Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣੀ-ਅਨੁਟੀਕਾ • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
॥ ਨਮੋ ਤਸ੍ਸ ਭਗવਤੋ ਅਰਹਤੋ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਸ੍ਸ॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕੇ
Abhidhammapiṭake
ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣੀ-ਅਨੁਟੀਕਾ
Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā
વੀਸਤਿਗਾਥਾવਣ੍ਣਨਾ
Vīsatigāthāvaṇṇanā
੧. ਅਭਿਧਮ੍ਮਸਂવਣ੍ਣਨਾਯ ਅਤ੍ਥਂ ਸਂવਣ੍ਣੇਤੁਕਾਮੋ ਤਸ੍ਸਾ ਆਦਿਗਾਥਾਯ ਤਾવ ਪਯੋਜਨਸਮ੍ਬਨ੍ਧਾਭਿਧਾਨਪੁਬ੍ਬਙ੍ਗਮਂ ਅਤ੍ਥਂ ਨਿਦ੍ਧਾਰੇਨ੍ਤੋ ਉਲ਼ਾਰਜ੍ਝਾਸਯਾਨਂ ਨਿਸਮ੍ਮਕਾਰੀਨਂ ਪਟਿਪਤ੍ਤਿ ਪਰੇਸਂ વਿવਿਧਹਿਤਸੁਖਨਿਪ੍ਫਾਦਨਪ੍ਪਯੋਜਨਾਤਿ ਆਚਰਿਯਸ੍ਸਾਪਿ ਧਮ੍ਮਸਂવਣ੍ਣਨਾਯ ਆਦਿਮ੍ਹਿ ਸਤ੍ਥਰਿ ਨਿਪਚ੍ਚਕਾਰਸ੍ਸ ਅਨ੍ਤਰਾਯવਿਸੋਸਨਤ੍ਥਤਾ વਿਯ ਸਤ੍ਥਰਿ ਧਮ੍ਮੇ ਚ ਪਰੇਸਂ ਅਚ੍ਚਨ੍ਤਸੁਖਪ੍ਪਟਿਲਾਭਸਂવਤ੍ਤਨਿਯਸਦ੍ਧਾਰਤਨੁਪ੍ਪਾਦਨਤ੍ਥਤਾਪਿ ਸਿਯਾਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਧਮ੍ਮਸਂવਣ੍ਣਨਾਯ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤਤ੍ਥ ਯਥਾਨੁਸਿਟ੍ਠਂ ਪਟਿਪਜ੍ਜਮਾਨੇ ਅਪਾਯੇਸੁ ਅਪਤਮਾਨੇ ਧਾਰੇਤੀਤਿ ਧਮ੍ਮੋਤਿ ਸਾਮਞ੍ਞવਚਨੋਪਿ ਧਮ੍ਮ-ਸਦ੍ਦੋ ਸਦ੍ਦਨ੍ਤਰਸਨ੍ਨਿਧਾਨੇਨ ਇਧ ਪਰਿਯਤ੍ਤਿવਿਸੇਸવਿਸਯੋ। ਸਂવਣ੍ਣੀਯਤਿ ਅਤ੍ਥੋ ਏਤਾਯਾਤਿ ਸਂવਣ੍ਣਨਾ, ਅਟ੍ਠਕਥਾ।
1. Abhidhammasaṃvaṇṇanāya atthaṃ saṃvaṇṇetukāmo tassā ādigāthāya tāva payojanasambandhābhidhānapubbaṅgamaṃ atthaṃ niddhārento uḷārajjhāsayānaṃ nisammakārīnaṃ paṭipatti paresaṃ vividhahitasukhanipphādanappayojanāti ācariyassāpi dhammasaṃvaṇṇanāya ādimhi satthari nipaccakārassa antarāyavisosanatthatā viya satthari dhamme ca paresaṃ accantasukhappaṭilābhasaṃvattaniyasaddhāratanuppādanatthatāpi siyāti dassetuṃ ‘‘dhammasaṃvaṇṇanāya’’ntiādimāha. Tattha yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne apāyesu apatamāne dhāretīti dhammoti sāmaññavacanopi dhamma-saddo saddantarasannidhānena idha pariyattivisesavisayo. Saṃvaṇṇīyati attho etāyāti saṃvaṇṇanā, aṭṭhakathā.
ਤਿવਿਧਯਾਨਮੁਖੇਨ વਿਮੁਤ੍ਤਿਧਮ੍ਮਂ ਯਥਾਰਹਮਨੁਸਾਸਤੀਤਿ ਸਤ੍ਥਾ। ਪਣਮਨਂ ਪਣਾਮੋ, ਕਾਯવਾਚਾਚਿਤ੍ਤੇਹਿ ਸਤ੍ਥੁ ਗੁਣਨਿਨ੍ਨਤਾ। ਕਿਰਿਯਾ ਕਰਣਂ, ਪਣਾਮਸ੍ਸ ਕਰਣਂ ਪਣਾਮਕਰਣਂ, વਨ੍ਦਨਾਪਯੋਗੋ। ਸੋ ਚ ਕਿਞ੍ਚਾਪਿ ‘‘ਇਦਾਨਿ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਂ ਪਣਾਮਂ ਕਰੋਨ੍ਤੋ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ‘‘ਤਸ੍ਸ ਪਾਦੇ ਨਮਸ੍ਸਿਤ੍વਾ’’ਤਿਆਦਿਕਸ੍ਸ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਪਣਾਮਭਾવਂ ਦਸ੍ਸੇਸ੍ਸਤਿ, ‘‘ਕਰੁਣਾ વਿਯਾ’’ਤਿਆਦਿਕਸ੍ਸ ਪਨ ਸਬ੍ਬਸ੍ਸ ਥੋਮਨਾવਸੇਨ વੁਤ੍ਤਸ੍ਸਪਿ વਸੇਨ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਸੋ ਹਿ ਸਤ੍ਥੁ ਮਹਾਕਰੁਣਾਦਿਗੁਣવਿਸੇਸਕਿਤ੍ਤਨવਸੇਨ ਪવਤ੍ਤੋ ਮਹਾਕਰੁਣਾਦਿਗੁਣવਿਸੇਸਾવਿਨਾਭਾવਿਨਾ ਸਂવਣ੍ਣਿਯਮਾਨਸਂવਣ੍ਣਨਾਧਮ੍ਮવਿਭਾવਿਤੇਨ ਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਸ੍વਾਕ੍ਖਾਤਭਾવੇਨ ਸ੍વਾਕ੍ਖਾਤਧਮ੍ਮੇ ਸਤ੍ਥਰਿ ਅਨੁਪ੍ਪਨ੍ਨਸਦ੍ਧਾਨਂ ਸਦ੍ਧਾਜਨਨਾਯ, ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਸਦ੍ਧਾਨਞ੍ਚ ਭਿਯ੍ਯੋਭਾવਾਯ ਹੋਤਿ। ਸਤ੍ਥੁਨੋ ਚ ਅવਿਪਰੀਤਧਮ੍ਮਦੇਸਨਭਾવੇਨ ਅવਿਤਥਦੇਸਨਾਭੂਤੇ ਧਮ੍ਮੇਤਿ ਏਤੇਨ ਸਤ੍ਥੁਨੋ ਮਹਾਕਰੁਣਾਦਿਗੁਣਾਨਂਯੇવ ਚ ਫਲવਿਸੇਸਨਿਪ੍ਫਾਦਨਸਮਤ੍ਥਤਾਯ ਪਸਾਦਾવਹਤਂ ਆਹ। ਧਮ੍ਮੇਨ ਹਿ ਸਤ੍ਥੁਸਿਦ੍ਧਿ, ਸਤ੍ਥਾਰਾ ਚ ਧਮ੍ਮਸਿਦ੍ਧਿ, ਧਮ੍ਮਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾਪਿ ਸਤ੍ਥੁਗੁਣਤਾਯ ਸਤ੍ਥੁਗੁਣવਿਭਾવਨੇਨ ਸਮ੍ਪਜ੍ਜਤੀਤਿ।
Tividhayānamukhena vimuttidhammaṃ yathārahamanusāsatīti satthā. Paṇamanaṃ paṇāmo, kāyavācācittehi satthu guṇaninnatā. Kiriyā karaṇaṃ, paṇāmassa karaṇaṃ paṇāmakaraṇaṃ, vandanāpayogo. So ca kiñcāpi ‘‘idāni adhippetaṃ paṇāmaṃ karonto’’tiādinā ‘‘tassa pāde namassitvā’’tiādikassa adhippetapaṇāmabhāvaṃ dassessati, ‘‘karuṇā viyā’’tiādikassa pana sabbassa thomanāvasena vuttassapi vasena veditabbo. So hi satthu mahākaruṇādiguṇavisesakittanavasena pavatto mahākaruṇādiguṇavisesāvinābhāvinā saṃvaṇṇiyamānasaṃvaṇṇanādhammavibhāvitena dhammassa svākkhātabhāvena svākkhātadhamme satthari anuppannasaddhānaṃ saddhājananāya, uppannasaddhānañca bhiyyobhāvāya hoti. Satthuno ca aviparītadhammadesanabhāvena avitathadesanābhūte dhammeti etena satthuno mahākaruṇādiguṇānaṃyeva ca phalavisesanipphādanasamatthatāya pasādāvahataṃ āha. Dhammena hi satthusiddhi, satthārā ca dhammasiddhi, dhammasampattiyāpi satthuguṇatāya satthuguṇavibhāvanena sampajjatīti.
ਏવਂ ਸਤ੍ਥਰਿ ਪਣਾਮਕਰਣਸ੍ਸ ਏਕਂ ਪਯੋਜਨਂ ਦਸ੍ਸੇਤ੍વਾ ਇਦਾਨਿ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧਂ વਿਭਾવੇਤਿ ‘‘ਤਦੁਭਯਪ੍ਪਸਾਦਾ ਹੀ’’ਤਿਆਦਿਨਾ। ਨ ਹਿ ਸਤ੍ਥਰਿ ਧਮ੍ਮੇ વਾ ਅਪ੍ਪਸਨ੍ਨੋ ਸਂવਣ੍ਣਿਯਮਾਨੇ ਤਦਧਿਗਨ੍ਤਬ੍ਬੇ ਚ ਧਮ੍ਮੇ ਸਮ੍ਮਾ ਪਟਿਪਜ੍ਜਤਿ, ਨਾਪਿ ਸੀਲਾਦਿਅਨੁਪਾਦਾਪਰਿਨਿਬ੍ਬਾਨਨ੍ਤਂ ਮਹਨ੍ਤਂ ਅਤ੍ਥਂ ਸਾਧੇਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਧਮ੍ਮਸਂવਣ੍ਣਨਾਸੁ ਪਰੇਸਂ ਸਮ੍ਮਾਪਟਿਪਤ੍ਤਿਆਕਙ੍ਖਾਯ ਤਥਾਰੂਪਧਮ੍ਮਪਟਿਗ੍ਗਾਹਕੇਹਿ ਚ વਿਨਿਯੋਜਿਤੇਨ ਸਤ੍ਥਰਿ ਧਮ੍ਮੇ ਚ ਪਸਾਦੁਪ੍ਪਾਦਨਂ ਸਤ੍ਥਰਿ ਪਣਾਮਕਰਣਂ વਿਹਿਤਨ੍ਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ।
Evaṃ satthari paṇāmakaraṇassa ekaṃ payojanaṃ dassetvā idāni sambandhaṃ vibhāveti ‘‘tadubhayappasādā hī’’tiādinā. Na hi satthari dhamme vā appasanno saṃvaṇṇiyamāne tadadhigantabbe ca dhamme sammā paṭipajjati, nāpi sīlādianupādāparinibbānantaṃ mahantaṃ atthaṃ sādheti, tasmā dhammasaṃvaṇṇanāsu paresaṃ sammāpaṭipattiākaṅkhāya tathārūpadhammapaṭiggāhakehi ca viniyojitena satthari dhamme ca pasāduppādanaṃ satthari paṇāmakaraṇaṃ vihitanti adhippāyo.
ਭਗવਤੋ ਗੁਣਸਂਕਿਤ੍ਤਨਂ ਤਸ੍ਸ ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਘਾਨਮ੍ਪਿ ਥੋਮਨਾ ਹੋਤਿਯੇવਾਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਰਤਨਤ੍ਤਯਪਣਾਮવਚਨ’’ਨ੍ਤਿ। ਤਥਾ ਚ વਕ੍ਖਤਿ ‘‘ਭਗવਤੋ ਥੋਮਨੇਨੇવਾ’’ਤਿਆਦਿ (ਧ॰ ਸ॰ ਮੂਲਟੀ॰ ੬)। વਕ੍ਖਮਾਨਂ વਾ ‘‘ਸਦ੍ਧਮ੍ਮਞ੍ਚਸ੍ਸ ਪੂਜੇਤ੍વਾ’’ਤਿਆਦਿਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ। વਿਞ੍ਞਾਪਨਤ੍ਥਂ ਪਰੇਸਂ વਿਞ੍ਞੂਨਨ੍ਤਿ વਾ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧਨੀਯਂ। ਅવਿਞ੍ਞੂਨਂ ਅਪ੍ਪਮਾਣਤਾਯ ਅਭਾਜਨਤਾਯ ਚ વਿਞ੍ਞੂਨਂ ਗਹਣਂ। ਤੇ ਹਿ ਬੁਦ੍ਧਾਦੀਸੁ ਸਗਾਰવਸ੍ਸ ਪਮਾਣਭੂਤਤਂ ਜਾਨਨ੍ਤਾ ਤਸ੍ਸ વਚਨਂ ਸੋਤਬ੍ਬਂ ਸਦ੍ਧਾਤਬ੍ਬਂ ਮਞ੍ਞਨ੍ਤਿ, ਸਮ੍ਮਦੇવ ਚ ਨਂ ਅਨੁਤਿਟ੍ਠਨ੍ਤਾ ਤਦਧਿਪ੍ਪਾਯਂ ਪੂਰੇਨ੍ਤਿ। ਇਧਾਪਿ ਪੁਰਿਮਨਯੇਨੇવ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ ਪਸਾਦવਿਞ੍ਞਾਪਨਾਦਿਮੁਖੇਨਪਿ ਸਮ੍ਮਾਪਟਿਪਤ੍ਤਿਆਕਙ੍ਖਾਯ ਪવੇਦਿਤਤ੍ਤਾ।
Bhagavato guṇasaṃkittanaṃ tassa dhammasaṅghānampi thomanā hotiyevāti vuttaṃ ‘‘ratanattayapaṇāmavacana’’nti. Tathā ca vakkhati ‘‘bhagavato thomanenevā’’tiādi (dha. sa. mūlaṭī. 6). Vakkhamānaṃ vā ‘‘saddhammañcassa pūjetvā’’tiādiṃ sandhāya vuttaṃ. Viññāpanatthaṃ paresaṃ viññūnanti vā sambandhanīyaṃ. Aviññūnaṃ appamāṇatāya abhājanatāya ca viññūnaṃ gahaṇaṃ. Te hi buddhādīsu sagāravassa pamāṇabhūtataṃ jānantā tassa vacanaṃ sotabbaṃ saddhātabbaṃ maññanti, sammadeva ca naṃ anutiṭṭhantā tadadhippāyaṃ pūrenti. Idhāpi purimanayeneva sambandho veditabbo pasādaviññāpanādimukhenapi sammāpaṭipattiākaṅkhāya paveditattā.
ਏਤ੍ਥ ਚ ਪਠਮੋ ਅਤ੍ਥવਿਕਪ੍ਪੋ ਸਦ੍ਧਾਨੁਸਾਰੀਨਂ ਪੁਗ੍ਗਲਾਨਂ વਸੇਨ વੁਤ੍ਤੋ, ਦੁਤਿਯੋ ਧਮ੍ਮਾਨੁਸਾਰੀਨਂ। ਪਠਮੋ વਾ ਅਸਂਸਿਦ੍ਧਸਤ੍ਥੁਧਮ੍ਮਾਨਂ વਸੇਨ વੁਤ੍ਤੋ, ਦੁਤਿਯੋ ਸਂਸਿਦ੍ਧਸਤ੍ਥੁਧਮ੍ਮਾਨਂ। ਤਥਾ ਪਠਮੋ ਪਠਮੇ ਰਤਨੇ ਪਣਾਮਕਿਰਿਯਾਦਸ੍ਸਨਪਰੋ, ਦੁਤਿਯੋ ਇਤਰੇਸੁਪੀਤਿ ਅਯਂ વਿਸੇਸੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ।
Ettha ca paṭhamo atthavikappo saddhānusārīnaṃ puggalānaṃ vasena vutto, dutiyo dhammānusārīnaṃ. Paṭhamo vā asaṃsiddhasatthudhammānaṃ vasena vutto, dutiyo saṃsiddhasatthudhammānaṃ. Tathā paṭhamo paṭhame ratane paṇāmakiriyādassanaparo, dutiyo itaresupīti ayaṃ viseso veditabbo.
ਪਣਾਮੋ ਕਰੀਯਤਿ ਏਤਾਯਾਤਿ ਪਣਾਮਕਰਣਂ, ਪਣਾਮਕਿਰਿਯਾਭਿਨਿਪ੍ਫਾਦਿਕਾ ਚੇਤਨਾ। ਸਾ ਹਿ ਖੇਤ੍ਤਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਆਚਰਿਯਸ੍ਸ ਚ ਅਜ੍ਝਾਸਯਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਦਿਟ੍ਠਧਮ੍ਮવੇਦਨੀਯਭੂਤਾ ਯਥਾਲਦ੍ਧਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਨਿਮਿਤ੍ਤਕਸ੍ਸ ਕਮ੍ਮਸ੍ਸ ਬਲਾਨੁਪ੍ਪਦਾਨવਸੇਨ ਪੁਰਿਮਕਮ੍ਮਨਿਪ੍ਫਨ੍ਨਸ੍ਸ વਿਪਾਕਸਨ੍ਤਾਨਸ੍ਸ ਅਨ੍ਤਰਾ વੇਮਜ੍ਝੇ ਆਯਨ੍ਤਿ ਆਪਤਨ੍ਤੀਤਿ ਅਨ੍ਤਰਾਯਾਤਿ ਲਦ੍ਧਨਾਮਾਨਂ ਰੋਗਾਦਿਅਨਤ੍ਥਾਨਂ વਿਧਾਯਕਸ੍ਸ ਉਪਪੀਲ਼ਕਸ੍ਸ ਉਪਚ੍ਛੇਦਕਸ੍ਸ વਾ ਕਮ੍ਮਸ੍ਸ વਿਦ੍ਧਂਸਨਸਮਤ੍ਥੋ ਪੁਞ੍ਞਾਤਿਸਯੋਤਿ ਇਮਮਤ੍ਥਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ ‘‘ਰਤਨਤ੍ਤਯਪਣਾਮ…ਪੇ॰… વਿਸੇਸਭਾવਤੋ’’ਤਿ। ਏવਞ੍ਚ ਕਤ੍વਾ ਰਾਗਾਦਿਪਰਿਯੁਟ੍ਠਾਨਾਭਾવવਚਨੇਨ ਅਨ੍ਤਰਾਯਸ੍ਸ ਕਾਰਣਭੂਤਾਯ ਪਯੋਗવਿਪਤ੍ਤਿਯਾ ਅਭਾવਸ੍ਸ, ਅਤ੍ਥਲਾਭਾਦਿવਚਨੇਨ ਅਨਨ੍ਤਰਾਯਤਾਹੇਤੁਭੂਤਾਯ ਪਯੋਗਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਸਬ੍ਭਾવਸ੍ਸ, ‘‘ਸਬ੍ਯਾਪਜ੍ਝਾਯ ਪਜਾਯ ਅਬ੍ਯਾਪਜ੍ਝੋ વਿਹਰਤੀ’’ਤਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੬.੧੦; ੧੧.੧੧) વਚਨੇਨ ਦਿਟ੍ਠੇવ ਧਮ੍ਮੇ ਸੁਖવਿਹਾਰਿਤਾਯ ਚ ਪਕਾਸਨਂ ਮਹਾਨਾਮਸੁਤ੍ਤਂਯੇવ ਉਦਾਹਟਂ।
Paṇāmo karīyati etāyāti paṇāmakaraṇaṃ, paṇāmakiriyābhinipphādikā cetanā. Sā hi khettasampattiyā ācariyassa ca ajjhāsayasampattiyā diṭṭhadhammavedanīyabhūtā yathāladdhasampattinimittakassa kammassa balānuppadānavasena purimakammanipphannassa vipākasantānassa antarā vemajjhe āyanti āpatantīti antarāyāti laddhanāmānaṃ rogādianatthānaṃ vidhāyakassa upapīḷakassa upacchedakassa vā kammassa viddhaṃsanasamattho puññātisayoti imamatthaṃ dasseti ‘‘ratanattayapaṇāma…pe… visesabhāvato’’ti. Evañca katvā rāgādipariyuṭṭhānābhāvavacanena antarāyassa kāraṇabhūtāya payogavipattiyā abhāvassa, atthalābhādivacanena anantarāyatāhetubhūtāya payogasampattiyā sabbhāvassa, ‘‘sabyāpajjhāya pajāya abyāpajjho viharatī’’ti (a. ni. 6.10; 11.11) vacanena diṭṭheva dhamme sukhavihāritāya ca pakāsanaṃ mahānāmasuttaṃyeva udāhaṭaṃ.
ਗੁਣવਿਸੇਸਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥਨ੍ਤਿ ਏਤੇਨ ਸਤਿਪਿ ਕਾਯਮਨੋਪਣਾਮਾਨਂ ਅਨ੍ਤਰਾਯવਿਸੋਸਨਸਮਤ੍ਥਭਾવੇ ਤੇਹਿ ਪਣਾਮવਿਸਯਸ੍ਸ ਪਣਾਮਾਰਹਭਾવવਿਭਾવਨੇਨ ਸਾਤਿਸਯੋ વਚੀਪਣਾਮੋ વਿਹਿਤੋਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਗੁਣવਿਸੇਸવਾ ਹੀਤਿਆਦਿਨਾ ਆਚਰਿਯਸ੍ਸ ਯੁਤ੍ਤਪਤ੍ਤਕਾਰਿਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਦੇਸਨਾ વਿਨਯਪਿਟਕੇਤਿ ਏਤ੍ਥ ਨਨੁ વਿਨਯਪਿਟਕਸ੍ਸਪਿ ਦੇਸਨਾਭਾવਤੋ ਦੇਸਨਾવਿਨਯਪਿਟਕਾਨਂ ਭੇਦવਚਨਂ ਨ ਯੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ? ਨੋ ਨ ਯੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਤੀਸੁਪਿ ਚੇਤੇਸੁ ਏਤੇ ਧਮ੍ਮਤ੍ਥਦੇਸਨਾਪਟਿવੇਧਾ’’ਤਿ (ਧ॰ ਸ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ਨਿਦਾਨਕਥਾ; ਦੀ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧.ਪਠਮਮਹਾਸਙ੍ਗੀਤਿਕਥਾ; ਪਾਰਾ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧.ਪਠਮਮਹਾਸਙ੍ਗੀਤਿਕਥਾ) ਏਤ੍ਥ વਿਯ ਸਮੁਦਾਯਦੇਸਨਾਯ ਅવਯવਦੇਸਨਾਨਂ ਆਧਾਰਭਾવਤੋ। ਦੇਸਨਾਕਾਲੇ વਾ ਮਨਸਾ વવਤ੍ਥਾਪਿਤਾਯ વਿਨਯਤਨ੍ਤਿਯਾ વਿਨਯਪਿਟਕਭਾવਤੋ ਤਦਤ੍ਥਪਞ੍ਞਾਪਨਸ੍ਸ ਚ ਦੇਸਨਾਭਾવਤੋ ਭੇਦવਚਨਂ। ਅਥ વਾ ਦੇਸੀਯਤਿ ਏਤੇਨਾਤਿ ਦੇਸਨਾ, ਦੇਸਨਾਸਮੁਟ੍ਠਾਪਕੋ ਚਿਤ੍ਤੁਪ੍ਪਾਦੋ, ਤਸ੍ਸ ਚ વਿਨਯਪਿਟਕવਿਸਯੋ ਕਰੁਣਾਪੁਬ੍ਬਙ੍ਗਮੋ ਚ ਸੋਤਿ ਏવਮੇਤ੍ਥ ਭੇਦવਚਨੋਪਪਤ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾ। ਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਪਿਟਕੇਤਿਆਦੀਸੁਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ।
Guṇavisesadassanatthanti etena satipi kāyamanopaṇāmānaṃ antarāyavisosanasamatthabhāve tehi paṇāmavisayassa paṇāmārahabhāvavibhāvanena sātisayo vacīpaṇāmo vihitoti dasseti. Guṇavisesavā hītiādinā ācariyassa yuttapattakāritaṃ dasseti. Desanā vinayapiṭaketi ettha nanu vinayapiṭakassapi desanābhāvato desanāvinayapiṭakānaṃ bhedavacanaṃ na yuttanti? No na yuttaṃ ‘‘tīsupi cetesu ete dhammatthadesanāpaṭivedhā’’ti (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; dī. ni. aṭṭha. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathā; pārā. aṭṭha. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathā) ettha viya samudāyadesanāya avayavadesanānaṃ ādhārabhāvato. Desanākāle vā manasā vavatthāpitāya vinayatantiyā vinayapiṭakabhāvato tadatthapaññāpanassa ca desanābhāvato bhedavacanaṃ. Atha vā desīyati etenāti desanā, desanāsamuṭṭhāpako cittuppādo, tassa ca vinayapiṭakavisayo karuṇāpubbaṅgamo ca soti evamettha bhedavacanopapatti daṭṭhabbā. Suttantapiṭaketiādīsupi eseva nayo.
ਕਥਂ ਪਨ ਭਗવਤੋ ਦੇਸਨਾ વਿਨਯਪਿਟਕੇ ਕਰੁਣਾਪ੍ਪਧਾਨਾ, ਸੁਤ੍ਤਾਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕੇਸੁ ਚ ਪਞ੍ਞਾਕਰੁਣਾਪਞ੍ਞਾਪ੍ਪਧਾਨਾਤਿ વਿਞ੍ਞਾਯਤੀਤਿ? ਯਤੋ ਉਕ੍ਕਂਸਪਰਿਯਨ੍ਤਗਤਹਿਰੋਤ੍ਤਪ੍ਪੋਪਿ ਭਗવਾ ਲੋਕਿਯਸਾਧੁਜਨੇਹਿਪਿ ਪਰਿਹਰਿਤਬ੍ਬਾਨਿ ‘‘ਸਿਖਰਣੀ’’ਤਿਆਦੀਨਿ વਚਨਾਨਿ ਯਥਾਪਰਾਧਞ੍ਚ ਗਰਹવਚਨਾਨਿ વਿਨਯਪਿਟਕਦੇਸਨਾਯਂ ਮਹਾਕਰੁਣਾਸਞ੍ਚੋਦਿਤਮਾਨਸੋ ਮਹਾਪਰਿਸਮਜ੍ਝੇ ਅਭਾਸਿ, ਤਂਤਂਸਿਕ੍ਖਾਪਦਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿਕਾਰਣਾਪੇਕ੍ਖਾਯ વੇਰਞ੍ਜਾਦੀਸੁ ਸਾਰੀਰਿਕਞ੍ਚ ਖੇਦਮਨੁਭੋਸਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਕਿਞ੍ਚਾਪਿ ਭੂਮਨ੍ਤਰਪਚ੍ਚਯਾਕਾਰਸਮਯਨ੍ਤਰਕਥਾਨਂ વਿਯ વਿਨਯਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿਯਾਪਿ ਸਮੁਟ੍ਠਾਪਿਕਾ ਪਞ੍ਞਾ ਅਨਞ੍ਞਸਾਧਾਰਣਤਾਯ ਅਤਿਸਯਕਿਚ੍ਚવਤੀ, ਤਤੋਪਿ ਕਰੁਣਾਯ ਕਿਚ੍ਚਂ ਅਧਿਕਨ੍ਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੇਨ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘વਿਨਯਪਿਟਕੇ ਕਰੁਣਾਪ੍ਪਧਾਨਾ’’ਤਿ। ਕਰੁਣਾਬ੍ਯਾਪਾਰਾਧਿਕਤਾਯ ਹਿ ਦੇਸਨਾਯ ਕਰੁਣਾਪ੍ਪਧਾਨਤਾ, ਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਦੇਸਨਾਯ ਮਹਾਕਰੁਣਾਸਮਾਪਤ੍ਤਿਬਹੁਲੋ વੇਨੇਯ੍ਯਸਨ੍ਤਾਨੇਸੁ ਤਦਜ੍ਝਾਸਯਾਨੁਲੋਮੇਨ ਗਮ੍ਭੀਰਮਤ੍ਥਪਦਂ ਪਤਿਟ੍ਠਪੇਸੀਤਿ ਕਰੁਣਾਪਞ੍ਞਾਪ੍ਪਧਾਨਤਾ, ਅਭਿਧਮ੍ਮਦੇਸਨਾਯ ਪਨ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਸ੍ਸ વਿਸਯਭਾવਪ੍ਪਹੋਨਕੋ ਰੂਪਾਰੂਪਪਰਿਚ੍ਛੇਦੋ ਧਮ੍ਮਸਭਾવਾਨੁਰੋਧੇਨ ਪવਤ੍ਤਿਤੋਤਿ ਪਞ੍ਞਾਪ੍ਪਧਾਨਤਾ। ਤੇਨੇવ ਚ ਕਾਰਣੇਨਾਤਿਆਦਿਨਾ ਦੇਸਨਾਨੁਰੂਪਤਂਤਂਸਂવਣ੍ਣਨਾਯ ਥੋਮਨਾ ਆਚਰਿਯਸ੍ਸ ਪਕਤੀਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ।
Kathaṃ pana bhagavato desanā vinayapiṭake karuṇāppadhānā, suttābhidhammapiṭakesu ca paññākaruṇāpaññāppadhānāti viññāyatīti? Yato ukkaṃsapariyantagatahirottappopi bhagavā lokiyasādhujanehipi pariharitabbāni ‘‘sikharaṇī’’tiādīni vacanāni yathāparādhañca garahavacanāni vinayapiṭakadesanāyaṃ mahākaruṇāsañcoditamānaso mahāparisamajjhe abhāsi, taṃtaṃsikkhāpadapaññattikāraṇāpekkhāya verañjādīsu sārīrikañca khedamanubhosi, tasmā kiñcāpi bhūmantarapaccayākārasamayantarakathānaṃ viya vinayapaññattiyāpi samuṭṭhāpikā paññā anaññasādhāraṇatāya atisayakiccavatī, tatopi karuṇāya kiccaṃ adhikanti adhippāyena vuttaṃ ‘‘vinayapiṭake karuṇāppadhānā’’ti. Karuṇābyāpārādhikatāya hi desanāya karuṇāppadhānatā, suttantadesanāya mahākaruṇāsamāpattibahulo veneyyasantānesu tadajjhāsayānulomena gambhīramatthapadaṃ patiṭṭhapesīti karuṇāpaññāppadhānatā, abhidhammadesanāya pana sabbaññutaññāṇassa visayabhāvappahonako rūpārūpaparicchedo dhammasabhāvānurodhena pavattitoti paññāppadhānatā. Teneva ca kāraṇenātiādinā desanānurūpataṃtaṃsaṃvaṇṇanāya thomanā ācariyassa pakatīti dasseti.
ਕੁਸਲਾ ਰੂਪਂ ਚਕ੍ਖੁਮਾ ਦਸ ਦਾਲ਼ਿਮਾਦਿ ਸਮੂਹવਸੇਨ ਅਤ੍ਥਾਨવਬੋਧਨਤ੍ਥੋ વਿਯ ਅਤ੍ਥਾવਬੋਧਨਤ੍ਥੋ ਹਿ ਸਦ੍ਦਪ੍ਪਯੋਗੋ ਅਤ੍ਤਪਰਾਧੀਨੋ ਕੇવਲੋ ਅਤ੍ਥਪਦਤ੍ਥਕੋ, ਸੋ ਪਦਤ੍ਥવਿਪਰਿਯੇਸਕਾਰਿਨਾ ਇਤਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਸਦ੍ਦਪਦਤ੍ਥਕੋ ਜਾਯਤੀਤਿ ਆਹ ‘‘ਕਰੁਣਾ વਿਯਾਤਿ ਨਿਦਸ੍ਸਨવਚਨ’’ਨ੍ਤਿ। ਨਿਦਸ੍ਸਨਞ੍ਹਿ ਨਾਮ ਨਿਦਸ੍ਸਿਤਬ੍ਬਧਮ੍ਮੇ ਤੇਨ ਚ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੇ ਸਤਿ ਹੋਤਿ, ਨਾਞ੍ਞਥਾਤਿ ਤਸ੍ਸ ਨਿਦਸ੍ਸਨਭਾવਂ વਿਭਾવੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਯਸ੍ਸ ਯਥਾ…ਪੇ॰… ਪવਤ੍ਤਿਤ੍ਥਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ’’ਤਿ।
Kusalā rūpaṃ cakkhumā dasa dāḷimādi samūhavasena atthānavabodhanattho viya atthāvabodhanattho hi saddappayogo attaparādhīno kevalo atthapadatthako, so padatthavipariyesakārinā iti-saddena saddapadatthako jāyatīti āha ‘‘karuṇā viyāti nidassanavacana’’nti. Nidassanañhi nāma nidassitabbadhamme tena ca sambandhe sati hoti, nāññathāti tassa nidassanabhāvaṃ vibhāvento āha ‘‘yassa yathā…pe… pavattitthāti attho’’ti.
‘‘ਤਤ੍ਥ ਕਰੁਣਾ વਿਯਾਤਿ ਨਿਦਸ੍ਸਨવਚਨ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਨਾ ਨਿਦਸ੍ਸਨਨਿਦਸ੍ਸਿਤਬ੍ਬਧਮ੍ਮਾਨਂ ਆਧਾਰવਿਸਯਬ੍ਯਾਪਾਰੇਹਿ ਸવਿਸੇਸਨੇਹਿ ਸਹ ਪਕਾਸਨવਸੇਨ ਗਾਥਾਯ ਅਤ੍ਥਤਤ੍વਂ ਦਸ੍ਸੇਤ੍વਾ ਅવਯવਭੇਦવਸੇਨ ਅਤ੍ਥਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਕਿਰਤੀਤਿ ਕਰੁਣਾ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਤ੍ਥ ਨਿਚ੍ਛਨ੍ਦਰਾਗਾਨਂ ਭੂਤਪੁਬ੍ਬਗਤਿਯਾ વਾ ਸਤ੍ਤਤਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਏਕਸ੍ਸਪਿ ਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਅਨੇਕਸਾਮਞ੍ਞਾਕਾਰવਨ੍ਤਤਾਯ ‘‘ਯਥਾਸਭਾવਂ ਪਕਾਰੇਹੀ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਥਾ ਹਿ વੁਤ੍ਤਂ – ‘‘ਸਬ੍ਬੇ ਧਮ੍ਮਾ ਸਬ੍ਬਾਕਾਰੇਨਾ’’ਤਿ (ਮਹਾਨਿ॰ ੧੫੬; ਚੂਲ਼ਨਿ॰ ਮੋਘਰਾਜਮਾਣવਪੁਚ੍ਛਾਨਿਦ੍ਦੇਸ ੮੫; ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੩.੫) ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਅਞ੍ਞੇਯ੍ਯਤ੍ਤਂ ਪਟਿਕ੍ਖਿਪਤਿ ਞਾਤੁਂ ਅਸਕ੍ਕੁਣੇਯ੍ਯਤ੍ਤਾਭਾવਤੋ। ਏਤੇਨ ਤਸ੍ਸਾ ਪਞ੍ਞਾਯ ਅਕਿਚ੍ਛવੁਤ੍ਤਿਤਂ ਆਹ। ਯਥੇવ ਹਿ ‘‘ਞੇਯ੍ਯੇਸੁ ਸਬ੍ਬੇਸੁ ਪવਤ੍ਤਿਤ੍ਥਾ’’ਤਿ ਏਤ੍ਤਾવਤਾ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਤ੍ਥੇ ਸਿਦ੍ਧੇ ਤੇਸਂ ਅਤ੍ਤਤ੍ਤਨਿਯਤਾવਿਰਹਸਂਸੂਚਨਤ੍ਥਂ ਪਰੇਸਂ ਸਤ੍ਤਾਦਿਮਿਚ੍ਛਾਗਾਹਪਟਿਸੇਧਨੇਨ ਧਮ੍ਮ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਞੇਯ੍ਯਾ વਿਸੇਸਿਤਬ੍ਬਾ, ਏવਂ ‘‘ਧਮ੍ਮੇਸੁ ਸਬ੍ਬੇਸੁ ਪવਤ੍ਤਿਤ੍ਥਾ’’ਤਿ ਏਤ੍ਤਾવਤਾ ਚ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਤ੍ਥੇ ਸਿਦ੍ਧੇ ਧਮ੍ਮੇਸੁ ਤਸ੍ਸਾ ਪਞ੍ਞਾਯ ਆਕਙ੍ਖਪ੍ਪਟਿਬਦ੍ਧਤਾਯ ਅਕਿਚ੍ਛવੁਤ੍ਤਿਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ਅਞ੍ਞੇਯ੍ਯਤ੍ਤਪਟਿਸੇਧਨੇਨ ਞੇਯ੍ਯ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਧਮ੍ਮਾ વਿਸੇਸਿਤਾਤਿ। ਞੇਯ੍ਯਧਮ੍ਮ-ਸਦ੍ਦਾ ਨੀਲੁਪ੍ਪਲਸਦ੍ਦਾ વਿਯ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਂ ਭੇਦਾਭੇਦਯੁਤ੍ਤਾਤਿ ‘‘ਞੇਯ੍ਯਾ ਚ ਤੇ ਧਮ੍ਮਾ ਚਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਯਾ ਯਾਤਿ ਯਥਾ-ਸਦ੍ਦਸ੍ਸਤ੍ਥਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਬ੍ਯਾਪਨਿਚ੍ਛਾਯਞ੍ਹਿ ਅਯਂ ਯਥਾ-ਸਦ੍ਦੋ, ਤਪ੍ਪਭੇਦਾ ਪਞ੍ਞਾ ਪવਤ੍ਤਿਤ੍ਥਾਤਿ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋਤਿ।
‘‘Tattha karuṇā viyāti nidassanavacana’’ntiādinā nidassananidassitabbadhammānaṃ ādhāravisayabyāpārehi savisesanehi saha pakāsanavasena gāthāya atthatatvaṃ dassetvā avayavabhedavasena atthaṃ dassetuṃ ‘‘kiratīti karuṇā’’tiādi vuttaṃ. Tattha nicchandarāgānaṃ bhūtapubbagatiyā vā sattatā veditabbā. Ekassapi dhammassa anekasāmaññākāravantatāya ‘‘yathāsabhāvaṃ pakārehī’’ti vuttaṃ. Tathā hi vuttaṃ – ‘‘sabbe dhammā sabbākārenā’’ti (mahāni. 156; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85; paṭi. ma. 3.5) dhammānaṃ aññeyyattaṃ paṭikkhipati ñātuṃ asakkuṇeyyattābhāvato. Etena tassā paññāya akicchavuttitaṃ āha. Yatheva hi ‘‘ñeyyesu sabbesu pavattitthā’’ti ettāvatā adhippetatthe siddhe tesaṃ attattaniyatāvirahasaṃsūcanatthaṃ paresaṃ sattādimicchāgāhapaṭisedhanena dhamma-saddena ñeyyā visesitabbā, evaṃ ‘‘dhammesu sabbesu pavattitthā’’ti ettāvatā ca adhippetatthe siddhe dhammesu tassā paññāya ākaṅkhappaṭibaddhatāya akicchavuttitaṃ dassetuṃ aññeyyattapaṭisedhanena ñeyya-saddena dhammā visesitāti. Ñeyyadhamma-saddā nīluppalasaddā viya aññamaññaṃ bhedābhedayuttāti ‘‘ñeyyā ca te dhammā cā’’ti vuttaṃ. Yā yāti yathā-saddassatthaṃ dasseti. Byāpanicchāyañhi ayaṃ yathā-saddo, tappabhedā paññā pavattitthāti sambandhoti.
ਭਗવਤਿ ਪવਤ੍ਤਾવਾਤਿ ਇਦਂ ਯੇਭੁਯ੍ਯੇਨ ਉਪਮਾਨੋਪਮੇਯ੍ਯਤ੍ਥਾਨਂ ਭਿਨ੍ਨਾਧਾਰਤਾਯ ਭਿਨ੍ਨਾਧਾਰਸ੍ਸ ਚ ਉਪਮਾਨਤ੍ਥਸ੍ਸ ਇਧ ਅਸਮ੍ਭવਤੋ વੁਤ੍ਤਂ। ਭਗવਤੋ ਕਰੁਣਾਯ ਅਞ੍ਞੇਹਿ ਅਸਾਧਾਰਣਭਾવੋ ਸਤ੍ਤੇ ਸਂਸਾਰਦੁਕ੍ਖਤੋ ਉਦ੍ਧਰਿਤ੍વਾ ਅਚ੍ਚਨ੍ਤਸੁਖੇ ਨਿਬ੍ਬਾਨੇ ਪਤਿਟ੍ਠਪੇਤੁਂ ਅਤ੍ਤਨੋ ਸਰੀਰਜੀવਿਤਪਰਿਚ੍ਚਾਗੇਨਪਿ ਏਕਨ੍ਤਹਿਤਜ੍ਝਾਸਯਤਾવਸੇਨ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ, ਯਤੋ વਿਨੇਯ੍ਯਾਨਂ ਕੋਸੋਹਿਤવਤ੍ਥਗੁਯ੍ਹਪਹੂਤਜਿવ੍ਹਾવਿਦਂਸਨਮ੍ਪਿ ਕਤਂ, ਯਞ੍ਚ ਯਦਿਮੇ ਸਤ੍ਤਾ ਜਾਨੇਯ੍ਯੁਂ, ਭਗવਤੋ ਸਾਸਨੇਨ ਰਹਦਮਿવ ਸੀਤਲਂ ਸਮ੍ਪਜ੍ਜਲਿਤਂ ਅਗ੍ਗਿਕ੍ਖਨ੍ਧਮ੍ਪਿ ਸਮੋਗਾਹੇਯ੍ਯ। ਅਞ੍ਞੇਸਂ ਪਸ੍ਸਨ੍ਤਾਨਨ੍ਤਿ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ। ਉਦ੍ਧਟਾਤਿ ਪਦਂ ਅਪੇਕ੍ਖਿਤ੍વਾ ਮਹੋਘਪਕ੍ਖਨ੍ਦਾਨਂ ਸਤ੍ਤਾਨਨ੍ਤਿ ਕਮ੍ਮਤ੍ਥੇ ਸਾਮਿવਚਨਂ। ਅਯਞ੍ਹੇਤ੍ਥ ਸਙ੍ਖੇਪਤ੍ਥੋ – ਕਾਮਾਦਿਮਹੋਘਪਕ੍ਖਨ੍ਦੇ ਸਤ੍ਤੇ ਤਤੋ ਉਦ੍ਧਟਾ ਨਤ੍ਥਞ੍ਞੋ ਕੋਚਿ ਮਂ ਠਪੇਤ੍વਾਤਿ ਪਸ੍ਸਤੋ ਯਥਾ ਭਗવਤੋ ਕਰੁਣਾਯ ਆવਿਸਨਂ ਹੋਤਿ, ਨ ਏવਂ ਅਞ੍ਞੇਸਂ ਤਥਾਦਸ੍ਸਨਸ੍ਸੇવ ਅਭਾવਤੋ। ਅਥ વਾ ਅਞ੍ਞੇਸਂ ਪਸ੍ਸਨ੍ਤਾਨਨ੍ਤਿ ਯਦਿਪਿ ਪਰੇ ਪਸ੍ਸੇਯ੍ਯੁਂ, ਤਥਾਪਿ ਨ ਤੇਸਂ ਭਗવਤੋ વਿਯ ਕਰੁਣੋਕ੍ਕਮਨਂ ਅਤ੍ਥਿ ਅਪ੍ਪਟਿਪਤ੍ਤਿਤੋ ਅਤ੍ਤਹਿਤਮਤ੍ਤਪਟਿਪਤ੍ਤਿਤੋ ਚਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ।
Bhagavati pavattāvāti idaṃ yebhuyyena upamānopameyyatthānaṃ bhinnādhāratāya bhinnādhārassa ca upamānatthassa idha asambhavato vuttaṃ. Bhagavato karuṇāya aññehi asādhāraṇabhāvo satte saṃsāradukkhato uddharitvā accantasukhe nibbāne patiṭṭhapetuṃ attano sarīrajīvitapariccāgenapi ekantahitajjhāsayatāvasena veditabbo, yato vineyyānaṃ kosohitavatthaguyhapahūtajivhāvidaṃsanampi kataṃ, yañca yadime sattā jāneyyuṃ, bhagavato sāsanena rahadamiva sītalaṃ sampajjalitaṃ aggikkhandhampi samogāheyya. Aññesaṃ passantānanti sambandho. Uddhaṭāti padaṃ apekkhitvā mahoghapakkhandānaṃ sattānanti kammatthe sāmivacanaṃ. Ayañhettha saṅkhepattho – kāmādimahoghapakkhande satte tato uddhaṭā natthañño koci maṃ ṭhapetvāti passato yathā bhagavato karuṇāya āvisanaṃ hoti, na evaṃ aññesaṃ tathādassanasseva abhāvato. Atha vā aññesaṃ passantānanti yadipi pare passeyyuṃ, tathāpi na tesaṃ bhagavato viya karuṇokkamanaṃ atthi appaṭipattito attahitamattapaṭipattito cāti attho.
ਅਨਾવਰਣਾ ਤੀਸੁ ਕਾਲੇਸੁ ਸਬ੍ਬਤ੍ਥ ਅਪ੍ਪਟਿਹਤવੁਤ੍ਤਿਤਾਯ, ਅਸਾਧਾਰਣਾ ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮਾਨਂ ਨਿਰવਸੇਸਹੇਤੁਪਚ੍ਚਯਪਰਿਗ੍ਗਹવਸੇਨ ਤੇਸਞ੍ਚ ਸਭਾવਕਿਚ੍ਚਾਦਿਅવਤ੍ਥਾવਿਸੇਸਾਦਿਪਰਿਜਾਨਨੇਨ ਆਯੂਹਨવੇਲਾਯਮੇવ ਤਂਤਂਕਮ੍ਮਾਨਂ ਤਂਤਂਫਲવਿਸੇਸਹੀਨਮਜ੍ਝਿਮਪਣੀਤਾਦਿવਿਭਾਗਸ੍ਸ ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਬਦ੍ਧੇਸੁ ਅਨਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਬਦ੍ਧੇਸੁ ਚ ਅਤਿਸੁਖੁਮਤਿਰੋਹਿਤવਿਦੂਰવੁਤ੍ਤਿਅਤੀਤਾਨਾਗਤਾਦਿਭੇਦਭਿਨ੍ਨਾਨਂ ਰੂਪਧਮ੍ਮਾਨਂ ਤਂਤਂਕਾਰਣਸਮવਾਯવਿਭਾવਨੇਨੇવ ਤਂਤਂਫਲੇਸੁ વਣ੍ਣਸਣ੍ਠਾਨਗਨ੍ਧਰਸਫਸ੍ਸਾਦਿવਿਸੇਸਸ੍ਸ ਨਿਰવਸੇਸਤੋ ਪਟਿવਿਜ੍ਝਨੇਨ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਅਯਞ੍ਚ ਅਤ੍ਥੋ ਭਗવਤੋ ਅਨੇਕਧਾਤੁਨਾਨਾਧਾਤੁਲੋਕਂ ਯਥਾਭੂਤਂ ਞਾਣਾਦਿવਸੇਨ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਯਥਾ ਚ ਪਸ੍ਸਨ੍ਤਸ੍ਸਾਤਿ ਇਦਂ ਰਾਗਗ੍ਗਿਆਦੀਹਿ ਲੋਕਸਨ੍ਨਿવਾਸਸ੍ਸ ਆਦਿਤ੍ਤਤਾਦਿਆਕਾਰਦਸ੍ਸਨਂ ਭਗવਤੋ ਮਹਾਕਰੁਣੋਕ੍ਕਮਨੁਪਾਯਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਂ ਪਨ ਬਹੁਕੇਹਿ ਆਕਾਰੇਹਿ ਪਸ੍ਸਨ੍ਤਾਨਂ ਬੁਦ੍ਧਾਨਂ ਭਗવਨ੍ਤਾਨਂ ਸਤ੍ਤੇਸੁ ਮਹਾਕਰੁਣਾ ਓਕ੍ਕਮਤਿ। ‘‘ਆਦਿਤ੍ਤੋ ਲੋਕਸਨ੍ਨਿવਾਸੋ…ਪੇ॰… ਉਯ੍ਯੁਤ੍ਤੋ…ਪੇ॰… ਪਯਾਤੋ…ਪੇ॰… ਕੁਮ੍ਮਗ੍ਗਪ੍ਪਟਿਪਨ੍ਨੋ…ਪੇ॰… ਉਪਨੀਯਤਿ ਲੋਕੋ ਅਧੁવੋ…ਪੇ॰… ਅਤਾਣੋ ਲੋਕੋ ਅਨਭਿਸ੍ਸਰੋ…ਪੇ॰… ਅਸ੍ਸਕੋ ਲੋਕੋ ਸਬ੍ਬਂ ਪਹਾਯ ਗਮਨੀਯਂ…ਪੇ॰… ਊਨੋ ਲੋਕੋ ਅਤਿਤ੍ਤੋ ਤਣ੍ਹਾਦਾਸੋਤਿ ਪਸ੍ਸਨ੍ਤਾਨਂ ਬੁਦ੍ਧਾਨਂ ਭਗવਨ੍ਤਾਨਂ ਸਤ੍ਤੇਸੁ ਮਹਾਕਰੁਣਾ ਓਕ੍ਕਮਤੀ’’ਤਿਆਦਿਨਾ (ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੧.੧੧੭) ਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਮਗ੍ਗੇ ਪਰੋਸਤਂ ਆਕਾਰੇਹਿ ਦਸ੍ਸਿਤਨ੍ਤਿ ਗਨ੍ਥવਿਤ੍ਥਾਰਂ ਪਰਿਹਰਿਤੁਂ ਸਂવਣ੍ਣਯਿਤੁਞ੍ਚ ਉਪਾਯਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ਆਹ ‘‘ਤਂ ਸਬ੍ਬਂ ਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਮਗ੍ਗੇ ਮਹਾਕਰੁਣਾਞਾਣવਿਭਙ੍ਗવਸੇਨ ਜਾਨਿਤਬ੍ਬ’’ਨ੍ਤਿ। ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਪਰੋਪਰਿਯਤ੍ਤਆਸਯਾਨੁਸਯ ਯਮਕਪਾਟਿਹਾਰਿਯ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਾਨਾવਰਣਞਾਣਾਨਿ ਸੇਸਾਸਾਧਾਰਣਞਾਣਾਨਿ। ਤੇਸਮ੍ਪਿ ਹਿ વਿਭਙ੍ਗੋ ‘‘ਇਧ ਤਥਾਗਤੋ ਸਤ੍ਤੇ ਪਸ੍ਸਤਿ ਅਪ੍ਪਰਜਕ੍ਖੇ’’ਤਿਆਦਿਨਾ (ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੧.੧੧੧) ਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਮਗ੍ਗੇ ਨਾਨਪ੍ਪਕਾਰੇਨ ਦਸ੍ਸਿਤੋਤਿ ਪੁਰਿਮਨਯੇਨੇવ ਅਤਿਦਿਸਤਿ। ਆਦਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਤਤ੍ਥ વਿਭਤ੍ਤਾਨਂ ਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਸਚ੍ਚਞਾਣਾਦੀਨਂ ਸਙ੍ਗਹੋ ਕਤੋਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ।
Anāvaraṇā tīsu kālesu sabbattha appaṭihatavuttitāya, asādhāraṇā sabbadhammānaṃ niravasesahetupaccayapariggahavasena tesañca sabhāvakiccādiavatthāvisesādiparijānanena āyūhanavelāyameva taṃtaṃkammānaṃ taṃtaṃphalavisesahīnamajjhimapaṇītādivibhāgassa indriyabaddhesu anindriyabaddhesu ca atisukhumatirohitavidūravuttiatītānāgatādibhedabhinnānaṃ rūpadhammānaṃ taṃtaṃkāraṇasamavāyavibhāvaneneva taṃtaṃphalesu vaṇṇasaṇṭhānagandharasaphassādivisesassa niravasesato paṭivijjhanena veditabbā. Ayañca attho bhagavato anekadhātunānādhātulokaṃ yathābhūtaṃ ñāṇādivasena veditabbo. Yathā ca passantassāti idaṃ rāgaggiādīhi lokasannivāsassa ādittatādiākāradassanaṃ bhagavato mahākaruṇokkamanupāyaṃ sandhāya vuttaṃ. Taṃ pana bahukehi ākārehi passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati. ‘‘Āditto lokasannivāso…pe… uyyutto…pe… payāto…pe… kummaggappaṭipanno…pe… upanīyati loko adhuvo…pe… atāṇo loko anabhissaro…pe… assako loko sabbaṃ pahāya gamanīyaṃ…pe… ūno loko atitto taṇhādāsoti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamatī’’tiādinā (paṭi. ma. 1.117) paṭisambhidāmagge parosataṃ ākārehi dassitanti ganthavitthāraṃ pariharituṃ saṃvaṇṇayituñca upāyaṃ dassetuṃ āha ‘‘taṃ sabbaṃ paṭisambhidāmagge mahākaruṇāñāṇavibhaṅgavasena jānitabba’’nti. Indriyaparopariyattaāsayānusaya yamakapāṭihāriya sabbaññutānāvaraṇañāṇāni sesāsādhāraṇañāṇāni. Tesampi hi vibhaṅgo ‘‘idha tathāgato satte passati apparajakkhe’’tiādinā (paṭi. ma. 1.111) paṭisambhidāmagge nānappakārena dassitoti purimanayeneva atidisati. Ādi-saddena tattha vibhattānaṃ paṭisambhidāsaccañāṇādīnaṃ saṅgaho katoti veditabbo.
ਨਿਪ੍ਪਦੇਸਸਪ੍ਪਦੇਸવਿਸਯਾ ਕਰੁਣਾ વਿਯ ਭਗવਤੋ ਪਞ੍ਞਾਪਿ ਇਧ ਨਿਪ੍ਪਦੇਸਸਪ੍ਪਦੇਸવਿਸਯਾ ਨਿਰવਸੇਸਾ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਾਤਿ ਤਸ੍ਸਾ ਕਤਿਪਯਭੇਦਦਸ੍ਸਨੇਨ ਨਯਤੋ ਤਦવਸਿਟ੍ਠਭੇਦਾ ਗਹੇਤਬ੍ਬਾਤਿ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਪਞ੍ਞਾਗ੍ਗਹਣੇਨ ਚਾ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤੇ ਪਨ ਸੀਲਸਮਾਧਿ ਪਞ੍ਞਾવਿਮੁਤ੍ਤਿવਿਮੁਤ੍ਤਿਞਾਣਦਸ੍ਸਨ, ਦ੍વਾਚਤ੍ਤਾਲੀਸਸਤਦੁਕਧਮ੍ਮ, ਬਾવੀਸਤਿਤਿਕਧਮ੍ਮ, ਚਤੁਸਤਿਪਟ੍ਠਾਨ ਸਮ੍ਮਪ੍ਪਧਾਨ ਇਦ੍ਧਿਪਾਦ ਸਾਮਞ੍ਞਫਲ ਅਰਿਯવਂਸਾਦਿ, ਪਞ੍ਚਗਤਿ ਪਞ੍ਚਪਧਾਨਿਯਙ੍ਗਪਞ੍ਚਙ੍ਗਿਕਸਮਾਧਿ ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯ ਬਲ ਨਿਸ੍ਸਾਰਣੀਯਧਾਤੁ વਿਮੁਤ੍ਤਾਯਤਨ વਿਮੁਤ੍ਤਿਪਰਿਪਾਚਨੀਯਧਮ੍ਮਸਞ੍ਞਾਦਿ, ਛਸਾਰਣੀਯਧਮ੍ਮ ਅਨੁਸ੍ਸਤਿਟ੍ਠਾਨ ਅਗਾਰવਗਾਰવ ਨਿਸ੍ਸਾਰਣਿਯਧਾਤੁ ਸਤਤવਿਹਾਰ ਅਨੁਤ੍ਤਰਿਯ ਨਿਬ੍ਬੇਧਭਾਗਿਯਪਞ੍ਞਾਦਿ, ਸਤ੍ਤਅਪਰਿਹਾਨਿਯਧਮ੍ਮ ਅਰਿਯਧਨ ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗ ਸਪ੍ਪੁਰਿਸਧਮ੍ਮਨਿਜ੍ਜਰવਤ੍ਥੁ ਸਞ੍ਞਾ ਦਕ੍ਖਿਣੇਯ੍ਯਪੁਗ੍ਗਲਖੀਣਾਸવਬਲਾਦਿ, ਅਟ੍ਠਪਞ੍ਞਾਪਟਿਲਾਭਹੇਤੁ ਮਿਚ੍ਛਤ੍ਤ ਸਮ੍ਮਤ੍ਤ ਲੋਕਧਮ੍ਮ ਅਰਿਯਾਨਰਿਯવੋਹਾਰ ਆਰਮ੍ਭવਤ੍ਥੁ ਕੁਸੀਤવਤ੍ਥੁ ਅਕ੍ਖਣ ਮਹਾਪੁਰਿਸવਿਤਕ੍ਕ ਅਭਿਭਾਯਤਨ વਿਮੋਕ੍ਖਾਦਿ, ਨવਯੋਨਿਸੋਮਨਸਿਕਾਰਮੂਲਧਮ੍ਮਪਾਰਿਸੁਦ੍ਧਿਪਧਾਨਿਯਙ੍ਗ ਸਤ੍ਤਾવਾਸ ਆਘਾਤવਤ੍ਥੁ ਆਘਾਤਪਟਿવਿਨਯ ਸਞ੍ਞਾਨਾਨਤ੍ਤ ਅਨੁਪੁਬ੍ਬવਿਹਾਰਾਦਿ, ਦਸਨਾਥਕਰਧਮ੍ਮ ਕਸਿਣਾਯਤਨ ਅਕੁਸਲਕਮ੍ਮਪਥ ਕੁਸਲਕਮ੍ਮਪਥ ਮਿਚ੍ਛਤ੍ਤ ਸਮ੍ਮਤ੍ਤ ਅਰਿਯવਾਸ ਦਸਬਲਞਾਣ ਅਸੇਕ੍ਖਧਮ੍ਮਾਦਿ, ਏਕਾਦਸਮੇਤ੍ਤਾਨਿਸਂਸ ਸੀਲਾਨਿਸਂਸ ਧਮ੍ਮਤਾ ਬੁਦ੍ਧਿਹੇਤੁ, ਦ੍વਾਦਸਾਯਤਨਪਟਿਚ੍ਚਸਮੁਪ੍ਪਾਦ ਧਮ੍ਮਚਕ੍ਕਾਕਾਰ, ਤੇਰਸਧੁਤਗੁਣ, ਚੁਦ੍ਦਸਬੁਦ੍ਧਞਾਣ, ਪਞ੍ਚਦਸਚਰਣવਿਮੁਤ੍ਤਿਪਰਿਪਾਚਨੀਯਧਮ੍ਮ, ਸੋਲ਼ਸਆਨਾਪਾਨਸ੍ਸਤਿ ਸਚ੍ਚਾਕਾਰ ਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਪਟ੍ਠਾਨ, ਅਟ੍ਠਾਰਸ ਬੁਦ੍ਧਧਮ੍ਮਧਾਤੁ ਭੇਦਕਰવਤ੍ਥੁ, ਏਕੂਨવੀਸਤਿਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਣ, ਚਤੁવੀਸਤਿਪਚ੍ਚਯ, ਅਟ੍ਠવੀਸਤਿਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਪਟ੍ਠਾਨ, ਪਣ੍ਣਾਸਉਦਯਬ੍ਬਯਦਸ੍ਸਨ, ਪਰੋਪਣ੍ਣਾਸਕੁਸਲਧਮ੍ਮ, ਦ੍વਾਸਟ੍ਠਿਦਿਟ੍ਠਿਗਤ, ਅਟ੍ਠਸਤਤਣ੍ਹਾવਿਚਰਿਤਾਦਿਭੇਦਾਨਂ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਪਟਿવਿਜ੍ਝਨਦੇਸਨਾਕਾਰਪ੍ਪવਤ੍ਤਾ, ਯੇ ਚ ਚਤੁવੀਸਤਿਕੋਟਿਸਤਸਹਸ੍ਸਸਮਾਪਤ੍ਤਿਸਞ੍ਚਾਰਿਮਹਾવਜਿਰਞਾਣਪ੍ਪਭੇਦਾ, ਯੇ ਚ ਅਨਨ੍ਤਨਯਸਮਨ੍ਤਪਟ੍ਠਾਨਪવਿਚਯਦੇਸਨਾਕਾਰਪ੍ਪવਤ੍ਤਾ, ਯੇ ਚ ਅਨਨ੍ਤਾਸੁ ਲੋਕਧਾਤੂਸੁ ਅਨਨ੍ਤਾਨਂ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਆਸਯਾਨੁਸਯਚਰਿਤਾਦਿવਿਭਾવਨਾਕਾਰਪ੍ਪવਤ੍ਤਾਤਿ ਏવਂਪਕਾਰਾ ਭਗવਤੋ ਪਞ੍ਞਾਪਭੇਦਾ, ਸਬ੍ਬੇਪਿ ਇਧ ਆਦਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਨਯਤੋ ਸਙ੍ਗਯ੍ਹਨ੍ਤੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਕੋ ਹਿ ਸਮਤ੍ਥੋ ਭਗવਤੋ ਪਞ੍ਞਾਯ ਪਭੇਦੇ ਅਨੁਪਦਂ ਨਿਰવਸੇਸਤੋ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ। ਤੇਨੇવ ਭਗવਨ੍ਤਂ ਠਪੇਤ੍વਾ ਪਞ੍ਞવਨ੍ਤਾਨਂ ਅਗ੍ਗਭੂਤੋ ਧਮ੍ਮਸੇਨਾਪਤਿਸਾਰਿਪੁਤ੍ਤਤ੍ਥੇਰੋਪਿ ਬੁਦ੍ਧਗੁਣਪਰਿਚ੍ਛੇਦਨਂ ਪਤਿਅਨੁਯੁਤ੍ਤੋ ‘‘ਅਪਿਚ ਮੇ, ਭਨ੍ਤੇ, ਧਮ੍ਮਨ੍વਯੋ વਿਦਿਤੋ’’ਤਿ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੨.੧੪੬) ਆਹਾਤਿ।
Nippadesasappadesavisayā karuṇā viya bhagavato paññāpi idha nippadesasappadesavisayā niravasesā adhippetāti tassā katipayabhedadassanena nayato tadavasiṭṭhabhedā gahetabbāti dassento ‘‘paññāggahaṇena cā’’tiādimāha. Te pana sīlasamādhi paññāvimuttivimuttiñāṇadassana, dvācattālīsasatadukadhamma, bāvīsatitikadhamma, catusatipaṭṭhāna sammappadhāna iddhipāda sāmaññaphala ariyavaṃsādi, pañcagati pañcapadhāniyaṅgapañcaṅgikasamādhi indriya bala nissāraṇīyadhātu vimuttāyatana vimuttiparipācanīyadhammasaññādi, chasāraṇīyadhamma anussatiṭṭhāna agāravagārava nissāraṇiyadhātu satatavihāra anuttariya nibbedhabhāgiyapaññādi, sattaaparihāniyadhamma ariyadhana bojjhaṅga sappurisadhammanijjaravatthu saññā dakkhiṇeyyapuggalakhīṇāsavabalādi, aṭṭhapaññāpaṭilābhahetu micchatta sammatta lokadhamma ariyānariyavohāra ārambhavatthu kusītavatthu akkhaṇa mahāpurisavitakka abhibhāyatana vimokkhādi, navayonisomanasikāramūladhammapārisuddhipadhāniyaṅga sattāvāsa āghātavatthu āghātapaṭivinaya saññānānatta anupubbavihārādi, dasanāthakaradhamma kasiṇāyatana akusalakammapatha kusalakammapatha micchatta sammatta ariyavāsa dasabalañāṇa asekkhadhammādi, ekādasamettānisaṃsa sīlānisaṃsa dhammatā buddhihetu, dvādasāyatanapaṭiccasamuppāda dhammacakkākāra, terasadhutaguṇa, cuddasabuddhañāṇa, pañcadasacaraṇavimuttiparipācanīyadhamma, soḷasaānāpānassati saccākāra suttantapaṭṭhāna, aṭṭhārasa buddhadhammadhātu bhedakaravatthu, ekūnavīsatipaccavekkhaṇa, catuvīsatipaccaya, aṭṭhavīsatisuttantapaṭṭhāna, paṇṇāsaudayabbayadassana, paropaṇṇāsakusaladhamma, dvāsaṭṭhidiṭṭhigata, aṭṭhasatataṇhāvicaritādibhedānaṃ dhammānaṃ paṭivijjhanadesanākārappavattā, ye ca catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattisañcārimahāvajirañāṇappabhedā, ye ca anantanayasamantapaṭṭhānapavicayadesanākārappavattā, ye ca anantāsu lokadhātūsu anantānaṃ sattānaṃ āsayānusayacaritādivibhāvanākārappavattāti evaṃpakārā bhagavato paññāpabhedā, sabbepi idha ādi-saddena nayato saṅgayhantīti veditabbaṃ. Ko hi samattho bhagavato paññāya pabhede anupadaṃ niravasesato dassetuṃ. Teneva bhagavantaṃ ṭhapetvā paññavantānaṃ aggabhūto dhammasenāpatisāriputtattheropi buddhaguṇaparicchedanaṃ patianuyutto ‘‘apica me, bhante, dhammanvayo vidito’’ti (dī. ni. 2.146) āhāti.
ਸਂਸਾਰਮਹੋਘਪਕ੍ਖਨ੍ਦਾਨਂ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਤਤੋ ਸਨ੍ਤਾਰਣਤ੍ਥਂ ਪਟਿਪਨ੍ਨੋ ਤੇਹਿ ਪਯੋਜਿਤੋ ਨਾਮ ਹੋਤਿ ਅਸਤਿਪਿ ਤੇਸਂ ਤਥਾવਿਧੇ ਅਭਿਸਨ੍ਧਿਯਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਸਤ੍ਤਾ ਹਿ ਮਹਾਬੋਧਿਂ ਪਯੋਜੇਨ੍ਤੀ’’ਤਿ। ਏਤੇਨ ਸਬ੍ਬੇਨਾਤਿ ਮਹਾਬੋਧਿਮੂਲਾਦਿਦਸ੍ਸਨੇਨ। ਅਪਗਮਨਂ ਨਿਰੁਪਕ੍ਕਿਲੇਸਨ੍ਤਿ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਂ। ਜਾਤਸਂવਦ੍ਧਭਾવਦਸ੍ਸਨੇਨ ‘‘ਅਨਾਦਿ ਅਨਿਧਨੋ ਚ ਸਤ੍ਤੋ’’ਤਿ ਏવਂਪਕਾਰਾ ਮਿਚ੍ਛਾવਾਦਾ ਪਟਿਸੇਧਿਤਾ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਸਮਞ੍ਞਾ…ਪੇ॰… ਦਸ੍ਸੇਤਿ ਸਤ੍ਤੇ ਪਰਮਤ੍ਥਤੋ ਅਸਤਿਪਿ ਸਤ੍ਤਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿવੋਹਾਰਸੂਚਨਤੋ। ਕਰੁਣਾ ਆਦਿਪਞ੍ਞਾ ਪਰਿਯੋਸਾਨਨ੍ਤਿ ਇਦਂ ਸਮ੍ਭਰਣਨਿਪ੍ਫਤ੍ਤਿਕਾਲਾਪੇਕ੍ਖਾਯ વੁਤ੍ਤਂ, ਨ ਪਰਿਚ੍ਛੇਦવਨ੍ਤਤਾਯ। ਤੇਨੇવਾਹ ‘‘ਤਨ੍ਨਿਦਾਨਭਾવਤੋ ਤਤੋ ਉਤ੍ਤਰਿਕਰਣੀਯਾਭਾવਤੋ’’ਤਿ। ਸਬ੍ਬੇ ਬੁਦ੍ਧਗੁਣਾ ਦਸ੍ਸਿਤਾ ਹੋਨ੍ਤਿ ਨਯਤੋ ਦਸ੍ਸਿਤਤ੍ਤਾ। ਏਸੋ ਏવ ਹਿ ਅਨવਸੇਸਤੋ ਬੁਦ੍ਧਗੁਣਦਸ੍ਸਨੁਪਾਯੋ ਯਦਿਦਂ ਨਯਗ੍ਗਾਹਣਂ। ਪਰਧਨਹਰਣਾਦਿਤੋਪਿ વਿਰਤਿ ਪਰੇਸਂ ਅਨਤ੍ਥਪਰਿਹਰਣવਸਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਯਾ ਸਿਯਾ ਕਰੁਣੂਪਨਿਸ੍ਸਯਾਤਿ ਕਰੁਣਾਨਿਦਾਨਂ ਸੀਲਂ। ਤਤੋ ਏવ ‘‘ਤਤੋ ਪਾਣਾਤਿਪਾਤਾਦਿવਿਰਤਿਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਤੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ।
Saṃsāramahoghapakkhandānaṃ sattānaṃ tato santāraṇatthaṃ paṭipanno tehi payojito nāma hoti asatipi tesaṃ tathāvidhe abhisandhiyanti vuttaṃ ‘‘sattā hi mahābodhiṃ payojentī’’ti. Etena sabbenāti mahābodhimūlādidassanena. Apagamanaṃ nirupakkilesanti yojetabbaṃ. Jātasaṃvaddhabhāvadassanena ‘‘anādi anidhano ca satto’’ti evaṃpakārā micchāvādā paṭisedhitā honti. Samaññā…pe… dasseti satte paramatthato asatipi sattapaññattivohārasūcanato. Karuṇā ādipaññā pariyosānanti idaṃ sambharaṇanipphattikālāpekkhāya vuttaṃ, na paricchedavantatāya. Tenevāha ‘‘tannidānabhāvato tato uttarikaraṇīyābhāvato’’ti. Sabbe buddhaguṇā dassitā honti nayato dassitattā. Eso eva hi anavasesato buddhaguṇadassanupāyo yadidaṃ nayaggāhaṇaṃ. Paradhanaharaṇāditopi virati paresaṃ anatthapariharaṇavasappavattiyā siyā karuṇūpanissayāti karuṇānidānaṃ sīlaṃ. Tato eva ‘‘tato pāṇātipātādiviratippavattito’’ti vuttaṃ.
੨. ਯਸ੍ਸਾ ਸਂવਣ੍ਣਨਨ੍ਤਿਆਦਿਨਾ ‘‘ਦਯਾਯਾ’’ਤਿਆਦਿਥੋਮਨਾਯ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਪਯੋਜਨਂ ਪਨ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਅਬ੍ਭਨ੍ਤਰਂ ਨਿਯਕਜ੍ਝਤ੍ਤਂ, ਤਤੋ ਬਹਿਭੂਤਂ ਬਾਹਿਰਂ। ਦਯਾਤਿ ਕਰੁਣਾ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਾਤਿ ਦਯਾ-ਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਮੇਤ੍ਤਾਕਰੁਣਾਨਂ વਾਚਕਤ੍ਤਾ વਕ੍ਖਮਾਨਞ੍ਚ ਅਨੁਯੋਗਂ ਮਨਸਿ ਕਤ੍વਾ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਾਯ ਹਿ ਸਮੁਸ੍ਸਾਹਿਤੋ, ਨ ਮੇਤ੍ਤਾਯਾਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ। ਪੁਬ੍ਬੇ વੁਤ੍ਤਸ੍ਸ ਪਟਿਨਿਦ੍ਦੇਸੋ ਹੋਤੀਤਿ ਤ-ਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਂ ਆਹ। ਤਨ੍ਤਿ ਪਞ੍ਞਂ વਿਸੇਸੇਤ੍વਾ ਉਪਮਾਭਾવੇਨ વਿਨਿવਤ੍ਤਾ ਚਰਿਤਤ੍ਥਤਾਯ। ਪਟਿਨਿਦ੍ਦੇਸਂ ਨਾਰਹਤਿ ਪਧਾਨਾਪਧਾਨੇਸੁ ਪਧਾਨੇ ਕਿਚ੍ਚਦਸ੍ਸਨਤੋ। ਦ੍વਿਨ੍ਨਂ ਪਦਾਨਂ…ਪੇ॰… વਤੋਤਿ ਕਰੁਣਾવਾਚਿਨਾ ਦਯਾ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਏਕਾਧਿਕਰਣਭਾવੇਨ વੁਚ੍ਚਮਾਨੋ ਤ-ਸਦ੍ਦੋ ਤਤੋ ਅਞ੍ਞਧਮ੍ਮવਿਸਯੋ ਭવਿਤੁਂ ਨ ਯੁਤ੍ਤੋਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ। ਅਪਰਿਯਾਯਸਦ੍ਦਾਨਂ ਸਮਾਨਾਧਿਕਰਣਭਾવੋ વਿਸੇਸਨવਿਸੇਸਿਤਬ੍ਬਭਾવੇ ਸਤਿ ਹੋਤਿ, ਨਾਞ੍ਞਥਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਸਮਾਨਾ…ਪੇ॰… ਹੋਤੀ’’ਤਿ। ਸਮਾਨਾਧਿਕਰਣਭਾવੇਨ ਹੇਤ੍ਥ વਿਸੇਸਨવਿਸੇਸਿਤਬ੍ਬਭਾવੋ ਸਾਧੀਯਤਿ, ਸਾ ਚ ਸਮਾਨਾਧਿਕਰਣਤਾ વਿਸਿਟ੍ਠવਿਭਤ੍ਤਿਕਾਨਂ ਨ ਹੋਤੀਤਿ ਸਮਾਨવਿਭਤ੍ਤਿਤਾਯਪਿ ਤਮੇવ ਸਾਧੀਯਤੀਤਿ ‘‘ਦਯਾ…ਪੇ॰… ਚਿਦ’’ਨ੍ਤਿ ਇਦਂ ਦਯਾਯ વਿਸੇਸਿਤਬ੍ਬਭਾવੇ ਕਾਰਣવਚਨਂ। ਪਧਾਨਤਾਯ ਹਿ ਸਾਮਞ੍ਞਤਾਯ ਚ ਸਾ વਿਸੇਸਿਤਬ੍ਬਾ ਜਾਤਾ। ਤਤ੍ਥ ਭਗવਤੋ ਤਦਞ੍ਞੇਸਞ੍ਚ ਕਰੁਣਾਨਂ વਾਚਕਤ੍ਤਾ ਸਾਮਞ੍ਞਤਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਤਸ੍ਸ ਚਾਤਿ ਦਯਾ-ਸਦ੍ਦਸ੍ਸ। ‘‘ਪਧਾਨਞ੍ਚ ਪਞ੍ਞ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਨਾ ਕਿਞ੍ਚਾਪਿ ਪੁਰਿਮਗਾਥਾਯ ਪਞ੍ਞਾਪ੍ਪਧਾਨਾ, ‘‘ਤਾਯਾ’’ਤਿ ਪਨ ਕੇવਲਂ ਅવਤ੍વਾ ਦਯਾવਿਸੇਸਨਭਾવੇਨ વੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ਅਪ੍ਪਧਾਨਾਯਪਿ ਕਰੁਣਾਯ ਪਟਿਨਿਦ੍ਦੇਸੋ ਯੁਤ੍ਤੋਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਅਪ੍ਪਧਾਨਤਾ ਚ ਕਰੁਣਾਯ ਪੁਰਿਮਗਾਥਾਯ વਸੇਨ વੁਤ੍ਤਾ, ਇਧ ਪਨ ਪਧਾਨਾ ਏવ। ਤਥਾ ਚ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਦਯਾਸਮੁਸ੍ਸਾਹਿਨੀਤਿ ਪਧਾਨਾ’’ਤਿ (ਧ॰ ਸ॰ ਮੂਲਟੀ॰ ੨)।
2. Yassā saṃvaṇṇanantiādinā ‘‘dayāyā’’tiādithomanāya sambandhaṃ dasseti. Payojanaṃ pana vuttanayena veditabbaṃ. Abbhantaraṃ niyakajjhattaṃ, tato bahibhūtaṃ bāhiraṃ. Dayāti karuṇā adhippetāti dayā-saddassa mettākaruṇānaṃ vācakattā vakkhamānañca anuyogaṃ manasi katvā vuttaṃ. Tāya hi samussāhito, na mettāyāti adhippāyo. Pubbe vuttassa paṭiniddeso hotīti ta-saddassa atthaṃ āha. Tanti paññaṃ visesetvā upamābhāvena vinivattā caritatthatāya. Paṭiniddesaṃ nārahati padhānāpadhānesu padhāne kiccadassanato. Dvinnaṃ padānaṃ…pe… vatoti karuṇāvācinā dayā-saddena ekādhikaraṇabhāvena vuccamāno ta-saddo tato aññadhammavisayo bhavituṃ na yuttoti adhippāyo. Apariyāyasaddānaṃ samānādhikaraṇabhāvo visesanavisesitabbabhāve sati hoti, nāññathāti āha ‘‘samānā…pe… hotī’’ti. Samānādhikaraṇabhāvena hettha visesanavisesitabbabhāvo sādhīyati, sā ca samānādhikaraṇatā visiṭṭhavibhattikānaṃ na hotīti samānavibhattitāyapi tameva sādhīyatīti ‘‘dayā…pe… cida’’nti idaṃ dayāya visesitabbabhāve kāraṇavacanaṃ. Padhānatāya hi sāmaññatāya ca sā visesitabbā jātā. Tattha bhagavato tadaññesañca karuṇānaṃ vācakattā sāmaññatā veditabbā. Tassa cāti dayā-saddassa. ‘‘Padhānañca pañña’’ntiādinā kiñcāpi purimagāthāya paññāppadhānā, ‘‘tāyā’’ti pana kevalaṃ avatvā dayāvisesanabhāvena vuttattā appadhānāyapi karuṇāya paṭiniddeso yuttoti dasseti. Appadhānatā ca karuṇāya purimagāthāya vasena vuttā, idha pana padhānā eva. Tathā ca vuttaṃ ‘‘dayāsamussāhinīti padhānā’’ti (dha. sa. mūlaṭī. 2).
ਕਥਂ ਪਨ…ਪੇ॰… ਞਾਤਬ੍ਬਾਤਿ વਕ੍ਖਮਾਨਞ੍ਞੇવ ਅਤ੍ਥਂ ਹਦਯੇ ਠਪੇਤ੍વਾ ਚੋਦੇਤਿ। ਯਦਿ ਏવਨ੍ਤਿ ਯਦਿ ਅਟ੍ਠਕਥਾਯ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯਂ ਅਗ੍ਗਹੇਤ੍વਾ વਚਨਮਤ੍ਤਮੇવ ਗਣ੍ਹਸਿ। ਮੇਤ੍ਤਾਤਿ ਚ ਨ ਯੁਜ੍ਜੇਯ੍ਯਾਤਿ ਯਥਾ ‘‘ਮੇਤ੍ਤਚਿਤ੍ਤਤਂ ਆਪਨ੍ਨੋ’’ਤਿ ਏਤਿਸ੍ਸਾ ਅਟ੍ਠਕਥਾਯ વਸੇਨ ਨ ਦਯਾ ਕਰੁਣਾ , ਏવਂ ‘‘ਨਿਕ੍ਕਰੁਣਤਂ ਆਪਨ੍ਨੋ’’ਤਿ ਏਤਿਸ੍ਸਾ ਅਟ੍ਠਕਥਾਯ વਸੇਨ ਨ ਦਯਾ ਮੇਤ੍ਤਾਤਿ વਚਨਮਤ੍ਤਗ੍ਗਹਣੇ ਅਟ੍ਠਕਥਾਨਮ੍ਪਿ વਿਰੋਧਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ‘‘ਅਧਿਪ੍ਪਾਯવਸੇਨ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬੋ’’ਤਿ વਤ੍વਾ ਤਮੇવ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯਂ ਦਯਾ-ਸਦ੍ਦੋ ਹੀਤਿਆਦਿਨਾ વਿવਰਤਿ। ਅਕ੍ਖਰਚਿਨ੍ਤਕਾ ਹਿ ਦਯਾ-ਸਦ੍ਦਂ ਦਾਨਗਤਿਰਕ੍ਖਣੇਸੁ ਪਠਨ੍ਤਿ। ਅਨੁਰਕ੍ਖਣਞ੍ਚ ਮੇਤ੍ਤਾਕਰੁਣਾਨਂ ਹਿਤੂਪਸਂਹਾਰਦੁਕ੍ਖਾਪਨਯਨਾਕਾਰવੁਤ੍ਤੀਨਂ ਸਮਾਨਕਿਚ੍ਚਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਉਭਯਤ੍ਥ ਦਯਾ-ਸਦ੍ਦੋ ਪવਤ੍ਤਤੀਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਅਨ੍ਤੋਨੀਤਨ੍ਤਿ ਅਨ੍ਤੋਗਧਂ, ਰੁਕ੍ਖਤ੍ਥੋ વਿਯ ਧવਖਦਿਰਾਦੀਨਂ ਅਨੁਰਕ੍ਖਣਤ੍ਥੋ ਮੇਤ੍ਤਾਕਰੁਣਾਨਂ ਸਾਮਞ੍ਞਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ, ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ ਪਨ ‘‘ਦਯਾਪਨ੍ਨੋ’’ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਸਬ੍ਬਪਾਣਭੂਤਹਿਤਾਨੁਕਮ੍ਪੀਤਿ ਅਨਨ੍ਤਰਂ ਕਰੁਣਾਯ વੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ਦਯਾ-ਸਦ੍ਦੋ ਮੇਤ੍ਤਾਪਰਿਯਾਯੋਤਿ વਿਞ੍ਞਾਯਤਿ। ਮੇਤ੍ਤਾਪਿ ਹਿ ਕਰੁਣਾ વਿਯ ਪਾਣਾਤਿਪਾਤવਿਰਤਿਯਾ ਕਾਰਣਨ੍ਤਿ। ‘‘ਅਦਯਾਪਨ੍ਨੋ’’ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਪਨ ਕਾਰੁਣਿਕੋ ਅવਿਹਿਂ ਸਜ੍ਝਾਸਯਤ੍ਤਾ ਪਰੇਸਂ વਿਹੇਸਾਮਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਨ ਕਰੋਤਿ, ਕੋ ਪਨ વਾਦੋ ਪਾਣਾਤਿਪਾਤਨੇਤਿ ਨਿਕ੍ਕਰੁਣਤਾਯ ਪਾਣਾਤਿਪਾਤਿਤਾ ਦਸ੍ਸਿਤਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਏਤਮੇવਤ੍ਥਂ ਸਨ੍ਧਾਯ ‘‘ਏવਞ੍ਹਿ ਅਟ੍ਠਕਥਾਨਂ ਅવਿਰੋਧੋ ਹੋਤੀ’’ਤਿ ਆਹ। ਯਦਿ ਦਯਾ-ਸਦ੍ਦੋ ਮੇਤ੍ਤਾਕਰੁਣਾਨਂ વਾਚਕੋ, ਏવਮ੍ਪਿਕਥਂ ਪਨ ਕਰੁਣਾ ‘‘ਦਯਾ’’ਤਿ ਜਾਨਿਤਬ੍ਬਾਤਿ ਅਨੁਯੋਗੋ ਤਦવਤ੍ਥੋ ਏવਾਤਿ ਚੋਦਨਂ ਮਨਸਿ ਕਤ੍વਾ ਕਰੁਣਾ ਚ ਦੇਸਨਾਯਾਤਿਆਦਿਨਾ ਕਰੁਣਾਯ ਏવ ਗਹਣੇ ਕਾਰਣਮਾਹ।
Kathaṃ pana…pe… ñātabbāti vakkhamānaññeva atthaṃ hadaye ṭhapetvā codeti. Yadi evanti yadi aṭṭhakathāya adhippāyaṃ aggahetvā vacanamattameva gaṇhasi. Mettāti ca na yujjeyyāti yathā ‘‘mettacittataṃ āpanno’’ti etissā aṭṭhakathāya vasena na dayā karuṇā , evaṃ ‘‘nikkaruṇataṃ āpanno’’ti etissā aṭṭhakathāya vasena na dayā mettāti vacanamattaggahaṇe aṭṭhakathānampi virodhaṃ dasseti. ‘‘Adhippāyavasena yojetabbo’’ti vatvā tameva adhippāyaṃ dayā-saddo hītiādinā vivarati. Akkharacintakā hi dayā-saddaṃ dānagatirakkhaṇesu paṭhanti. Anurakkhaṇañca mettākaruṇānaṃ hitūpasaṃhāradukkhāpanayanākāravuttīnaṃ samānakiccaṃ, tasmā ubhayattha dayā-saddo pavattatīti vuttaṃ. Antonītanti antogadhaṃ, rukkhattho viya dhavakhadirādīnaṃ anurakkhaṇattho mettākaruṇānaṃ sāmaññanti attho, adhippāyo pana ‘‘dayāpanno’’ti ettha sabbapāṇabhūtahitānukampīti anantaraṃ karuṇāya vuttattā dayā-saddo mettāpariyāyoti viññāyati. Mettāpi hi karuṇā viya pāṇātipātaviratiyā kāraṇanti. ‘‘Adayāpanno’’ti ettha pana kāruṇiko avihiṃ sajjhāsayattā paresaṃ vihesāmattampi na karoti, ko pana vādo pāṇātipātaneti nikkaruṇatāya pāṇātipātitā dassitāti veditabbā. Etamevatthaṃ sandhāya ‘‘evañhi aṭṭhakathānaṃ avirodho hotī’’ti āha. Yadi dayā-saddo mettākaruṇānaṃ vācako, evampikathaṃ pana karuṇā ‘‘dayā’’ti jānitabbāti anuyogo tadavattho evāti codanaṃ manasi katvā karuṇā ca desanāyātiādinā karuṇāya eva gahaṇe kāraṇamāha.
ਨਨੁ ਤਾਯਾਤਿਆਦਿਨਾ ਸਾਮਤ੍ਥਿਯਤੋਪਿ ਪਕਰਣਂ ਬਲવਨ੍ਤਿ ਪਕਰਣવਸੇਨੇવ ਕਰੁਣਾવਿਸਯਸ੍ਸ ਞਾਤਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਯਥਾਰੁਚਿ ਪવਤ੍ਤਿਤ੍ਥਾਤਿ ਏਤਂ ਪੁਰਿਮਗਾਥਾਯ ਸਪ੍ਪਦੇਸਨਿਪ੍ਪਦੇਸਸਤ੍ਤવਿਸਯਾਯ ਕਰੁਣਾਯ ਗਹਿਤਭਾવਸ੍ਸ ਕਾਰਣવਚਨਂ। ਯਥਾਰੁਚਿਪવਤ੍ਤਿ ਹਿ ਏਕਸ੍ਮਿਂ ਅਨੇਕੇਸੁ ਚ ਇਚ੍ਛਾਨੁਰੂਪਪ੍ਪવਤ੍ਤੀਤਿ। ‘‘ਇਧ ਪਨ ਨਿਪ੍ਪਦੇਸਸਤ੍ਤવਿਸਯਤਂ ਗਹੇਤੁ’’ਨ੍ਤਿ ਏਤੇਨ ਸਿਦ੍ਧੇ ਸਤਿ ਆਰਮ੍ਭੋ ਞਾਪਕਤ੍ਥੋ ਹੋਤੀਤਿ ਪੁਨ ‘‘ਸਤ੍ਤੇਸੂ’’ਤਿ વਚਨਂ ਇਮਮਤ੍ਥવਿਸੇਸਂ ਬੋਧੇਤੀਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਨ ਦੇવੇਸੁਯੇવਾਤਿਆਦਿਨਾਪਿ ਦਯਾਸਾਧਨਸ੍ਸ ਸਮੁਸ੍ਸਾਹਨਸ੍ਸ ਸਤ੍ਤવਿਸਯਭਾવੇ ਸਾਮਤ੍ਥਿਯਲਦ੍ਧੇਪਿ ‘‘ਸਤ੍ਤੇਸੂ’’ਤਿ વਚਨਂ ਤਸ੍ਸ ਨਿਪ੍ਪਦੇਸਸਤ੍ਤવਿਸਯਭਾવੋ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤੋਤਿ ਇਮਂ વਿਸੇਸਂ ਞਾਪੇਤੀਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ।
Nanu tāyātiādinā sāmatthiyatopi pakaraṇaṃ balavanti pakaraṇavaseneva karuṇāvisayassa ñātataṃ dasseti. Yathāruci pavattitthāti etaṃ purimagāthāya sappadesanippadesasattavisayāya karuṇāya gahitabhāvassa kāraṇavacanaṃ. Yathārucipavatti hi ekasmiṃ anekesu ca icchānurūpappavattīti. ‘‘Idha pana nippadesasattavisayataṃ gahetu’’nti etena siddhe sati ārambho ñāpakattho hotīti puna ‘‘sattesū’’ti vacanaṃ imamatthavisesaṃ bodhetīti dasseti. Na devesuyevātiādināpi dayāsādhanassa samussāhanassa sattavisayabhāve sāmatthiyaladdhepi ‘‘sattesū’’ti vacanaṃ tassa nippadesasattavisayabhāvo adhippetoti imaṃ visesaṃ ñāpetīti dasseti.
ਕਾਲਦੇਸਦੇਸਕਪਰਿਸਾਦਿਪਰਿਦੀਪਨਂ ਬਾਹਿਰਨਿਦਾਨਨ੍ਤਿ ਕਾਲਾਦੀਨਿ ਨਿਦ੍ਧਾਰੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਯਸ੍ਮਿਂ ਕਾਲੇ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਅવਸਾਨਮ੍ਹਿ વਸਨ੍ਤੋ ਤਿਦਸਾਲਯੇਤਿ વਚਨਤੋਤਿ ਏਤੇਨ ਤਸ੍ਸ ਪਾਟਿਹਾਰਿਯਸ੍ਸ ਸਦ੍ਦਨ੍ਤਰਸਨ੍ਨਿਧਾਨੇਨ ਅવਚ੍ਛਿਨ੍ਨਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਪવਤ੍ਤવੋਹਾਰੇਨ ਚ ਨ ਸਕ੍ਕਾਤਿ ਪੁਥੁਜ੍ਜਨਸਨ੍ਤਾਨੇਪਿ ਰਾਗਾਦਿਪਟਿਪਕ੍ਖਹਰਣਸ੍ਸ ਅਭਾવਤੋ ਨਿਚ੍ਛਨ੍ਦਰਾਗੇਸੁ ਸਤ੍ਤવੋਹਾਰੋ વਿਯ ਪੁਥੁਜ੍ਜਨਸਨ੍ਤਾਨੇ ਰਾਗਾਦਿਪਟਿਪਕ੍ਖਹਰਣવਸੇਨ ਪવਤ੍ਤਂ ਤਦਭਾવੇਪਿ ਭਗવਤੋ ਸਨ੍ਤਾਨੇ ਰੁਲ਼੍ਹੀવਸੇਨ ਪਾਟਿਹਾਰਿਯਨ੍ਤ੍વੇવ વੁਚ੍ਚਤੀਤਿ ਨ ਸਕ੍ਕਾ વਤ੍ਤੁਨ੍ਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ। ਦਿਟ੍ਠਿਹਰਣવਸੇਨ ਯੇ ਸਮ੍ਮਾਦਿਟ੍ਠਿਕਾ ਜਾਤਾ ਅਚੇਲਕਕਸ੍ਸਪਾਦਯੋ વਿਯ, ਦਿਟ੍ਠਿਪ੍ਪਕਾਸਨੇ ਅਸਮਤ੍ਥਭਾવੇਨ ਅਪ੍ਪਟਿਭਾਨਭਾવਾਦਿਪ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਸਚ੍ਚਕਾਦਯੋ વਿਯ।
Kāladesadesakaparisādiparidīpanaṃ bāhiranidānanti kālādīni niddhārento ‘‘yasmiṃ kāle’’tiādimāha. Avasānamhi vasanto tidasālayeti vacanatoti etena tassa pāṭihāriyassa saddantarasannidhānena avacchinnataṃ dasseti. Tattha pavattavohārena ca na sakkāti puthujjanasantānepi rāgādipaṭipakkhaharaṇassa abhāvato nicchandarāgesu sattavohāro viya puthujjanasantāne rāgādipaṭipakkhaharaṇavasena pavattaṃ tadabhāvepi bhagavato santāne ruḷhīvasena pāṭihāriyantveva vuccatīti na sakkā vattunti adhippāyo. Diṭṭhiharaṇavasena ye sammādiṭṭhikā jātā acelakakassapādayo viya, diṭṭhippakāsane asamatthabhāvena appaṭibhānabhāvādippattiyā saccakādayo viya.
੩ . ਸੀਤਪਬ੍ਬਤਾ ਨਾਮ ‘‘ਸਿਨੇਰੁਂ ਪਰਿવਾਰੇਤ੍વਾ ਠਿਤਾ ਯੁਗਨ੍ਧਰੋ…ਪੇ॰… ਗਿਰਿ ਬ੍ਰਹਾ’’ਤਿ (વਿਸੁਦ੍ਧਿ॰ ੧.੧੩੭; ਪਾਰਾ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧.੧ વੇਰਞ੍ਜਕਣ੍ਡવਣ੍ਣਨਾ) ਏવਂ વੁਤ੍ਤਪਬ੍ਬਤਾ।
3. Sītapabbatā nāma ‘‘sineruṃ parivāretvā ṭhitā yugandharo…pe… giri brahā’’ti (visuddhi. 1.137; pārā. aṭṭha. 1.1 verañjakaṇḍavaṇṇanā) evaṃ vuttapabbatā.
੪-੫. ਸਬ੍ਬਸੋ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਸਹਸ੍ਸੇਹਿ ਸਬ੍ਬਸੋ ਆਗਮ੍ਮ ਸਬ੍ਬਸੋ ਸਨ੍ਨਿਸਿਨ੍ਨੇਨਾਤਿ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧવਸੇਨ ਤਯੋ વਿਕਪ੍ਪਾ ਯੁਤ੍ਤਾ, ਸਬ੍ਬਸੋ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਸਹਸ੍ਸੇਹਿ ਦਸਹਿ ਦਸਹੀਤਿ ਪਨ ਅਨਿਟ੍ਠਸਾਧਨਤੋ ਪਟਿਸੇਧਿਤੋ। વਜ੍ਜਿਤਬ੍ਬੇਤਿ ਯੇ વਜ੍ਜੇਤੁਂ ਸਕ੍ਕਾ ‘‘ਅਤਿਸਮ੍ਮੁਖਾ ਅਤਿਸਮੀਪਂ ਉਨ੍ਨਤਪ੍ਪਦੇਸੋ’’ਤਿ, ਏਤੇ। ਇਤਰੇ ਪਨ ਤਸ੍ਸਾ ਪਰਿਸਾਯ ਮਹਨ੍ਤਭਾવੇਨ ਨ ਸਕ੍ਕਾ ਪਰਿਹਰਿਤੁਂ।
4-5. Sabbaso cakkavāḷasahassehi sabbaso āgamma sabbaso sannisinnenāti sambandhavasena tayo vikappā yuttā, sabbaso cakkavāḷasahassehi dasahi dasahīti pana aniṭṭhasādhanato paṭisedhito. Vajjitabbeti ye vajjetuṃ sakkā ‘‘atisammukhā atisamīpaṃ unnatappadeso’’ti, ete. Itare pana tassā parisāya mahantabhāvena na sakkā pariharituṃ.
‘‘ਸਬ੍ਬਞੇਯ੍ਯ…ਪੇ॰… ਸਮਤ੍ਥਾ’’ਤਿ વਤ੍વਾ ਤੇਸਂ ਦੇਸੇਤਬ੍ਬਪ੍ਪਕਾਰਜਾਨਨਸਮਤ੍ਥਾਤਿ વਚਨਂ ਅਤ੍ਤਨਾ ਪਟਿવਿਦ੍ਧਾਕਾਰਸ੍ਸ ਧਮ੍ਮਸਾਮਿਨਾਪਿ ਪਰੇਸਂ ਦੇਸੇਤੁਂ ਅਸਕ੍ਕੁਣੇਯ੍ਯਤ੍ਤਾ વੁਤ੍ਤਂ। ਅਞ੍ਞਥਾ ਸਬ੍ਬੇਪਿ ਸਤ੍ਤਾ ਦਿਟ੍ਠਸਚ੍ਚਾ ਏવ ਭવੇਯ੍ਯੁਂ। ਸਬ੍ਬਞੇਯ੍ਯਧਮ੍ਮਾਨਂ ਯਥਾਸਭਾવਜਾਨਨਸਮਤ੍ਥਤਾਦਿਯੇવ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਬਲਂ। ਤੇਸਂ ਗਹਣਸਮਤ੍ਥਤਂ ਦੀਪੇਤਿ, ਅਧਿਕવਚਨਮਞ੍ਞਮਤ੍ਥਂ ਬੋਧੇਤੀਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ।
‘‘Sabbañeyya…pe… samatthā’’ti vatvā tesaṃ desetabbappakārajānanasamatthāti vacanaṃ attanā paṭividdhākārassa dhammasāmināpi paresaṃ desetuṃ asakkuṇeyyattā vuttaṃ. Aññathā sabbepi sattā diṭṭhasaccā eva bhaveyyuṃ. Sabbañeyyadhammānaṃ yathāsabhāvajānanasamatthatādiyeva yathāvuttabalaṃ. Tesaṃ gahaṇasamatthataṃ dīpeti, adhikavacanamaññamatthaṃ bodhetīti adhippāyo.
੬. ਤਥਾਗਤੋ વਨ੍ਦਨੀਯੋਤਿਆਦਿਨਾ ‘‘ਨਮਸ੍ਸਿਤ੍વਾ’’ਤਿਆਦਿਕਿਰਿਯਾવਿਸੇਸਾਨਂ ਤਂਤਂਸੁਤ੍ਤਾਨੁਰੋਧੇਨ ਪવਤ੍ਤਿਤਮਾਹ। ਸਰੀਰਸੋਭਗ੍ਗਾਦੀਤਿ ਆਦਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਕਲ੍ਯਾਣવਾਕ੍ਕਰਣਤਾਆਧਿਪਚ੍ਚਪਰਿવਾਰਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਆਦਿ ਸਙ੍ਗਯ੍ਹਤਿ।
6. Tathāgato vandanīyotiādinā ‘‘namassitvā’’tiādikiriyāvisesānaṃ taṃtaṃsuttānurodhena pavattitamāha. Sarīrasobhaggādīti ādi-saddena kalyāṇavākkaraṇatāādhipaccaparivārasampattiādi saṅgayhati.
੭. ਅਨ੍ਤਰਧਾਪੇਤ੍વਾਤਿ ਨਿਰੋਧੇਤ੍વਾ। ਨਿਰੋਧਨਞ੍ਚੇਤ੍ਥ ਉਪ੍ਪਾਦਕਹੇਤੁਪਰਿਹਰਣવਸੇਨ ਤੇਸਂ ਅਨੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਕਰਣਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਅਤ੍ਥਂ ਪਕਾਸਯਿਸ੍ਸਾਮੀਤਿ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋਤਿ ‘‘ਸੋਸੇਤ੍વਾ’’ਤਿ ਪੁਬ੍ਬਕਾਲਕਿਰਿਯਾਯ ਅਪਰਕਾਲਕਿਰਿਯਾਪੇਕ੍ਖਤਾਯ વੁਤ੍ਤਂ।
7. Antaradhāpetvāti nirodhetvā. Nirodhanañcettha uppādakahetupariharaṇavasena tesaṃ anuppattikaraṇanti veditabbaṃ. Atthaṃ pakāsayissāmīti sambandhoti ‘‘sosetvā’’ti pubbakālakiriyāya aparakālakiriyāpekkhatāya vuttaṃ.
੮. ਦੁਕ੍ਕਰਭਾવਂ ਦੀਪੇਤੁਨ੍ਤਿ ਅਦੁਕ੍ਕਰਸ੍ਸ ਤਥਾਅਭਿਯਾਚੇਤਬ੍ਬਤਾਭਾવਤੋਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ। ਪਾਰਾਜਿਕਸਙ੍ਘਾਦਿਸੇਸਾਨਂ ਸੀਲવਿਪਤ੍ਤਿਭਾવਤੋ ਥੁਲ੍ਲਚ੍ਚਯਾਦੀਨਞ੍ਚ ਯੇਭੁਯ੍ਯੇਨ ਆਚਾਰવਿਪਤ੍ਤਿਭਾવਤੋ ਆਚਾਰਸੀਲਾਨਂ ਤਥਾ ਯੋਜਨਾ ਕਤਾ, ਤਥਾ ਚਾਰਿਤ੍ਤਸੀਲਸ੍ਸ ਆਚਾਰਸਭਾવਤ੍ਤਾ ਇਤਰਂ ਸਭਾવੇਨੇવ ਗਹੇਤ੍વਾ ਦੁਤਿਯਾ। ਅਸਕ੍ਕੁਣੇਯ੍ਯਨ੍ਤਿ વਿਸੁਦ੍ਧਾਚਾਰਾਦਿਗੁਣਸਮਨ੍ਨਾਗਤੇਨ ਸਬ੍ਰਹ੍ਮਚਾਰਿਨਾ ਸਦ੍ਧਮ੍ਮਚਿਰਟ੍ਠਿਤਤ੍ਥਂ ਸਾਦਰਂ ਅਭਿਯਾਚਿਤੇਨ ਤੇਨ ਚ ਅਭਿਧਮ੍ਮਤ੍ਥਪ੍ਪਕਾਸਨੇ ਸਮਤ੍ਥੋਤਿ ਯਾਥਾવਤੋ ਪਮਾਣਿਤੇਨ ਤਬ੍ਬਿਮੁਖਭਾવੋ ਨ ਸੁਕਰੋਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ।
8. Dukkarabhāvaṃdīpetunti adukkarassa tathāabhiyācetabbatābhāvatoti adhippāyo. Pārājikasaṅghādisesānaṃ sīlavipattibhāvato thullaccayādīnañca yebhuyyena ācāravipattibhāvato ācārasīlānaṃ tathā yojanā katā, tathā cārittasīlassa ācārasabhāvattā itaraṃ sabhāveneva gahetvā dutiyā. Asakkuṇeyyanti visuddhācārādiguṇasamannāgatena sabrahmacārinā saddhammaciraṭṭhitatthaṃ sādaraṃ abhiyācitena tena ca abhidhammatthappakāsane samatthoti yāthāvato pamāṇitena tabbimukhabhāvo na sukaroti adhippāyo.
੯. ਦੇવਦੇવ-ਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥੋ ਪਟ੍ਠਾਨਸਂવਣ੍ਣਨਾਟੀਕਾਯਂ વਿਪਞ੍ਚਿਤੋਤਿ ਨ વਿਤ੍ਥਾਰਯਿਮ੍ਹ।
9. Devadeva-saddassa attho paṭṭhānasaṃvaṇṇanāṭīkāyaṃ vipañcitoti na vitthārayimha.
੧੩. ਪਠਮਸਙ੍ਗੀਤਿਯਂ ਯਾ ਅਟ੍ਠਕਥਾ ਸਙ੍ਗੀਤਾਤਿ વਚਨੇਨ ਸਾ ਭਗવਤੋ ਧਰਮਾਨਕਾਲੇਪਿ ਅਟ੍ਠਕਥਾ ਸਂવਿਜ੍ਜਤਿ, ਤੇਨ ਪਾਠੋ વਿਯ ਭਗવਂਮੂਲਿਕਾવਾਤਿ વਿਞ੍ਞਾਯਤਿ। ‘‘ਅਭਿਧਮ੍ਮਸ੍ਸਾ’’ਤਿ ਪਦਂ ‘‘ਅਤ੍ਥਂ ਪਕਾਸਯਿਸ੍ਸਾਮੀ’’ਤਿ ਏਤਦਪੇਕ੍ਖਨ੍ਤਿ ‘‘ਕਸ੍ਸ ਪਨ ਸਾ ਅਟ੍ਠਕਥਾ’’ਤਿ ਪੁਚ੍ਛਿਤ੍વਾ ਅਧਿਕਾਰવਸੇਨ ਤਮੇવ ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਦਂ ਆਕਡ੍ਢਤਿ। ਆવੁਤ੍ਤਿਆਦਿવਸੇਨ વਾ ਅਯਮਤ੍ਥੋ વਿਭਾવੇਤਬ੍ਬੋ।
13. Paṭhamasaṅgītiyaṃ yā aṭṭhakathā saṅgītāti vacanena sā bhagavato dharamānakālepi aṭṭhakathā saṃvijjati, tena pāṭho viya bhagavaṃmūlikāvāti viññāyati. ‘‘Abhidhammassā’’ti padaṃ ‘‘atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etadapekkhanti ‘‘kassa pana sā aṭṭhakathā’’ti pucchitvā adhikāravasena tameva abhidhammapadaṃ ākaḍḍhati. Āvuttiādivasena vā ayamattho vibhāvetabbo.
੧੬. ਅਰਿਯਮਗ੍ਗਸ੍ਸ ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗਮਗ੍ਗਙ੍ਗਝਾਨਙ੍ਗવਿਸੇਸਂ ਪਾਦਕਜ੍ਝਾਨਮੇવ ਨਿਯਮੇਤੀਤਿਆਦਿਨਯਪ੍ਪવਤ੍ਤੋ ਤਿਪਿਟਕਚੂਲ਼ਨਾਗਤ੍ਥੇਰવਾਦੋ ਆਦਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ વਿਪਸ੍ਸਨਾਯ ਆਰਮ੍ਮਣਭੂਤਾ ਖਨ੍ਧਾ ਨਿਯਮੇਨ੍ਤਿ, ਪੁਗ੍ਗਲਜ੍ਝਾਸਯੋ ਨਿਯਮੇਤੀਤਿ ਏવਮਾਦਯੋ ਮੋਰવਾਪਿવਾਸਿਮਹਾਦਤ੍ਤਤ੍ਥੇਰਤਿਪਿਟਕਚੂਲ਼ਾਭਯਤ੍ਥੇਰવਾਦਾਦਯੋ ਸਙ੍ਗਯ੍ਹਨ੍ਤਿ। ਤਪ੍ਪਕਾਸਨੇਨੇવਾਤਿ ਅਭਿਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਪ੍ਪਕਾਸਨੇਨੇવ। ਸੋਤਿ ਮਹਾવਿਹਾਰવਾਸੀਨਂ વਿਨਿਚ੍ਛਯੋ। ਤਥਾਤਿ ਅਸਮ੍ਮਿਸ੍ਸਾਨਾਕੁਲਭਾવੇਨ। ਅਸਮ੍ਮਿਸ੍ਸਾਨਾਕੁਲਭੂਤੋ વਾ વਿਨਿਚ੍ਛਯੋ ਮਹਾવਿਹਾਰવਾਸੀਨਂ ਸਨ੍ਤਕਭਾવੇਨ, ਏਤੇਨ ਅਭਿਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਪ੍ਪਕਾਸਨੇਨੇવ ਮਹਾવਿਹਾਰવਾਸੀਨਂ વਿਨਿਚ੍ਛਯੋ ਇਧ ਅਭਿਨਿਪ੍ਫਾਦੀਯਤੀਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਅਥ વਾ ਤਪ੍ਪਕਾਸਨੇਨੇવਾਤਿ ਅਸਮ੍ਮਿਸ੍ਸਾਨਾਕੁਲਭਾવਪ੍ਪਕਾਸਨੇਨੇવ । ਸੋਤਿ ਪਕਾਸਿਯਮਾਨੋ ਅਭਿਧਮ੍ਮਤ੍ਥੋ। ਤਥਾਤਿ ਮਹਾવਿਹਾਰવਾਸੀਨਂ વਿਨਿਚ੍ਛਯਭਾવੇਨ। ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਅਤ੍ਥવਿਕਪ੍ਪੇ ‘‘ਅਸਮ੍ਮਿਸ੍ਸਂ ਅਨਾਕੁਲਂ ਅਤ੍ਥਂ ਪਕਾਸਯਿਸ੍ਸਾਮੀ’’ਤਿ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧਨੀਯਂ।
16. Ariyamaggassa bojjhaṅgamaggaṅgajhānaṅgavisesaṃ pādakajjhānameva niyametītiādinayappavatto tipiṭakacūḷanāgattheravādo ādi-saddena vipassanāya ārammaṇabhūtā khandhā niyamenti, puggalajjhāsayo niyametīti evamādayo moravāpivāsimahādattattheratipiṭakacūḷābhayattheravādādayo saṅgayhanti. Tappakāsanenevāti abhidhammassa atthappakāsaneneva. Soti mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayo. Tathāti asammissānākulabhāvena. Asammissānākulabhūto vā vinicchayo mahāvihāravāsīnaṃ santakabhāvena, etena abhidhammassa atthappakāsaneneva mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayo idha abhinipphādīyatīti dasseti. Atha vā tappakāsanenevāti asammissānākulabhāvappakāsaneneva . Soti pakāsiyamāno abhidhammattho. Tathāti mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayabhāvena. Imasmiṃ atthavikappe ‘‘asammissaṃ anākulaṃ atthaṃ pakāsayissāmī’’ti sambandhanīyaṃ.
੧੭. ਅਞ੍ਞਞ੍ਚ ਸਬ੍ਬਂ ਅਤ੍ਥਪ੍ਪਕਾਸਨਂ ਹੋਤੀਤਿ ਤੋਸਨਂ ਹੋਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਤੇਨੇવਾਹ ‘‘ਸਬ੍ਬੇਨ ਤੇਨ ਤੋਸਨਂ ਕਤਂ ਹੋਤੀ’’ਤਿ। ਯੁਤ੍ਤਰੂਪਾ ਯੋਜਨਾ।
17. Aññañcasabbaṃ atthappakāsanaṃ hotīti tosanaṃ hotīti attho. Tenevāha ‘‘sabbena tena tosanaṃ kataṃ hotī’’ti. Yuttarūpā yojanā.
વੀਸਤਿਗਾਥਾવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Vīsatigāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ਟੀਕਾ • Tīkā / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ (ਟੀਕਾ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣੀ-ਮੂਲਟੀਕਾ • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / વੀਸਤਿਗਾਥਾવਣ੍ਣਨਾ • Vīsatigāthāvaṇṇanā