Library / Tipiṭaka / തിപിടക • Tipiṭaka / ധമ്മസങ്ഗണീ-മൂലടീകാ • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
അഭിധമ്മപിടകേ
Abhidhammapiṭake
ധമ്മസങ്ഗണീ-മൂലടീകാ
Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā
വീസതിഗാഥാവണ്ണനാ
Vīsatigāthāvaṇṇanā
൧. ധമ്മസംവണ്ണനായം സത്ഥരി പണാമകരണം ധമ്മസ്സ സ്വാക്ഖാതഭാവേന സത്ഥരി പസാദജനനത്ഥം, സത്ഥു ച അവിതഥദേസനഭാവപ്പകാസനേന ധമ്മേ പസാദജനനത്ഥം. തദുഭയപ്പസാദാ ഹി ധമ്മസമ്പടിപത്തി മഹതോ ച അത്ഥസ്സ സിദ്ധി ഹോതീതി. അഥ വാ രതനത്തയപണാമവചനം അത്തനോ രതനത്തയപസാദസ്സ വിഞ്ഞാപനത്ഥം, തം പന വിഞ്ഞൂനം ചിത്താരാധനത്ഥം, തം അട്ഠകഥായ ഗാഹണത്ഥം, തം സബ്ബസമ്പത്തിനിപ്ഫാദനത്ഥന്തി. ഇദം പന ആചരിയേന അധിപ്പേതപ്പയോജനം അന്തരായവിസോസനം. വക്ഖതി ഹി ‘‘നിപച്ചകാരസ്സേതസ്സ…പേ॰… അസേസതോ’’തി. രതനത്തയപണാമകരണഞ്ഹി അന്തരായകരാപുഞ്ഞവിഘാതകരപുഞ്ഞവിസേസഭാവതോ മങ്ഗലഭാവതോ ഭയാദിഉപദ്ദവനിവാരണതോ ച അന്തരായവിസോസനേ സമത്ഥം ഹോതി. കഥം പനേതസ്സാപുഞ്ഞവിഘാതകരാദിഭാവോ വിജാനിതബ്ബോതി? ‘‘യസ്മിം മഹാനാമ സമയേ അരിയസാവകോ തഥാഗതം അനുസ്സരതി, നേവസ്സ തസ്മിം സമയേ രാഗപരിയുട്ഠിതം ചിത്തം ഹോതീ’’തിആദിവചനതോ (അ॰ നി॰ ൬.൧൦; ൧൧.൧൧), ‘‘പൂജാ ച പൂജനേയ്യാനം, ഏതം മങ്ഗലമുത്തമ’’ന്തി (ഖു॰ പാ॰ ൫.൩; സു॰ നി॰ ൨൬൨) ച, ‘‘ഏവം ബുദ്ധം സരന്താനം, ധമ്മം സങ്ഘഞ്ച ഭിക്ഖവോ. ഭയം വാ ഛമ്ഭിതത്തം വാ, ലോമഹംസോ ന ഹേസ്സതീ’’തി (സം॰ നി॰ ൧.൨൪൯) ച വചനതോതി.
1. Dhammasaṃvaṇṇanāyaṃ satthari paṇāmakaraṇaṃ dhammassa svākkhātabhāvena satthari pasādajananatthaṃ, satthu ca avitathadesanabhāvappakāsanena dhamme pasādajananatthaṃ. Tadubhayappasādā hi dhammasampaṭipatti mahato ca atthassa siddhi hotīti. Atha vā ratanattayapaṇāmavacanaṃ attano ratanattayapasādassa viññāpanatthaṃ, taṃ pana viññūnaṃ cittārādhanatthaṃ, taṃ aṭṭhakathāya gāhaṇatthaṃ, taṃ sabbasampattinipphādanatthanti. Idaṃ pana ācariyena adhippetappayojanaṃ antarāyavisosanaṃ. Vakkhati hi ‘‘nipaccakārassetassa…pe… asesato’’ti. Ratanattayapaṇāmakaraṇañhi antarāyakarāpuññavighātakarapuññavisesabhāvato maṅgalabhāvato bhayādiupaddavanivāraṇato ca antarāyavisosane samatthaṃ hoti. Kathaṃ panetassāpuññavighātakarādibhāvo vijānitabboti? ‘‘Yasmiṃ mahānāma samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hotī’’tiādivacanato (a. ni. 6.10; 11.11), ‘‘pūjā ca pūjaneyyānaṃ, etaṃ maṅgalamuttama’’nti (khu. pā. 5.3; su. ni. 262) ca, ‘‘evaṃ buddhaṃ sarantānaṃ, dhammaṃ saṅghañca bhikkhavo. Bhayaṃ vā chambhitattaṃ vā, lomahaṃso na hessatī’’ti (saṃ. ni. 1.249) ca vacanatoti.
തത്ഥ യസ്സ സത്ഥുനോ പണാമം കത്തുകാമോ, തസ്സ ഗുണവിസേസദസ്സനത്ഥം ‘‘കരുണാ വിയാ’’തിആദിമാഹ. ഗുണവിസേസവാ ഹി പണാമാരഹോ ഹോതി, പണാമാരഹേ ച കതോ പണാമോ വുത്തപ്പയോജനസിദ്ധികരോവ ഹോതീതി. ഭഗവതോ ച ദേസനാ വിനയപിടകേ കരുണാപ്പധാനാ, സുത്തന്തപിടകേ പഞ്ഞാകരുണാപ്പധാനാ. തേനേവ ച കാരണേന വിനയപിടകസ്സ സംവണ്ണനം കരോന്തേന കരുണാപ്പധാനാ ഭഗവതോ ഥോമനാ കതാ, ആഗമസംവണ്ണനഞ്ച കരോന്തേന ഉഭയപ്പധാനാ, അഭിധമ്മദേസനാ പന പഞ്ഞാപ്പധാനാതി കത്വാ പഞ്ഞാപ്പധാനമേവ ഥോമനം കരോന്തോ ‘‘കരുണാ വിയ സത്തേസൂ’’തി കരുണം ഉപമാഭാവേന ഗഹേത്വാ പഞ്ഞായ ഥോമേതി.
Tattha yassa satthuno paṇāmaṃ kattukāmo, tassa guṇavisesadassanatthaṃ ‘‘karuṇā viyā’’tiādimāha. Guṇavisesavā hi paṇāmāraho hoti, paṇāmārahe ca kato paṇāmo vuttappayojanasiddhikarova hotīti. Bhagavato ca desanā vinayapiṭake karuṇāppadhānā, suttantapiṭake paññākaruṇāppadhānā. Teneva ca kāraṇena vinayapiṭakassa saṃvaṇṇanaṃ karontena karuṇāppadhānā bhagavato thomanā katā, āgamasaṃvaṇṇanañca karontena ubhayappadhānā, abhidhammadesanā pana paññāppadhānāti katvā paññāppadhānameva thomanaṃ karonto ‘‘karuṇā viya sattesū’’ti karuṇaṃ upamābhāvena gahetvā paññāya thometi.
തത്ഥ കരുണാ വിയാതി നിദസ്സനവചനമേതം, യസ്സ യഥാ കരുണാ സബ്ബേസു സത്തേസു പവത്തിത്ഥ, ഏവം സബ്ബേസു ഞേയ്യധമ്മേസു പഞ്ഞാപി പവത്തിത്ഥാതി അത്ഥോ. സത്തേസൂതി വിസയനിദസ്സനമേതം. പഞ്ഞാതി നിദസ്സേതബ്ബധമ്മനിദസ്സനം. യസ്സാതി തദധിട്ഠാനപുഗ്ഗലനിദസ്സനം. മഹേസിനോതി തബ്ബിസേസനം. ഞേയ്യധമ്മേസൂതി പഞ്ഞാവിസയനിദസ്സനം. സബ്ബേസൂതി തബ്ബിസേസനം. പവത്തിത്ഥാതി കിരിയാനിദസ്സനം. യഥാരുചീതി വസീഭാവനിദസ്സനം.
Tattha karuṇā viyāti nidassanavacanametaṃ, yassa yathā karuṇā sabbesu sattesu pavattittha, evaṃ sabbesu ñeyyadhammesu paññāpi pavattitthāti attho. Sattesūti visayanidassanametaṃ. Paññāti nidassetabbadhammanidassanaṃ. Yassāti tadadhiṭṭhānapuggalanidassanaṃ. Mahesinoti tabbisesanaṃ. Ñeyyadhammesūti paññāvisayanidassanaṃ. Sabbesūti tabbisesanaṃ. Pavattitthāti kiriyānidassanaṃ. Yathārucīti vasībhāvanidassanaṃ.
തത്ഥ കിരതീതി കരുണാ, പരദുക്ഖം വിക്ഖിപതി അപനേതീതി അത്ഥോ. രൂപാദീസു സത്താ വിസത്താതി സത്താ. തസ്സാ പന പഞ്ഞത്തിയാ ഖന്ധസന്താനേ നിരുള്ഹഭാവതോ നിച്ഛന്ദരാഗാപി ‘‘സത്താ’’തി വുച്ചന്തി. പജാനാതീതി പഞ്ഞാ, യഥാസഭാവം പകാരേഹി പടിവിജ്ഝതീതി അത്ഥോ. യസ്സാതി അനിയമനം. ‘‘തസ്സ പാദേ നമസ്സിത്വാ’’തി ഏതേന നിയമനം വേദിതബ്ബം. മഹേസീതി മഹന്തേ സീലക്ഖന്ധാദയോ ഏസി ഗവേസീതി മഹേസി. ഞാതബ്ബാതി ഞേയ്യാ, സഭാവധാരണാദിനാ അത്ഥേന ധമ്മാ. തത്ഥ ‘‘ഞേയ്യാ’’തി വചനേന ധമ്മാനം അഞേയ്യത്തം പടിക്ഖിപതി. ‘‘ധമ്മാ’’തി വചനേന ഞേയ്യാനം സത്തജീവാദിഭാവം പടിക്ഖിപതി. ഞേയ്യാ ച തേ ധമ്മാ ചാതി ഞേയ്യധമ്മാ. സബ്ബേസൂതി അനവസേസപരിയാദാനം. തേന അഞ്ഞാതാഭാവം ദസ്സേതി. പവത്തിത്ഥാതി ഉപ്പജ്ജിത്ഥ. യഥാരുചീതി യാ യാ രുചി യഥാരുചി, രുചീതി ച ഇച്ഛാ, കത്തുകാമതാ സാ. യാ യാ പവത്താ തപ്പഭേദാ, യഥാ വാ രുചി തഥാ, രുചിഅനുരൂപം പവത്താ ‘‘യഥാരുചി പവത്തിത്ഥാ’’തി വുച്ചതി. യഥാ യഥാ വാ രുചി പവത്താ, തഥാ തഥാ പവത്താ പഞ്ഞാ ‘‘യഥാരുചി പവത്തിത്ഥാ’’തി വുച്ചതി.
Tattha kiratīti karuṇā, paradukkhaṃ vikkhipati apanetīti attho. Rūpādīsu sattā visattāti sattā. Tassā pana paññattiyā khandhasantāne niruḷhabhāvato nicchandarāgāpi ‘‘sattā’’ti vuccanti. Pajānātīti paññā, yathāsabhāvaṃ pakārehi paṭivijjhatīti attho. Yassāti aniyamanaṃ. ‘‘Tassa pāde namassitvā’’ti etena niyamanaṃ veditabbaṃ. Mahesīti mahante sīlakkhandhādayo esi gavesīti mahesi. Ñātabbāti ñeyyā, sabhāvadhāraṇādinā atthena dhammā. Tattha ‘‘ñeyyā’’ti vacanena dhammānaṃ añeyyattaṃ paṭikkhipati. ‘‘Dhammā’’ti vacanena ñeyyānaṃ sattajīvādibhāvaṃ paṭikkhipati. Ñeyyā ca te dhammā cāti ñeyyadhammā. Sabbesūti anavasesapariyādānaṃ. Tena aññātābhāvaṃ dasseti. Pavattitthāti uppajjittha. Yathārucīti yā yā ruci yathāruci, rucīti ca icchā, kattukāmatā sā. Yā yā pavattā tappabhedā, yathā vā ruci tathā, rucianurūpaṃ pavattā ‘‘yathāruci pavattitthā’’ti vuccati. Yathā yathā vā ruci pavattā, tathā tathā pavattā paññā ‘‘yathāruci pavattitthā’’ti vuccati.
തത്ഥ ഭഗവതി പവത്താവ കരുണാ ഭഗവതോ പഞ്ഞായ നിദസ്സനന്തി ഗഹേതബ്ബാ. സാ ഹി അസാധാരണാ മഹാകരുണാ, ന അഞ്ഞാ. യസ്സാതി ച കരുണാപഞ്ഞാനം ഉഭിന്നമ്പി ആധാരപുഗ്ഗലനിദസ്സനം. ന ഹി നിരാധാരാ കരുണാ അത്ഥീതി ‘‘കരുണാ’’തി വുത്തേ തദാധാരഭൂതോ പുഗ്ഗലോ നിദസ്സേതബ്ബോ ഹോതി, സോ ച ഇധ അഞ്ഞോ വുത്തോ നത്ഥി, ന ച ആസന്നം വജ്ജേത്വാ ദൂരസ്സ ഗഹണേ പയോജനം അത്ഥീതി ‘‘യസ്സാ’’തി നിദസ്സിതപുഗ്ഗലോവ കരുണായ ആധാരോ. തേന ഇദം വുത്തം ഹോതി ‘‘യസ്സ അത്തനോ കരുണാ വിയ പഞ്ഞാപി പവത്തിത്ഥാ’’തി. കഥം പന കരുണാ സത്തേസു പവത്തിത്ഥ യഥാ പഞ്ഞാപി ധമ്മേസു പവത്തിത്ഥാതി? നിരവസേസതോ യഥാരുചി ച. ഭഗവതോ ഹി കരുണാ കഞ്ചി സത്തം അവജ്ജേത്വാ സബ്ബേസു സത്തേസു നിരവസേസേസു പവത്തതി, പവത്തമാനാ ച രുചിവസേന ഏകസ്മിം അനേകേസു ച അഞ്ഞേഹി അസാധാരണാ പവത്തതി. ന ഹി അഞ്ഞേസം ‘‘മഹോഘപക്ഖന്ദാനം സത്താനം നത്ഥഞ്ഞോ കോചി ഓഘാ ഉദ്ധതാ അഞ്ഞത്ര മയാ’’തി പസ്സന്താനം കരുണോക്കമനം ഹോതി യഥാ ഭഗവതോതി. പഞ്ഞാപി ഭഗവതോ സബ്ബേസു ധമ്മേസു നിരവസേസേസു പവത്തതി, പവത്തമാനാ ച ഏകസ്മിം അനേകേസു ച ധമ്മേസു സഭാവകിച്ചാദിജാനനേന അനാവരണാ അസാധാരണാ പവത്തതി യഥാരുചി, യഥാ ച പസ്സന്തസ്സ ഭഗവതോ കരുണാ യഥാരുചി പവത്തതി. തം സബ്ബം പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗേ മഹാകരുണാഞാണവിഭങ്ഗവസേന ജാനിതബ്ബം, പഞ്ഞായ ച യഥാരുചി പവത്തി സേസാസാധാരണഞാണവിഭങ്ഗാദിവസേന. പഞ്ഞാഗഹണേന ച തീസു കാലേസു അപ്പടിഹതഞാണം ചതുസച്ചഞാണം ചതുപടിസമ്ഭിദാഞാണം, കരുണാഗഹണേന മഹാകരുണാസമാപത്തിഞാണസ്സ ഗഹിതത്താ തം വജ്ജേത്വാ അഞ്ഞാനി അസാധാരണഞാണാനി ചതുവേസാരജ്ജഞാണം ദസബലാനി ഛ അഭിഞ്ഞാ ചതുചത്താലീസ ഞാണവത്ഥൂനി സത്തസത്തതി ഞാണവത്ഥൂനീതി ഏവമാദയോ അനേകേ പഞ്ഞാപ്പഭേദാ സങ്ഗയ്ഹന്തി, തസ്മാ തസ്സാ തസ്സാ പഞ്ഞായ പവത്തിവസേന യഥാരുചി പവത്തി വേദിതബ്ബാ. തേനാഹ ‘‘കരുണാ വിയ…പേ॰… യഥാരുചീ’’തി.
Tattha bhagavati pavattāva karuṇā bhagavato paññāya nidassananti gahetabbā. Sā hi asādhāraṇā mahākaruṇā, na aññā. Yassāti ca karuṇāpaññānaṃ ubhinnampi ādhārapuggalanidassanaṃ. Na hi nirādhārā karuṇā atthīti ‘‘karuṇā’’ti vutte tadādhārabhūto puggalo nidassetabbo hoti, so ca idha añño vutto natthi, na ca āsannaṃ vajjetvā dūrassa gahaṇe payojanaṃ atthīti ‘‘yassā’’ti nidassitapuggalova karuṇāya ādhāro. Tena idaṃ vuttaṃ hoti ‘‘yassa attano karuṇā viya paññāpi pavattitthā’’ti. Kathaṃ pana karuṇā sattesu pavattittha yathā paññāpi dhammesu pavattitthāti? Niravasesato yathāruci ca. Bhagavato hi karuṇā kañci sattaṃ avajjetvā sabbesu sattesu niravasesesu pavattati, pavattamānā ca rucivasena ekasmiṃ anekesu ca aññehi asādhāraṇā pavattati. Na hi aññesaṃ ‘‘mahoghapakkhandānaṃ sattānaṃ natthañño koci oghā uddhatā aññatra mayā’’ti passantānaṃ karuṇokkamanaṃ hoti yathā bhagavatoti. Paññāpi bhagavato sabbesu dhammesu niravasesesu pavattati, pavattamānā ca ekasmiṃ anekesu ca dhammesu sabhāvakiccādijānanena anāvaraṇā asādhāraṇā pavattati yathāruci, yathā ca passantassa bhagavato karuṇā yathāruci pavattati. Taṃ sabbaṃ paṭisambhidāmagge mahākaruṇāñāṇavibhaṅgavasena jānitabbaṃ, paññāya ca yathāruci pavatti sesāsādhāraṇañāṇavibhaṅgādivasena. Paññāgahaṇena ca tīsu kālesu appaṭihatañāṇaṃ catusaccañāṇaṃ catupaṭisambhidāñāṇaṃ, karuṇāgahaṇena mahākaruṇāsamāpattiñāṇassa gahitattā taṃ vajjetvā aññāni asādhāraṇañāṇāni catuvesārajjañāṇaṃ dasabalāni cha abhiññā catucattālīsa ñāṇavatthūni sattasattati ñāṇavatthūnīti evamādayo aneke paññāppabhedā saṅgayhanti, tasmā tassā tassā paññāya pavattivasena yathāruci pavatti veditabbā. Tenāha ‘‘karuṇā viya…pe… yathārucī’’ti.
തത്ഥ കരുണാഗഹണേന മഹാബോധിയാ മൂലം ദസ്സേതി. മഹാദുക്ഖസമ്ബാധപ്പടിപന്നഞ്ഹി സത്തനികായം ദിസ്വാ ‘‘തസ്സ നത്ഥഞ്ഞോ കോചി സരണം, അഹമേതം മുത്തോ മോചേസ്സാമീ’’തി കരുണായ സഞ്ചോദിതമാനസോ അഭിനീഹാരം ദീപങ്കരസ്സ ഭഗവതോ പാദമൂലേ കത്വാ ബോധിസമ്ഭാരേ സമോധാനേത്വാ അനുപുബ്ബേന സമ്ബോധിം പത്തോതി കരുണാ മഹാബോധിയാ മൂലന്തി. സത്തേസൂതി ഏതേന മഹാബോധിയാ പയോജനം ദസ്സേതി. സത്താ ഹി മഹാബോധിം പയോജേന്തി. സത്തസന്താരണത്ഥഞ്ഹി സബ്ബഞ്ഞുതാ അഭിപത്ഥിതാ. യഥാഹ –
Tattha karuṇāgahaṇena mahābodhiyā mūlaṃ dasseti. Mahādukkhasambādhappaṭipannañhi sattanikāyaṃ disvā ‘‘tassa natthañño koci saraṇaṃ, ahametaṃ mutto mocessāmī’’ti karuṇāya sañcoditamānaso abhinīhāraṃ dīpaṅkarassa bhagavato pādamūle katvā bodhisambhāre samodhānetvā anupubbena sambodhiṃ pattoti karuṇā mahābodhiyā mūlanti. Sattesūti etena mahābodhiyā payojanaṃ dasseti. Sattā hi mahābodhiṃ payojenti. Sattasantāraṇatthañhi sabbaññutā abhipatthitā. Yathāha –
‘‘കിം മേ ഏകേന തിണ്ണേന, പുരിസേന ഥാമദസ്സിനാ;
‘‘Kiṃ me ekena tiṇṇena, purisena thāmadassinā;
സബ്ബഞ്ഞുതം പാപുണിത്വാ, സന്താരേസ്സം സദേവക’’ന്തി. (ബു॰ വം॰ ൨. ൫൬);
Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, santāressaṃ sadevaka’’nti. (bu. vaṃ. 2. 56);
പഞ്ഞാഗഹണേന മഹാബോധിം ദസ്സേതി. സബ്ബഞ്ഞുതായ ഹി പദട്ഠാനഭൂതം മഗ്ഗഞാണം, മഗ്ഗഞാണപദട്ഠാനഞ്ച സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം ‘‘മഹാബോധീ’’തി വുച്ചതീതി. ഞേയ്യധമ്മേസു സബ്ബേസൂതി ഏതേന സന്താരേതബ്ബാനം സത്താനം അഭിഞ്ഞേയ്യപരിഞ്ഞേയ്യപഹാതബ്ബഭാവേതബ്ബസച്ഛികാതബ്ബേ ഖന്ധായതനധാതുസച്ചിന്ദ്രിയപടിച്ചസമുപ്പാദസതിപട്ഠാനാദിഭേദേ കുസലാദിഭേദേ ച സബ്ബധമ്മേ ദസ്സേതി. പവത്തിത്ഥ യഥാരുചീതി ഏതേന പടിവേധപച്ചവേക്ഖണപുബ്ബങ്ഗമദേസനാഞാണപ്പവത്തിദീപനേന പയോജനസമ്പത്തിം ദസ്സേതി. സബ്ബധമ്മാനഞ്ഹി പടിവേധഞാണം ബോധിപല്ലങ്കേ അഹോസി. മഗ്ഗഞാണമേവ ഹി തന്തി. പച്ചവേക്ഖണഞാണഞ്ച വിസേസേന രതനഘരസത്താഹേ അഹോസി. ഏവം പടിവിദ്ധപച്ചവേക്ഖിതാനം ധമ്മാനം ധമ്മചക്കപ്പവത്തനാദീസു ദേസനാഞാണം അഹോസി, വിസേസേന ച പണ്ഡുകമ്ബലസിലായം സത്തപ്പകരണദേസനായന്തി. ദേസനാഞാണേന ച ദേസേന്തോ ഭഗവാ സത്തേസു ഹിതപടിപത്തിം പടിപജ്ജതീതി. ഏതേന സബ്ബേന അത്തഹിതപടിപത്തിം പരഹിതപടിപത്തിഞ്ച ദസ്സേതി. മഹാബോധിദസ്സനേന ഹി അത്തഹിതപടിപത്തി, ഇതരേഹിപി പരഹിതപടിപത്തി ദസ്സിതാതി. തേന അത്തഹിതപടിപന്നാദീസു ചതൂസു പുഗ്ഗലേസു ഭഗവതോ ചതുത്ഥപുഗ്ഗലഭാവം ദസ്സേതി, തേന ച അനുത്തരദക്ഖിണേയ്യഭാവം നിരതിസയപണാമാരഹഭാവഞ്ച അത്തനോ ച കിരിയായ ഖേത്തങ്ഗതഭാവം ദസ്സേതി.
Paññāgahaṇena mahābodhiṃ dasseti. Sabbaññutāya hi padaṭṭhānabhūtaṃ maggañāṇaṃ, maggañāṇapadaṭṭhānañca sabbaññutaññāṇaṃ ‘‘mahābodhī’’ti vuccatīti. Ñeyyadhammesu sabbesūti etena santāretabbānaṃ sattānaṃ abhiññeyyapariññeyyapahātabbabhāvetabbasacchikātabbe khandhāyatanadhātusaccindriyapaṭiccasamuppādasatipaṭṭhānādibhede kusalādibhede ca sabbadhamme dasseti. Pavattittha yathārucīti etena paṭivedhapaccavekkhaṇapubbaṅgamadesanāñāṇappavattidīpanena payojanasampattiṃ dasseti. Sabbadhammānañhi paṭivedhañāṇaṃ bodhipallaṅke ahosi. Maggañāṇameva hi tanti. Paccavekkhaṇañāṇañca visesena ratanagharasattāhe ahosi. Evaṃ paṭividdhapaccavekkhitānaṃ dhammānaṃ dhammacakkappavattanādīsu desanāñāṇaṃ ahosi, visesena ca paṇḍukambalasilāyaṃ sattappakaraṇadesanāyanti. Desanāñāṇena ca desento bhagavā sattesu hitapaṭipattiṃ paṭipajjatīti. Etena sabbena attahitapaṭipattiṃ parahitapaṭipattiñca dasseti. Mahābodhidassanena hi attahitapaṭipatti, itarehipi parahitapaṭipatti dassitāti. Tena attahitapaṭipannādīsu catūsu puggalesu bhagavato catutthapuggalabhāvaṃ dasseti, tena ca anuttaradakkhiṇeyyabhāvaṃ niratisayapaṇāmārahabhāvañca attano ca kiriyāya khettaṅgatabhāvaṃ dasseti.
ഏത്ഥ ച കരുണാഗഹണേന ലോകിയേസു മഹഗ്ഗതഭാവപ്പത്താസാധാരണഗുണദീപനതോ സബ്ബലോകിയഗുണസമ്പത്തി ഭഗവതോ ദസ്സിതാ ഹോതി, പഞ്ഞാഗഹണേനപി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണപദട്ഠാനമഗ്ഗഞാണദീപനതോ സബ്ബലോകുത്തരഗുണസമ്പത്തി. കരുണാവചനേന ച ഉപഗമനം നിരുപക്കിലേസം, പഞ്ഞാവചനേന അപഗമനം ദസ്സേതി. ഉപഗമനം ദസ്സേന്തോ ച ലോകേ സഞ്ജാതസംവഡ്ഢഭാവം ദസ്സേതി, അപഗമനം ദസ്സേന്തോ ലോകേന അനുപലിത്തതം. ‘‘കരുണാ വിയ സത്തേസൂ’’തി ച ലോകസമഞ്ഞാനുരൂപം ഭഗവതോ പവത്തിം ദസ്സേതി, ‘‘ഞേയ്യധമ്മേസു സബ്ബേസു യഥാരുചി പഞ്ഞാ പവത്തിത്ഥാ’’തി ഏതേന സമഞ്ഞായ അനതിധാവനം. സബ്ബധമ്മസഭാവാനവബോധേ ഹി സതി സമഞ്ഞം അതിധാവിത്വാ ‘‘സത്തോ ജീവോ അത്ഥീ’’തി പരാമസനം ഹോതീതി. സബ്ബേസഞ്ച ബുദ്ധഗുണാനം കരുണാ ആദി തന്നിദാനഭാവതോ, പഞ്ഞാ പരിയോസാനം തതോ ഉത്തരികരണീയാഭാവതോ. ആദിപരിയോസാനദസ്സനേന ച സബ്ബേ ബുദ്ധഗുണാ ദസ്സിതാവ ഹോന്തി. കരുണാഗഹണേന ച സീലക്ഖന്ധപുബ്ബങ്ഗമോ സമാധിക്ഖന്ധോ ദസ്സിതോ ഹോതി. കരുണാനിദാനഞ്ഹി സീലം തതോ പാണാതിപാതാദിവിരതിപ്പവത്തിതോ തസ്സാ ച ഝാനത്തയസമ്പയോഗതോ. പഞ്ഞാവചനേന പഞ്ഞാക്ഖന്ധോ. സീലഞ്ച സബ്ബബുദ്ധഗുണാനം ആദി, സമാധി മജ്ഝം, പഞ്ഞാ പരിയോസാനന്തി ഏവമ്പി ആദിമജ്ഝപരിയോസാനകല്യാണാ സബ്ബേ ബുദ്ധഗുണാ ദസ്സിതാ ഹോന്തി.
Ettha ca karuṇāgahaṇena lokiyesu mahaggatabhāvappattāsādhāraṇaguṇadīpanato sabbalokiyaguṇasampatti bhagavato dassitā hoti, paññāgahaṇenapi sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānamaggañāṇadīpanato sabbalokuttaraguṇasampatti. Karuṇāvacanena ca upagamanaṃ nirupakkilesaṃ, paññāvacanena apagamanaṃ dasseti. Upagamanaṃ dassento ca loke sañjātasaṃvaḍḍhabhāvaṃ dasseti, apagamanaṃ dassento lokena anupalittataṃ. ‘‘Karuṇā viya sattesū’’ti ca lokasamaññānurūpaṃ bhagavato pavattiṃ dasseti, ‘‘ñeyyadhammesu sabbesu yathāruci paññā pavattitthā’’ti etena samaññāya anatidhāvanaṃ. Sabbadhammasabhāvānavabodhe hi sati samaññaṃ atidhāvitvā ‘‘satto jīvo atthī’’ti parāmasanaṃ hotīti. Sabbesañca buddhaguṇānaṃ karuṇā ādi tannidānabhāvato, paññā pariyosānaṃ tato uttarikaraṇīyābhāvato. Ādipariyosānadassanena ca sabbe buddhaguṇā dassitāva honti. Karuṇāgahaṇena ca sīlakkhandhapubbaṅgamo samādhikkhandho dassito hoti. Karuṇānidānañhi sīlaṃ tato pāṇātipātādiviratippavattito tassā ca jhānattayasampayogato. Paññāvacanena paññākkhandho. Sīlañca sabbabuddhaguṇānaṃ ādi, samādhi majjhaṃ, paññā pariyosānanti evampi ādimajjhapariyosānakalyāṇā sabbe buddhaguṇā dassitā honti.
൨. ഏവം സങ്ഖേപേന സബ്ബബുദ്ധഗുണേഹി ഭഗവന്തം ഥോമേത്വാ യസ്സാ സംവണ്ണനം കത്തുകാമോ, തായ അഭിധമ്മദേസനായ അഞ്ഞേഹി അസാധാരണായ ഥോമേതും ‘‘ദയായ തായാ’’തിആദിമാഹ. തസ്സാ പന ദേസനായ നിദാനഞ്ച സമുട്ഠാനഞ്ച ദസ്സേതും ‘‘ദയായ തായാ’’തിആദി വുത്തം. നിദാനഞ്ച ദുവിധം അബ്ഭന്തരം ബാഹിരഞ്ചാതി. അബ്ഭന്തരം കരുണാ, ബാഹിരം ദേസകാലാദി. സമുട്ഠാനം ദേസനാപഞ്ഞാ. തത്ഥ അബ്ഭന്തരനിദാനം ദസ്സേന്തോ ‘‘ദയായ തായ സത്തേസു, സമുസ്സാഹിതമാനസോ’’തി ആഹ. തത്ഥ ദയാതി കരുണാ അധിപ്പേതാ. തായ ഹി സമുസ്സാഹിതോ അഭിധമ്മകഥാമഗ്ഗം സമ്പവത്തയീതി. തായാതി അയം ത-സദ്ദോ പുബ്ബേ വുത്തസ്സ പടിനിദ്ദേസോ ഹോതി.
2. Evaṃ saṅkhepena sabbabuddhaguṇehi bhagavantaṃ thometvā yassā saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo, tāya abhidhammadesanāya aññehi asādhāraṇāya thometuṃ ‘‘dayāya tāyā’’tiādimāha. Tassā pana desanāya nidānañca samuṭṭhānañca dassetuṃ ‘‘dayāya tāyā’’tiādi vuttaṃ. Nidānañca duvidhaṃ abbhantaraṃ bāhirañcāti. Abbhantaraṃ karuṇā, bāhiraṃ desakālādi. Samuṭṭhānaṃ desanāpaññā. Tattha abbhantaranidānaṃ dassento ‘‘dayāya tāya sattesu, samussāhitamānaso’’ti āha. Tattha dayāti karuṇā adhippetā. Tāya hi samussāhito abhidhammakathāmaggaṃ sampavattayīti. Tāyāti ayaṃ ta-saddo pubbe vuttassa paṭiniddeso hoti.
പുരിമഗാഥായ ച പധാനഭാവേന പഞ്ഞാ നിദ്ദിട്ഠാ, തബ്ബിസേസനഭാവേന കരുണാ. സാ ഹി തസ്സാ നിദസ്സനഭൂതാ അപ്പധാനാ തം വിസേസേത്വാ വിനിവത്താ, തസ്മാ ‘‘തായാ’’തി പടിനിദ്ദേസം നാരഹതി. യാ ച പധാനഭൂതാ പഞ്ഞാ, സാ ദേസനായ സമുട്ഠാനം, ന സമുസ്സാഹിനീതി തസ്സാ ച പടിനിദ്ദേസോ ന യുത്തോതി? പഞ്ഞായ താവ പടിനിദ്ദേസോ ന യുത്തോതി സുവുത്തമേതം, കരുണായ പന പടിനിദ്ദേസോ നോ ന യുത്തോ ‘‘ദയായ തായാ’’തി ദ്വിന്നം പദാനം സമാനാധികരണഭാവതോ. സമാനാധികരണാനഞ്ഹി ദ്വിന്നം പദാനം രൂപക്ഖന്ധാദീനം വിയ വിസേസനവിസേസിതബ്ബഭാവോ ഹോതി. രൂപ-സദ്ദോ ഹി അഞ്ഞക്ഖന്ധനിവത്തനത്ഥം വുച്ചമാനോ വിസേസനം ഹോതി, ഖന്ധ-സദ്ദോ ച നിവത്തേതബ്ബഗഹേതബ്ബസാധാരണവചനഭാവതോ വിസേസിതബ്ബോ, ഏവമിധാപി ‘‘ദയായ തായാ’’തി ദ്വിന്നം പദാനം ഏകവിഭത്തിയുത്താനം സമാനാധികരണഭാവതോ വിസേസനവിസേസിതബ്ബഭാവോ ഹോതി. തത്ഥ ദയാ സമുസ്സാഹിനീതി പധാനാ, നിവത്തേതബ്ബഗഹേതബ്ബസാധാരണവചനഞ്ചിദം. തസ്മാ ‘‘ദയായാ’’തി വിസേസിതബ്ബവചനമേതം, തസ്സ ച യഥാ വിസേസനം ഹോതി ‘‘തായാ’’തി ഇദം വചനം, തഥാ തസ്സ പടിനിദ്ദേസഭാവോ യോജേതബ്ബോ. ന ഹി പഞ്ഞാപടിനിദ്ദേസഭാവേ ദയാവിസേസനം ത-സദ്ദോ ഹോതി, കരുണാപടിനിദ്ദേസഭാവേ ച ഹോതീതി. പധാനഞ്ച പഞ്ഞം വജ്ജേത്വാ ‘‘ദയായാ’’തി ഏതേന സമ്ബജ്ഝമാനോ ‘‘തായാ’’തി അയം ത-സദ്ദോ അപ്പധാനായ കരുണായ പടിനിദ്ദേസോ ഭവിതുമരഹതി. അയമേത്ഥ അത്ഥോ – യായ ദയായ സമുസ്സാഹിതോ, ന സാ യാ കാചി, സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ പന നിദസ്സനഭൂതാ മഹാകരുണാ, തായ സമുസ്സാഹിതോതി.
Purimagāthāya ca padhānabhāvena paññā niddiṭṭhā, tabbisesanabhāvena karuṇā. Sā hi tassā nidassanabhūtā appadhānā taṃ visesetvā vinivattā, tasmā ‘‘tāyā’’ti paṭiniddesaṃ nārahati. Yā ca padhānabhūtā paññā, sā desanāya samuṭṭhānaṃ, na samussāhinīti tassā ca paṭiniddeso na yuttoti? Paññāya tāva paṭiniddeso na yuttoti suvuttametaṃ, karuṇāya pana paṭiniddeso no na yutto ‘‘dayāya tāyā’’ti dvinnaṃ padānaṃ samānādhikaraṇabhāvato. Samānādhikaraṇānañhi dvinnaṃ padānaṃ rūpakkhandhādīnaṃ viya visesanavisesitabbabhāvo hoti. Rūpa-saddo hi aññakkhandhanivattanatthaṃ vuccamāno visesanaṃ hoti, khandha-saddo ca nivattetabbagahetabbasādhāraṇavacanabhāvato visesitabbo, evamidhāpi ‘‘dayāya tāyā’’ti dvinnaṃ padānaṃ ekavibhattiyuttānaṃ samānādhikaraṇabhāvato visesanavisesitabbabhāvo hoti. Tattha dayā samussāhinīti padhānā, nivattetabbagahetabbasādhāraṇavacanañcidaṃ. Tasmā ‘‘dayāyā’’ti visesitabbavacanametaṃ, tassa ca yathā visesanaṃ hoti ‘‘tāyā’’ti idaṃ vacanaṃ, tathā tassa paṭiniddesabhāvo yojetabbo. Na hi paññāpaṭiniddesabhāve dayāvisesanaṃ ta-saddo hoti, karuṇāpaṭiniddesabhāve ca hotīti. Padhānañca paññaṃ vajjetvā ‘‘dayāyā’’ti etena sambajjhamāno ‘‘tāyā’’ti ayaṃ ta-saddo appadhānāya karuṇāya paṭiniddeso bhavitumarahati. Ayamettha attho – yāya dayāya samussāhito, na sā yā kāci, sabbaññutaññāṇassa pana nidassanabhūtā mahākaruṇā, tāya samussāhitoti.
കഥം പന കരുണാ ‘‘ദയാ’’തി ഞാതബ്ബാ, നനു വുത്തം ‘‘ദയാപന്നോ’’തി ഏതസ്സ അട്ഠകഥായം (ദീ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൧.൮) ‘‘മേത്തചിത്തതം ആപന്നോ’’തി, തസ്മാ ദയാ മേത്താതി യുജ്ജേയ്യ, ന കരുണാതി? യദി ഏവം ‘‘അദയാപന്നോ’’തി ഏതസ്സ അട്ഠകഥായം ‘‘നിക്കരുണതം ആപന്നോ’’തി വുത്തന്തി ദയാ മേത്താതി ച ന യുജ്ജേയ്യ, തസ്മാ ദയാ-സദ്ദോ യത്ഥ യത്ഥ പവത്തതി, തത്ഥ തത്ഥ അധിപ്പായവസേന യോജേതബ്ബോ. ദയാ-സദ്ദോ ഹി അനുരക്ഖണത്ഥം അന്തോനീതം കത്വാ പവത്തമാനോ മേത്തായ ച കരുണായ ച പവത്തതീതി നോ ന യുജ്ജതി. ഏവഞ്ഹി അട്ഠകഥാനം അവിരോധോ ഹോതീതി. കരുണാ ച ദേസനായ നിദാനഭാവേന വുത്താ, ന മേത്താ ‘‘അച്ചന്തമേവ ഹി തം സമയം ഭഗവാ കരുണാവിഹാരേന വിഹാസീ’’തി (ദീ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൧.൧; മ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൧.൧ മൂലപരിയായസുത്തവണ്ണനാ; സം॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൧.൧.൧; അ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൧.൧.൧) ഏവമാദീസു, തസ്മാ ഇധ കരുണാവ ദയാവചനേന ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബാ. സാ ഹി സമുസ്സാഹിനീ, ന മേത്താ, മേത്താ പന പഞ്ഞാഗതികപവത്തിനീ ഹോതീതി.
Kathaṃ pana karuṇā ‘‘dayā’’ti ñātabbā, nanu vuttaṃ ‘‘dayāpanno’’ti etassa aṭṭhakathāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 1.8) ‘‘mettacittataṃ āpanno’’ti, tasmā dayā mettāti yujjeyya, na karuṇāti? Yadi evaṃ ‘‘adayāpanno’’ti etassa aṭṭhakathāyaṃ ‘‘nikkaruṇataṃ āpanno’’ti vuttanti dayā mettāti ca na yujjeyya, tasmā dayā-saddo yattha yattha pavattati, tattha tattha adhippāyavasena yojetabbo. Dayā-saddo hi anurakkhaṇatthaṃ antonītaṃ katvā pavattamāno mettāya ca karuṇāya ca pavattatīti no na yujjati. Evañhi aṭṭhakathānaṃ avirodho hotīti. Karuṇā ca desanāya nidānabhāvena vuttā, na mettā ‘‘accantameva hi taṃ samayaṃ bhagavā karuṇāvihārena vihāsī’’ti (dī. ni. aṭṭha. 1.1; ma. ni. aṭṭha. 1.1 mūlapariyāyasuttavaṇṇanā; saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.1; a. ni. aṭṭha. 1.1.1) evamādīsu, tasmā idha karuṇāva dayāvacanena gahitāti veditabbā. Sā hi samussāhinī, na mettā, mettā pana paññāgatikapavattinī hotīti.
‘‘സത്തേസൂ’’തി കസ്മാ ഏവം വുത്തം, നനു ‘‘തായാ’’തി ഏതേന വചനേന സത്തവിസയാ കരുണാ ഗഹിതാതി? നോ ന ഗഹിതാ, പുരിമഗാഥായ പന ‘‘സത്തേസു കരുണാ യഥാരുചി പവത്തിത്ഥാ’’തി സപ്പദേസസത്തവിസയാ നിപ്പദേസസത്തവിസയാ ച സബ്ബാ വുത്താ, ഇധ പന നിപ്പദേസസത്തവിസയതം ഗഹേതും ‘‘സത്തേസൂ’’തി നിപ്പദേസസത്തവിസയഭൂതാ ദസ്സിതാ. തേന സബ്ബസത്തവിസയായ കരുണായ സമുസ്സാഹിതോ അഭിധമ്മകഥാമഗ്ഗം ദേവാനം സമ്പവത്തയി, ന ദേവവിസയായ ഏവ, തസ്മാ സബ്ബസത്തഹിതത്ഥം അഭിധമ്മകഥാമഗ്ഗം ദേവാനം സമ്പവത്തയി, ന ദേവാനംയേവ അത്ഥായാതി അയമത്ഥോ ദസ്സിതോവ ഹോതി. അഥ വാ ‘‘സത്തേസൂ’’തി ഇദം ന ദയായ ആലമ്ബനനിദസ്സനം, സമുസ്സാഹനവിസയോ പന ഏതേന ദസ്സിതോ. അഭിധമ്മകഥാമഗ്ഗപ്പവത്തനത്ഥഞ്ഹി ഭഗവാ കരുണായ ന ദേവേസുയേവ സമുസ്സാഹിതോ , സബ്ബബോധനേയ്യേസു പന സത്തേസു സമുസ്സാഹിതോ സബ്ബേസം അത്ഥായ പവത്തത്താ, തസ്മാ സത്തേസു സമുസ്സാഹിതമാനസോതി സത്തേസു വിസയഭൂതേസു നിമിത്തഭൂതേസു വാ സമുസ്സാഹിതമാനസോ ഉയ്യോജിതചിത്തോതി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.
‘‘Sattesū’’ti kasmā evaṃ vuttaṃ, nanu ‘‘tāyā’’ti etena vacanena sattavisayā karuṇā gahitāti? No na gahitā, purimagāthāya pana ‘‘sattesu karuṇā yathāruci pavattitthā’’ti sappadesasattavisayā nippadesasattavisayā ca sabbā vuttā, idha pana nippadesasattavisayataṃ gahetuṃ ‘‘sattesū’’ti nippadesasattavisayabhūtā dassitā. Tena sabbasattavisayāya karuṇāya samussāhito abhidhammakathāmaggaṃ devānaṃ sampavattayi, na devavisayāya eva, tasmā sabbasattahitatthaṃ abhidhammakathāmaggaṃ devānaṃ sampavattayi, na devānaṃyeva atthāyāti ayamattho dassitova hoti. Atha vā ‘‘sattesū’’ti idaṃ na dayāya ālambananidassanaṃ, samussāhanavisayo pana etena dassito. Abhidhammakathāmaggappavattanatthañhi bhagavā karuṇāya na devesuyeva samussāhito , sabbabodhaneyyesu pana sattesu samussāhito sabbesaṃ atthāya pavattattā, tasmā sattesu samussāhitamānasoti sattesu visayabhūtesu nimittabhūtesu vā samussāhitamānaso uyyojitacittoti attho daṭṭhabbo.
ഏവം അബ്ഭന്തരനിദാനം ദസ്സേത്വാ ബാഹിരനിദാനം ദസ്സേന്തോ ‘‘പാടിഹീരാവസാനമ്ഹീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യസ്മിം കാലേ ഭഗവതാ അഭിധമ്മകഥാമഗ്ഗോ പവത്തിതോ, തം ദസ്സേതും ‘‘പാടിഹീരാവസാനമ്ഹി വസന്തോ’’തി വുത്തം. ‘‘അവസാനമ്ഹി വസന്തോ തിദസാലയേ’’തി വചനതോ യസ്സാവസാനമ്ഹി തിദസാലയേ വസി, തം കണ്ഡമ്ബമൂലേ കതം യമകപാടിഹാരിയം ഇധ ‘‘പാടിഹീര’’ന്തി വുത്തം, ന ബോധിമൂലാദീസു കതം പാടിഹാരിയം, നാപി ആദേസനാനുസാസനിയോതി വിഞ്ഞായതി, പാകടത്താ ച ആസന്നത്താ ച തദേവ ഗഹിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. പാടിഹാരിയപദസ്സ വചനത്ഥം (ഉദാ॰ അട്ഠ॰ ൧; ഇതിവു॰ അട്ഠ॰ നിദാനവണ്ണനാ) ‘‘പടിപക്ഖഹരണതോ രാഗാദികിലേസാപനയനതോ പാടിഹാരിയ’’ന്തി വദന്തി, ഭഗവതോ പന പടിപക്ഖാ രാഗാദയോ ന സന്തി യേ ഹരിതബ്ബാ. പുഥുജ്ജനാനമ്പി ഹി വിഗതുപക്കിലേസേ അട്ഠങ്ഗഗുണസമന്നാഗതേ ചിത്തേ ഹതപടിപക്ഖേ ഇദ്ധിവിധം പവത്തതി, തസ്മാ തത്ഥ പവത്തവോഹാരേന ച ന സക്കാ ഇധ ‘‘പാടിഹാരിയ’’ന്തി വത്തും. സചേ പന മഹാകാരുണികസ്സ ഭഗവതോ വേനേയ്യഗതാ ച കിലേസാ പടിപക്ഖാ, തേസം ഹരണതോ ‘‘പാടിഹാരിയ’’ന്തി വുത്തം, ഏവം സതി യുത്തമേതം. അഥ വാ ഭഗവതോ ച സാസനസ്സ ച പടിപക്ഖാ തിത്ഥിയാ, തേസം ഹരണതോ പാടിഹാരിയം. തേ ഹി ദിട്ഠിഹരണവസേന ദിട്ഠിപ്പകാസനേ അസമത്ഥഭാവേന ച ഇദ്ധിആദേസനാനുസാസനീഹി ഹരിതാ അപനീതാ ഹോന്തീതി. അഥ വാ പടീതി അയം സദ്ദോ ‘‘പച്ഛാ’’തി ഏതസ്സ അത്ഥം ബോധേതി ‘‘തസ്മിം പടിപവിട്ഠമ്ഹി, അഞ്ഞോ ആഗഞ്ഛി ബ്രാഹ്മണോ’’തിആദീസു (സു॰ നി॰ ൯൮൫; ചൂളനി॰ പാരായനവഗ്ഗ, വത്ഥുഗാഥാ ൪) വിയ, തസ്മാ സമാഹിതേ ചിത്തേ വിഗതുപക്കിലേസേ ച കതകിച്ചേന പച്ഛാ ഹരിതബ്ബം പവത്തേതബ്ബന്തി പടിഹാരിയം, അത്തനോ വാ ഉപക്കിലേസേസു ചതുത്ഥജ്ഝാനമഗ്ഗേഹി ഹരിതേസു പച്ഛാ ഹരണം പടിഹാരിയം, ഇദ്ധിആദേസനാനുസാസനിയോ ച വിഗതുപക്കിലേസേന കതകിച്ചേന ച സത്തഹിതത്ഥം പുന പവത്തേതബ്ബാ, ഹരിതേസു ച അത്തനോ ഉപക്കിലേസേസു പരസത്താനം ഉപക്കിലേസഹരണാനി ഹോന്തീതി പടിഹാരിയാനി ഭവന്തി, പടിഹാരിയമേവ പാടിഹാരിയം. പടിഹാരിയേ വാ ഇദ്ധിആദേസനാനുസാസനിസമുദായേ ഭവം ഏകേകം പാടിഹാരിയന്തി വുച്ചതി. പടിഹാരിയം വാ ചതുത്ഥജ്ഝാനം മഗ്ഗോ ച പടിപക്ഖഹരണതോ, തത്ഥ ജാതം, തസ്മിം വാ നിമിത്തഭൂതേ, തതോ വാ ആഗതന്തി പാടിഹാരിയം. പാടിഹാരിയമേവ ഇധ ‘‘പാടിഹീര’’ന്തി വുത്തം. അവസാനമ്ഹി വസന്തോതി ഏതേഹി കാലം നിദസ്സേതി. പാടിഹീരകരണാവസാനേന ഹി തിദസാലയവാസേന ച പരിച്ഛിന്നോ അഭിധമ്മകഥാമഗ്ഗപ്പവത്തനസ്സ കാലോതി . തിദസാലയേതി ദേസം നിദസ്സേതി. സോ ഹി അഭിധമ്മകഥാമഗ്ഗപ്പവത്തനസ്സ ദേസോ തത്ഥ വസന്തേന പവത്തിതത്താതി.
Evaṃ abbhantaranidānaṃ dassetvā bāhiranidānaṃ dassento ‘‘pāṭihīrāvasānamhī’’tiādimāha. Tattha yasmiṃ kāle bhagavatā abhidhammakathāmaggo pavattito, taṃ dassetuṃ ‘‘pāṭihīrāvasānamhi vasanto’’ti vuttaṃ. ‘‘Avasānamhi vasanto tidasālaye’’ti vacanato yassāvasānamhi tidasālaye vasi, taṃ kaṇḍambamūle kataṃ yamakapāṭihāriyaṃ idha ‘‘pāṭihīra’’nti vuttaṃ, na bodhimūlādīsu kataṃ pāṭihāriyaṃ, nāpi ādesanānusāsaniyoti viññāyati, pākaṭattā ca āsannattā ca tadeva gahitanti daṭṭhabbaṃ. Pāṭihāriyapadassa vacanatthaṃ (udā. aṭṭha. 1; itivu. aṭṭha. nidānavaṇṇanā) ‘‘paṭipakkhaharaṇato rāgādikilesāpanayanato pāṭihāriya’’nti vadanti, bhagavato pana paṭipakkhā rāgādayo na santi ye haritabbā. Puthujjanānampi hi vigatupakkilese aṭṭhaṅgaguṇasamannāgate citte hatapaṭipakkhe iddhividhaṃ pavattati, tasmā tattha pavattavohārena ca na sakkā idha ‘‘pāṭihāriya’’nti vattuṃ. Sace pana mahākāruṇikassa bhagavato veneyyagatā ca kilesā paṭipakkhā, tesaṃ haraṇato ‘‘pāṭihāriya’’nti vuttaṃ, evaṃ sati yuttametaṃ. Atha vā bhagavato ca sāsanassa ca paṭipakkhā titthiyā, tesaṃ haraṇato pāṭihāriyaṃ. Te hi diṭṭhiharaṇavasena diṭṭhippakāsane asamatthabhāvena ca iddhiādesanānusāsanīhi haritā apanītā hontīti. Atha vā paṭīti ayaṃ saddo ‘‘pacchā’’ti etassa atthaṃ bodheti ‘‘tasmiṃ paṭipaviṭṭhamhi, añño āgañchi brāhmaṇo’’tiādīsu (su. ni. 985; cūḷani. pārāyanavagga, vatthugāthā 4) viya, tasmā samāhite citte vigatupakkilese ca katakiccena pacchā haritabbaṃ pavattetabbanti paṭihāriyaṃ, attano vā upakkilesesu catutthajjhānamaggehi haritesu pacchā haraṇaṃ paṭihāriyaṃ, iddhiādesanānusāsaniyo ca vigatupakkilesena katakiccena ca sattahitatthaṃ puna pavattetabbā, haritesu ca attano upakkilesesu parasattānaṃ upakkilesaharaṇāni hontīti paṭihāriyāni bhavanti, paṭihāriyameva pāṭihāriyaṃ. Paṭihāriye vā iddhiādesanānusāsanisamudāye bhavaṃ ekekaṃ pāṭihāriyanti vuccati. Paṭihāriyaṃ vā catutthajjhānaṃ maggo ca paṭipakkhaharaṇato, tattha jātaṃ, tasmiṃ vā nimittabhūte, tato vā āgatanti pāṭihāriyaṃ. Pāṭihāriyameva idha ‘‘pāṭihīra’’nti vuttaṃ. Avasānamhi vasantoti etehi kālaṃ nidasseti. Pāṭihīrakaraṇāvasānena hi tidasālayavāsena ca paricchinno abhidhammakathāmaggappavattanassa kāloti . Tidasālayeti desaṃ nidasseti. So hi abhidhammakathāmaggappavattanassa deso tattha vasantena pavattitattāti.
൩. തത്ഥാപി ദേസവിസേസദസ്സനത്ഥം ‘‘പാരിച്ഛത്തകമൂലമ്ഹീ’’തിആദി വുത്തം. യുഗന്ധരേതി സീതപബ്ബതേസ്വേകോ ദ്വേചത്താലീസയോജനസഹസ്സുബ്ബേധോ, ആദിച്ചോ ച തദുബ്ബേധമഗ്ഗചാരീ, സോ സതി സമ്ഭവേ യഥാ യുഗന്ധരേ സോഭേയ്യ, ഏവം സോഭമാനോ നിസിന്നോതി അത്ഥോ.
3. Tatthāpi desavisesadassanatthaṃ ‘‘pāricchattakamūlamhī’’tiādi vuttaṃ. Yugandhareti sītapabbatesveko dvecattālīsayojanasahassubbedho, ādicco ca tadubbedhamaggacārī, so sati sambhave yathā yugandhare sobheyya, evaṃ sobhamāno nisinnoti attho.
൪-൫. ഇദാനി പുഗ്ഗലേ ധമ്മപടിഗ്ഗാഹകേ അപദിസന്തോ ‘‘ചക്കവാളസഹസ്സേഹീ’’തിആദിമാഹ. സബ്ബസോതി സമന്തതോ ആഗമ്മ സബ്ബേഹി ദിസാഭാഗേഹി, സന്നിവേസവസേന വാ സമന്തതോ സന്നിവിട്ഠേഹി ദസഹി ചക്കവാളസഹസ്സേഹീതി അധിപ്പായോ, ന സബ്ബസോ ചക്കവാളസഹസ്സേഹി ദസഹി ദസഹീതി. ഏവം സതി ചത്താലീസചക്കവാളസഹസ്സേഹി അധികേഹി വാ ആഗമനം വുത്തം സിയാ, ന ചേതം അധിപ്പേതന്തി. സമന്തതോ സന്നിസിന്നേനാതി വാ യോജേതബ്ബം. സമം, സമ്മാ വാ നിസിന്നേന സന്നിസിന്നേന, അഞ്ഞമഞ്ഞം അബ്യാബാധേത്വാ ഭഗവതി ഗാരവം കത്വാ സോതം ഓദഹിത്വാ നിസജ്ജദോസേ വജ്ജിതബ്ബേ വജ്ജേത്വാ നിസിന്നേനാതി അത്ഥോ. മാതരം പമുഖം കത്വാ സന്നിസിന്നേന ദേവാനം ഗണേന പരിവാരിതോതി വാ, മാതരം പമുഖം കത്വാ അഭിധമ്മകഥാമഗ്ഗം സമ്പവത്തയീതി വാ യോജനാ കാതബ്ബാ.
4-5. Idāni puggale dhammapaṭiggāhake apadisanto ‘‘cakkavāḷasahassehī’’tiādimāha. Sabbasoti samantato āgamma sabbehi disābhāgehi, sannivesavasena vā samantato sanniviṭṭhehi dasahi cakkavāḷasahassehīti adhippāyo, na sabbaso cakkavāḷasahassehi dasahi dasahīti. Evaṃ sati cattālīsacakkavāḷasahassehi adhikehi vā āgamanaṃ vuttaṃ siyā, na cetaṃ adhippetanti. Samantato sannisinnenāti vā yojetabbaṃ. Samaṃ, sammā vā nisinnena sannisinnena, aññamaññaṃ abyābādhetvā bhagavati gāravaṃ katvā sotaṃ odahitvā nisajjadose vajjitabbe vajjetvā nisinnenāti attho. Mātaraṃ pamukhaṃ katvā sannisinnena devānaṃ gaṇena parivāritoti vā, mātaraṃ pamukhaṃ katvā abhidhammakathāmaggaṃ sampavattayīti vā yojanā kātabbā.
ഇദാനി ദേസനായ സമുട്ഠാനം ദസ്സേന്തോ ‘‘തസ്സാ പഞ്ഞായ തേജസാ’’തി ആഹ. യാ സാ ആദിമ്ഹി കരുണായ ഉപമിതാ സബ്ബഞേയ്യധമ്മാനം യഥാസഭാവജാനനസമത്ഥാ, തേസം ദേസേതബ്ബപ്പകാരജാനനസമത്ഥാ, ബോധേതബ്ബപുഗ്ഗലാനം ആസയാധിമുത്തിയാദിവിഭാവനസമത്ഥാ ച പഞ്ഞാ, തസ്സാ ച യഥാവുത്തബലയോഗതോതി അത്ഥോ. തേന സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണമേവ അഭിധമ്മകഥായ സമുട്ഠാനഭാവേ സമത്ഥം, നാഞ്ഞന്തി ഇമമത്ഥം ദീപേന്തോ അഭിധമ്മകഥായ അസാധാരണഭാവം ദസ്സേതി. മഗ്ഗോതി ഉപായോ. ഖന്ധായതനാദീനം കുസലാദീനഞ്ച ധമ്മാനം അവബോധസ്സ, സച്ചപ്പടിവേധസ്സേവ വാ ഉപായഭാവതോ ‘‘അഭിധമ്മകഥാമഗ്ഗോ’’തി വുത്തോ. പബന്ധോ വാ ‘‘മഗ്ഗോ’’തി വുച്ചതി. സോ ഹി ദീഘത്താ മഗ്ഗോ വിയാതി മഗ്ഗോ, തസ്മാ അഭിധമ്മകഥാപബന്ധോ ‘‘അഭിധമ്മകഥാമഗ്ഗോ’’തി വുത്തോ. ദേവാനം ഗണേന പരിവാരിതോതി വത്വാ പുന ദേവാനന്തി വചനം തേസം ഗഹണസമത്ഥതം ദീപേതി. ന ഹി അസമത്ഥാനം ഭഗവാ ദേസേതീതി.
Idāni desanāya samuṭṭhānaṃ dassento ‘‘tassā paññāya tejasā’’ti āha. Yā sā ādimhi karuṇāya upamitā sabbañeyyadhammānaṃ yathāsabhāvajānanasamatthā, tesaṃ desetabbappakārajānanasamatthā, bodhetabbapuggalānaṃ āsayādhimuttiyādivibhāvanasamatthā ca paññā, tassā ca yathāvuttabalayogatoti attho. Tena sabbaññutaññāṇameva abhidhammakathāya samuṭṭhānabhāve samatthaṃ, nāññanti imamatthaṃ dīpento abhidhammakathāya asādhāraṇabhāvaṃ dasseti. Maggoti upāyo. Khandhāyatanādīnaṃ kusalādīnañca dhammānaṃ avabodhassa, saccappaṭivedhasseva vā upāyabhāvato ‘‘abhidhammakathāmaggo’’ti vutto. Pabandho vā ‘‘maggo’’ti vuccati. So hi dīghattā maggo viyāti maggo, tasmā abhidhammakathāpabandho ‘‘abhidhammakathāmaggo’’ti vutto. Devānaṃ gaṇena parivāritoti vatvā puna devānanti vacanaṃ tesaṃ gahaṇasamatthataṃ dīpeti. Na hi asamatthānaṃ bhagavā desetīti.
൬. ഏവം കരുണാപഞ്ഞാമുഖേഹി ഗുണേഹി ഭഗവതോ അഭിധമ്മകഥാമഗ്ഗപ്പവത്തനേന ച ഹിതപ്പടിപത്തിയാ പരമപണാമാരഹതം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അധിപ്പേതം പണാമം കരോന്തോ ആഹ ‘‘തസ്സ പാദേ നമസ്സിത്വാ’’തി. ഭഗവതോ ഥോമനേനേവ ച ധമ്മസ്സ സ്വാക്ഖാതതാ സങ്ഘസ്സ ച സുപ്പടിപന്നതാ ദസ്സിതാ ഹോതി തപ്പഭവസ്സ അനഞ്ഞഥാഭാവതോ, തസ്മാ പണാമാരഹം തഞ്ച രതനദ്വയം പണമന്തോ ‘‘സദ്ധമ്മഞ്ചസ്സ…പേ॰… ചഞ്ജലി’’ന്തി ആഹ. തത്ഥ യസ്മാ ബുദ്ധോ ‘‘സദേവകേ ലോകേ തഥാഗതോ വന്ദനീയോ’’തി, സങ്ഘോ ച ‘‘സുപ്പടിപന്നോ…പേ॰… അഞ്ജലികരണീയോ’’തി (അ॰ നി॰ ൬.൧൦) വുത്തോ, തസ്മാ ‘‘തസ്സ പാദേ നമസ്സിത്വാ, കത്വാ സങ്ഘസ്സ ചഞ്ജലി’’ന്തി വുത്തം. ധമ്മോ പന സ്വാക്ഖാതതാദിഗുണയുത്തോ തഥാനുസ്സരണേന പൂജേതബ്ബോ ഹോതി ‘‘തമേവ ധമ്മം സക്കത്വാ ഗരുംകത്വാ ഉപനിസ്സായ വിഹരേയ്യ’’ന്തി (സം॰ നി॰ ൧.൧൭൩; അ॰ നി॰ ൪.൨൧) വചനതോ, കായവാചാചിത്തേഹി സബ്ബഥാ പൂജേതബ്ബോ, തസ്മാ ‘‘സദ്ധമ്മഞ്ചസ്സ പൂജേത്വാ’’തി വുത്തം. സിരീമതോതി ഏത്ഥ സിരീതി പഞ്ഞാപുഞ്ഞാനം അധിവചനന്തി വദന്തി. അഥ വാ പുഞ്ഞനിബ്ബത്താ സരീരസോഭഗ്ഗാദിസമ്പത്തി കതപുഞ്ഞേ നിസ്സയതി, കതപുഞ്ഞേഹി വാ നിസ്സീയതീതി ‘‘സിരീ’’തി വുച്ചതി, സാ ച അതിസയവതീ ഭഗവതോ അത്ഥീതി സിരീമാ, ഭഗവാ, തസ്സ സിരീമതോ.
6. Evaṃ karuṇāpaññāmukhehi guṇehi bhagavato abhidhammakathāmaggappavattanena ca hitappaṭipattiyā paramapaṇāmārahataṃ dassetvā idāni adhippetaṃ paṇāmaṃ karonto āha ‘‘tassa pāde namassitvā’’ti. Bhagavato thomaneneva ca dhammassa svākkhātatā saṅghassa ca suppaṭipannatā dassitā hoti tappabhavassa anaññathābhāvato, tasmā paṇāmārahaṃ tañca ratanadvayaṃ paṇamanto ‘‘saddhammañcassa…pe… cañjali’’nti āha. Tattha yasmā buddho ‘‘sadevake loke tathāgato vandanīyo’’ti, saṅgho ca ‘‘suppaṭipanno…pe… añjalikaraṇīyo’’ti (a. ni. 6.10) vutto, tasmā ‘‘tassa pāde namassitvā, katvā saṅghassa cañjali’’nti vuttaṃ. Dhammo pana svākkhātatādiguṇayutto tathānussaraṇena pūjetabbo hoti ‘‘tameva dhammaṃ sakkatvā garuṃkatvā upanissāya vihareyya’’nti (saṃ. ni. 1.173; a. ni. 4.21) vacanato, kāyavācācittehi sabbathā pūjetabbo, tasmā ‘‘saddhammañcassa pūjetvā’’ti vuttaṃ. Sirīmatoti ettha sirīti paññāpuññānaṃ adhivacananti vadanti. Atha vā puññanibbattā sarīrasobhaggādisampatti katapuññe nissayati, katapuññehi vā nissīyatīti ‘‘sirī’’ti vuccati, sā ca atisayavatī bhagavato atthīti sirīmā, bhagavā, tassa sirīmato.
൭. നിപച്ചകാരസ്സാതി പണാമകിരിയായ. ആനുഭാവേനാതി ബലേന. സോസേത്വാതി സുക്ഖാപേത്വാ അന്തരധാപേത്വാ അത്ഥം പകാസയിസ്സാമീതി സമ്ബന്ധോ. അന്തരായേതി അത്ഥപ്പകാസനസ്സ ഉപഘാതകേ. അസേസതോതി നിസ്സേസേ സകലേ.
7. Nipaccakārassāti paṇāmakiriyāya. Ānubhāvenāti balena. Sosetvāti sukkhāpetvā antaradhāpetvā atthaṃ pakāsayissāmīti sambandho. Antarāyeti atthappakāsanassa upaghātake. Asesatoti nissese sakale.
൮. ഇദാനി അഭിധമ്മസ്സ ഗമ്ഭീരത്ഥത്താ അത്ഥപ്പകാസനസ്സ ദുക്കരഭാവം ദീപേതും ‘‘വിസുദ്ധാചാരസീലേനാ’’തിആദിനാ അഭിയാചനം ദസ്സേതി. ഥുല്ലച്ചയാദിവിസുദ്ധിയാ വിസുദ്ധാചാരോ, പാരാജികസങ്ഘാദിസേസവിസുദ്ധിയാ വിസുദ്ധസീലോ. ചാരിത്തവാരിത്തവിസുദ്ധിയാ വാ വിസുദ്ധാചാരസീലോ, തേന. സക്കച്ചന്തി ചിത്തിം കത്വാ. അഭിയാചിതോതി അഭിമുഖം യാചിതോ. തേന അനാദരിയം അത്ഥപ്പകാസനേ കാതും അസക്കുണേയ്യം ദസ്സേതി.
8. Idāni abhidhammassa gambhīratthattā atthappakāsanassa dukkarabhāvaṃ dīpetuṃ ‘‘visuddhācārasīlenā’’tiādinā abhiyācanaṃ dasseti. Thullaccayādivisuddhiyā visuddhācāro, pārājikasaṅghādisesavisuddhiyā visuddhasīlo. Cārittavārittavisuddhiyā vā visuddhācārasīlo, tena. Sakkaccanti cittiṃ katvā. Abhiyācitoti abhimukhaṃ yācito. Tena anādariyaṃ atthappakāsane kātuṃ asakkuṇeyyaṃ dasseti.
൯. ഇദാനി യസ്സ അത്ഥം പകാസേതുകാമോ, തം ദസ്സേതും ‘‘യം ദേവദേവോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യന്തി അഭിധമ്മം. ദേവദേവോതി വിസുദ്ധിസമ്മുതിഉപപത്തിദേവാനം ദേവോ. ലോകേ ഹി യേ ‘‘സരണം പരായണ’’ന്തി ഗന്തബ്ബാ ഗതിഭൂതാ, തേ ‘‘ദേവാ’’തി വുച്ചന്തി, ഭഗവാ ച സബ്ബദേവാനം ഗതിഭൂതോതി . നയതോതി സങ്ഖേപതോ. സമാചിക്ഖീതി സമ്മാ ആചിക്ഖി യഥാ ഥേരോ ബുജ്ഝതി. വേനേയ്യസത്തേ വിനേതീതി വിനായകോ, നായകവിരഹിതോ വാ, സയമ്ഭൂതി അത്ഥോ.
9. Idāni yassa atthaṃ pakāsetukāmo, taṃ dassetuṃ ‘‘yaṃ devadevo’’tiādimāha. Tattha yanti abhidhammaṃ. Devadevoti visuddhisammutiupapattidevānaṃ devo. Loke hi ye ‘‘saraṇaṃ parāyaṇa’’nti gantabbā gatibhūtā, te ‘‘devā’’ti vuccanti, bhagavā ca sabbadevānaṃ gatibhūtoti . Nayatoti saṅkhepato. Samācikkhīti sammā ācikkhi yathā thero bujjhati. Veneyyasatte vinetīti vināyako, nāyakavirahito vā, sayambhūti attho.
൧൦-൧൨. യഞ്ചാതി യഞ്ച അഭിധമ്മം ഭിക്ഖൂനം പയിരുദാഹാസീതി സമ്ബന്ധോ. പയിരുദാഹാസീതി കഥേസി. ഇതീതി ഇമിനാ അനുക്കമേന. ‘‘യോ ധാരിതോ’’തി യന്തി ഉപയോഗവസേന വുത്തോ യം-സദ്ദോ ധാരിതോതി പച്ചത്തേന സമ്ബജ്ഝമാനോ പച്ചത്തവസേന പരിണമതി, തസ്മാ യോ ധാരിതോ, യോ ച സങ്ഗീതോ, തസ്സ അത്ഥം പകാസയിസ്സാമീതി യോജനാ കാതബ്ബാ. വേദേന പഞ്ഞായ ഈഹതി പവത്തതീതി വേദേഹോ, തേന മുനിനാ. അഭിണ്ഹസോതി ബഹുസോ. അഭിധമ്മസ്സാതി ഏതം ‘‘അത്ഥം പകാസയിസ്സാമീ’’തി ഏതേന യോജേതബ്ബം. ഇദാനി യോ അത്ഥപ്പകാസനസ്സ നിസ്സയോ, തം ദസ്സേതും ‘‘ആദിതോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ആദിതോതി ആദിമ്ഹി പഠമസങ്ഗീതിയം.
10-12. Yañcāti yañca abhidhammaṃ bhikkhūnaṃ payirudāhāsīti sambandho. Payirudāhāsīti kathesi. Itīti iminā anukkamena. ‘‘Yo dhārito’’ti yanti upayogavasena vutto yaṃ-saddo dhāritoti paccattena sambajjhamāno paccattavasena pariṇamati, tasmā yo dhārito, yo ca saṅgīto, tassa atthaṃ pakāsayissāmīti yojanā kātabbā. Vedena paññāya īhati pavattatīti vedeho, tena muninā. Abhiṇhasoti bahuso. Abhidhammassāti etaṃ ‘‘atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etena yojetabbaṃ. Idāni yo atthappakāsanassa nissayo, taṃ dassetuṃ ‘‘ādito’’tiādimāha. Tattha āditoti ādimhi paṭhamasaṅgītiyaṃ.
൧൩. യാ അട്ഠകഥാ സങ്ഗീതാ, കസ്സ പന സാ അട്ഠകഥാതി? അഞ്ഞസ്സ വുത്തസ്സ അഭാവാ ‘‘യസ്സ അത്ഥം പകാസയിസ്സാമീ’’തി വുത്തം, അധികാരവസേന ‘‘തസ്സ അഭിധമ്മസ്സാ’’തി വിഞ്ഞായതി. സങ്ഗീതാതി അത്ഥം പകാസേതും യുത്തട്ഠാനേ ‘‘അയം ഏതസ്സ അത്ഥോ, അയം ഏതസ്സ അത്ഥോ’’തി സങ്ഗഹേത്വാ വുത്താ, പച്ഛാപി ച ദുതിയതതിയസങ്ഗീതീസു അനുസങ്ഗീതാ.
13. Yā aṭṭhakathā saṅgītā, kassa pana sā aṭṭhakathāti? Aññassa vuttassa abhāvā ‘‘yassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti vuttaṃ, adhikāravasena ‘‘tassa abhidhammassā’’ti viññāyati. Saṅgītāti atthaṃ pakāsetuṃ yuttaṭṭhāne ‘‘ayaṃ etassa attho, ayaṃ etassa attho’’ti saṅgahetvā vuttā, pacchāpi ca dutiyatatiyasaṅgītīsu anusaṅgītā.
൧൪-൧൬. അഭിസങ്ഖതാതി രചിതാ. തതോതി അട്ഠകഥാതോ. തന്തിനയാനുഗന്തി തന്തിഗതിം അനുഗതം. ഭാസന്തി മാഗധഭാസം. നികായന്തരലദ്ധീഹീതി അന്തരന്തരാ അനുപ്പവേസിതാഹി. അസമ്മിസ്സന്തി അവോകിണ്ണം. അനാകുലന്തി സനികായേപി അനാവിലം പരിച്ഛിന്നം. അസമ്മിസ്സോ അനാകുലോ ച യോ മഹാവിഹാരവാസീനം അത്ഥവിനിച്ഛയോ, തം ദീപയന്തോ അത്ഥം പകാസയിസ്സാമീതി . ഏതേന തിപിടകചൂളനാഗത്ഥേരാദീഹി വുത്തോ ഥേരവാദോപി സങ്ഗഹിതോ ഹോതി. അഥ വാ തമ്ബപണ്ണിഭാസം അപനേത്വാ മാഗധഭാസഞ്ച ആരോപേത്വാ പകാസിയമാനോ യോ അഭിധമ്മസ്സ അത്ഥോ അസമ്മിസ്സോ അനാകുലോയേവ ച ഹോതി മഹാവിഹാരവാസീനഞ്ച വിനിച്ഛയഭൂതോ, തം അത്ഥം ‘‘ഏസോ മഹാവിഹാരവാസീനം വിനിച്ഛയോ’’തി ദീപയന്തോ പകാസയിസ്സാമി. തപ്പകാസനേനേവ ഹി സോ തഥാ ദീപിതോ ഹോതീതി.
14-16. Abhisaṅkhatāti racitā. Tatoti aṭṭhakathāto. Tantinayānuganti tantigatiṃ anugataṃ. Bhāsanti māgadhabhāsaṃ. Nikāyantaraladdhīhīti antarantarā anuppavesitāhi. Asammissanti avokiṇṇaṃ. Anākulanti sanikāyepi anāvilaṃ paricchinnaṃ. Asammisso anākulo ca yo mahāvihāravāsīnaṃ atthavinicchayo, taṃ dīpayanto atthaṃ pakāsayissāmīti . Etena tipiṭakacūḷanāgattherādīhi vutto theravādopi saṅgahito hoti. Atha vā tambapaṇṇibhāsaṃ apanetvā māgadhabhāsañca āropetvā pakāsiyamāno yo abhidhammassa attho asammisso anākuloyeva ca hoti mahāvihāravāsīnañca vinicchayabhūto, taṃ atthaṃ ‘‘eso mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayo’’ti dīpayanto pakāsayissāmi. Tappakāsaneneva hi so tathā dīpito hotīti.
൧൭. തോസയന്തോ വിചക്ഖണേതി വിചക്ഖണേ തോസയന്തോ ഗഹേതബ്ബം ഗഹേത്വാനാതി ഏവം യോജേത്വാ ‘‘ഗഹേതബ്ബട്ഠാനേയേവ ഗഹിതം സുട്ഠു കത’’ന്തി ഏവം തോസയന്തോതി അത്ഥം വദന്തി. ഏവം സതി ഗഹേതബ്ബഗ്ഗഹണേനേവ തോസനം കതം, ന അഞ്ഞേന അത്ഥപ്പകാസനേനാതി ഏതം ആപജ്ജേയ്യ. തോസയന്തോ അത്ഥം പകാസയിസ്സാമീതി ഏവം പന യോജനായ സതി ഗഹേതബ്ബഗ്ഗഹണം അഞ്ഞഞ്ച സബ്ബം അത്ഥപ്പകാസനം ഹോതീതി സബ്ബേന തേന തോസനം കതം ഹോതി, തസ്മാ തോസയന്തോ അത്ഥം പകാസയിസ്സാമീതി യുത്തരൂപാ.
17. Tosayanto vicakkhaṇeti vicakkhaṇe tosayanto gahetabbaṃ gahetvānāti evaṃ yojetvā ‘‘gahetabbaṭṭhāneyeva gahitaṃ suṭṭhu kata’’nti evaṃ tosayantoti atthaṃ vadanti. Evaṃ sati gahetabbaggahaṇeneva tosanaṃ kataṃ, na aññena atthappakāsanenāti etaṃ āpajjeyya. Tosayanto atthaṃ pakāsayissāmīti evaṃ pana yojanāya sati gahetabbaggahaṇaṃ aññañca sabbaṃ atthappakāsanaṃ hotīti sabbena tena tosanaṃ kataṃ hoti, tasmā tosayanto atthaṃ pakāsayissāmīti yuttarūpā.
൧൮-൨൦. ഇദാനി യം അത്ഥപ്പകാസനം കത്തുകാമോ, തസ്സ മഹത്തം പരിഹരിതും ‘‘കമ്മട്ഠാനാനീ’’തിആദിമാഹ. അത്ഥവണ്ണനന്തി ഏത്ഥ വണ്ണനാ നാമ വിവരിത്വാ വിത്ഥാരേത്വാ വചനം. ഇതീതി ‘‘അപനേത്വാ തതോ ഭാസ’’ന്തി ഏവമാദിനാ യഥാദസ്സിതപ്പകാരേന. ഇതി സോതൂനം ഉസ്സാഹുപ്പാദനസ്സ ഹേതും ദസ്സേതി. അഭിധമ്മകഥന്തി അഭിധമ്മട്ഠകഥം. നിസാമേഥാതി സുണാഥ. ഇദാനി അവസ്സം അയം സോതബ്ബായേവാതി ദള്ഹം ഉസ്സാഹേന്തോ ആഹ ‘‘ദുല്ലഭാ ഹി അയം കഥാ’’തി.
18-20. Idāni yaṃ atthappakāsanaṃ kattukāmo, tassa mahattaṃ pariharituṃ ‘‘kammaṭṭhānānī’’tiādimāha. Atthavaṇṇananti ettha vaṇṇanā nāma vivaritvā vitthāretvā vacanaṃ. Itīti ‘‘apanetvā tato bhāsa’’nti evamādinā yathādassitappakārena. Iti sotūnaṃ ussāhuppādanassa hetuṃ dasseti. Abhidhammakathanti abhidhammaṭṭhakathaṃ. Nisāmethāti suṇātha. Idāni avassaṃ ayaṃ sotabbāyevāti daḷhaṃ ussāhento āha ‘‘dullabhā hi ayaṃ kathā’’ti.
വീസതിഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
Vīsatigāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ടീകാ • Tīkā / അഭിധമ്മപിടക (ടീകാ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ധമ്മസങ്ഗണീ-അനുടീകാ • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / വീസതിഗാഥാവണ്ണനാ • Vīsatigāthāvaṇṇanā