Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣੀ-ਮੂਲਟੀਕਾ • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
॥ ਨਮੋ ਤਸ੍ਸ ਭਗવਤੋ ਅਰਹਤੋ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਸ੍ਸ॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕੇ
Abhidhammapiṭake
ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣੀ-ਮੂਲਟੀਕਾ
Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā
વੀਸਤਿਗਾਥਾવਣ੍ਣਨਾ
Vīsatigāthāvaṇṇanā
੧. ਧਮ੍ਮਸਂવਣ੍ਣਨਾਯਂ ਸਤ੍ਥਰਿ ਪਣਾਮਕਰਣਂ ਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਸ੍વਾਕ੍ਖਾਤਭਾવੇਨ ਸਤ੍ਥਰਿ ਪਸਾਦਜਨਨਤ੍ਥਂ, ਸਤ੍ਥੁ ਚ ਅવਿਤਥਦੇਸਨਭਾવਪ੍ਪਕਾਸਨੇਨ ਧਮ੍ਮੇ ਪਸਾਦਜਨਨਤ੍ਥਂ। ਤਦੁਭਯਪ੍ਪਸਾਦਾ ਹਿ ਧਮ੍ਮਸਮ੍ਪਟਿਪਤ੍ਤਿ ਮਹਤੋ ਚ ਅਤ੍ਥਸ੍ਸ ਸਿਦ੍ਧਿ ਹੋਤੀਤਿ। ਅਥ વਾ ਰਤਨਤ੍ਤਯਪਣਾਮવਚਨਂ ਅਤ੍ਤਨੋ ਰਤਨਤ੍ਤਯਪਸਾਦਸ੍ਸ વਿਞ੍ਞਾਪਨਤ੍ਥਂ, ਤਂ ਪਨ વਿਞ੍ਞੂਨਂ ਚਿਤ੍ਤਾਰਾਧਨਤ੍ਥਂ, ਤਂ ਅਟ੍ਠਕਥਾਯ ਗਾਹਣਤ੍ਥਂ, ਤਂ ਸਬ੍ਬਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਨਿਪ੍ਫਾਦਨਤ੍ਥਨ੍ਤਿ। ਇਦਂ ਪਨ ਆਚਰਿਯੇਨ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਪ੍ਪਯੋਜਨਂ ਅਨ੍ਤਰਾਯવਿਸੋਸਨਂ। વਕ੍ਖਤਿ ਹਿ ‘‘ਨਿਪਚ੍ਚਕਾਰਸ੍ਸੇਤਸ੍ਸ…ਪੇ॰… ਅਸੇਸਤੋ’’ਤਿ। ਰਤਨਤ੍ਤਯਪਣਾਮਕਰਣਞ੍ਹਿ ਅਨ੍ਤਰਾਯਕਰਾਪੁਞ੍ਞવਿਘਾਤਕਰਪੁਞ੍ਞવਿਸੇਸਭਾવਤੋ ਮਙ੍ਗਲਭਾવਤੋ ਭਯਾਦਿਉਪਦ੍ਦવਨਿવਾਰਣਤੋ ਚ ਅਨ੍ਤਰਾਯવਿਸੋਸਨੇ ਸਮਤ੍ਥਂ ਹੋਤਿ। ਕਥਂ ਪਨੇਤਸ੍ਸਾਪੁਞ੍ਞવਿਘਾਤਕਰਾਦਿਭਾવੋ વਿਜਾਨਿਤਬ੍ਬੋਤਿ? ‘‘ਯਸ੍ਮਿਂ ਮਹਾਨਾਮ ਸਮਯੇ ਅਰਿਯਸਾવਕੋ ਤਥਾਗਤਂ ਅਨੁਸ੍ਸਰਤਿ, ਨੇવਸ੍ਸ ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਰਾਗਪਰਿਯੁਟ੍ਠਿਤਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਹੋਤੀ’’ਤਿਆਦਿવਚਨਤੋ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੬.੧੦; ੧੧.੧੧), ‘‘ਪੂਜਾ ਚ ਪੂਜਨੇਯ੍ਯਾਨਂ, ਏਤਂ ਮਙ੍ਗਲਮੁਤ੍ਤਮ’’ਨ੍ਤਿ (ਖੁ॰ ਪਾ॰ ੫.੩; ਸੁ॰ ਨਿ॰ ੨੬੨) ਚ, ‘‘ਏવਂ ਬੁਦ੍ਧਂ ਸਰਨ੍ਤਾਨਂ, ਧਮ੍ਮਂ ਸਙ੍ਘਞ੍ਚ ਭਿਕ੍ਖવੋ। ਭਯਂ વਾ ਛਮ੍ਭਿਤਤ੍ਤਂ વਾ, ਲੋਮਹਂਸੋ ਨ ਹੇਸ੍ਸਤੀ’’ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੧.੨੪੯) ਚ વਚਨਤੋਤਿ।
1. Dhammasaṃvaṇṇanāyaṃ satthari paṇāmakaraṇaṃ dhammassa svākkhātabhāvena satthari pasādajananatthaṃ, satthu ca avitathadesanabhāvappakāsanena dhamme pasādajananatthaṃ. Tadubhayappasādā hi dhammasampaṭipatti mahato ca atthassa siddhi hotīti. Atha vā ratanattayapaṇāmavacanaṃ attano ratanattayapasādassa viññāpanatthaṃ, taṃ pana viññūnaṃ cittārādhanatthaṃ, taṃ aṭṭhakathāya gāhaṇatthaṃ, taṃ sabbasampattinipphādanatthanti. Idaṃ pana ācariyena adhippetappayojanaṃ antarāyavisosanaṃ. Vakkhati hi ‘‘nipaccakārassetassa…pe… asesato’’ti. Ratanattayapaṇāmakaraṇañhi antarāyakarāpuññavighātakarapuññavisesabhāvato maṅgalabhāvato bhayādiupaddavanivāraṇato ca antarāyavisosane samatthaṃ hoti. Kathaṃ panetassāpuññavighātakarādibhāvo vijānitabboti? ‘‘Yasmiṃ mahānāma samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hotī’’tiādivacanato (a. ni. 6.10; 11.11), ‘‘pūjā ca pūjaneyyānaṃ, etaṃ maṅgalamuttama’’nti (khu. pā. 5.3; su. ni. 262) ca, ‘‘evaṃ buddhaṃ sarantānaṃ, dhammaṃ saṅghañca bhikkhavo. Bhayaṃ vā chambhitattaṃ vā, lomahaṃso na hessatī’’ti (saṃ. ni. 1.249) ca vacanatoti.
ਤਤ੍ਥ ਯਸ੍ਸ ਸਤ੍ਥੁਨੋ ਪਣਾਮਂ ਕਤ੍ਤੁਕਾਮੋ, ਤਸ੍ਸ ਗੁਣવਿਸੇਸਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥਂ ‘‘ਕਰੁਣਾ વਿਯਾ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਗੁਣવਿਸੇਸવਾ ਹਿ ਪਣਾਮਾਰਹੋ ਹੋਤਿ, ਪਣਾਮਾਰਹੇ ਚ ਕਤੋ ਪਣਾਮੋ વੁਤ੍ਤਪ੍ਪਯੋਜਨਸਿਦ੍ਧਿਕਰੋવ ਹੋਤੀਤਿ। ਭਗવਤੋ ਚ ਦੇਸਨਾ વਿਨਯਪਿਟਕੇ ਕਰੁਣਾਪ੍ਪਧਾਨਾ, ਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਪਿਟਕੇ ਪਞ੍ਞਾਕਰੁਣਾਪ੍ਪਧਾਨਾ। ਤੇਨੇવ ਚ ਕਾਰਣੇਨ વਿਨਯਪਿਟਕਸ੍ਸ ਸਂવਣ੍ਣਨਂ ਕਰੋਨ੍ਤੇਨ ਕਰੁਣਾਪ੍ਪਧਾਨਾ ਭਗવਤੋ ਥੋਮਨਾ ਕਤਾ, ਆਗਮਸਂવਣ੍ਣਨਞ੍ਚ ਕਰੋਨ੍ਤੇਨ ਉਭਯਪ੍ਪਧਾਨਾ, ਅਭਿਧਮ੍ਮਦੇਸਨਾ ਪਨ ਪਞ੍ਞਾਪ੍ਪਧਾਨਾਤਿ ਕਤ੍વਾ ਪਞ੍ਞਾਪ੍ਪਧਾਨਮੇવ ਥੋਮਨਂ ਕਰੋਨ੍ਤੋ ‘‘ਕਰੁਣਾ વਿਯ ਸਤ੍ਤੇਸੂ’’ਤਿ ਕਰੁਣਂ ਉਪਮਾਭਾવੇਨ ਗਹੇਤ੍વਾ ਪਞ੍ਞਾਯ ਥੋਮੇਤਿ।
Tattha yassa satthuno paṇāmaṃ kattukāmo, tassa guṇavisesadassanatthaṃ ‘‘karuṇā viyā’’tiādimāha. Guṇavisesavā hi paṇāmāraho hoti, paṇāmārahe ca kato paṇāmo vuttappayojanasiddhikarova hotīti. Bhagavato ca desanā vinayapiṭake karuṇāppadhānā, suttantapiṭake paññākaruṇāppadhānā. Teneva ca kāraṇena vinayapiṭakassa saṃvaṇṇanaṃ karontena karuṇāppadhānā bhagavato thomanā katā, āgamasaṃvaṇṇanañca karontena ubhayappadhānā, abhidhammadesanā pana paññāppadhānāti katvā paññāppadhānameva thomanaṃ karonto ‘‘karuṇā viya sattesū’’ti karuṇaṃ upamābhāvena gahetvā paññāya thometi.
ਤਤ੍ਥ ਕਰੁਣਾ વਿਯਾਤਿ ਨਿਦਸ੍ਸਨવਚਨਮੇਤਂ, ਯਸ੍ਸ ਯਥਾ ਕਰੁਣਾ ਸਬ੍ਬੇਸੁ ਸਤ੍ਤੇਸੁ ਪવਤ੍ਤਿਤ੍ਥ, ਏવਂ ਸਬ੍ਬੇਸੁ ਞੇਯ੍ਯਧਮ੍ਮੇਸੁ ਪਞ੍ਞਾਪਿ ਪવਤ੍ਤਿਤ੍ਥਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਸਤ੍ਤੇਸੂਤਿ વਿਸਯਨਿਦਸ੍ਸਨਮੇਤਂ। ਪਞ੍ਞਾਤਿ ਨਿਦਸ੍ਸੇਤਬ੍ਬਧਮ੍ਮਨਿਦਸ੍ਸਨਂ। ਯਸ੍ਸਾਤਿ ਤਦਧਿਟ੍ਠਾਨਪੁਗ੍ਗਲਨਿਦਸ੍ਸਨਂ। ਮਹੇਸਿਨੋਤਿ ਤਬ੍ਬਿਸੇਸਨਂ। ਞੇਯ੍ਯਧਮ੍ਮੇਸੂਤਿ ਪਞ੍ਞਾવਿਸਯਨਿਦਸ੍ਸਨਂ। ਸਬ੍ਬੇਸੂਤਿ ਤਬ੍ਬਿਸੇਸਨਂ। ਪવਤ੍ਤਿਤ੍ਥਾਤਿ ਕਿਰਿਯਾਨਿਦਸ੍ਸਨਂ। ਯਥਾਰੁਚੀਤਿ વਸੀਭਾવਨਿਦਸ੍ਸਨਂ।
Tattha karuṇā viyāti nidassanavacanametaṃ, yassa yathā karuṇā sabbesu sattesu pavattittha, evaṃ sabbesu ñeyyadhammesu paññāpi pavattitthāti attho. Sattesūti visayanidassanametaṃ. Paññāti nidassetabbadhammanidassanaṃ. Yassāti tadadhiṭṭhānapuggalanidassanaṃ. Mahesinoti tabbisesanaṃ. Ñeyyadhammesūti paññāvisayanidassanaṃ. Sabbesūti tabbisesanaṃ. Pavattitthāti kiriyānidassanaṃ. Yathārucīti vasībhāvanidassanaṃ.
ਤਤ੍ਥ ਕਿਰਤੀਤਿ ਕਰੁਣਾ, ਪਰਦੁਕ੍ਖਂ વਿਕ੍ਖਿਪਤਿ ਅਪਨੇਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਰੂਪਾਦੀਸੁ ਸਤ੍ਤਾ વਿਸਤ੍ਤਾਤਿ ਸਤ੍ਤਾ। ਤਸ੍ਸਾ ਪਨ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿਯਾ ਖਨ੍ਧਸਨ੍ਤਾਨੇ ਨਿਰੁਲ਼੍ਹਭਾવਤੋ ਨਿਚ੍ਛਨ੍ਦਰਾਗਾਪਿ ‘‘ਸਤ੍ਤਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਪਜਾਨਾਤੀਤਿ ਪਞ੍ਞਾ, ਯਥਾਸਭਾવਂ ਪਕਾਰੇਹਿ ਪਟਿવਿਜ੍ਝਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਯਸ੍ਸਾਤਿ ਅਨਿਯਮਨਂ। ‘‘ਤਸ੍ਸ ਪਾਦੇ ਨਮਸ੍ਸਿਤ੍વਾ’’ਤਿ ਏਤੇਨ ਨਿਯਮਨਂ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਮਹੇਸੀਤਿ ਮਹਨ੍ਤੇ ਸੀਲਕ੍ਖਨ੍ਧਾਦਯੋ ਏਸਿ ਗવੇਸੀਤਿ ਮਹੇਸਿ। ਞਾਤਬ੍ਬਾਤਿ ਞੇਯ੍ਯਾ, ਸਭਾવਧਾਰਣਾਦਿਨਾ ਅਤ੍ਥੇਨ ਧਮ੍ਮਾ। ਤਤ੍ਥ ‘‘ਞੇਯ੍ਯਾ’’ਤਿ વਚਨੇਨ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਅਞੇਯ੍ਯਤ੍ਤਂ ਪਟਿਕ੍ਖਿਪਤਿ। ‘‘ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿ વਚਨੇਨ ਞੇਯ੍ਯਾਨਂ ਸਤ੍ਤਜੀવਾਦਿਭਾવਂ ਪਟਿਕ੍ਖਿਪਤਿ। ਞੇਯ੍ਯਾ ਚ ਤੇ ਧਮ੍ਮਾ ਚਾਤਿ ਞੇਯ੍ਯਧਮ੍ਮਾ। ਸਬ੍ਬੇਸੂਤਿ ਅਨવਸੇਸਪਰਿਯਾਦਾਨਂ। ਤੇਨ ਅਞ੍ਞਾਤਾਭਾવਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਪવਤ੍ਤਿਤ੍ਥਾਤਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਿਤ੍ਥ। ਯਥਾਰੁਚੀਤਿ ਯਾ ਯਾ ਰੁਚਿ ਯਥਾਰੁਚਿ, ਰੁਚੀਤਿ ਚ ਇਚ੍ਛਾ, ਕਤ੍ਤੁਕਾਮਤਾ ਸਾ। ਯਾ ਯਾ ਪવਤ੍ਤਾ ਤਪ੍ਪਭੇਦਾ, ਯਥਾ વਾ ਰੁਚਿ ਤਥਾ, ਰੁਚਿਅਨੁਰੂਪਂ ਪવਤ੍ਤਾ ‘‘ਯਥਾਰੁਚਿ ਪવਤ੍ਤਿਤ੍ਥਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਯਥਾ ਯਥਾ વਾ ਰੁਚਿ ਪવਤ੍ਤਾ, ਤਥਾ ਤਥਾ ਪવਤ੍ਤਾ ਪਞ੍ਞਾ ‘‘ਯਥਾਰੁਚਿ ਪવਤ੍ਤਿਤ੍ਥਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ।
Tattha kiratīti karuṇā, paradukkhaṃ vikkhipati apanetīti attho. Rūpādīsu sattā visattāti sattā. Tassā pana paññattiyā khandhasantāne niruḷhabhāvato nicchandarāgāpi ‘‘sattā’’ti vuccanti. Pajānātīti paññā, yathāsabhāvaṃ pakārehi paṭivijjhatīti attho. Yassāti aniyamanaṃ. ‘‘Tassa pāde namassitvā’’ti etena niyamanaṃ veditabbaṃ. Mahesīti mahante sīlakkhandhādayo esi gavesīti mahesi. Ñātabbāti ñeyyā, sabhāvadhāraṇādinā atthena dhammā. Tattha ‘‘ñeyyā’’ti vacanena dhammānaṃ añeyyattaṃ paṭikkhipati. ‘‘Dhammā’’ti vacanena ñeyyānaṃ sattajīvādibhāvaṃ paṭikkhipati. Ñeyyā ca te dhammā cāti ñeyyadhammā. Sabbesūti anavasesapariyādānaṃ. Tena aññātābhāvaṃ dasseti. Pavattitthāti uppajjittha. Yathārucīti yā yā ruci yathāruci, rucīti ca icchā, kattukāmatā sā. Yā yā pavattā tappabhedā, yathā vā ruci tathā, rucianurūpaṃ pavattā ‘‘yathāruci pavattitthā’’ti vuccati. Yathā yathā vā ruci pavattā, tathā tathā pavattā paññā ‘‘yathāruci pavattitthā’’ti vuccati.
ਤਤ੍ਥ ਭਗવਤਿ ਪવਤ੍ਤਾવ ਕਰੁਣਾ ਭਗવਤੋ ਪਞ੍ਞਾਯ ਨਿਦਸ੍ਸਨਨ੍ਤਿ ਗਹੇਤਬ੍ਬਾ। ਸਾ ਹਿ ਅਸਾਧਾਰਣਾ ਮਹਾਕਰੁਣਾ, ਨ ਅਞ੍ਞਾ। ਯਸ੍ਸਾਤਿ ਚ ਕਰੁਣਾਪਞ੍ਞਾਨਂ ਉਭਿਨ੍ਨਮ੍ਪਿ ਆਧਾਰਪੁਗ੍ਗਲਨਿਦਸ੍ਸਨਂ। ਨ ਹਿ ਨਿਰਾਧਾਰਾ ਕਰੁਣਾ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ‘‘ਕਰੁਣਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤੇ ਤਦਾਧਾਰਭੂਤੋ ਪੁਗ੍ਗਲੋ ਨਿਦਸ੍ਸੇਤਬ੍ਬੋ ਹੋਤਿ, ਸੋ ਚ ਇਧ ਅਞ੍ਞੋ વੁਤ੍ਤੋ ਨਤ੍ਥਿ, ਨ ਚ ਆਸਨ੍ਨਂ વਜ੍ਜੇਤ੍વਾ ਦੂਰਸ੍ਸ ਗਹਣੇ ਪਯੋਜਨਂ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ‘‘ਯਸ੍ਸਾ’’ਤਿ ਨਿਦਸ੍ਸਿਤਪੁਗ੍ਗਲੋવ ਕਰੁਣਾਯ ਆਧਾਰੋ। ਤੇਨ ਇਦਂ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ ‘‘ਯਸ੍ਸ ਅਤ੍ਤਨੋ ਕਰੁਣਾ વਿਯ ਪਞ੍ਞਾਪਿ ਪવਤ੍ਤਿਤ੍ਥਾ’’ਤਿ। ਕਥਂ ਪਨ ਕਰੁਣਾ ਸਤ੍ਤੇਸੁ ਪવਤ੍ਤਿਤ੍ਥ ਯਥਾ ਪਞ੍ਞਾਪਿ ਧਮ੍ਮੇਸੁ ਪવਤ੍ਤਿਤ੍ਥਾਤਿ? ਨਿਰવਸੇਸਤੋ ਯਥਾਰੁਚਿ ਚ। ਭਗવਤੋ ਹਿ ਕਰੁਣਾ ਕਞ੍ਚਿ ਸਤ੍ਤਂ ਅવਜ੍ਜੇਤ੍વਾ ਸਬ੍ਬੇਸੁ ਸਤ੍ਤੇਸੁ ਨਿਰવਸੇਸੇਸੁ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਪવਤ੍ਤਮਾਨਾ ਚ ਰੁਚਿવਸੇਨ ਏਕਸ੍ਮਿਂ ਅਨੇਕੇਸੁ ਚ ਅਞ੍ਞੇਹਿ ਅਸਾਧਾਰਣਾ ਪવਤ੍ਤਤਿ। ਨ ਹਿ ਅਞ੍ਞੇਸਂ ‘‘ਮਹੋਘਪਕ੍ਖਨ੍ਦਾਨਂ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਨਤ੍ਥਞ੍ਞੋ ਕੋਚਿ ਓਘਾ ਉਦ੍ਧਤਾ ਅਞ੍ਞਤ੍ਰ ਮਯਾ’’ਤਿ ਪਸ੍ਸਨ੍ਤਾਨਂ ਕਰੁਣੋਕ੍ਕਮਨਂ ਹੋਤਿ ਯਥਾ ਭਗવਤੋਤਿ। ਪਞ੍ਞਾਪਿ ਭਗવਤੋ ਸਬ੍ਬੇਸੁ ਧਮ੍ਮੇਸੁ ਨਿਰવਸੇਸੇਸੁ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਪવਤ੍ਤਮਾਨਾ ਚ ਏਕਸ੍ਮਿਂ ਅਨੇਕੇਸੁ ਚ ਧਮ੍ਮੇਸੁ ਸਭਾવਕਿਚ੍ਚਾਦਿਜਾਨਨੇਨ ਅਨਾવਰਣਾ ਅਸਾਧਾਰਣਾ ਪવਤ੍ਤਤਿ ਯਥਾਰੁਚਿ, ਯਥਾ ਚ ਪਸ੍ਸਨ੍ਤਸ੍ਸ ਭਗવਤੋ ਕਰੁਣਾ ਯਥਾਰੁਚਿ ਪવਤ੍ਤਤਿ। ਤਂ ਸਬ੍ਬਂ ਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਮਗ੍ਗੇ ਮਹਾਕਰੁਣਾਞਾਣવਿਭਙ੍ਗવਸੇਨ ਜਾਨਿਤਬ੍ਬਂ, ਪਞ੍ਞਾਯ ਚ ਯਥਾਰੁਚਿ ਪવਤ੍ਤਿ ਸੇਸਾਸਾਧਾਰਣਞਾਣવਿਭਙ੍ਗਾਦਿવਸੇਨ। ਪਞ੍ਞਾਗਹਣੇਨ ਚ ਤੀਸੁ ਕਾਲੇਸੁ ਅਪ੍ਪਟਿਹਤਞਾਣਂ ਚਤੁਸਚ੍ਚਞਾਣਂ ਚਤੁਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਞਾਣਂ, ਕਰੁਣਾਗਹਣੇਨ ਮਹਾਕਰੁਣਾਸਮਾਪਤ੍ਤਿਞਾਣਸ੍ਸ ਗਹਿਤਤ੍ਤਾ ਤਂ વਜ੍ਜੇਤ੍વਾ ਅਞ੍ਞਾਨਿ ਅਸਾਧਾਰਣਞਾਣਾਨਿ ਚਤੁવੇਸਾਰਜ੍ਜਞਾਣਂ ਦਸਬਲਾਨਿ ਛ ਅਭਿਞ੍ਞਾ ਚਤੁਚਤ੍ਤਾਲੀਸ ਞਾਣવਤ੍ਥੂਨਿ ਸਤ੍ਤਸਤ੍ਤਤਿ ਞਾਣવਤ੍ਥੂਨੀਤਿ ਏવਮਾਦਯੋ ਅਨੇਕੇ ਪਞ੍ਞਾਪ੍ਪਭੇਦਾ ਸਙ੍ਗਯ੍ਹਨ੍ਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਤਸ੍ਸਾ ਤਸ੍ਸਾ ਪਞ੍ਞਾਯ ਪવਤ੍ਤਿવਸੇਨ ਯਥਾਰੁਚਿ ਪવਤ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਤੇਨਾਹ ‘‘ਕਰੁਣਾ વਿਯ…ਪੇ॰… ਯਥਾਰੁਚੀ’’ਤਿ।
Tattha bhagavati pavattāva karuṇā bhagavato paññāya nidassananti gahetabbā. Sā hi asādhāraṇā mahākaruṇā, na aññā. Yassāti ca karuṇāpaññānaṃ ubhinnampi ādhārapuggalanidassanaṃ. Na hi nirādhārā karuṇā atthīti ‘‘karuṇā’’ti vutte tadādhārabhūto puggalo nidassetabbo hoti, so ca idha añño vutto natthi, na ca āsannaṃ vajjetvā dūrassa gahaṇe payojanaṃ atthīti ‘‘yassā’’ti nidassitapuggalova karuṇāya ādhāro. Tena idaṃ vuttaṃ hoti ‘‘yassa attano karuṇā viya paññāpi pavattitthā’’ti. Kathaṃ pana karuṇā sattesu pavattittha yathā paññāpi dhammesu pavattitthāti? Niravasesato yathāruci ca. Bhagavato hi karuṇā kañci sattaṃ avajjetvā sabbesu sattesu niravasesesu pavattati, pavattamānā ca rucivasena ekasmiṃ anekesu ca aññehi asādhāraṇā pavattati. Na hi aññesaṃ ‘‘mahoghapakkhandānaṃ sattānaṃ natthañño koci oghā uddhatā aññatra mayā’’ti passantānaṃ karuṇokkamanaṃ hoti yathā bhagavatoti. Paññāpi bhagavato sabbesu dhammesu niravasesesu pavattati, pavattamānā ca ekasmiṃ anekesu ca dhammesu sabhāvakiccādijānanena anāvaraṇā asādhāraṇā pavattati yathāruci, yathā ca passantassa bhagavato karuṇā yathāruci pavattati. Taṃ sabbaṃ paṭisambhidāmagge mahākaruṇāñāṇavibhaṅgavasena jānitabbaṃ, paññāya ca yathāruci pavatti sesāsādhāraṇañāṇavibhaṅgādivasena. Paññāgahaṇena ca tīsu kālesu appaṭihatañāṇaṃ catusaccañāṇaṃ catupaṭisambhidāñāṇaṃ, karuṇāgahaṇena mahākaruṇāsamāpattiñāṇassa gahitattā taṃ vajjetvā aññāni asādhāraṇañāṇāni catuvesārajjañāṇaṃ dasabalāni cha abhiññā catucattālīsa ñāṇavatthūni sattasattati ñāṇavatthūnīti evamādayo aneke paññāppabhedā saṅgayhanti, tasmā tassā tassā paññāya pavattivasena yathāruci pavatti veditabbā. Tenāha ‘‘karuṇā viya…pe… yathārucī’’ti.
ਤਤ੍ਥ ਕਰੁਣਾਗਹਣੇਨ ਮਹਾਬੋਧਿਯਾ ਮੂਲਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਮਹਾਦੁਕ੍ਖਸਮ੍ਬਾਧਪ੍ਪਟਿਪਨ੍ਨਞ੍ਹਿ ਸਤ੍ਤਨਿਕਾਯਂ ਦਿਸ੍વਾ ‘‘ਤਸ੍ਸ ਨਤ੍ਥਞ੍ਞੋ ਕੋਚਿ ਸਰਣਂ, ਅਹਮੇਤਂ ਮੁਤ੍ਤੋ ਮੋਚੇਸ੍ਸਾਮੀ’’ਤਿ ਕਰੁਣਾਯ ਸਞ੍ਚੋਦਿਤਮਾਨਸੋ ਅਭਿਨੀਹਾਰਂ ਦੀਪਙ੍ਕਰਸ੍ਸ ਭਗવਤੋ ਪਾਦਮੂਲੇ ਕਤ੍વਾ ਬੋਧਿਸਮ੍ਭਾਰੇ ਸਮੋਧਾਨੇਤ੍વਾ ਅਨੁਪੁਬ੍ਬੇਨ ਸਮ੍ਬੋਧਿਂ ਪਤ੍ਤੋਤਿ ਕਰੁਣਾ ਮਹਾਬੋਧਿਯਾ ਮੂਲਨ੍ਤਿ। ਸਤ੍ਤੇਸੂਤਿ ਏਤੇਨ ਮਹਾਬੋਧਿਯਾ ਪਯੋਜਨਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਸਤ੍ਤਾ ਹਿ ਮਹਾਬੋਧਿਂ ਪਯੋਜੇਨ੍ਤਿ। ਸਤ੍ਤਸਨ੍ਤਾਰਣਤ੍ਥਞ੍ਹਿ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਾ ਅਭਿਪਤ੍ਥਿਤਾ। ਯਥਾਹ –
Tattha karuṇāgahaṇena mahābodhiyā mūlaṃ dasseti. Mahādukkhasambādhappaṭipannañhi sattanikāyaṃ disvā ‘‘tassa natthañño koci saraṇaṃ, ahametaṃ mutto mocessāmī’’ti karuṇāya sañcoditamānaso abhinīhāraṃ dīpaṅkarassa bhagavato pādamūle katvā bodhisambhāre samodhānetvā anupubbena sambodhiṃ pattoti karuṇā mahābodhiyā mūlanti. Sattesūti etena mahābodhiyā payojanaṃ dasseti. Sattā hi mahābodhiṃ payojenti. Sattasantāraṇatthañhi sabbaññutā abhipatthitā. Yathāha –
‘‘ਕਿਂ ਮੇ ਏਕੇਨ ਤਿਣ੍ਣੇਨ, ਪੁਰਿਸੇਨ ਥਾਮਦਸ੍ਸਿਨਾ।
‘‘Kiṃ me ekena tiṇṇena, purisena thāmadassinā;
ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਂ ਪਾਪੁਣਿਤ੍વਾ, ਸਨ੍ਤਾਰੇਸ੍ਸਂ ਸਦੇવਕ’’ਨ੍ਤਿ॥ (ਬੁ॰ વਂ॰ ੨. ੫੬)।
Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, santāressaṃ sadevaka’’nti. (bu. vaṃ. 2. 56);
ਪਞ੍ਞਾਗਹਣੇਨ ਮਹਾਬੋਧਿਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਾਯ ਹਿ ਪਦਟ੍ਠਾਨਭੂਤਂ ਮਗ੍ਗਞਾਣਂ, ਮਗ੍ਗਞਾਣਪਦਟ੍ਠਾਨਞ੍ਚ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਂ ‘‘ਮਹਾਬੋਧੀ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤੀਤਿ। ਞੇਯ੍ਯਧਮ੍ਮੇਸੁ ਸਬ੍ਬੇਸੂਤਿ ਏਤੇਨ ਸਨ੍ਤਾਰੇਤਬ੍ਬਾਨਂ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਅਭਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਪਰਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਪਹਾਤਬ੍ਬਭਾવੇਤਬ੍ਬਸਚ੍ਛਿਕਾਤਬ੍ਬੇ ਖਨ੍ਧਾਯਤਨਧਾਤੁਸਚ੍ਚਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਪਟਿਚ੍ਚਸਮੁਪ੍ਪਾਦਸਤਿਪਟ੍ਠਾਨਾਦਿਭੇਦੇ ਕੁਸਲਾਦਿਭੇਦੇ ਚ ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮੇ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਪવਤ੍ਤਿਤ੍ਥ ਯਥਾਰੁਚੀਤਿ ਏਤੇਨ ਪਟਿવੇਧਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਣਪੁਬ੍ਬਙ੍ਗਮਦੇਸਨਾਞਾਣਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਦੀਪਨੇਨ ਪਯੋਜਨਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮਾਨਞ੍ਹਿ ਪਟਿવੇਧਞਾਣਂ ਬੋਧਿਪਲ੍ਲਙ੍ਕੇ ਅਹੋਸਿ। ਮਗ੍ਗਞਾਣਮੇવ ਹਿ ਤਨ੍ਤਿ। ਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਣਞਾਣਞ੍ਚ વਿਸੇਸੇਨ ਰਤਨਘਰਸਤ੍ਤਾਹੇ ਅਹੋਸਿ। ਏવਂ ਪਟਿવਿਦ੍ਧਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਿਤਾਨਂ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਧਮ੍ਮਚਕ੍ਕਪ੍ਪવਤ੍ਤਨਾਦੀਸੁ ਦੇਸਨਾਞਾਣਂ ਅਹੋਸਿ, વਿਸੇਸੇਨ ਚ ਪਣ੍ਡੁਕਮ੍ਬਲਸਿਲਾਯਂ ਸਤ੍ਤਪ੍ਪਕਰਣਦੇਸਨਾਯਨ੍ਤਿ। ਦੇਸਨਾਞਾਣੇਨ ਚ ਦੇਸੇਨ੍ਤੋ ਭਗવਾ ਸਤ੍ਤੇਸੁ ਹਿਤਪਟਿਪਤ੍ਤਿਂ ਪਟਿਪਜ੍ਜਤੀਤਿ। ਏਤੇਨ ਸਬ੍ਬੇਨ ਅਤ੍ਤਹਿਤਪਟਿਪਤ੍ਤਿਂ ਪਰਹਿਤਪਟਿਪਤ੍ਤਿਞ੍ਚ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਮਹਾਬੋਧਿਦਸ੍ਸਨੇਨ ਹਿ ਅਤ੍ਤਹਿਤਪਟਿਪਤ੍ਤਿ, ਇਤਰੇਹਿਪਿ ਪਰਹਿਤਪਟਿਪਤ੍ਤਿ ਦਸ੍ਸਿਤਾਤਿ। ਤੇਨ ਅਤ੍ਤਹਿਤਪਟਿਪਨ੍ਨਾਦੀਸੁ ਚਤੂਸੁ ਪੁਗ੍ਗਲੇਸੁ ਭਗવਤੋ ਚਤੁਤ੍ਥਪੁਗ੍ਗਲਭਾવਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, ਤੇਨ ਚ ਅਨੁਤ੍ਤਰਦਕ੍ਖਿਣੇਯ੍ਯਭਾવਂ ਨਿਰਤਿਸਯਪਣਾਮਾਰਹਭਾવਞ੍ਚ ਅਤ੍ਤਨੋ ਚ ਕਿਰਿਯਾਯ ਖੇਤ੍ਤਙ੍ਗਤਭਾવਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ।
Paññāgahaṇena mahābodhiṃ dasseti. Sabbaññutāya hi padaṭṭhānabhūtaṃ maggañāṇaṃ, maggañāṇapadaṭṭhānañca sabbaññutaññāṇaṃ ‘‘mahābodhī’’ti vuccatīti. Ñeyyadhammesu sabbesūti etena santāretabbānaṃ sattānaṃ abhiññeyyapariññeyyapahātabbabhāvetabbasacchikātabbe khandhāyatanadhātusaccindriyapaṭiccasamuppādasatipaṭṭhānādibhede kusalādibhede ca sabbadhamme dasseti. Pavattittha yathārucīti etena paṭivedhapaccavekkhaṇapubbaṅgamadesanāñāṇappavattidīpanena payojanasampattiṃ dasseti. Sabbadhammānañhi paṭivedhañāṇaṃ bodhipallaṅke ahosi. Maggañāṇameva hi tanti. Paccavekkhaṇañāṇañca visesena ratanagharasattāhe ahosi. Evaṃ paṭividdhapaccavekkhitānaṃ dhammānaṃ dhammacakkappavattanādīsu desanāñāṇaṃ ahosi, visesena ca paṇḍukambalasilāyaṃ sattappakaraṇadesanāyanti. Desanāñāṇena ca desento bhagavā sattesu hitapaṭipattiṃ paṭipajjatīti. Etena sabbena attahitapaṭipattiṃ parahitapaṭipattiñca dasseti. Mahābodhidassanena hi attahitapaṭipatti, itarehipi parahitapaṭipatti dassitāti. Tena attahitapaṭipannādīsu catūsu puggalesu bhagavato catutthapuggalabhāvaṃ dasseti, tena ca anuttaradakkhiṇeyyabhāvaṃ niratisayapaṇāmārahabhāvañca attano ca kiriyāya khettaṅgatabhāvaṃ dasseti.
ਏਤ੍ਥ ਚ ਕਰੁਣਾਗਹਣੇਨ ਲੋਕਿਯੇਸੁ ਮਹਗ੍ਗਤਭਾવਪ੍ਪਤ੍ਤਾਸਾਧਾਰਣਗੁਣਦੀਪਨਤੋ ਸਬ੍ਬਲੋਕਿਯਗੁਣਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿ ਭਗવਤੋ ਦਸ੍ਸਿਤਾ ਹੋਤਿ, ਪਞ੍ਞਾਗਹਣੇਨਪਿ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਪਦਟ੍ਠਾਨਮਗ੍ਗਞਾਣਦੀਪਨਤੋ ਸਬ੍ਬਲੋਕੁਤ੍ਤਰਗੁਣਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿ। ਕਰੁਣਾવਚਨੇਨ ਚ ਉਪਗਮਨਂ ਨਿਰੁਪਕ੍ਕਿਲੇਸਂ, ਪਞ੍ਞਾવਚਨੇਨ ਅਪਗਮਨਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਉਪਗਮਨਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਚ ਲੋਕੇ ਸਞ੍ਜਾਤਸਂવਡ੍ਢਭਾવਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, ਅਪਗਮਨਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਲੋਕੇਨ ਅਨੁਪਲਿਤ੍ਤਤਂ। ‘‘ਕਰੁਣਾ વਿਯ ਸਤ੍ਤੇਸੂ’’ਤਿ ਚ ਲੋਕਸਮਞ੍ਞਾਨੁਰੂਪਂ ਭਗવਤੋ ਪવਤ੍ਤਿਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, ‘‘ਞੇਯ੍ਯਧਮ੍ਮੇਸੁ ਸਬ੍ਬੇਸੁ ਯਥਾਰੁਚਿ ਪਞ੍ਞਾ ਪવਤ੍ਤਿਤ੍ਥਾ’’ਤਿ ਏਤੇਨ ਸਮਞ੍ਞਾਯ ਅਨਤਿਧਾવਨਂ। ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮਸਭਾવਾਨવਬੋਧੇ ਹਿ ਸਤਿ ਸਮਞ੍ਞਂ ਅਤਿਧਾવਿਤ੍વਾ ‘‘ਸਤ੍ਤੋ ਜੀવੋ ਅਤ੍ਥੀ’’ਤਿ ਪਰਾਮਸਨਂ ਹੋਤੀਤਿ। ਸਬ੍ਬੇਸਞ੍ਚ ਬੁਦ੍ਧਗੁਣਾਨਂ ਕਰੁਣਾ ਆਦਿ ਤਨ੍ਨਿਦਾਨਭਾવਤੋ, ਪਞ੍ਞਾ ਪਰਿਯੋਸਾਨਂ ਤਤੋ ਉਤ੍ਤਰਿਕਰਣੀਯਾਭਾવਤੋ। ਆਦਿਪਰਿਯੋਸਾਨਦਸ੍ਸਨੇਨ ਚ ਸਬ੍ਬੇ ਬੁਦ੍ਧਗੁਣਾ ਦਸ੍ਸਿਤਾવ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਕਰੁਣਾਗਹਣੇਨ ਚ ਸੀਲਕ੍ਖਨ੍ਧਪੁਬ੍ਬਙ੍ਗਮੋ ਸਮਾਧਿਕ੍ਖਨ੍ਧੋ ਦਸ੍ਸਿਤੋ ਹੋਤਿ। ਕਰੁਣਾਨਿਦਾਨਞ੍ਹਿ ਸੀਲਂ ਤਤੋ ਪਾਣਾਤਿਪਾਤਾਦਿવਿਰਤਿਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਤੋ ਤਸ੍ਸਾ ਚ ਝਾਨਤ੍ਤਯਸਮ੍ਪਯੋਗਤੋ। ਪਞ੍ਞਾવਚਨੇਨ ਪਞ੍ਞਾਕ੍ਖਨ੍ਧੋ। ਸੀਲਞ੍ਚ ਸਬ੍ਬਬੁਦ੍ਧਗੁਣਾਨਂ ਆਦਿ, ਸਮਾਧਿ ਮਜ੍ਝਂ, ਪਞ੍ਞਾ ਪਰਿਯੋਸਾਨਨ੍ਤਿ ਏવਮ੍ਪਿ ਆਦਿਮਜ੍ਝਪਰਿਯੋਸਾਨਕਲ੍ਯਾਣਾ ਸਬ੍ਬੇ ਬੁਦ੍ਧਗੁਣਾ ਦਸ੍ਸਿਤਾ ਹੋਨ੍ਤਿ।
Ettha ca karuṇāgahaṇena lokiyesu mahaggatabhāvappattāsādhāraṇaguṇadīpanato sabbalokiyaguṇasampatti bhagavato dassitā hoti, paññāgahaṇenapi sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānamaggañāṇadīpanato sabbalokuttaraguṇasampatti. Karuṇāvacanena ca upagamanaṃ nirupakkilesaṃ, paññāvacanena apagamanaṃ dasseti. Upagamanaṃ dassento ca loke sañjātasaṃvaḍḍhabhāvaṃ dasseti, apagamanaṃ dassento lokena anupalittataṃ. ‘‘Karuṇā viya sattesū’’ti ca lokasamaññānurūpaṃ bhagavato pavattiṃ dasseti, ‘‘ñeyyadhammesu sabbesu yathāruci paññā pavattitthā’’ti etena samaññāya anatidhāvanaṃ. Sabbadhammasabhāvānavabodhe hi sati samaññaṃ atidhāvitvā ‘‘satto jīvo atthī’’ti parāmasanaṃ hotīti. Sabbesañca buddhaguṇānaṃ karuṇā ādi tannidānabhāvato, paññā pariyosānaṃ tato uttarikaraṇīyābhāvato. Ādipariyosānadassanena ca sabbe buddhaguṇā dassitāva honti. Karuṇāgahaṇena ca sīlakkhandhapubbaṅgamo samādhikkhandho dassito hoti. Karuṇānidānañhi sīlaṃ tato pāṇātipātādiviratippavattito tassā ca jhānattayasampayogato. Paññāvacanena paññākkhandho. Sīlañca sabbabuddhaguṇānaṃ ādi, samādhi majjhaṃ, paññā pariyosānanti evampi ādimajjhapariyosānakalyāṇā sabbe buddhaguṇā dassitā honti.
੨. ਏવਂ ਸਙ੍ਖੇਪੇਨ ਸਬ੍ਬਬੁਦ੍ਧਗੁਣੇਹਿ ਭਗવਨ੍ਤਂ ਥੋਮੇਤ੍વਾ ਯਸ੍ਸਾ ਸਂવਣ੍ਣਨਂ ਕਤ੍ਤੁਕਾਮੋ, ਤਾਯ ਅਭਿਧਮ੍ਮਦੇਸਨਾਯ ਅਞ੍ਞੇਹਿ ਅਸਾਧਾਰਣਾਯ ਥੋਮੇਤੁਂ ‘‘ਦਯਾਯ ਤਾਯਾ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤਸ੍ਸਾ ਪਨ ਦੇਸਨਾਯ ਨਿਦਾਨਞ੍ਚ ਸਮੁਟ੍ਠਾਨਞ੍ਚ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਦਯਾਯ ਤਾਯਾ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਨਿਦਾਨਞ੍ਚ ਦੁવਿਧਂ ਅਬ੍ਭਨ੍ਤਰਂ ਬਾਹਿਰਞ੍ਚਾਤਿ। ਅਬ੍ਭਨ੍ਤਰਂ ਕਰੁਣਾ, ਬਾਹਿਰਂ ਦੇਸਕਾਲਾਦਿ। ਸਮੁਟ੍ਠਾਨਂ ਦੇਸਨਾਪਞ੍ਞਾ। ਤਤ੍ਥ ਅਬ੍ਭਨ੍ਤਰਨਿਦਾਨਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਦਯਾਯ ਤਾਯ ਸਤ੍ਤੇਸੁ, ਸਮੁਸ੍ਸਾਹਿਤਮਾਨਸੋ’’ਤਿ ਆਹ। ਤਤ੍ਥ ਦਯਾਤਿ ਕਰੁਣਾ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਾ। ਤਾਯ ਹਿ ਸਮੁਸ੍ਸਾਹਿਤੋ ਅਭਿਧਮ੍ਮਕਥਾਮਗ੍ਗਂ ਸਮ੍ਪવਤ੍ਤਯੀਤਿ। ਤਾਯਾਤਿ ਅਯਂ ਤ-ਸਦ੍ਦੋ ਪੁਬ੍ਬੇ વੁਤ੍ਤਸ੍ਸ ਪਟਿਨਿਦ੍ਦੇਸੋ ਹੋਤਿ।
2. Evaṃ saṅkhepena sabbabuddhaguṇehi bhagavantaṃ thometvā yassā saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo, tāya abhidhammadesanāya aññehi asādhāraṇāya thometuṃ ‘‘dayāya tāyā’’tiādimāha. Tassā pana desanāya nidānañca samuṭṭhānañca dassetuṃ ‘‘dayāya tāyā’’tiādi vuttaṃ. Nidānañca duvidhaṃ abbhantaraṃ bāhirañcāti. Abbhantaraṃ karuṇā, bāhiraṃ desakālādi. Samuṭṭhānaṃ desanāpaññā. Tattha abbhantaranidānaṃ dassento ‘‘dayāya tāya sattesu, samussāhitamānaso’’ti āha. Tattha dayāti karuṇā adhippetā. Tāya hi samussāhito abhidhammakathāmaggaṃ sampavattayīti. Tāyāti ayaṃ ta-saddo pubbe vuttassa paṭiniddeso hoti.
ਪੁਰਿਮਗਾਥਾਯ ਚ ਪਧਾਨਭਾવੇਨ ਪਞ੍ਞਾ ਨਿਦ੍ਦਿਟ੍ਠਾ, ਤਬ੍ਬਿਸੇਸਨਭਾવੇਨ ਕਰੁਣਾ। ਸਾ ਹਿ ਤਸ੍ਸਾ ਨਿਦਸ੍ਸਨਭੂਤਾ ਅਪ੍ਪਧਾਨਾ ਤਂ વਿਸੇਸੇਤ੍વਾ વਿਨਿવਤ੍ਤਾ, ਤਸ੍ਮਾ ‘‘ਤਾਯਾ’’ਤਿ ਪਟਿਨਿਦ੍ਦੇਸਂ ਨਾਰਹਤਿ। ਯਾ ਚ ਪਧਾਨਭੂਤਾ ਪਞ੍ਞਾ, ਸਾ ਦੇਸਨਾਯ ਸਮੁਟ੍ਠਾਨਂ, ਨ ਸਮੁਸ੍ਸਾਹਿਨੀਤਿ ਤਸ੍ਸਾ ਚ ਪਟਿਨਿਦ੍ਦੇਸੋ ਨ ਯੁਤ੍ਤੋਤਿ? ਪਞ੍ਞਾਯ ਤਾવ ਪਟਿਨਿਦ੍ਦੇਸੋ ਨ ਯੁਤ੍ਤੋਤਿ ਸੁવੁਤ੍ਤਮੇਤਂ, ਕਰੁਣਾਯ ਪਨ ਪਟਿਨਿਦ੍ਦੇਸੋ ਨੋ ਨ ਯੁਤ੍ਤੋ ‘‘ਦਯਾਯ ਤਾਯਾ’’ਤਿ ਦ੍વਿਨ੍ਨਂ ਪਦਾਨਂ ਸਮਾਨਾਧਿਕਰਣਭਾવਤੋ। ਸਮਾਨਾਧਿਕਰਣਾਨਞ੍ਹਿ ਦ੍વਿਨ੍ਨਂ ਪਦਾਨਂ ਰੂਪਕ੍ਖਨ੍ਧਾਦੀਨਂ વਿਯ વਿਸੇਸਨવਿਸੇਸਿਤਬ੍ਬਭਾવੋ ਹੋਤਿ। ਰੂਪ-ਸਦ੍ਦੋ ਹਿ ਅਞ੍ਞਕ੍ਖਨ੍ਧਨਿવਤ੍ਤਨਤ੍ਥਂ વੁਚ੍ਚਮਾਨੋ વਿਸੇਸਨਂ ਹੋਤਿ, ਖਨ੍ਧ-ਸਦ੍ਦੋ ਚ ਨਿવਤ੍ਤੇਤਬ੍ਬਗਹੇਤਬ੍ਬਸਾਧਾਰਣવਚਨਭਾવਤੋ વਿਸੇਸਿਤਬ੍ਬੋ, ਏવਮਿਧਾਪਿ ‘‘ਦਯਾਯ ਤਾਯਾ’’ਤਿ ਦ੍વਿਨ੍ਨਂ ਪਦਾਨਂ ਏਕવਿਭਤ੍ਤਿਯੁਤ੍ਤਾਨਂ ਸਮਾਨਾਧਿਕਰਣਭਾવਤੋ વਿਸੇਸਨવਿਸੇਸਿਤਬ੍ਬਭਾવੋ ਹੋਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਦਯਾ ਸਮੁਸ੍ਸਾਹਿਨੀਤਿ ਪਧਾਨਾ, ਨਿવਤ੍ਤੇਤਬ੍ਬਗਹੇਤਬ੍ਬਸਾਧਾਰਣવਚਨਞ੍ਚਿਦਂ। ਤਸ੍ਮਾ ‘‘ਦਯਾਯਾ’’ਤਿ વਿਸੇਸਿਤਬ੍ਬવਚਨਮੇਤਂ, ਤਸ੍ਸ ਚ ਯਥਾ વਿਸੇਸਨਂ ਹੋਤਿ ‘‘ਤਾਯਾ’’ਤਿ ਇਦਂ વਚਨਂ, ਤਥਾ ਤਸ੍ਸ ਪਟਿਨਿਦ੍ਦੇਸਭਾવੋ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬੋ। ਨ ਹਿ ਪਞ੍ਞਾਪਟਿਨਿਦ੍ਦੇਸਭਾવੇ ਦਯਾવਿਸੇਸਨਂ ਤ-ਸਦ੍ਦੋ ਹੋਤਿ, ਕਰੁਣਾਪਟਿਨਿਦ੍ਦੇਸਭਾવੇ ਚ ਹੋਤੀਤਿ। ਪਧਾਨਞ੍ਚ ਪਞ੍ਞਂ વਜ੍ਜੇਤ੍વਾ ‘‘ਦਯਾਯਾ’’ਤਿ ਏਤੇਨ ਸਮ੍ਬਜ੍ਝਮਾਨੋ ‘‘ਤਾਯਾ’’ਤਿ ਅਯਂ ਤ-ਸਦ੍ਦੋ ਅਪ੍ਪਧਾਨਾਯ ਕਰੁਣਾਯ ਪਟਿਨਿਦ੍ਦੇਸੋ ਭવਿਤੁਮਰਹਤਿ। ਅਯਮੇਤ੍ਥ ਅਤ੍ਥੋ – ਯਾਯ ਦਯਾਯ ਸਮੁਸ੍ਸਾਹਿਤੋ, ਨ ਸਾ ਯਾ ਕਾਚਿ, ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਸ੍ਸ ਪਨ ਨਿਦਸ੍ਸਨਭੂਤਾ ਮਹਾਕਰੁਣਾ, ਤਾਯ ਸਮੁਸ੍ਸਾਹਿਤੋਤਿ।
Purimagāthāya ca padhānabhāvena paññā niddiṭṭhā, tabbisesanabhāvena karuṇā. Sā hi tassā nidassanabhūtā appadhānā taṃ visesetvā vinivattā, tasmā ‘‘tāyā’’ti paṭiniddesaṃ nārahati. Yā ca padhānabhūtā paññā, sā desanāya samuṭṭhānaṃ, na samussāhinīti tassā ca paṭiniddeso na yuttoti? Paññāya tāva paṭiniddeso na yuttoti suvuttametaṃ, karuṇāya pana paṭiniddeso no na yutto ‘‘dayāya tāyā’’ti dvinnaṃ padānaṃ samānādhikaraṇabhāvato. Samānādhikaraṇānañhi dvinnaṃ padānaṃ rūpakkhandhādīnaṃ viya visesanavisesitabbabhāvo hoti. Rūpa-saddo hi aññakkhandhanivattanatthaṃ vuccamāno visesanaṃ hoti, khandha-saddo ca nivattetabbagahetabbasādhāraṇavacanabhāvato visesitabbo, evamidhāpi ‘‘dayāya tāyā’’ti dvinnaṃ padānaṃ ekavibhattiyuttānaṃ samānādhikaraṇabhāvato visesanavisesitabbabhāvo hoti. Tattha dayā samussāhinīti padhānā, nivattetabbagahetabbasādhāraṇavacanañcidaṃ. Tasmā ‘‘dayāyā’’ti visesitabbavacanametaṃ, tassa ca yathā visesanaṃ hoti ‘‘tāyā’’ti idaṃ vacanaṃ, tathā tassa paṭiniddesabhāvo yojetabbo. Na hi paññāpaṭiniddesabhāve dayāvisesanaṃ ta-saddo hoti, karuṇāpaṭiniddesabhāve ca hotīti. Padhānañca paññaṃ vajjetvā ‘‘dayāyā’’ti etena sambajjhamāno ‘‘tāyā’’ti ayaṃ ta-saddo appadhānāya karuṇāya paṭiniddeso bhavitumarahati. Ayamettha attho – yāya dayāya samussāhito, na sā yā kāci, sabbaññutaññāṇassa pana nidassanabhūtā mahākaruṇā, tāya samussāhitoti.
ਕਥਂ ਪਨ ਕਰੁਣਾ ‘‘ਦਯਾ’’ਤਿ ਞਾਤਬ੍ਬਾ, ਨਨੁ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਦਯਾਪਨ੍ਨੋ’’ਤਿ ਏਤਸ੍ਸ ਅਟ੍ਠਕਥਾਯਂ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧.੮) ‘‘ਮੇਤ੍ਤਚਿਤ੍ਤਤਂ ਆਪਨ੍ਨੋ’’ਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਦਯਾ ਮੇਤ੍ਤਾਤਿ ਯੁਜ੍ਜੇਯ੍ਯ, ਨ ਕਰੁਣਾਤਿ? ਯਦਿ ਏવਂ ‘‘ਅਦਯਾਪਨ੍ਨੋ’’ਤਿ ਏਤਸ੍ਸ ਅਟ੍ਠਕਥਾਯਂ ‘‘ਨਿਕ੍ਕਰੁਣਤਂ ਆਪਨ੍ਨੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਦਯਾ ਮੇਤ੍ਤਾਤਿ ਚ ਨ ਯੁਜ੍ਜੇਯ੍ਯ, ਤਸ੍ਮਾ ਦਯਾ-ਸਦ੍ਦੋ ਯਤ੍ਥ ਯਤ੍ਥ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯવਸੇਨ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬੋ। ਦਯਾ-ਸਦ੍ਦੋ ਹਿ ਅਨੁਰਕ੍ਖਣਤ੍ਥਂ ਅਨ੍ਤੋਨੀਤਂ ਕਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤਮਾਨੋ ਮੇਤ੍ਤਾਯ ਚ ਕਰੁਣਾਯ ਚ ਪવਤ੍ਤਤੀਤਿ ਨੋ ਨ ਯੁਜ੍ਜਤਿ। ਏવਞ੍ਹਿ ਅਟ੍ਠਕਥਾਨਂ ਅવਿਰੋਧੋ ਹੋਤੀਤਿ। ਕਰੁਣਾ ਚ ਦੇਸਨਾਯ ਨਿਦਾਨਭਾવੇਨ વੁਤ੍ਤਾ, ਨ ਮੇਤ੍ਤਾ ‘‘ਅਚ੍ਚਨ੍ਤਮੇવ ਹਿ ਤਂ ਸਮਯਂ ਭਗવਾ ਕਰੁਣਾવਿਹਾਰੇਨ વਿਹਾਸੀ’’ਤਿ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧.੧; ਮ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧.੧ ਮੂਲਪਰਿਯਾਯਸੁਤ੍ਤવਣ੍ਣਨਾ; ਸਂ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧.੧.੧; ਅ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧.੧.੧) ਏવਮਾਦੀਸੁ, ਤਸ੍ਮਾ ਇਧ ਕਰੁਣਾવ ਦਯਾવਚਨੇਨ ਗਹਿਤਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਸਾ ਹਿ ਸਮੁਸ੍ਸਾਹਿਨੀ, ਨ ਮੇਤ੍ਤਾ, ਮੇਤ੍ਤਾ ਪਨ ਪਞ੍ਞਾਗਤਿਕਪવਤ੍ਤਿਨੀ ਹੋਤੀਤਿ।
Kathaṃ pana karuṇā ‘‘dayā’’ti ñātabbā, nanu vuttaṃ ‘‘dayāpanno’’ti etassa aṭṭhakathāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 1.8) ‘‘mettacittataṃ āpanno’’ti, tasmā dayā mettāti yujjeyya, na karuṇāti? Yadi evaṃ ‘‘adayāpanno’’ti etassa aṭṭhakathāyaṃ ‘‘nikkaruṇataṃ āpanno’’ti vuttanti dayā mettāti ca na yujjeyya, tasmā dayā-saddo yattha yattha pavattati, tattha tattha adhippāyavasena yojetabbo. Dayā-saddo hi anurakkhaṇatthaṃ antonītaṃ katvā pavattamāno mettāya ca karuṇāya ca pavattatīti no na yujjati. Evañhi aṭṭhakathānaṃ avirodho hotīti. Karuṇā ca desanāya nidānabhāvena vuttā, na mettā ‘‘accantameva hi taṃ samayaṃ bhagavā karuṇāvihārena vihāsī’’ti (dī. ni. aṭṭha. 1.1; ma. ni. aṭṭha. 1.1 mūlapariyāyasuttavaṇṇanā; saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.1; a. ni. aṭṭha. 1.1.1) evamādīsu, tasmā idha karuṇāva dayāvacanena gahitāti veditabbā. Sā hi samussāhinī, na mettā, mettā pana paññāgatikapavattinī hotīti.
‘‘ਸਤ੍ਤੇਸੂ’’ਤਿ ਕਸ੍ਮਾ ਏવਂ વੁਤ੍ਤਂ, ਨਨੁ ‘‘ਤਾਯਾ’’ਤਿ ਏਤੇਨ વਚਨੇਨ ਸਤ੍ਤવਿਸਯਾ ਕਰੁਣਾ ਗਹਿਤਾਤਿ? ਨੋ ਨ ਗਹਿਤਾ, ਪੁਰਿਮਗਾਥਾਯ ਪਨ ‘‘ਸਤ੍ਤੇਸੁ ਕਰੁਣਾ ਯਥਾਰੁਚਿ ਪવਤ੍ਤਿਤ੍ਥਾ’’ਤਿ ਸਪ੍ਪਦੇਸਸਤ੍ਤવਿਸਯਾ ਨਿਪ੍ਪਦੇਸਸਤ੍ਤવਿਸਯਾ ਚ ਸਬ੍ਬਾ વੁਤ੍ਤਾ, ਇਧ ਪਨ ਨਿਪ੍ਪਦੇਸਸਤ੍ਤવਿਸਯਤਂ ਗਹੇਤੁਂ ‘‘ਸਤ੍ਤੇਸੂ’’ਤਿ ਨਿਪ੍ਪਦੇਸਸਤ੍ਤવਿਸਯਭੂਤਾ ਦਸ੍ਸਿਤਾ। ਤੇਨ ਸਬ੍ਬਸਤ੍ਤવਿਸਯਾਯ ਕਰੁਣਾਯ ਸਮੁਸ੍ਸਾਹਿਤੋ ਅਭਿਧਮ੍ਮਕਥਾਮਗ੍ਗਂ ਦੇવਾਨਂ ਸਮ੍ਪવਤ੍ਤਯਿ, ਨ ਦੇવવਿਸਯਾਯ ਏવ, ਤਸ੍ਮਾ ਸਬ੍ਬਸਤ੍ਤਹਿਤਤ੍ਥਂ ਅਭਿਧਮ੍ਮਕਥਾਮਗ੍ਗਂ ਦੇવਾਨਂ ਸਮ੍ਪવਤ੍ਤਯਿ, ਨ ਦੇવਾਨਂਯੇવ ਅਤ੍ਥਾਯਾਤਿ ਅਯਮਤ੍ਥੋ ਦਸ੍ਸਿਤੋવ ਹੋਤਿ। ਅਥ વਾ ‘‘ਸਤ੍ਤੇਸੂ’’ਤਿ ਇਦਂ ਨ ਦਯਾਯ ਆਲਮ੍ਬਨਨਿਦਸ੍ਸਨਂ, ਸਮੁਸ੍ਸਾਹਨવਿਸਯੋ ਪਨ ਏਤੇਨ ਦਸ੍ਸਿਤੋ। ਅਭਿਧਮ੍ਮਕਥਾਮਗ੍ਗਪ੍ਪવਤ੍ਤਨਤ੍ਥਞ੍ਹਿ ਭਗવਾ ਕਰੁਣਾਯ ਨ ਦੇવੇਸੁਯੇવ ਸਮੁਸ੍ਸਾਹਿਤੋ , ਸਬ੍ਬਬੋਧਨੇਯ੍ਯੇਸੁ ਪਨ ਸਤ੍ਤੇਸੁ ਸਮੁਸ੍ਸਾਹਿਤੋ ਸਬ੍ਬੇਸਂ ਅਤ੍ਥਾਯ ਪવਤ੍ਤਤ੍ਤਾ, ਤਸ੍ਮਾ ਸਤ੍ਤੇਸੁ ਸਮੁਸ੍ਸਾਹਿਤਮਾਨਸੋਤਿ ਸਤ੍ਤੇਸੁ વਿਸਯਭੂਤੇਸੁ ਨਿਮਿਤ੍ਤਭੂਤੇਸੁ વਾ ਸਮੁਸ੍ਸਾਹਿਤਮਾਨਸੋ ਉਯ੍ਯੋਜਿਤਚਿਤ੍ਤੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ।
‘‘Sattesū’’ti kasmā evaṃ vuttaṃ, nanu ‘‘tāyā’’ti etena vacanena sattavisayā karuṇā gahitāti? No na gahitā, purimagāthāya pana ‘‘sattesu karuṇā yathāruci pavattitthā’’ti sappadesasattavisayā nippadesasattavisayā ca sabbā vuttā, idha pana nippadesasattavisayataṃ gahetuṃ ‘‘sattesū’’ti nippadesasattavisayabhūtā dassitā. Tena sabbasattavisayāya karuṇāya samussāhito abhidhammakathāmaggaṃ devānaṃ sampavattayi, na devavisayāya eva, tasmā sabbasattahitatthaṃ abhidhammakathāmaggaṃ devānaṃ sampavattayi, na devānaṃyeva atthāyāti ayamattho dassitova hoti. Atha vā ‘‘sattesū’’ti idaṃ na dayāya ālambananidassanaṃ, samussāhanavisayo pana etena dassito. Abhidhammakathāmaggappavattanatthañhi bhagavā karuṇāya na devesuyeva samussāhito , sabbabodhaneyyesu pana sattesu samussāhito sabbesaṃ atthāya pavattattā, tasmā sattesu samussāhitamānasoti sattesu visayabhūtesu nimittabhūtesu vā samussāhitamānaso uyyojitacittoti attho daṭṭhabbo.
ਏવਂ ਅਬ੍ਭਨ੍ਤਰਨਿਦਾਨਂ ਦਸ੍ਸੇਤ੍વਾ ਬਾਹਿਰਨਿਦਾਨਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਪਾਟਿਹੀਰਾવਸਾਨਮ੍ਹੀ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤਤ੍ਥ ਯਸ੍ਮਿਂ ਕਾਲੇ ਭਗવਤਾ ਅਭਿਧਮ੍ਮਕਥਾਮਗ੍ਗੋ ਪવਤ੍ਤਿਤੋ, ਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਪਾਟਿਹੀਰਾવਸਾਨਮ੍ਹਿ વਸਨ੍ਤੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ‘‘ਅવਸਾਨਮ੍ਹਿ વਸਨ੍ਤੋ ਤਿਦਸਾਲਯੇ’’ਤਿ વਚਨਤੋ ਯਸ੍ਸਾવਸਾਨਮ੍ਹਿ ਤਿਦਸਾਲਯੇ વਸਿ, ਤਂ ਕਣ੍ਡਮ੍ਬਮੂਲੇ ਕਤਂ ਯਮਕਪਾਟਿਹਾਰਿਯਂ ਇਧ ‘‘ਪਾਟਿਹੀਰ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ, ਨ ਬੋਧਿਮੂਲਾਦੀਸੁ ਕਤਂ ਪਾਟਿਹਾਰਿਯਂ, ਨਾਪਿ ਆਦੇਸਨਾਨੁਸਾਸਨਿਯੋਤਿ વਿਞ੍ਞਾਯਤਿ, ਪਾਕਟਤ੍ਤਾ ਚ ਆਸਨ੍ਨਤ੍ਤਾ ਚ ਤਦੇવ ਗਹਿਤਨ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਪਾਟਿਹਾਰਿਯਪਦਸ੍ਸ વਚਨਤ੍ਥਂ (ਉਦਾ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧; ਇਤਿવੁ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ਨਿਦਾਨવਣ੍ਣਨਾ) ‘‘ਪਟਿਪਕ੍ਖਹਰਣਤੋ ਰਾਗਾਦਿਕਿਲੇਸਾਪਨਯਨਤੋ ਪਾਟਿਹਾਰਿਯ’’ਨ੍ਤਿ વਦਨ੍ਤਿ, ਭਗવਤੋ ਪਨ ਪਟਿਪਕ੍ਖਾ ਰਾਗਾਦਯੋ ਨ ਸਨ੍ਤਿ ਯੇ ਹਰਿਤਬ੍ਬਾ। ਪੁਥੁਜ੍ਜਨਾਨਮ੍ਪਿ ਹਿ વਿਗਤੁਪਕ੍ਕਿਲੇਸੇ ਅਟ੍ਠਙ੍ਗਗੁਣਸਮਨ੍ਨਾਗਤੇ ਚਿਤ੍ਤੇ ਹਤਪਟਿਪਕ੍ਖੇ ਇਦ੍ਧਿવਿਧਂ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਤਤ੍ਥ ਪવਤ੍ਤવੋਹਾਰੇਨ ਚ ਨ ਸਕ੍ਕਾ ਇਧ ‘‘ਪਾਟਿਹਾਰਿਯ’’ਨ੍ਤਿ વਤ੍ਤੁਂ। ਸਚੇ ਪਨ ਮਹਾਕਾਰੁਣਿਕਸ੍ਸ ਭਗવਤੋ વੇਨੇਯ੍ਯਗਤਾ ਚ ਕਿਲੇਸਾ ਪਟਿਪਕ੍ਖਾ, ਤੇਸਂ ਹਰਣਤੋ ‘‘ਪਾਟਿਹਾਰਿਯ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ, ਏવਂ ਸਤਿ ਯੁਤ੍ਤਮੇਤਂ। ਅਥ વਾ ਭਗવਤੋ ਚ ਸਾਸਨਸ੍ਸ ਚ ਪਟਿਪਕ੍ਖਾ ਤਿਤ੍ਥਿਯਾ, ਤੇਸਂ ਹਰਣਤੋ ਪਾਟਿਹਾਰਿਯਂ। ਤੇ ਹਿ ਦਿਟ੍ਠਿਹਰਣવਸੇਨ ਦਿਟ੍ਠਿਪ੍ਪਕਾਸਨੇ ਅਸਮਤ੍ਥਭਾવੇਨ ਚ ਇਦ੍ਧਿਆਦੇਸਨਾਨੁਸਾਸਨੀਹਿ ਹਰਿਤਾ ਅਪਨੀਤਾ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ। ਅਥ વਾ ਪਟੀਤਿ ਅਯਂ ਸਦ੍ਦੋ ‘‘ਪਚ੍ਛਾ’’ਤਿ ਏਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਂ ਬੋਧੇਤਿ ‘‘ਤਸ੍ਮਿਂ ਪਟਿਪવਿਟ੍ਠਮ੍ਹਿ, ਅਞ੍ਞੋ ਆਗਞ੍ਛਿ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣੋ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਸੁ॰ ਨਿ॰ ੯੮੫; ਚੂਲ਼ਨਿ॰ ਪਾਰਾਯਨવਗ੍ਗ, વਤ੍ਥੁਗਾਥਾ ੪) વਿਯ, ਤਸ੍ਮਾ ਸਮਾਹਿਤੇ ਚਿਤ੍ਤੇ વਿਗਤੁਪਕ੍ਕਿਲੇਸੇ ਚ ਕਤਕਿਚ੍ਚੇਨ ਪਚ੍ਛਾ ਹਰਿਤਬ੍ਬਂ ਪવਤ੍ਤੇਤਬ੍ਬਨ੍ਤਿ ਪਟਿਹਾਰਿਯਂ, ਅਤ੍ਤਨੋ વਾ ਉਪਕ੍ਕਿਲੇਸੇਸੁ ਚਤੁਤ੍ਥਜ੍ਝਾਨਮਗ੍ਗੇਹਿ ਹਰਿਤੇਸੁ ਪਚ੍ਛਾ ਹਰਣਂ ਪਟਿਹਾਰਿਯਂ, ਇਦ੍ਧਿਆਦੇਸਨਾਨੁਸਾਸਨਿਯੋ ਚ વਿਗਤੁਪਕ੍ਕਿਲੇਸੇਨ ਕਤਕਿਚ੍ਚੇਨ ਚ ਸਤ੍ਤਹਿਤਤ੍ਥਂ ਪੁਨ ਪવਤ੍ਤੇਤਬ੍ਬਾ, ਹਰਿਤੇਸੁ ਚ ਅਤ੍ਤਨੋ ਉਪਕ੍ਕਿਲੇਸੇਸੁ ਪਰਸਤ੍ਤਾਨਂ ਉਪਕ੍ਕਿਲੇਸਹਰਣਾਨਿ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ ਪਟਿਹਾਰਿਯਾਨਿ ਭવਨ੍ਤਿ, ਪਟਿਹਾਰਿਯਮੇવ ਪਾਟਿਹਾਰਿਯਂ। ਪਟਿਹਾਰਿਯੇ વਾ ਇਦ੍ਧਿਆਦੇਸਨਾਨੁਸਾਸਨਿਸਮੁਦਾਯੇ ਭવਂ ਏਕੇਕਂ ਪਾਟਿਹਾਰਿਯਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਪਟਿਹਾਰਿਯਂ વਾ ਚਤੁਤ੍ਥਜ੍ਝਾਨਂ ਮਗ੍ਗੋ ਚ ਪਟਿਪਕ੍ਖਹਰਣਤੋ, ਤਤ੍ਥ ਜਾਤਂ, ਤਸ੍ਮਿਂ વਾ ਨਿਮਿਤ੍ਤਭੂਤੇ, ਤਤੋ વਾ ਆਗਤਨ੍ਤਿ ਪਾਟਿਹਾਰਿਯਂ। ਪਾਟਿਹਾਰਿਯਮੇવ ਇਧ ‘‘ਪਾਟਿਹੀਰ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਅવਸਾਨਮ੍ਹਿ વਸਨ੍ਤੋਤਿ ਏਤੇਹਿ ਕਾਲਂ ਨਿਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਪਾਟਿਹੀਰਕਰਣਾવਸਾਨੇਨ ਹਿ ਤਿਦਸਾਲਯવਾਸੇਨ ਚ ਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਨੋ ਅਭਿਧਮ੍ਮਕਥਾਮਗ੍ਗਪ੍ਪવਤ੍ਤਨਸ੍ਸ ਕਾਲੋਤਿ । ਤਿਦਸਾਲਯੇਤਿ ਦੇਸਂ ਨਿਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਸੋ ਹਿ ਅਭਿਧਮ੍ਮਕਥਾਮਗ੍ਗਪ੍ਪવਤ੍ਤਨਸ੍ਸ ਦੇਸੋ ਤਤ੍ਥ વਸਨ੍ਤੇਨ ਪવਤ੍ਤਿਤਤ੍ਤਾਤਿ।
Evaṃ abbhantaranidānaṃ dassetvā bāhiranidānaṃ dassento ‘‘pāṭihīrāvasānamhī’’tiādimāha. Tattha yasmiṃ kāle bhagavatā abhidhammakathāmaggo pavattito, taṃ dassetuṃ ‘‘pāṭihīrāvasānamhi vasanto’’ti vuttaṃ. ‘‘Avasānamhi vasanto tidasālaye’’ti vacanato yassāvasānamhi tidasālaye vasi, taṃ kaṇḍambamūle kataṃ yamakapāṭihāriyaṃ idha ‘‘pāṭihīra’’nti vuttaṃ, na bodhimūlādīsu kataṃ pāṭihāriyaṃ, nāpi ādesanānusāsaniyoti viññāyati, pākaṭattā ca āsannattā ca tadeva gahitanti daṭṭhabbaṃ. Pāṭihāriyapadassa vacanatthaṃ (udā. aṭṭha. 1; itivu. aṭṭha. nidānavaṇṇanā) ‘‘paṭipakkhaharaṇato rāgādikilesāpanayanato pāṭihāriya’’nti vadanti, bhagavato pana paṭipakkhā rāgādayo na santi ye haritabbā. Puthujjanānampi hi vigatupakkilese aṭṭhaṅgaguṇasamannāgate citte hatapaṭipakkhe iddhividhaṃ pavattati, tasmā tattha pavattavohārena ca na sakkā idha ‘‘pāṭihāriya’’nti vattuṃ. Sace pana mahākāruṇikassa bhagavato veneyyagatā ca kilesā paṭipakkhā, tesaṃ haraṇato ‘‘pāṭihāriya’’nti vuttaṃ, evaṃ sati yuttametaṃ. Atha vā bhagavato ca sāsanassa ca paṭipakkhā titthiyā, tesaṃ haraṇato pāṭihāriyaṃ. Te hi diṭṭhiharaṇavasena diṭṭhippakāsane asamatthabhāvena ca iddhiādesanānusāsanīhi haritā apanītā hontīti. Atha vā paṭīti ayaṃ saddo ‘‘pacchā’’ti etassa atthaṃ bodheti ‘‘tasmiṃ paṭipaviṭṭhamhi, añño āgañchi brāhmaṇo’’tiādīsu (su. ni. 985; cūḷani. pārāyanavagga, vatthugāthā 4) viya, tasmā samāhite citte vigatupakkilese ca katakiccena pacchā haritabbaṃ pavattetabbanti paṭihāriyaṃ, attano vā upakkilesesu catutthajjhānamaggehi haritesu pacchā haraṇaṃ paṭihāriyaṃ, iddhiādesanānusāsaniyo ca vigatupakkilesena katakiccena ca sattahitatthaṃ puna pavattetabbā, haritesu ca attano upakkilesesu parasattānaṃ upakkilesaharaṇāni hontīti paṭihāriyāni bhavanti, paṭihāriyameva pāṭihāriyaṃ. Paṭihāriye vā iddhiādesanānusāsanisamudāye bhavaṃ ekekaṃ pāṭihāriyanti vuccati. Paṭihāriyaṃ vā catutthajjhānaṃ maggo ca paṭipakkhaharaṇato, tattha jātaṃ, tasmiṃ vā nimittabhūte, tato vā āgatanti pāṭihāriyaṃ. Pāṭihāriyameva idha ‘‘pāṭihīra’’nti vuttaṃ. Avasānamhi vasantoti etehi kālaṃ nidasseti. Pāṭihīrakaraṇāvasānena hi tidasālayavāsena ca paricchinno abhidhammakathāmaggappavattanassa kāloti . Tidasālayeti desaṃ nidasseti. So hi abhidhammakathāmaggappavattanassa deso tattha vasantena pavattitattāti.
੩. ਤਤ੍ਥਾਪਿ ਦੇਸવਿਸੇਸਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥਂ ‘‘ਪਾਰਿਚ੍ਛਤ੍ਤਕਮੂਲਮ੍ਹੀ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਯੁਗਨ੍ਧਰੇਤਿ ਸੀਤਪਬ੍ਬਤੇਸ੍વੇਕੋ ਦ੍વੇਚਤ੍ਤਾਲੀਸਯੋਜਨਸਹਸ੍ਸੁਬ੍ਬੇਧੋ, ਆਦਿਚ੍ਚੋ ਚ ਤਦੁਬ੍ਬੇਧਮਗ੍ਗਚਾਰੀ, ਸੋ ਸਤਿ ਸਮ੍ਭવੇ ਯਥਾ ਯੁਗਨ੍ਧਰੇ ਸੋਭੇਯ੍ਯ, ਏવਂ ਸੋਭਮਾਨੋ ਨਿਸਿਨ੍ਨੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ।
3. Tatthāpi desavisesadassanatthaṃ ‘‘pāricchattakamūlamhī’’tiādi vuttaṃ. Yugandhareti sītapabbatesveko dvecattālīsayojanasahassubbedho, ādicco ca tadubbedhamaggacārī, so sati sambhave yathā yugandhare sobheyya, evaṃ sobhamāno nisinnoti attho.
੪-੫. ਇਦਾਨਿ ਪੁਗ੍ਗਲੇ ਧਮ੍ਮਪਟਿਗ੍ਗਾਹਕੇ ਅਪਦਿਸਨ੍ਤੋ ‘‘ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਸਹਸ੍ਸੇਹੀ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਸਬ੍ਬਸੋਤਿ ਸਮਨ੍ਤਤੋ ਆਗਮ੍ਮ ਸਬ੍ਬੇਹਿ ਦਿਸਾਭਾਗੇਹਿ, ਸਨ੍ਨਿવੇਸવਸੇਨ વਾ ਸਮਨ੍ਤਤੋ ਸਨ੍ਨਿવਿਟ੍ਠੇਹਿ ਦਸਹਿ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਸਹਸ੍ਸੇਹੀਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ, ਨ ਸਬ੍ਬਸੋ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਸਹਸ੍ਸੇਹਿ ਦਸਹਿ ਦਸਹੀਤਿ। ਏવਂ ਸਤਿ ਚਤ੍ਤਾਲੀਸਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਸਹਸ੍ਸੇਹਿ ਅਧਿਕੇਹਿ વਾ ਆਗਮਨਂ વੁਤ੍ਤਂ ਸਿਯਾ, ਨ ਚੇਤਂ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਨ੍ਤਿ। ਸਮਨ੍ਤਤੋ ਸਨ੍ਨਿਸਿਨ੍ਨੇਨਾਤਿ વਾ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਂ। ਸਮਂ, ਸਮ੍ਮਾ વਾ ਨਿਸਿਨ੍ਨੇਨ ਸਨ੍ਨਿਸਿਨ੍ਨੇਨ, ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਂ ਅਬ੍ਯਾਬਾਧੇਤ੍વਾ ਭਗવਤਿ ਗਾਰવਂ ਕਤ੍વਾ ਸੋਤਂ ਓਦਹਿਤ੍વਾ ਨਿਸਜ੍ਜਦੋਸੇ વਜ੍ਜਿਤਬ੍ਬੇ વਜ੍ਜੇਤ੍વਾ ਨਿਸਿਨ੍ਨੇਨਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਮਾਤਰਂ ਪਮੁਖਂ ਕਤ੍વਾ ਸਨ੍ਨਿਸਿਨ੍ਨੇਨ ਦੇવਾਨਂ ਗਣੇਨ ਪਰਿવਾਰਿਤੋਤਿ વਾ, ਮਾਤਰਂ ਪਮੁਖਂ ਕਤ੍વਾ ਅਭਿਧਮ੍ਮਕਥਾਮਗ੍ਗਂ ਸਮ੍ਪવਤ੍ਤਯੀਤਿ વਾ ਯੋਜਨਾ ਕਾਤਬ੍ਬਾ।
4-5. Idāni puggale dhammapaṭiggāhake apadisanto ‘‘cakkavāḷasahassehī’’tiādimāha. Sabbasoti samantato āgamma sabbehi disābhāgehi, sannivesavasena vā samantato sanniviṭṭhehi dasahi cakkavāḷasahassehīti adhippāyo, na sabbaso cakkavāḷasahassehi dasahi dasahīti. Evaṃ sati cattālīsacakkavāḷasahassehi adhikehi vā āgamanaṃ vuttaṃ siyā, na cetaṃ adhippetanti. Samantato sannisinnenāti vā yojetabbaṃ. Samaṃ, sammā vā nisinnena sannisinnena, aññamaññaṃ abyābādhetvā bhagavati gāravaṃ katvā sotaṃ odahitvā nisajjadose vajjitabbe vajjetvā nisinnenāti attho. Mātaraṃ pamukhaṃ katvā sannisinnena devānaṃ gaṇena parivāritoti vā, mātaraṃ pamukhaṃ katvā abhidhammakathāmaggaṃ sampavattayīti vā yojanā kātabbā.
ਇਦਾਨਿ ਦੇਸਨਾਯ ਸਮੁਟ੍ਠਾਨਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਤਸ੍ਸਾ ਪਞ੍ਞਾਯ ਤੇਜਸਾ’’ਤਿ ਆਹ। ਯਾ ਸਾ ਆਦਿਮ੍ਹਿ ਕਰੁਣਾਯ ਉਪਮਿਤਾ ਸਬ੍ਬਞੇਯ੍ਯਧਮ੍ਮਾਨਂ ਯਥਾਸਭਾવਜਾਨਨਸਮਤ੍ਥਾ, ਤੇਸਂ ਦੇਸੇਤਬ੍ਬਪ੍ਪਕਾਰਜਾਨਨਸਮਤ੍ਥਾ, ਬੋਧੇਤਬ੍ਬਪੁਗ੍ਗਲਾਨਂ ਆਸਯਾਧਿਮੁਤ੍ਤਿਯਾਦਿવਿਭਾવਨਸਮਤ੍ਥਾ ਚ ਪਞ੍ਞਾ, ਤਸ੍ਸਾ ਚ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਬਲਯੋਗਤੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਤੇਨ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਮੇવ ਅਭਿਧਮ੍ਮਕਥਾਯ ਸਮੁਟ੍ਠਾਨਭਾવੇ ਸਮਤ੍ਥਂ, ਨਾਞ੍ਞਨ੍ਤਿ ਇਮਮਤ੍ਥਂ ਦੀਪੇਨ੍ਤੋ ਅਭਿਧਮ੍ਮਕਥਾਯ ਅਸਾਧਾਰਣਭਾવਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਮਗ੍ਗੋਤਿ ਉਪਾਯੋ। ਖਨ੍ਧਾਯਤਨਾਦੀਨਂ ਕੁਸਲਾਦੀਨਞ੍ਚ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਅવਬੋਧਸ੍ਸ, ਸਚ੍ਚਪ੍ਪਟਿવੇਧਸ੍ਸੇવ વਾ ਉਪਾਯਭਾવਤੋ ‘‘ਅਭਿਧਮ੍ਮਕਥਾਮਗ੍ਗੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤੋ। ਪਬਨ੍ਧੋ વਾ ‘‘ਮਗ੍ਗੋ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਸੋ ਹਿ ਦੀਘਤ੍ਤਾ ਮਗ੍ਗੋ વਿਯਾਤਿ ਮਗ੍ਗੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਅਭਿਧਮ੍ਮਕਥਾਪਬਨ੍ਧੋ ‘‘ਅਭਿਧਮ੍ਮਕਥਾਮਗ੍ਗੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤੋ। ਦੇવਾਨਂ ਗਣੇਨ ਪਰਿવਾਰਿਤੋਤਿ વਤ੍વਾ ਪੁਨ ਦੇવਾਨਨ੍ਤਿ વਚਨਂ ਤੇਸਂ ਗਹਣਸਮਤ੍ਥਤਂ ਦੀਪੇਤਿ। ਨ ਹਿ ਅਸਮਤ੍ਥਾਨਂ ਭਗવਾ ਦੇਸੇਤੀਤਿ।
Idāni desanāya samuṭṭhānaṃ dassento ‘‘tassā paññāya tejasā’’ti āha. Yā sā ādimhi karuṇāya upamitā sabbañeyyadhammānaṃ yathāsabhāvajānanasamatthā, tesaṃ desetabbappakārajānanasamatthā, bodhetabbapuggalānaṃ āsayādhimuttiyādivibhāvanasamatthā ca paññā, tassā ca yathāvuttabalayogatoti attho. Tena sabbaññutaññāṇameva abhidhammakathāya samuṭṭhānabhāve samatthaṃ, nāññanti imamatthaṃ dīpento abhidhammakathāya asādhāraṇabhāvaṃ dasseti. Maggoti upāyo. Khandhāyatanādīnaṃ kusalādīnañca dhammānaṃ avabodhassa, saccappaṭivedhasseva vā upāyabhāvato ‘‘abhidhammakathāmaggo’’ti vutto. Pabandho vā ‘‘maggo’’ti vuccati. So hi dīghattā maggo viyāti maggo, tasmā abhidhammakathāpabandho ‘‘abhidhammakathāmaggo’’ti vutto. Devānaṃ gaṇena parivāritoti vatvā puna devānanti vacanaṃ tesaṃ gahaṇasamatthataṃ dīpeti. Na hi asamatthānaṃ bhagavā desetīti.
੬. ਏવਂ ਕਰੁਣਾਪਞ੍ਞਾਮੁਖੇਹਿ ਗੁਣੇਹਿ ਭਗવਤੋ ਅਭਿਧਮ੍ਮਕਥਾਮਗ੍ਗਪ੍ਪવਤ੍ਤਨੇਨ ਚ ਹਿਤਪ੍ਪਟਿਪਤ੍ਤਿਯਾ ਪਰਮਪਣਾਮਾਰਹਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤ੍વਾ ਇਦਾਨਿ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਂ ਪਣਾਮਂ ਕਰੋਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਤਸ੍ਸ ਪਾਦੇ ਨਮਸ੍ਸਿਤ੍વਾ’’ਤਿ। ਭਗવਤੋ ਥੋਮਨੇਨੇવ ਚ ਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਸ੍વਾਕ੍ਖਾਤਤਾ ਸਙ੍ਘਸ੍ਸ ਚ ਸੁਪ੍ਪਟਿਪਨ੍ਨਤਾ ਦਸ੍ਸਿਤਾ ਹੋਤਿ ਤਪ੍ਪਭવਸ੍ਸ ਅਨਞ੍ਞਥਾਭਾવਤੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਪਣਾਮਾਰਹਂ ਤਞ੍ਚ ਰਤਨਦ੍વਯਂ ਪਣਮਨ੍ਤੋ ‘‘ਸਦ੍ਧਮ੍ਮਞ੍ਚਸ੍ਸ…ਪੇ॰… ਚਞ੍ਜਲਿ’’ਨ੍ਤਿ ਆਹ। ਤਤ੍ਥ ਯਸ੍ਮਾ ਬੁਦ੍ਧੋ ‘‘ਸਦੇવਕੇ ਲੋਕੇ ਤਥਾਗਤੋ વਨ੍ਦਨੀਯੋ’’ਤਿ, ਸਙ੍ਘੋ ਚ ‘‘ਸੁਪ੍ਪਟਿਪਨ੍ਨੋ…ਪੇ॰… ਅਞ੍ਜਲਿਕਰਣੀਯੋ’’ਤਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੬.੧੦) વੁਤ੍ਤੋ, ਤਸ੍ਮਾ ‘‘ਤਸ੍ਸ ਪਾਦੇ ਨਮਸ੍ਸਿਤ੍વਾ, ਕਤ੍વਾ ਸਙ੍ਘਸ੍ਸ ਚਞ੍ਜਲਿ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਧਮ੍ਮੋ ਪਨ ਸ੍વਾਕ੍ਖਾਤਤਾਦਿਗੁਣਯੁਤ੍ਤੋ ਤਥਾਨੁਸ੍ਸਰਣੇਨ ਪੂਜੇਤਬ੍ਬੋ ਹੋਤਿ ‘‘ਤਮੇવ ਧਮ੍ਮਂ ਸਕ੍ਕਤ੍વਾ ਗਰੁਂਕਤ੍વਾ ਉਪਨਿਸ੍ਸਾਯ વਿਹਰੇਯ੍ਯ’’ਨ੍ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੧.੧੭੩; ਅ॰ ਨਿ॰ ੪.੨੧) વਚਨਤੋ, ਕਾਯવਾਚਾਚਿਤ੍ਤੇਹਿ ਸਬ੍ਬਥਾ ਪੂਜੇਤਬ੍ਬੋ, ਤਸ੍ਮਾ ‘‘ਸਦ੍ਧਮ੍ਮਞ੍ਚਸ੍ਸ ਪੂਜੇਤ੍વਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਸਿਰੀਮਤੋਤਿ ਏਤ੍ਥ ਸਿਰੀਤਿ ਪਞ੍ਞਾਪੁਞ੍ਞਾਨਂ ਅਧਿવਚਨਨ੍ਤਿ વਦਨ੍ਤਿ। ਅਥ વਾ ਪੁਞ੍ਞਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਾ ਸਰੀਰਸੋਭਗ੍ਗਾਦਿਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿ ਕਤਪੁਞ੍ਞੇ ਨਿਸ੍ਸਯਤਿ, ਕਤਪੁਞ੍ਞੇਹਿ વਾ ਨਿਸ੍ਸੀਯਤੀਤਿ ‘‘ਸਿਰੀ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ, ਸਾ ਚ ਅਤਿਸਯવਤੀ ਭਗવਤੋ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਸਿਰੀਮਾ, ਭਗવਾ, ਤਸ੍ਸ ਸਿਰੀਮਤੋ।
6. Evaṃ karuṇāpaññāmukhehi guṇehi bhagavato abhidhammakathāmaggappavattanena ca hitappaṭipattiyā paramapaṇāmārahataṃ dassetvā idāni adhippetaṃ paṇāmaṃ karonto āha ‘‘tassa pāde namassitvā’’ti. Bhagavato thomaneneva ca dhammassa svākkhātatā saṅghassa ca suppaṭipannatā dassitā hoti tappabhavassa anaññathābhāvato, tasmā paṇāmārahaṃ tañca ratanadvayaṃ paṇamanto ‘‘saddhammañcassa…pe… cañjali’’nti āha. Tattha yasmā buddho ‘‘sadevake loke tathāgato vandanīyo’’ti, saṅgho ca ‘‘suppaṭipanno…pe… añjalikaraṇīyo’’ti (a. ni. 6.10) vutto, tasmā ‘‘tassa pāde namassitvā, katvā saṅghassa cañjali’’nti vuttaṃ. Dhammo pana svākkhātatādiguṇayutto tathānussaraṇena pūjetabbo hoti ‘‘tameva dhammaṃ sakkatvā garuṃkatvā upanissāya vihareyya’’nti (saṃ. ni. 1.173; a. ni. 4.21) vacanato, kāyavācācittehi sabbathā pūjetabbo, tasmā ‘‘saddhammañcassa pūjetvā’’ti vuttaṃ. Sirīmatoti ettha sirīti paññāpuññānaṃ adhivacananti vadanti. Atha vā puññanibbattā sarīrasobhaggādisampatti katapuññe nissayati, katapuññehi vā nissīyatīti ‘‘sirī’’ti vuccati, sā ca atisayavatī bhagavato atthīti sirīmā, bhagavā, tassa sirīmato.
੭. ਨਿਪਚ੍ਚਕਾਰਸ੍ਸਾਤਿ ਪਣਾਮਕਿਰਿਯਾਯ। ਆਨੁਭਾવੇਨਾਤਿ ਬਲੇਨ। ਸੋਸੇਤ੍વਾਤਿ ਸੁਕ੍ਖਾਪੇਤ੍વਾ ਅਨ੍ਤਰਧਾਪੇਤ੍વਾ ਅਤ੍ਥਂ ਪਕਾਸਯਿਸ੍ਸਾਮੀਤਿ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ। ਅਨ੍ਤਰਾਯੇਤਿ ਅਤ੍ਥਪ੍ਪਕਾਸਨਸ੍ਸ ਉਪਘਾਤਕੇ। ਅਸੇਸਤੋਤਿ ਨਿਸ੍ਸੇਸੇ ਸਕਲੇ।
7. Nipaccakārassāti paṇāmakiriyāya. Ānubhāvenāti balena. Sosetvāti sukkhāpetvā antaradhāpetvā atthaṃ pakāsayissāmīti sambandho. Antarāyeti atthappakāsanassa upaghātake. Asesatoti nissese sakale.
੮. ਇਦਾਨਿ ਅਭਿਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਗਮ੍ਭੀਰਤ੍ਥਤ੍ਤਾ ਅਤ੍ਥਪ੍ਪਕਾਸਨਸ੍ਸ ਦੁਕ੍ਕਰਭਾવਂ ਦੀਪੇਤੁਂ ‘‘વਿਸੁਦ੍ਧਾਚਾਰਸੀਲੇਨਾ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਅਭਿਯਾਚਨਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਥੁਲ੍ਲਚ੍ਚਯਾਦਿવਿਸੁਦ੍ਧਿਯਾ વਿਸੁਦ੍ਧਾਚਾਰੋ, ਪਾਰਾਜਿਕਸਙ੍ਘਾਦਿਸੇਸવਿਸੁਦ੍ਧਿਯਾ વਿਸੁਦ੍ਧਸੀਲੋ। ਚਾਰਿਤ੍ਤવਾਰਿਤ੍ਤવਿਸੁਦ੍ਧਿਯਾ વਾ વਿਸੁਦ੍ਧਾਚਾਰਸੀਲੋ, ਤੇਨ। ਸਕ੍ਕਚ੍ਚਨ੍ਤਿ ਚਿਤ੍ਤਿਂ ਕਤ੍વਾ। ਅਭਿਯਾਚਿਤੋਤਿ ਅਭਿਮੁਖਂ ਯਾਚਿਤੋ। ਤੇਨ ਅਨਾਦਰਿਯਂ ਅਤ੍ਥਪ੍ਪਕਾਸਨੇ ਕਾਤੁਂ ਅਸਕ੍ਕੁਣੇਯ੍ਯਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ।
8. Idāni abhidhammassa gambhīratthattā atthappakāsanassa dukkarabhāvaṃ dīpetuṃ ‘‘visuddhācārasīlenā’’tiādinā abhiyācanaṃ dasseti. Thullaccayādivisuddhiyā visuddhācāro, pārājikasaṅghādisesavisuddhiyā visuddhasīlo. Cārittavārittavisuddhiyā vā visuddhācārasīlo, tena. Sakkaccanti cittiṃ katvā. Abhiyācitoti abhimukhaṃ yācito. Tena anādariyaṃ atthappakāsane kātuṃ asakkuṇeyyaṃ dasseti.
੯. ਇਦਾਨਿ ਯਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਂ ਪਕਾਸੇਤੁਕਾਮੋ, ਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਯਂ ਦੇવਦੇવੋ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤਤ੍ਥ ਯਨ੍ਤਿ ਅਭਿਧਮ੍ਮਂ। ਦੇવਦੇવੋਤਿ વਿਸੁਦ੍ਧਿਸਮ੍ਮੁਤਿਉਪਪਤ੍ਤਿਦੇવਾਨਂ ਦੇવੋ। ਲੋਕੇ ਹਿ ਯੇ ‘‘ਸਰਣਂ ਪਰਾਯਣ’’ਨ੍ਤਿ ਗਨ੍ਤਬ੍ਬਾ ਗਤਿਭੂਤਾ, ਤੇ ‘‘ਦੇવਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ, ਭਗવਾ ਚ ਸਬ੍ਬਦੇવਾਨਂ ਗਤਿਭੂਤੋਤਿ । ਨਯਤੋਤਿ ਸਙ੍ਖੇਪਤੋ। ਸਮਾਚਿਕ੍ਖੀਤਿ ਸਮ੍ਮਾ ਆਚਿਕ੍ਖਿ ਯਥਾ ਥੇਰੋ ਬੁਜ੍ਝਤਿ। વੇਨੇਯ੍ਯਸਤ੍ਤੇ વਿਨੇਤੀਤਿ વਿਨਾਯਕੋ, ਨਾਯਕવਿਰਹਿਤੋ વਾ, ਸਯਮ੍ਭੂਤਿ ਅਤ੍ਥੋ।
9. Idāni yassa atthaṃ pakāsetukāmo, taṃ dassetuṃ ‘‘yaṃ devadevo’’tiādimāha. Tattha yanti abhidhammaṃ. Devadevoti visuddhisammutiupapattidevānaṃ devo. Loke hi ye ‘‘saraṇaṃ parāyaṇa’’nti gantabbā gatibhūtā, te ‘‘devā’’ti vuccanti, bhagavā ca sabbadevānaṃ gatibhūtoti . Nayatoti saṅkhepato. Samācikkhīti sammā ācikkhi yathā thero bujjhati. Veneyyasatte vinetīti vināyako, nāyakavirahito vā, sayambhūti attho.
੧੦-੧੨. ਯਞ੍ਚਾਤਿ ਯਞ੍ਚ ਅਭਿਧਮ੍ਮਂ ਭਿਕ੍ਖੂਨਂ ਪਯਿਰੁਦਾਹਾਸੀਤਿ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ। ਪਯਿਰੁਦਾਹਾਸੀਤਿ ਕਥੇਸਿ। ਇਤੀਤਿ ਇਮਿਨਾ ਅਨੁਕ੍ਕਮੇਨ। ‘‘ਯੋ ਧਾਰਿਤੋ’’ਤਿ ਯਨ੍ਤਿ ਉਪਯੋਗવਸੇਨ વੁਤ੍ਤੋ ਯਂ-ਸਦ੍ਦੋ ਧਾਰਿਤੋਤਿ ਪਚ੍ਚਤ੍ਤੇਨ ਸਮ੍ਬਜ੍ਝਮਾਨੋ ਪਚ੍ਚਤ੍ਤવਸੇਨ ਪਰਿਣਮਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਯੋ ਧਾਰਿਤੋ, ਯੋ ਚ ਸਙ੍ਗੀਤੋ, ਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਂ ਪਕਾਸਯਿਸ੍ਸਾਮੀਤਿ ਯੋਜਨਾ ਕਾਤਬ੍ਬਾ। વੇਦੇਨ ਪਞ੍ਞਾਯ ਈਹਤਿ ਪવਤ੍ਤਤੀਤਿ વੇਦੇਹੋ, ਤੇਨ ਮੁਨਿਨਾ। ਅਭਿਣ੍ਹਸੋਤਿ ਬਹੁਸੋ। ਅਭਿਧਮ੍ਮਸ੍ਸਾਤਿ ਏਤਂ ‘‘ਅਤ੍ਥਂ ਪਕਾਸਯਿਸ੍ਸਾਮੀ’’ਤਿ ਏਤੇਨ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਂ। ਇਦਾਨਿ ਯੋ ਅਤ੍ਥਪ੍ਪਕਾਸਨਸ੍ਸ ਨਿਸ੍ਸਯੋ, ਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਆਦਿਤੋ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤਤ੍ਥ ਆਦਿਤੋਤਿ ਆਦਿਮ੍ਹਿ ਪਠਮਸਙ੍ਗੀਤਿਯਂ।
10-12. Yañcāti yañca abhidhammaṃ bhikkhūnaṃ payirudāhāsīti sambandho. Payirudāhāsīti kathesi. Itīti iminā anukkamena. ‘‘Yo dhārito’’ti yanti upayogavasena vutto yaṃ-saddo dhāritoti paccattena sambajjhamāno paccattavasena pariṇamati, tasmā yo dhārito, yo ca saṅgīto, tassa atthaṃ pakāsayissāmīti yojanā kātabbā. Vedena paññāya īhati pavattatīti vedeho, tena muninā. Abhiṇhasoti bahuso. Abhidhammassāti etaṃ ‘‘atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etena yojetabbaṃ. Idāni yo atthappakāsanassa nissayo, taṃ dassetuṃ ‘‘ādito’’tiādimāha. Tattha āditoti ādimhi paṭhamasaṅgītiyaṃ.
੧੩. ਯਾ ਅਟ੍ਠਕਥਾ ਸਙ੍ਗੀਤਾ, ਕਸ੍ਸ ਪਨ ਸਾ ਅਟ੍ਠਕਥਾਤਿ? ਅਞ੍ਞਸ੍ਸ વੁਤ੍ਤਸ੍ਸ ਅਭਾવਾ ‘‘ਯਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਂ ਪਕਾਸਯਿਸ੍ਸਾਮੀ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ, ਅਧਿਕਾਰવਸੇਨ ‘‘ਤਸ੍ਸ ਅਭਿਧਮ੍ਮਸ੍ਸਾ’’ਤਿ વਿਞ੍ਞਾਯਤਿ। ਸਙ੍ਗੀਤਾਤਿ ਅਤ੍ਥਂ ਪਕਾਸੇਤੁਂ ਯੁਤ੍ਤਟ੍ਠਾਨੇ ‘‘ਅਯਂ ਏਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥੋ, ਅਯਂ ਏਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥੋ’’ਤਿ ਸਙ੍ਗਹੇਤ੍વਾ વੁਤ੍ਤਾ, ਪਚ੍ਛਾਪਿ ਚ ਦੁਤਿਯਤਤਿਯਸਙ੍ਗੀਤੀਸੁ ਅਨੁਸਙ੍ਗੀਤਾ।
13. Yā aṭṭhakathā saṅgītā, kassa pana sā aṭṭhakathāti? Aññassa vuttassa abhāvā ‘‘yassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti vuttaṃ, adhikāravasena ‘‘tassa abhidhammassā’’ti viññāyati. Saṅgītāti atthaṃ pakāsetuṃ yuttaṭṭhāne ‘‘ayaṃ etassa attho, ayaṃ etassa attho’’ti saṅgahetvā vuttā, pacchāpi ca dutiyatatiyasaṅgītīsu anusaṅgītā.
੧੪-੧੬. ਅਭਿਸਙ੍ਖਤਾਤਿ ਰਚਿਤਾ। ਤਤੋਤਿ ਅਟ੍ਠਕਥਾਤੋ। ਤਨ੍ਤਿਨਯਾਨੁਗਨ੍ਤਿ ਤਨ੍ਤਿਗਤਿਂ ਅਨੁਗਤਂ। ਭਾਸਨ੍ਤਿ ਮਾਗਧਭਾਸਂ। ਨਿਕਾਯਨ੍ਤਰਲਦ੍ਧੀਹੀਤਿ ਅਨ੍ਤਰਨ੍ਤਰਾ ਅਨੁਪ੍ਪવੇਸਿਤਾਹਿ। ਅਸਮ੍ਮਿਸ੍ਸਨ੍ਤਿ ਅવੋਕਿਣ੍ਣਂ। ਅਨਾਕੁਲਨ੍ਤਿ ਸਨਿਕਾਯੇਪਿ ਅਨਾવਿਲਂ ਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਨਂ। ਅਸਮ੍ਮਿਸ੍ਸੋ ਅਨਾਕੁਲੋ ਚ ਯੋ ਮਹਾવਿਹਾਰવਾਸੀਨਂ ਅਤ੍ਥવਿਨਿਚ੍ਛਯੋ, ਤਂ ਦੀਪਯਨ੍ਤੋ ਅਤ੍ਥਂ ਪਕਾਸਯਿਸ੍ਸਾਮੀਤਿ । ਏਤੇਨ ਤਿਪਿਟਕਚੂਲ਼ਨਾਗਤ੍ਥੇਰਾਦੀਹਿ વੁਤ੍ਤੋ ਥੇਰવਾਦੋਪਿ ਸਙ੍ਗਹਿਤੋ ਹੋਤਿ। ਅਥ વਾ ਤਮ੍ਬਪਣ੍ਣਿਭਾਸਂ ਅਪਨੇਤ੍વਾ ਮਾਗਧਭਾਸਞ੍ਚ ਆਰੋਪੇਤ੍વਾ ਪਕਾਸਿਯਮਾਨੋ ਯੋ ਅਭਿਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥੋ ਅਸਮ੍ਮਿਸ੍ਸੋ ਅਨਾਕੁਲੋਯੇવ ਚ ਹੋਤਿ ਮਹਾવਿਹਾਰવਾਸੀਨਞ੍ਚ વਿਨਿਚ੍ਛਯਭੂਤੋ, ਤਂ ਅਤ੍ਥਂ ‘‘ਏਸੋ ਮਹਾવਿਹਾਰવਾਸੀਨਂ વਿਨਿਚ੍ਛਯੋ’’ਤਿ ਦੀਪਯਨ੍ਤੋ ਪਕਾਸਯਿਸ੍ਸਾਮਿ। ਤਪ੍ਪਕਾਸਨੇਨੇવ ਹਿ ਸੋ ਤਥਾ ਦੀਪਿਤੋ ਹੋਤੀਤਿ।
14-16. Abhisaṅkhatāti racitā. Tatoti aṭṭhakathāto. Tantinayānuganti tantigatiṃ anugataṃ. Bhāsanti māgadhabhāsaṃ. Nikāyantaraladdhīhīti antarantarā anuppavesitāhi. Asammissanti avokiṇṇaṃ. Anākulanti sanikāyepi anāvilaṃ paricchinnaṃ. Asammisso anākulo ca yo mahāvihāravāsīnaṃ atthavinicchayo, taṃ dīpayanto atthaṃ pakāsayissāmīti . Etena tipiṭakacūḷanāgattherādīhi vutto theravādopi saṅgahito hoti. Atha vā tambapaṇṇibhāsaṃ apanetvā māgadhabhāsañca āropetvā pakāsiyamāno yo abhidhammassa attho asammisso anākuloyeva ca hoti mahāvihāravāsīnañca vinicchayabhūto, taṃ atthaṃ ‘‘eso mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayo’’ti dīpayanto pakāsayissāmi. Tappakāsaneneva hi so tathā dīpito hotīti.
੧੭. ਤੋਸਯਨ੍ਤੋ વਿਚਕ੍ਖਣੇਤਿ વਿਚਕ੍ਖਣੇ ਤੋਸਯਨ੍ਤੋ ਗਹੇਤਬ੍ਬਂ ਗਹੇਤ੍વਾਨਾਤਿ ਏવਂ ਯੋਜੇਤ੍વਾ ‘‘ਗਹੇਤਬ੍ਬਟ੍ਠਾਨੇਯੇવ ਗਹਿਤਂ ਸੁਟ੍ਠੁ ਕਤ’’ਨ੍ਤਿ ਏવਂ ਤੋਸਯਨ੍ਤੋਤਿ ਅਤ੍ਥਂ વਦਨ੍ਤਿ। ਏવਂ ਸਤਿ ਗਹੇਤਬ੍ਬਗ੍ਗਹਣੇਨੇવ ਤੋਸਨਂ ਕਤਂ, ਨ ਅਞ੍ਞੇਨ ਅਤ੍ਥਪ੍ਪਕਾਸਨੇਨਾਤਿ ਏਤਂ ਆਪਜ੍ਜੇਯ੍ਯ। ਤੋਸਯਨ੍ਤੋ ਅਤ੍ਥਂ ਪਕਾਸਯਿਸ੍ਸਾਮੀਤਿ ਏવਂ ਪਨ ਯੋਜਨਾਯ ਸਤਿ ਗਹੇਤਬ੍ਬਗ੍ਗਹਣਂ ਅਞ੍ਞਞ੍ਚ ਸਬ੍ਬਂ ਅਤ੍ਥਪ੍ਪਕਾਸਨਂ ਹੋਤੀਤਿ ਸਬ੍ਬੇਨ ਤੇਨ ਤੋਸਨਂ ਕਤਂ ਹੋਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਤੋਸਯਨ੍ਤੋ ਅਤ੍ਥਂ ਪਕਾਸਯਿਸ੍ਸਾਮੀਤਿ ਯੁਤ੍ਤਰੂਪਾ।
17. Tosayanto vicakkhaṇeti vicakkhaṇe tosayanto gahetabbaṃ gahetvānāti evaṃ yojetvā ‘‘gahetabbaṭṭhāneyeva gahitaṃ suṭṭhu kata’’nti evaṃ tosayantoti atthaṃ vadanti. Evaṃ sati gahetabbaggahaṇeneva tosanaṃ kataṃ, na aññena atthappakāsanenāti etaṃ āpajjeyya. Tosayanto atthaṃ pakāsayissāmīti evaṃ pana yojanāya sati gahetabbaggahaṇaṃ aññañca sabbaṃ atthappakāsanaṃ hotīti sabbena tena tosanaṃ kataṃ hoti, tasmā tosayanto atthaṃ pakāsayissāmīti yuttarūpā.
੧੮-੨੦. ਇਦਾਨਿ ਯਂ ਅਤ੍ਥਪ੍ਪਕਾਸਨਂ ਕਤ੍ਤੁਕਾਮੋ, ਤਸ੍ਸ ਮਹਤ੍ਤਂ ਪਰਿਹਰਿਤੁਂ ‘‘ਕਮ੍ਮਟ੍ਠਾਨਾਨੀ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਅਤ੍ਥવਣ੍ਣਨਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ વਣ੍ਣਨਾ ਨਾਮ વਿવਰਿਤ੍વਾ વਿਤ੍ਥਾਰੇਤ੍વਾ વਚਨਂ। ਇਤੀਤਿ ‘‘ਅਪਨੇਤ੍વਾ ਤਤੋ ਭਾਸ’’ਨ੍ਤਿ ਏવਮਾਦਿਨਾ ਯਥਾਦਸ੍ਸਿਤਪ੍ਪਕਾਰੇਨ। ਇਤਿ ਸੋਤੂਨਂ ਉਸ੍ਸਾਹੁਪ੍ਪਾਦਨਸ੍ਸ ਹੇਤੁਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਅਭਿਧਮ੍ਮਕਥਨ੍ਤਿ ਅਭਿਧਮ੍ਮਟ੍ਠਕਥਂ। ਨਿਸਾਮੇਥਾਤਿ ਸੁਣਾਥ। ਇਦਾਨਿ ਅવਸ੍ਸਂ ਅਯਂ ਸੋਤਬ੍ਬਾਯੇવਾਤਿ ਦਲ਼੍ਹਂ ਉਸ੍ਸਾਹੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਦੁਲ੍ਲਭਾ ਹਿ ਅਯਂ ਕਥਾ’’ਤਿ।
18-20. Idāni yaṃ atthappakāsanaṃ kattukāmo, tassa mahattaṃ pariharituṃ ‘‘kammaṭṭhānānī’’tiādimāha. Atthavaṇṇananti ettha vaṇṇanā nāma vivaritvā vitthāretvā vacanaṃ. Itīti ‘‘apanetvā tato bhāsa’’nti evamādinā yathādassitappakārena. Iti sotūnaṃ ussāhuppādanassa hetuṃ dasseti. Abhidhammakathanti abhidhammaṭṭhakathaṃ. Nisāmethāti suṇātha. Idāni avassaṃ ayaṃ sotabbāyevāti daḷhaṃ ussāhento āha ‘‘dullabhā hi ayaṃ kathā’’ti.
વੀਸਤਿਗਾਥਾવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Vīsatigāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ਟੀਕਾ • Tīkā / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ (ਟੀਕਾ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣੀ-ਅਨੁਟੀਕਾ • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / વੀਸਤਿਗਾਥਾવਣ੍ਣਨਾ • Vīsatigāthāvaṇṇanā