| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[३४०] १०. विसय्हजातकवण्णना
[340] 10. Visayhajātakavaṇṇanā
अदासि दानानीति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो अनाथपिण्डिकं आरब्भ कथेसि। वत्थु हेट्ठा खदिरङ्गारजातके (जा॰ १.१.४०) वित्थारितमेव। इध पन सत्था अनाथपिण्डिकं। आमन्तेत्वा ‘‘पोराणकपण्डितापि गहपति ‘दानं मा ददासी’ति आकासे ठत्वा वारेन्तं सक्कं देवानमिन्दं पटिबाहित्वा दानं अदंसुयेवा’’ति वत्वा तेन याचितो अतीतं आहरि।
Adāsidānānīti idaṃ satthā jetavane viharanto anāthapiṇḍikaṃ ārabbha kathesi. Vatthu heṭṭhā khadiraṅgārajātake (jā. 1.1.40) vitthāritameva. Idha pana satthā anāthapiṇḍikaṃ. Āmantetvā ‘‘porāṇakapaṇḍitāpi gahapati ‘dānaṃ mā dadāsī’ti ākāse ṭhatvā vārentaṃ sakkaṃ devānamindaṃ paṭibāhitvā dānaṃ adaṃsuyevā’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो असीतिकोटिविभवो विसय्हो नाम सेट्ठि हुत्वा पञ्चहि सीलेहि समन्नागतो दानज्झासयो दानाभिरतो अहोसि। सो चतूसु नगरद्वारेसु, नगरमज्झे, अत्तनो घरद्वारेति छसु ठानेसु दानसालायो कारेत्वा दानं पवत्तेसि, दिवसे दिवसे छ सतसहस्सानि विस्सज्जेति। बोधिसत्तस्स च वनिब्बकयाचकानञ्च एकसदिसमेव भत्तं होति। तस्स जम्बुदीपं उन्नङ्गलं कत्वा दानं ददतो दानानुभावेन सक्कस्स भवनं कम्पि, सक्कस्स देवरञ्ञो पण्डुकम्बलसिलासनं उण्हाकारं दस्सेसि। सक्को ‘‘को नु खो मं ठाना चावेतुकामो’’ति उपधारेन्तो महासेट्ठिं दिस्वा ‘‘अयं विसय्हो अतिविय पत्थरित्वा सकलजम्बुदीपं उन्नङ्गलं करोन्तो दानं देति, इमिना दानेन मं चावेत्वा सयं सक्को भविस्सति मञ्ञे, धनमस्स नासेत्वा एतं दलिद्दं कत्वा यथा दानं न देति, तथा करिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा सब्बं धनधञ्ञं तेलमधुफाणितसक्करादीनि अन्तमसो दासकम्मकरपोरिसम्पि अन्तरधापेसि।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto asītikoṭivibhavo visayho nāma seṭṭhi hutvā pañcahi sīlehi samannāgato dānajjhāsayo dānābhirato ahosi. So catūsu nagaradvāresu, nagaramajjhe, attano gharadvāreti chasu ṭhānesu dānasālāyo kāretvā dānaṃ pavattesi, divase divase cha satasahassāni vissajjeti. Bodhisattassa ca vanibbakayācakānañca ekasadisameva bhattaṃ hoti. Tassa jambudīpaṃ unnaṅgalaṃ katvā dānaṃ dadato dānānubhāvena sakkassa bhavanaṃ kampi, sakkassa devarañño paṇḍukambalasilāsanaṃ uṇhākāraṃ dassesi. Sakko ‘‘ko nu kho maṃ ṭhānā cāvetukāmo’’ti upadhārento mahāseṭṭhiṃ disvā ‘‘ayaṃ visayho ativiya pattharitvā sakalajambudīpaṃ unnaṅgalaṃ karonto dānaṃ deti, iminā dānena maṃ cāvetvā sayaṃ sakko bhavissati maññe, dhanamassa nāsetvā etaṃ daliddaṃ katvā yathā dānaṃ na deti, tathā karissāmī’’ti cintetvā sabbaṃ dhanadhaññaṃ telamadhuphāṇitasakkarādīni antamaso dāsakammakaraporisampi antaradhāpesi.
तदा दानब्यावटा आगन्त्वा ‘‘सामि दानग्गं पच्छिन्नं, ठपितठपितट्ठाने न किञ्चि पस्सामा’’ति आरोचयिंसु। ‘‘इतो परिब्बयं हरथ, मा दानं पच्छिन्दथा’’ति भरियं पक्कोसापेत्वा ‘‘भद्दे, दानं पवत्तापेही’’ति आह। सा सकलगेहं विचिनित्वा अड्ढमासकमत्तम्पि अदिस्वा ‘‘अय्य, अम्हाकं निवत्थवत्थं ठपेत्वा अञ्ञं किञ्चि न पस्सामि, सकलगेहं तुच्छ’’न्ति आह। सत्तरतनगब्भेसु द्वारं विवरापेत्वा न किञ्चि अद्दस, सेट्ठिञ्च भरियञ्च ठपेत्वा अञ्ञे दासकम्मकरापि न पञ्ञायिंसु। पुन महासत्तो। भरियं आमन्तेत्वा ‘‘भद्दे, न सक्का दानं पच्छिन्दितुं, सकलनिवेसनं विचिनित्वा किञ्चि उपधारेही’’ति आह। तस्मिं खणे एको तिणहारको असितञ्च काजञ्च तिणबन्धनरज्जुञ्च द्वारन्तरे छड्डेत्वा पलायि। सेट्ठिभरिया तं दिस्वा ‘‘सामि, इदं ठपेत्वा अञ्ञं न पस्सामी’’ति आहरित्वा अदासि। महासत्तो ‘‘भद्दे, मया एत्तकं कालं तिणं नाम न लायितपुब्बं, अज्ज पन तिणं लायित्वा आहरित्वा विक्किणित्वा यथानुच्छविकं दानं दस्सामी’’ति दानुपच्छेदभयेन असितञ्चेव काजञ्च रज्जुञ्च गहेत्वा नगरा निक्खमित्वा तिणवत्थुं गन्त्वा तिणं लायित्वा ‘‘एको अम्हाकं भविस्सति, एकेन दानं दस्सामी’’ति द्वे तिणकलापे बन्धित्वा काजे लग्गेत्वा आदाय गन्त्वा नगरद्वारे विक्किणित्वा मासके गहेत्वा एकं कोट्ठासं याचकानं अदासि। याचका बहू, तेसं ‘‘मय्हम्पि देहि, मय्हम्पि देही’’ति वदन्तानं इतरम्पि कोट्ठासं दत्वा तं दिवसं सद्धिं भरियाय अनाहारो वीतिनामेसि। इमिना नियामेन छ दिवसा वीतिवत्ता।
Tadā dānabyāvaṭā āgantvā ‘‘sāmi dānaggaṃ pacchinnaṃ, ṭhapitaṭhapitaṭṭhāne na kiñci passāmā’’ti ārocayiṃsu. ‘‘Ito paribbayaṃ haratha, mā dānaṃ pacchindathā’’ti bhariyaṃ pakkosāpetvā ‘‘bhadde, dānaṃ pavattāpehī’’ti āha. Sā sakalagehaṃ vicinitvā aḍḍhamāsakamattampi adisvā ‘‘ayya, amhākaṃ nivatthavatthaṃ ṭhapetvā aññaṃ kiñci na passāmi, sakalagehaṃ tuccha’’nti āha. Sattaratanagabbhesu dvāraṃ vivarāpetvā na kiñci addasa, seṭṭhiñca bhariyañca ṭhapetvā aññe dāsakammakarāpi na paññāyiṃsu. Puna mahāsatto. Bhariyaṃ āmantetvā ‘‘bhadde, na sakkā dānaṃ pacchindituṃ, sakalanivesanaṃ vicinitvā kiñci upadhārehī’’ti āha. Tasmiṃ khaṇe eko tiṇahārako asitañca kājañca tiṇabandhanarajjuñca dvārantare chaḍḍetvā palāyi. Seṭṭhibhariyā taṃ disvā ‘‘sāmi, idaṃ ṭhapetvā aññaṃ na passāmī’’ti āharitvā adāsi. Mahāsatto ‘‘bhadde, mayā ettakaṃ kālaṃ tiṇaṃ nāma na lāyitapubbaṃ, ajja pana tiṇaṃ lāyitvā āharitvā vikkiṇitvā yathānucchavikaṃ dānaṃ dassāmī’’ti dānupacchedabhayena asitañceva kājañca rajjuñca gahetvā nagarā nikkhamitvā tiṇavatthuṃ gantvā tiṇaṃ lāyitvā ‘‘eko amhākaṃ bhavissati, ekena dānaṃ dassāmī’’ti dve tiṇakalāpe bandhitvā kāje laggetvā ādāya gantvā nagaradvāre vikkiṇitvā māsake gahetvā ekaṃ koṭṭhāsaṃ yācakānaṃ adāsi. Yācakā bahū, tesaṃ ‘‘mayhampi dehi, mayhampi dehī’’ti vadantānaṃ itarampi koṭṭhāsaṃ datvā taṃ divasaṃ saddhiṃ bhariyāya anāhāro vītināmesi. Iminā niyāmena cha divasā vītivattā.
अथस्स सत्तमे दिवसे तिणं आहरमानस्स सत्ताहं निराहारस्स अतिसुखुमालस्स नलाटे सूरियातपेन पहटमत्ते अक्खीनि भमिंसु। सो सतिं पच्चुपट्ठापेतुं असक्कोन्तो तिणं अवत्थरित्वा पति। सक्को तस्स किरियं उपधारयमानो विचरति। सो तङ्खणञ्ञेव आगन्त्वा आकासे ठत्वा पठमं गाथमाह –
Athassa sattame divase tiṇaṃ āharamānassa sattāhaṃ nirāhārassa atisukhumālassa nalāṭe sūriyātapena pahaṭamatte akkhīni bhamiṃsu. So satiṃ paccupaṭṭhāpetuṃ asakkonto tiṇaṃ avattharitvā pati. Sakko tassa kiriyaṃ upadhārayamāno vicarati. So taṅkhaṇaññeva āgantvā ākāse ṭhatvā paṭhamaṃ gāthamāha –
१५७.
157.
‘‘अदासि दानानि पुरे विसय्ह, ददतो च ते खयधम्मो अहोसि।
‘‘Adāsi dānāni pure visayha, dadato ca te khayadhammo ahosi;
इतो परं चे न ददेय्य दानं, तिट्ठेय्युं ते संयमन्तस्स भोगा’’ति॥
Ito paraṃ ce na dadeyya dānaṃ, tiṭṭheyyuṃ te saṃyamantassa bhogā’’ti.
तस्सत्थो – अम्भो विसय्ह त्वं इतो पुब्बे तव गेहे धने विज्जमाने सकलजम्बुदीपं उन्नङ्गलं करित्वा दानानि अदासि। तस्स च ते एवं ददतो भोगानं खयधम्मो खयसभावो अहोसि, सब्बं सापतेय्यं खीणं, इतो परं चेपि त्वं दानं न ददेय्य, कस्सचि किञ्चि न ददेय्यासि, तव संयमन्तस्स अददन्तस्स भोगा तथेव तिट्ठेय्युं, ‘‘इतो पट्ठाय न दस्सामी’’ति त्वं मय्हं पटिञ्ञं देहि, अहं ते भोगे दस्सेस्सामीति।
Tassattho – ambho visayha tvaṃ ito pubbe tava gehe dhane vijjamāne sakalajambudīpaṃ unnaṅgalaṃ karitvā dānāni adāsi. Tassa ca te evaṃ dadato bhogānaṃ khayadhammo khayasabhāvo ahosi, sabbaṃ sāpateyyaṃ khīṇaṃ, ito paraṃ cepi tvaṃ dānaṃ na dadeyya, kassaci kiñci na dadeyyāsi, tava saṃyamantassa adadantassa bhogā tatheva tiṭṭheyyuṃ, ‘‘ito paṭṭhāya na dassāmī’’ti tvaṃ mayhaṃ paṭiññaṃ dehi, ahaṃ te bhoge dassessāmīti.
महासत्तो तस्स वचनं सुत्वा ‘‘कोसि त्व’’न्ति आह। ‘‘सक्कोहमस्मी’’ति। बोधिसत्तो ‘‘सक्को नाम सयं दानं दत्वा सीलं समादियित्वा उपोसथकम्मं कत्वा सत्त वत्तपदानि पूरेत्वा सक्कत्तं पत्तो, त्वं पन अत्तनो इस्सरियकारणं दानं वारेसि, अनरियं वत करोसी’’ति वत्वा तिस्सो गाथा अभासि –
Mahāsatto tassa vacanaṃ sutvā ‘‘kosi tva’’nti āha. ‘‘Sakkohamasmī’’ti. Bodhisatto ‘‘sakko nāma sayaṃ dānaṃ datvā sīlaṃ samādiyitvā uposathakammaṃ katvā satta vattapadāni pūretvā sakkattaṃ patto, tvaṃ pana attano issariyakāraṇaṃ dānaṃ vāresi, anariyaṃ vata karosī’’ti vatvā tisso gāthā abhāsi –
१५८.
158.
‘‘अनरियमरियेन सहस्सनेत्त, सुदुग्गतेनापि अकिच्चमाहु।
‘‘Anariyamariyena sahassanetta, suduggatenāpi akiccamāhu;
मा वो धनं तं अहु देवराज, यं भोगहेतु विजहेमु सद्धं॥
Mā vo dhanaṃ taṃ ahu devarāja, yaṃ bhogahetu vijahemu saddhaṃ.
१५९.
159.
‘‘येन एको रथो याति, याति तेनपरो रथो।
‘‘Yena eko ratho yāti, yāti tenaparo ratho;
पोराणं निहितं वत्तं, वत्ततञ्ञेव वासव॥
Porāṇaṃ nihitaṃ vattaṃ, vattataññeva vāsava.
१६०.
160.
‘‘यदि हेस्सति दस्साम, असन्ते किं ददामसे।
‘‘Yadi hessati dassāma, asante kiṃ dadāmase;
एवंभूतापि दस्साम, मा दानं पमदम्हसे’’ति॥
Evaṃbhūtāpi dassāma, mā dānaṃ pamadamhase’’ti.
तत्थ अनरियन्ति लामकं पापकम्मं। अरियेनाति परिसुद्धाचारेन अरियेन। सुदुग्गतेनापीति सुदलिद्देनापि। अकिच्चमाहूति अकत्तब्बन्ति बुद्धादयो अरिया वदन्ति, त्वं पन मं अनरियं मग्गं आरोचेसीति अधिप्पायो। वोति निपातमत्तं। यं भोगहेतूति यस्स धनस्स परिभुञ्जनहेतु मयं दानसद्धं विजहेमु परिच्चजेय्याम, तं धनमेव मा अहु, न नो तेन धनेन अत्थोति दीपेति।
Tattha anariyanti lāmakaṃ pāpakammaṃ. Ariyenāti parisuddhācārena ariyena. Suduggatenāpīti sudaliddenāpi. Akiccamāhūti akattabbanti buddhādayo ariyā vadanti, tvaṃ pana maṃ anariyaṃ maggaṃ ārocesīti adhippāyo. Voti nipātamattaṃ. Yaṃ bhogahetūti yassa dhanassa paribhuñjanahetu mayaṃ dānasaddhaṃ vijahemu pariccajeyyāma, taṃ dhanameva mā ahu, na no tena dhanena atthoti dīpeti.
रथोति यंकिञ्चि यानं। इदं वुत्तं होति – येन मग्गेन एको रथो याति, अञ्ञोपि रथो ‘‘रथस्स गतमग्गो एसो’’ति तेनेव मग्गेन याति। पोराणं निहितं वत्तन्ति यं मया पुब्बे निहितं वत्तं, तं मयि धरन्ते वत्ततुयेव, मा तिट्ठतूति अत्थो। एवंभूताति एवं तिणहारकभूतापि मयं याव जीवाम, ताव दस्सामयेव। किंकारणा? मा दानं पमदम्हसेति। अददन्तो हि दानं पमज्जति नाम न सरति न सल्लक्खेति, अहं पन जीवमानो दानं पमुस्सितुं न इच्छामि, तस्मा दानं दस्सामियेवाति दीपेति।
Rathoti yaṃkiñci yānaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – yena maggena eko ratho yāti, aññopi ratho ‘‘rathassa gatamaggo eso’’ti teneva maggena yāti. Porāṇaṃ nihitaṃ vattanti yaṃ mayā pubbe nihitaṃ vattaṃ, taṃ mayi dharante vattatuyeva, mā tiṭṭhatūti attho. Evaṃbhūtāti evaṃ tiṇahārakabhūtāpi mayaṃ yāva jīvāma, tāva dassāmayeva. Kiṃkāraṇā? Mā dānaṃ pamadamhaseti. Adadanto hi dānaṃ pamajjati nāma na sarati na sallakkheti, ahaṃ pana jīvamāno dānaṃ pamussituṃ na icchāmi, tasmā dānaṃ dassāmiyevāti dīpeti.
सक्को तं पटिबाहितुं असक्कोन्तो ‘‘किमत्थाय दानं ददासी’’ति पुच्छि। बोधिसत्तो ‘‘नेव सक्कत्तं, न ब्रह्मत्तं पत्थयमानो, सब्बञ्ञुतं पत्थेन्तो पनाहं ददामी’’ति आह। सक्को तस्स वचनं सुत्वा तुट्ठो हत्थेन पिट्ठिं परिमज्जि। बोधिसत्तस्स तङ्खणञ्ञेव परिमज्जितमत्तस्सेव सकलसरीरं परिपूरि। सक्कानुभावेन चस्स सब्बो विभवपरिच्छेदो पटिपाकतिकोव अहोसि। सक्को ‘‘महासेट्ठि, त्वं इतो पट्ठाय दिवसे दिवसे द्वादस सतसहस्सानि विस्सज्जेन्तो दानं ददाही’’ति तस्स गेहे अपरिमाणं धनं कत्वा तं उय्योजेत्वा सकट्ठानमेव गतो।
Sakko taṃ paṭibāhituṃ asakkonto ‘‘kimatthāya dānaṃ dadāsī’’ti pucchi. Bodhisatto ‘‘neva sakkattaṃ, na brahmattaṃ patthayamāno, sabbaññutaṃ patthento panāhaṃ dadāmī’’ti āha. Sakko tassa vacanaṃ sutvā tuṭṭho hatthena piṭṭhiṃ parimajji. Bodhisattassa taṅkhaṇaññeva parimajjitamattasseva sakalasarīraṃ paripūri. Sakkānubhāvena cassa sabbo vibhavaparicchedo paṭipākatikova ahosi. Sakko ‘‘mahāseṭṭhi, tvaṃ ito paṭṭhāya divase divase dvādasa satasahassāni vissajjento dānaṃ dadāhī’’ti tassa gehe aparimāṇaṃ dhanaṃ katvā taṃ uyyojetvā sakaṭṭhānameva gato.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा सेट्ठिभरिया राहुलमाता अहोसि, विसय्हो पन सेट्ठि अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā seṭṭhibhariyā rāhulamātā ahosi, visayho pana seṭṭhi ahameva ahosi’’nti.
विसय्हजातकवण्णना दसमा।
Visayhajātakavaṇṇanā dasamā.
कोकिलवग्गो चतुत्थो।
Kokilavaggo catuttho.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ३४०. विसय्हजातकं • 340. Visayhajātakaṃ
