೇ॰… ಅಞ್ಜಲಿಕರಣೀಯೋ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೬.೧೦) ವುತ್ತೋ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ತಸ್ಸ ಪಾದೇ ನಮಸ್ಸಿತ್ವಾ, ಕತ್ವಾ ಸಙ್ಘಸ್ಸ ಚಞ್ಜಲಿ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಧಮ್ಮೋ ಪನ ಸ್ವಾಕ್ಖಾತತಾದಿಗುಣಯುತ್ತೋ ತಥಾನುಸ್ಸರಣೇನ ಪೂಜೇತಬ್ಬೋ ಹೋತಿ ‘‘ತಮೇವ ಧಮ್ಮಂ ಸಕ್ಕತ್ವಾ ಗರುಂಕತ್ವಾ ಉಪನಿಸ್ಸಾಯ ವಿಹರೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೧೭೩; ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೨೧) ವಚನತೋ, ಕಾಯವಾಚಾಚಿತ್ತೇಹಿ ಸಬ್ಬಥಾ ಪೂಜೇತಬ್ಬೋ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಸದ್ಧಮ್ಮಞ್ಚಸ್ಸ ಪೂಜೇತ್ವಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸಿರೀಮತೋತಿ ಏತ್ಥ ಸಿರೀತಿ ಪಞ್ಞಾಪುಞ್ಞಾನಂ ಅಧಿವಚನನ್ತಿ ವದನ್ತಿ। ಅಥ ವಾ ಪುಞ್ಞನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಸರೀರಸೋಭಗ್ಗಾದಿಸಮ್ಪತ್ತಿ ಕತಪುಞ್ಞೇ ನಿಸ್ಸಯತಿ, ಕತಪುಞ್ಞೇಹಿ ವಾ ನಿಸ್ಸೀಯತೀತಿ ‘‘ಸಿರೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಸಾ ಚ ಅತಿಸಯವತೀ ಭಗವತೋ ಅತ್ಥೀತಿ ಸಿರೀಮಾ, ಭಗವಾ, ತಸ್ಸ ಸಿರೀಮತೋ।
6. Evaṃ karuṇāpaññāmukhehi guṇehi bhagavato abhidhammakathāmaggappavattanena ca hitappaṭipattiyā paramapaṇāmārahataṃ dassetvā idāni adhippetaṃ paṇāmaṃ karonto āha ‘‘tassa pāde namassitvā’’ti. Bhagavato thomaneneva ca dhammassa svākkhātatā saṅghassa ca suppaṭipannatā dassitā hoti tappabhavassa anaññathābhāvato, tasmā paṇāmārahaṃ tañca ratanadvayaṃ paṇamanto ‘‘saddhammañcassa…pe… cañjali’’nti āha. Tattha yasmā buddho ‘‘sadevake loke tathāgato vandanīyo’’ti, saṅgho ca ‘‘suppaṭipanno…pe… añjalikaraṇīyo’’ti (a. ni. 6.10) vutto, tasmā ‘‘tassa pāde namassitvā, katvā saṅghassa cañjali’’nti vuttaṃ. Dhammo pana svākkhātatādiguṇayutto tathānussaraṇena pūjetabbo hoti ‘‘tameva dhammaṃ sakkatvā garuṃkatvā upanissāya vihareyya’’nti (saṃ. ni. 1.173; a. ni. 4.21) vacanato, kāyavācācittehi sabbathā pūjetabbo, tasmā ‘‘saddhammañcassa pūjetvā’’ti vuttaṃ. Sirīmatoti ettha sirīti paññāpuññānaṃ adhivacananti vadanti. Atha vā puññanibbattā sarīrasobhaggādisampatti katapuññe nissayati, katapuññehi vā nissīyatīti ‘‘sirī’’ti vuccati, sā ca atisayavatī bhagavato atthīti sirīmā, bhagavā, tassa sirīmato.
೭. ನಿಪಚ್ಚಕಾರಸ್ಸಾತಿ ಪಣಾಮಕಿರಿಯಾಯ। ಆನುಭಾವೇನಾತಿ ಬಲೇನ। ಸೋಸೇತ್ವಾತಿ ಸುಕ್ಖಾಪೇತ್ವಾ ಅನ್ತರಧಾಪೇತ್ವಾ ಅತ್ಥಂ ಪಕಾಸಯಿಸ್ಸಾಮೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಅನ್ತರಾಯೇತಿ ಅತ್ಥಪ್ಪಕಾಸನಸ್ಸ ಉಪಘಾತಕೇ। ಅಸೇಸತೋತಿ ನಿಸ್ಸೇಸೇ ಸಕಲೇ।
7. Nipaccakārassāti paṇāmakiriyāya. Ānubhāvenāti balena. Sosetvāti sukkhāpetvā antaradhāpetvā atthaṃ pakāsayissāmīti sambandho. Antarāyeti atthappakāsanassa upaghātake. Asesatoti nissese sakale.
೮. ಇದಾನಿ ಅಭಿಧಮ್ಮಸ್ಸ ಗಮ್ಭೀರತ್ಥತ್ತಾ ಅತ್ಥಪ್ಪಕಾಸನಸ್ಸ ದುಕ್ಕರಭಾವಂ ದೀಪೇತುಂ ‘‘ವಿಸುದ್ಧಾಚಾರಸೀಲೇನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಅಭಿಯಾಚನಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಥುಲ್ಲಚ್ಚಯಾದಿವಿಸುದ್ಧಿಯಾ ವಿಸುದ್ಧಾಚಾರೋ, ಪಾರಾಜಿಕಸಙ್ಘಾದಿಸೇಸವಿಸುದ್ಧಿಯಾ ವಿಸುದ್ಧಸೀಲೋ। ಚಾರಿತ್ತವಾರಿತ್ತವಿಸುದ್ಧಿಯಾ ವಾ ವಿಸುದ್ಧಾಚಾರಸೀಲೋ, ತೇನ। ಸಕ್ಕಚ್ಚನ್ತಿ ಚಿತ್ತಿಂ ಕತ್ವಾ। ಅಭಿಯಾಚಿತೋತಿ ಅಭಿಮುಖಂ ಯಾಚಿತೋ। ತೇನ ಅನಾದರಿಯಂ ಅತ್ಥಪ್ಪಕಾಸನೇ ಕಾತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಂ ದಸ್ಸೇತಿ।
8. Idāni abhidhammassa gambhīratthattā atthappakāsanassa dukkarabhāvaṃ dīpetuṃ ‘‘visuddhācārasīlenā’’tiādinā abhiyācanaṃ dasseti. Thullaccayādivisuddhiyā visuddhācāro, pārājikasaṅghādisesavisuddhiyā visuddhasīlo. Cārittavārittavisuddhiyā vā visuddhācārasīlo, tena. Sakkaccanti cittiṃ katvā. Abhiyācitoti abhimukhaṃ yācito. Tena anādariyaṃ atthappakāsane kātuṃ asakkuṇeyyaṃ dasseti.
೯. ಇದಾನಿ ಯಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ಪಕಾಸೇತುಕಾಮೋ, ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯಂ ದೇವದೇವೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಯನ್ತಿ ಅಭಿಧಮ್ಮಂ। ದೇವದೇವೋತಿ ವಿಸುದ್ಧಿಸಮ್ಮುತಿಉಪಪತ್ತಿದೇವಾನಂ ದೇವೋ। ಲೋಕೇ ಹಿ ಯೇ ‘‘ಸರಣಂ ಪರಾಯಣ’’ನ್ತಿ ಗನ್ತಬ್ಬಾ ಗತಿಭೂತಾ, ತೇ ‘‘ದೇವಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ಭಗವಾ ಚ ಸಬ್ಬದೇವಾನಂ ಗತಿಭೂತೋತಿ । ನಯತೋತಿ ಸಙ್ಖೇಪತೋ। ಸಮಾಚಿಕ್ಖೀತಿ ಸಮ್ಮಾ ಆಚಿಕ್ಖಿ ಯಥಾ ಥೇರೋ ಬುಜ್ಝತಿ। ವೇನೇಯ್ಯಸತ್ತೇ ವಿನೇತೀತಿ ವಿನಾಯಕೋ, ನಾಯಕವಿರಹಿತೋ ವಾ, ಸಯಮ್ಭೂತಿ ಅತ್ಥೋ।
9. Idāni yassa atthaṃ pakāsetukāmo, taṃ dassetuṃ ‘‘yaṃ devadevo’’tiādimāha. Tattha yanti abhidhammaṃ. Devadevoti visuddhisammutiupapattidevānaṃ devo. Loke hi ye ‘‘saraṇaṃ parāyaṇa’’nti gantabbā gatibhūtā, te ‘‘devā’’ti vuccanti, bhagavā ca sabbadevānaṃ gatibhūtoti . Nayatoti saṅkhepato. Samācikkhīti sammā ācikkhi yathā thero bujjhati. Veneyyasatte vinetīti vināyako, nāyakavirahito vā, sayambhūti attho.
೧೦-೧೨. ಯಞ್ಚಾತಿ ಯಞ್ಚ ಅಭಿಧಮ್ಮಂ ಭಿಕ್ಖೂನಂ ಪಯಿರುದಾಹಾಸೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಪಯಿರುದಾಹಾಸೀತಿ ಕಥೇಸಿ। ಇತೀತಿ ಇಮಿನಾ ಅನುಕ್ಕಮೇನ। ‘‘ಯೋ ಧಾರಿತೋ’’ತಿ ಯನ್ತಿ ಉಪಯೋಗವಸೇನ ವುತ್ತೋ ಯಂ-ಸದ್ದೋ ಧಾರಿತೋತಿ ಪಚ್ಚತ್ತೇನ ಸಮ್ಬಜ್ಝಮಾನೋ ಪಚ್ಚತ್ತವಸೇನ ಪರಿಣಮತಿ, ತಸ್ಮಾ ಯೋ ಧಾರಿತೋ, ಯೋ ಚ ಸಙ್ಗೀತೋ, ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ಪಕಾಸಯಿಸ್ಸಾಮೀತಿ ಯೋಜನಾ ಕಾತಬ್ಬಾ। ವೇದೇನ ಪಞ್ಞಾಯ ಈಹತಿ ಪವತ್ತತೀತಿ ವೇದೇಹೋ, ತೇನ ಮುನಿನಾ। ಅಭಿಣ್ಹಸೋತಿ ಬಹುಸೋ। ಅಭಿಧಮ್ಮಸ್ಸಾತಿ ಏತಂ ‘‘ಅತ್ಥಂ ಪಕಾಸಯಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಏತೇನ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಇದಾನಿ ಯೋ ಅತ್ಥಪ್ಪಕಾಸನಸ್ಸ ನಿಸ್ಸಯೋ, ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಆದಿತೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಆದಿತೋತಿ ಆದಿಮ್ಹಿ ಪಠಮಸಙ್ಗೀತಿಯಂ।
10-12. Yañcāti yañca abhidhammaṃ bhikkhūnaṃ payirudāhāsīti sambandho. Payirudāhāsīti kathesi. Itīti iminā anukkamena. ‘‘Yo dhārito’’ti yanti upayogavasena vutto yaṃ-saddo dhāritoti paccattena sambajjhamāno paccattavasena pariṇamati, tasmā yo dhārito, yo ca saṅgīto, tassa atthaṃ pakāsayissāmīti yojanā kātabbā. Vedena paññāya īhati pavattatīti vedeho, tena muninā. Abhiṇhasoti bahuso. Abhidhammassāti etaṃ ‘‘atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etena yojetabbaṃ. Idāni yo atthappakāsanassa nissayo, taṃ dassetuṃ ‘‘ādito’’tiādimāha. Tattha āditoti ādimhi paṭhamasaṅgītiyaṃ.
೧೩. ಯಾ ಅಟ್ಠಕಥಾ ಸಙ್ಗೀತಾ, ಕಸ್ಸ ಪನ ಸಾ ಅಟ್ಠಕಥಾತಿ? ಅಞ್ಞಸ್ಸ ವುತ್ತಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ‘‘ಯಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ಪಕಾಸಯಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ಅಧಿಕಾರವಸೇನ ‘‘ತಸ್ಸ ಅಭಿಧಮ್ಮಸ್ಸಾ’’ತಿ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ। ಸಙ್ಗೀತಾತಿ ಅತ್ಥಂ ಪಕಾಸೇತುಂ ಯುತ್ತಟ್ಠಾನೇ ‘‘ಅಯಂ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ, ಅಯಂ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ ಸಙ್ಗಹೇತ್ವಾ ವುತ್ತಾ, ಪಚ್ಛಾಪಿ ಚ ದುತಿಯತತಿಯಸಙ್ಗೀತೀಸು ಅನುಸಙ್ಗೀತಾ।
13. Yā aṭṭhakathā saṅgītā, kassa pana sā aṭṭhakathāti? Aññassa vuttassa abhāvā ‘‘yassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti vuttaṃ, adhikāravasena ‘‘tassa abhidhammassā’’ti viññāyati. Saṅgītāti atthaṃ pakāsetuṃ yuttaṭṭhāne ‘‘ayaṃ etassa attho, ayaṃ etassa attho’’ti saṅgahetvā vuttā, pacchāpi ca dutiyatatiyasaṅgītīsu anusaṅgītā.
೧೪-೧೬. ಅಭಿಸಙ್ಖತಾತಿ ರಚಿತಾ। ತತೋತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾತೋ। ತನ್ತಿನಯಾನುಗನ್ತಿ ತನ್ತಿಗತಿಂ ಅನುಗತಂ। ಭಾಸನ್ತಿ ಮಾಗಧಭಾಸಂ। ನಿಕಾಯನ್ತರಲದ್ಧೀಹೀತಿ ಅನ್ತರನ್ತರಾ ಅನುಪ್ಪವೇಸಿತಾಹಿ। ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸನ್ತಿ ಅವೋಕಿಣ್ಣಂ। ಅನಾಕುಲನ್ತಿ ಸನಿಕಾಯೇಪಿ ಅನಾವಿಲಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ। ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸೋ ಅನಾಕುಲೋ ಚ ಯೋ ಮಹಾವಿಹಾರವಾಸೀನಂ ಅತ್ಥವಿನಿಚ್ಛಯೋ, ತಂ ದೀಪಯನ್ತೋ ಅತ್ಥಂ ಪಕಾಸಯಿಸ್ಸಾಮೀತಿ । ಏತೇನ ತಿಪಿಟಕಚೂಳನಾಗತ್ಥೇರಾದೀಹಿ ವುತ್ತೋ ಥೇರವಾದೋಪಿ ಸಙ್ಗಹಿತೋ ಹೋತಿ। ಅಥ ವಾ ತಮ್ಬಪಣ್ಣಿಭಾಸಂ ಅಪನೇತ್ವಾ ಮಾಗಧಭಾಸಞ್ಚ ಆರೋಪೇತ್ವಾ ಪಕಾಸಿಯಮಾನೋ ಯೋ ಅಭಿಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸೋ ಅನಾಕುಲೋಯೇವ ಚ ಹೋತಿ ಮಹಾವಿಹಾರವಾಸೀನಞ್ಚ ವಿನಿಚ್ಛಯಭೂತೋ, ತಂ ಅತ್ಥಂ ‘‘ಏಸೋ ಮಹಾವಿಹಾರವಾಸೀನಂ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ’’ತಿ ದೀಪಯನ್ತೋ ಪಕಾಸಯಿಸ್ಸಾಮಿ। ತಪ್ಪಕಾಸನೇನೇವ ಹಿ ಸೋ ತಥಾ ದೀಪಿತೋ ಹೋತೀತಿ।
14-16. Abhisaṅkhatāti racitā. Tatoti aṭṭhakathāto. Tantinayānuganti tantigatiṃ anugataṃ. Bhāsanti māgadhabhāsaṃ. Nikāyantaraladdhīhīti antarantarā anuppavesitāhi. Asammissanti avokiṇṇaṃ. Anākulanti sanikāyepi anāvilaṃ paricchinnaṃ. Asammisso anākulo ca yo mahāvihāravāsīnaṃ atthavinicchayo, taṃ dīpayanto atthaṃ pakāsayissāmīti . Etena tipiṭakacūḷanāgattherādīhi vutto theravādopi saṅgahito hoti. Atha vā tambapaṇṇibhāsaṃ apanetvā māgadhabhāsañca āropetvā pakāsiyamāno yo abhidhammassa attho asammisso anākuloyeva ca hoti mahāvihāravāsīnañca vinicchayabhūto, taṃ atthaṃ ‘‘eso mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayo’’ti dīpayanto pakāsayissāmi. Tappakāsaneneva hi so tathā dīpito hotīti.
೧೭. ತೋಸಯನ್ತೋ ವಿಚಕ್ಖಣೇತಿ ವಿಚಕ್ಖಣೇ ತೋಸಯನ್ತೋ ಗಹೇತಬ್ಬಂ ಗಹೇತ್ವಾನಾತಿ ಏವಂ ಯೋಜೇತ್ವಾ ‘‘ಗಹೇತಬ್ಬಟ್ಠಾನೇಯೇವ ಗಹಿತಂ ಸುಟ್ಠು ಕತ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ತೋಸಯನ್ತೋತಿ ಅತ್ಥಂ ವದನ್ತಿ। ಏವಂ ಸತಿ ಗಹೇತಬ್ಬಗ್ಗಹಣೇನೇವ ತೋಸನಂ ಕತಂ, ನ ಅಞ್ಞೇನ ಅತ್ಥಪ್ಪಕಾಸನೇನಾತಿ ಏತಂ ಆಪಜ್ಜೇಯ್ಯ। ತೋಸಯನ್ತೋ ಅತ್ಥಂ ಪಕಾಸಯಿಸ್ಸಾಮೀತಿ ಏವಂ ಪನ ಯೋಜನಾಯ ಸತಿ ಗಹೇತಬ್ಬಗ್ಗಹಣಂ ಅಞ್ಞಞ್ಚ ಸಬ್ಬಂ ಅತ್ಥಪ್ಪಕಾಸನಂ ಹೋತೀತಿ ಸಬ್ಬೇನ ತೇನ ತೋಸನಂ ಕತಂ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ತೋಸಯನ್ತೋ ಅತ್ಥಂ ಪಕಾಸಯಿಸ್ಸಾಮೀತಿ ಯುತ್ತರೂಪಾ।
17. Tosayanto vicakkhaṇeti vicakkhaṇe tosayanto gahetabbaṃ gahetvānāti evaṃ yojetvā ‘‘gahetabbaṭṭhāneyeva gahitaṃ suṭṭhu kata’’nti evaṃ tosayantoti atthaṃ vadanti. Evaṃ sati gahetabbaggahaṇeneva tosanaṃ kataṃ, na aññena atthappakāsanenāti etaṃ āpajjeyya. Tosayanto atthaṃ pakāsayissāmīti evaṃ pana yojanāya sati gahetabbaggahaṇaṃ aññañca sabbaṃ atthappakāsanaṃ hotīti sabbena tena tosanaṃ kataṃ hoti, tasmā tosayanto atthaṃ pakāsayissāmīti yuttarūpā.
೧೮-೨೦. ಇದಾನಿ ಯಂ ಅತ್ಥಪ್ಪಕಾಸನಂ ಕತ್ತುಕಾಮೋ, ತಸ್ಸ ಮಹತ್ತಂ ಪರಿಹರಿತುಂ ‘‘ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಾನೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಅತ್ಥವಣ್ಣನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ವಣ್ಣನಾ ನಾಮ ವಿವರಿತ್ವಾ ವಿತ್ಥಾರೇತ್ವಾ ವಚನಂ। ಇತೀತಿ ‘‘ಅಪನೇತ್ವಾ ತತೋ ಭಾಸ’’ನ್ತಿ ಏವಮಾದಿನಾ ಯಥಾದಸ್ಸಿತಪ್ಪಕಾರೇನ। ಇತಿ ಸೋತೂನಂ ಉಸ್ಸಾಹುಪ್ಪಾದನಸ್ಸ ಹೇತುಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಅಭಿಧಮ್ಮಕಥನ್ತಿ ಅಭಿಧಮ್ಮಟ್ಠಕಥಂ। ನಿಸಾಮೇಥಾತಿ ಸುಣಾಥ। ಇದಾನಿ ಅವಸ್ಸಂ ಅಯಂ ಸೋತಬ್ಬಾಯೇವಾತಿ ದಳ್ಹಂ ಉಸ್ಸಾಹೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ದುಲ್ಲಭಾ ಹಿ ಅಯಂ ಕಥಾ’’ತಿ।
18-20. Idāni yaṃ atthappakāsanaṃ kattukāmo, tassa mahattaṃ pariharituṃ ‘‘kammaṭṭhānānī’’tiādimāha. Atthavaṇṇananti ettha vaṇṇanā nāma vivaritvā vitthāretvā vacanaṃ. Itīti ‘‘apanetvā tato bhāsa’’nti evamādinā yathādassitappakārena. Iti sotūnaṃ ussāhuppādanassa hetuṃ dasseti. Abhidhammakathanti abhidhammaṭṭhakathaṃ. Nisāmethāti suṇātha. Idāni avassaṃ ayaṃ sotabbāyevāti daḷhaṃ ussāhento āha ‘‘dullabhā hi ayaṃ kathā’’ti.
ವೀಸತಿಗಾಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
Vīsatigāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ಟೀಕಾ • Tīkā / ಅಭಿಧಮ್ಮಪಿಟಕ (ಟೀಕಾ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣೀ-ಅನುಟೀಕಾ • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / ವೀಸತಿಗಾಥಾವಣ್ಣನಾ • Vīsatigāthāvaṇṇanā
