Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / ఇతివుత్తక-అట్ఠకథా • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
౨. దుతియవగ్గో
2. Dutiyavaggo
౧. వితక్కసుత్తవణ్ణనా
1. Vitakkasuttavaṇṇanā
౩౮. దుతియవగ్గస్స పఠమే తథాగతం, భిక్ఖవేతి ఏత్థ తథాగత-సద్దో తావ సత్తవోహారసమ్మాసమ్బుద్ధాదీసు దిస్సతి. తథా హేస ‘‘హోతి తథాగతో పరం మరణా’’తిఆదీసు (దీ॰ ని॰ ౧.౬౫) సత్తవోహారే.
38. Dutiyavaggassa paṭhame tathāgataṃ, bhikkhaveti ettha tathāgata-saddo tāva sattavohārasammāsambuddhādīsu dissati. Tathā hesa ‘‘hoti tathāgato paraṃ maraṇā’’tiādīsu (dī. ni. 1.65) sattavohāre.
‘‘తథాగతం దేవమనుస్సపూజితం,
‘‘Tathāgataṃ devamanussapūjitaṃ,
బుద్ధం నమస్సామ సువత్థి హోతూ’’తి. (ఖు॰ పా॰ ౬.౧౬) –
Buddhaṃ namassāma suvatthi hotū’’ti. (khu. pā. 6.16) –
ఆదీసు సమ్మాసమ్బుద్ధే.
Ādīsu sammāsambuddhe.
‘‘తథాగతం దేవమనుస్సపూజితం,
‘‘Tathāgataṃ devamanussapūjitaṃ,
ధమ్మం నమస్సామ సువత్థి హోతూ’’తి. (ఖు॰ పా॰ ౬.౧౭) –
Dhammaṃ namassāma suvatthi hotū’’ti. (khu. pā. 6.17) –
ఆదీసు ధమ్మే.
Ādīsu dhamme.
‘‘తథాగతం దేవమనుస్సపూజితం,
‘‘Tathāgataṃ devamanussapūjitaṃ,
సఙ్ఘం నమస్సామ సువత్థి హోతూ’’తి. (ఖు॰ పా॰ ౬.౧౮) –
Saṅghaṃ namassāma suvatthi hotū’’ti. (khu. pā. 6.18) –
ఆదీసు సఙ్ఘే. ఇధ పన సమ్మాసమ్బుద్ధే. తస్మా తథాగతన్తి ఏత్థ అట్ఠహి కారణేహి భగవా తథాగతోతి వుచ్చతి. కతమేహి అట్ఠహి? తథా ఆగతోతి తథాగతో, తథా గతోతి తథాగతో, తథలక్ఖణం ఆగతోతి తథాగతో, తథధమ్మే యాథావతో అభిసమ్బుద్ధోతి తథాగతో, తథదస్సితాయ తథాగతో, తథవాదితాయ తథాగతో, తథాకారితాయ తథాగతో, అభిభవనట్ఠేన తథాగతోతి.
Ādīsu saṅghe. Idha pana sammāsambuddhe. Tasmā tathāgatanti ettha aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā tathāgatoti vuccati. Katamehi aṭṭhahi? Tathā āgatoti tathāgato, tathā gatoti tathāgato, tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato, tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato, tathadassitāya tathāgato, tathavāditāya tathāgato, tathākāritāya tathāgato, abhibhavanaṭṭhena tathāgatoti.
కథం భగవా తథా ఆగతోతి తథాగతో? యథా యేన అభినీహారేన దానపారమిం పూరేత్వా సీలనేక్ఖమ్మపఞ్ఞావీరియఖన్తిసచ్చఅధిట్ఠానమేత్తాఉపేక్ఖాపారమిం పూరేత్వా ఇమా దస పారమియో, దస ఉపపారమియో, దస పరమత్థపారమియోతి సమతింస పారమియో పూరేత్వా అఙ్గపరిచ్చాగం, అత్తపరిచ్చాగం, ధనపరిచ్చాగం, దారపరిచ్చాగం, రజ్జపరిచ్చాగన్తి ఇమాని పఞ్చ మహాపరిచ్చాగాని పరిచ్చజిత్వా యథా విపస్సిఆదయో సమ్మాసమ్బుద్ధా ఆగతా , తథా అమ్హాకం భగవాపి ఆగతోతి తథాగతో. యథాహ –
Kathaṃ bhagavā tathā āgatoti tathāgato? Yathā yena abhinīhārena dānapāramiṃ pūretvā sīlanekkhammapaññāvīriyakhantisaccaadhiṭṭhānamettāupekkhāpāramiṃ pūretvā imā dasa pāramiyo, dasa upapāramiyo, dasa paramatthapāramiyoti samatiṃsa pāramiyo pūretvā aṅgapariccāgaṃ, attapariccāgaṃ, dhanapariccāgaṃ, dārapariccāgaṃ, rajjapariccāganti imāni pañca mahāpariccāgāni pariccajitvā yathā vipassiādayo sammāsambuddhā āgatā , tathā amhākaṃ bhagavāpi āgatoti tathāgato. Yathāha –
‘‘యథేవ లోకమ్హి విపస్సిఆదయో,
‘‘Yatheva lokamhi vipassiādayo,
సబ్బఞ్ఞుభావం మునయో ఇధాగతా;
Sabbaññubhāvaṃ munayo idhāgatā;
తథా అయం సక్యమునీపి ఆగతో,
Tathā ayaṃ sakyamunīpi āgato,
తథాగతో వుచ్చతి తేన చక్ఖుమా’’తి. –
Tathāgato vuccati tena cakkhumā’’ti. –
ఏవం తథా ఆగతోతి తథాగతో.
Evaṃ tathā āgatoti tathāgato.
కథం తథా గతోతి తథాగతో? యథా సమ్పతిజాతావ విపస్సిఆదయో సమేహి పాదేహి పథవియం పతిట్ఠాయ ఉత్తరాభిముఖా సత్తపదవీతిహారేన గతా, తథా అమ్హాకం భగవాపి గతోతి తథాగతో. యథాహు –
Kathaṃ tathā gatoti tathāgato? Yathā sampatijātāva vipassiādayo samehi pādehi pathaviyaṃ patiṭṭhāya uttarābhimukhā sattapadavītihārena gatā, tathā amhākaṃ bhagavāpi gatoti tathāgato. Yathāhu –
‘‘ముహుత్తజాతోవ గవంపతీ యథా,
‘‘Muhuttajātova gavaṃpatī yathā,
సమేహి పాదేహి ఫుసీ వసున్ధరం;
Samehi pādehi phusī vasundharaṃ;
సో విక్కమీ సత్త పదాని గోతమో,
So vikkamī satta padāni gotamo,
సేతఞ్చ ఛత్తం అనుధారయుం మరూ.
Setañca chattaṃ anudhārayuṃ marū.
‘‘గన్త్వాన సో సత్త పదాని గోతమో,
‘‘Gantvāna so satta padāni gotamo,
దిసా విలోకేసి సమా సమన్తతో;
Disā vilokesi samā samantato;
అట్ఠఙ్గుపేతం గిరమబ్భుదీరయి,
Aṭṭhaṅgupetaṃ giramabbhudīrayi,
సీహో యథా పబ్బతముద్ధనిట్ఠితో’’తి. –
Sīho yathā pabbatamuddhaniṭṭhito’’ti. –
ఏవం తథా గతోతి తథాగతో.
Evaṃ tathā gatoti tathāgato.
కథం తథలక్ఖణం ఆగతోతి తథాగతో? సబ్బేసం రూపారూపధమ్మానం సలక్ఖణం, సామఞ్ఞలక్ఖణం, తథం, అవితథం, ఞాణగతియా ఆగతో, అవిరజ్ఝిత్వా పత్తో, అనుబుద్ధోతి తథాగతో. యథాహ –
Kathaṃ tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato? Sabbesaṃ rūpārūpadhammānaṃ salakkhaṇaṃ, sāmaññalakkhaṇaṃ, tathaṃ, avitathaṃ, ñāṇagatiyā āgato, avirajjhitvā patto, anubuddhoti tathāgato. Yathāha –
‘‘సబ్బేసం పన ధమ్మానం, సకసామఞ్ఞలక్ఖణం;
‘‘Sabbesaṃ pana dhammānaṃ, sakasāmaññalakkhaṇaṃ;
తథమేవాగతో యస్మా, తస్మా నాథో తథాగతో’’తి. –
Tathamevāgato yasmā, tasmā nātho tathāgato’’ti. –
ఏవం తథలక్ఖణం ఆగతోతి తథాగతో.
Evaṃ tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato.
కథం తథధమ్మే యాథావతో అభిసమ్బుద్ధోతి తథాగతో? తథధమ్మా నామ చత్తారి అరియసచ్చాని. యథాహ ‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, తథాని అవితథాని అనఞ్ఞథాని. కతమాని చత్తారి? ఇదం దుక్ఖం అరియసచ్చన్తి , భిక్ఖవే, తథమేతం అవితథమేతం అనఞ్ఞథమేత’’న్తి (సం॰ ని॰ ౫.౧౦౯౦) విత్థారో. తాని చ భగవా అభిసమ్బుద్ధో, తస్మాపి తథానం అభిసమ్బుద్ధత్తా తథాగతో. అభిసమ్బుద్ధత్థో హి ఏత్థ గత-సద్దో. ఏవం తథధమ్మే యాథావతో అభిసమ్బుద్ధోతి తథాగతో.
Kathaṃ tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato? Tathadhammā nāma cattāri ariyasaccāni. Yathāha ‘‘cattārimāni, bhikkhave, tathāni avitathāni anaññathāni. Katamāni cattāri? Idaṃ dukkhaṃ ariyasaccanti , bhikkhave, tathametaṃ avitathametaṃ anaññathameta’’nti (saṃ. ni. 5.1090) vitthāro. Tāni ca bhagavā abhisambuddho, tasmāpi tathānaṃ abhisambuddhattā tathāgato. Abhisambuddhattho hi ettha gata-saddo. Evaṃ tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato.
కథం తథదస్సితాయ తథాగతో? యం సదేవకే లోకే…పే॰… సదేవమనుస్సాయ పజాయ అపరిమాణాసు లోకధాతూసు అపరిమాణానం సత్తానం చక్ఖుద్వారే ఆపాథమాగచ్ఛన్తం రూపారమ్మణం నామ అత్థి, తం భగవా సబ్బాకారతో జానాతి పస్సతి. ఏవం జానతా పస్సతా చానేన తం ఇట్ఠాదివసేన వా దిట్ఠసుతముతవిఞ్ఞాతేసు లబ్భమానపదవసేన వా ‘‘కతమం తం రూపం రూపాయతనం, యం రూపం చతున్నం మహాభూతానం ఉపాదాయ వణ్ణనిభా సనిదస్సనం సప్పటిఘం నీలం పీతక’’న్తిఆదినా (ధ॰ స॰ ౬౧౬) నయేన అనేకేహి నామేహి తేరసహి వారేహి ద్వేపఞ్ఞాసాయ నయేహి విభజ్జమానం తథమేవ హోతి, వితథం నత్థి. ఏస నయో సోతద్వారాదీసు ఆపాథమాగచ్ఛన్తేసు సద్దాదీసు. వుత్తఞ్హేతం భగవతా –
Kathaṃ tathadassitāya tathāgato? Yaṃ sadevake loke…pe… sadevamanussāya pajāya aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ cakkhudvāre āpāthamāgacchantaṃ rūpārammaṇaṃ nāma atthi, taṃ bhagavā sabbākārato jānāti passati. Evaṃ jānatā passatā cānena taṃ iṭṭhādivasena vā diṭṭhasutamutaviññātesu labbhamānapadavasena vā ‘‘katamaṃ taṃ rūpaṃ rūpāyatanaṃ, yaṃ rūpaṃ catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya vaṇṇanibhā sanidassanaṃ sappaṭighaṃ nīlaṃ pītaka’’ntiādinā (dha. sa. 616) nayena anekehi nāmehi terasahi vārehi dvepaññāsāya nayehi vibhajjamānaṃ tathameva hoti, vitathaṃ natthi. Esa nayo sotadvārādīsu āpāthamāgacchantesu saddādīsu. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘యం, భిక్ఖవే, సదేవకస్స లోకస్స…పే॰… సదేవమనుస్సాయ దిట్ఠం సుతం ముతం విఞ్ఞాతం పత్తం పరియేసితం అనువిచరితం మనసా, తమహం జానామి…పే॰… తమహం అబ్భఞ్ఞాసిం, తం తథాగతస్స విదితం, తం తథాగతో న ఉపట్ఠాసీ’’తి (అ॰ ని॰ ౪.౨౪).
‘‘Yaṃ, bhikkhave, sadevakassa lokassa…pe… sadevamanussāya diṭṭhaṃ sutaṃ mutaṃ viññātaṃ pattaṃ pariyesitaṃ anuvicaritaṃ manasā, tamahaṃ jānāmi…pe… tamahaṃ abbhaññāsiṃ, taṃ tathāgatassa viditaṃ, taṃ tathāgato na upaṭṭhāsī’’ti (a. ni. 4.24).
ఏవం తథదస్సితాయ తథాగతో. ఏత్థ తథదస్సిఅత్థే తథాగతోతి పదస్స సమ్భవో వేదితబ్బో.
Evaṃ tathadassitāya tathāgato. Ettha tathadassiatthe tathāgatoti padassa sambhavo veditabbo.
కథం తథవాదితాయ తథాగతో? యం రత్తిం భగవా అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధో, యఞ్చ రత్తిం అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయి, ఏత్థన్తరే పఞ్చచత్తాలీసవస్సపరిమాణకాలే యం భగవతా భాసితం సుత్తగేయ్యాది, సబ్బం తం పరిసుద్ధం పరిపుణ్ణం రాగమదాదినిమ్మదనం ఏకసదిసం తథం అవితథం. తేనాహ –
Kathaṃ tathavāditāya tathāgato? Yaṃ rattiṃ bhagavā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddho, yañca rattiṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyi, etthantare pañcacattālīsavassaparimāṇakāle yaṃ bhagavatā bhāsitaṃ suttageyyādi, sabbaṃ taṃ parisuddhaṃ paripuṇṇaṃ rāgamadādinimmadanaṃ ekasadisaṃ tathaṃ avitathaṃ. Tenāha –
‘‘యఞ్చ, చున్ద, రత్తిం తథాగతో అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుజ్ఝతి, యఞ్చ రత్తిం అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయతి, యం ఏతస్మిం అన్తరే భాసతి లపతి నిద్దిసతి, సబ్బం తం తథేవ హోతి, నో అఞ్ఞథా. తస్మా ‘తథాగతో’తి వుచ్చతీ’’తి (దీ॰ ని॰ ౩.౧౮౮; అ॰ ని॰ ౪.౨౩).
‘‘Yañca, cunda, rattiṃ tathāgato anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhati, yañca rattiṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyati, yaṃ etasmiṃ antare bhāsati lapati niddisati, sabbaṃ taṃ tatheva hoti, no aññathā. Tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (dī. ni. 3.188; a. ni. 4.23).
గదఅత్థో హి ఏత్థ గతసద్దో. ఏవం తథవాదితాయ తథాగతో. అపిచ ఆగదనం ఆగదో, వచనన్తి అత్థో. తథో అవిపరీతో ఆగదో అస్సాతి దకారస్స తకారం కత్వా తథాగతోతి, ఏవమ్పేత్థ పదసిద్ధి వేదితబ్బా.
Gadaattho hi ettha gatasaddo. Evaṃ tathavāditāya tathāgato. Apica āgadanaṃ āgado, vacananti attho. Tatho aviparīto āgado assāti dakārassa takāraṃ katvā tathāgatoti, evampettha padasiddhi veditabbā.
కథం తథాకారితాయ తథాగతో? భగవతో హి వాచాయ కాయో అనులోమేతి, కాయస్సపి వాచా. తస్మా యథావాదీ తథాకారీ, యథాకారీ తథావాదీ చ హోతి. ఏవంభూతస్స చస్స యథా వాచా, కాయోపి తథా గతో పవత్తో. యథా చ కాయో, వాచాపి తథా గతాతి తథాగతో. తేనాహ ‘‘యథావాదీ, భిక్ఖవే, తథాగతో తథాకారీ, యథాకారీ తథావాదీ. ఇతి యథావాదీ తథాకారీ, యథాకారీ తథావాదీ. తస్మా ‘తథాగతో’తి వుచ్చతీ’’తి. ఏవం తథాకారితాయ తథాగతో.
Kathaṃ tathākāritāya tathāgato? Bhagavato hi vācāya kāyo anulometi, kāyassapi vācā. Tasmā yathāvādī tathākārī, yathākārī tathāvādī ca hoti. Evaṃbhūtassa cassa yathā vācā, kāyopi tathā gato pavatto. Yathā ca kāyo, vācāpi tathā gatāti tathāgato. Tenāha ‘‘yathāvādī, bhikkhave, tathāgato tathākārī, yathākārī tathāvādī. Iti yathāvādī tathākārī, yathākārī tathāvādī. Tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti. Evaṃ tathākāritāya tathāgato.
కథం అభిభవనట్ఠేన తథాగతో? యస్మా భగవా ఉపరి భవగ్గం హేట్ఠా అవీచిం పరియన్తం కరిత్వా తిరియం అపరిమాణాసు లోకధాతూసు సబ్బసత్తే అభిభవతి సీలేనపి సమాధినాపి పఞ్ఞాయపి విముత్తియాపి విముత్తిఞాణదస్సనేనపి, న తస్స తులా వా పమాణం వా అత్థి, అథ ఖో అతులో అప్పమేయ్యో అనుత్తరో దేవానం అతిదేవో సక్కానం అతిసక్కో బ్రహ్మానం అతిబ్రహ్మా సబ్బసత్తుత్తమో, తస్మా తథాగతో. తేనాహ –
Kathaṃ abhibhavanaṭṭhena tathāgato? Yasmā bhagavā upari bhavaggaṃ heṭṭhā avīciṃ pariyantaṃ karitvā tiriyaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsu sabbasatte abhibhavati sīlenapi samādhināpi paññāyapi vimuttiyāpi vimuttiñāṇadassanenapi, na tassa tulā vā pamāṇaṃ vā atthi, atha kho atulo appameyyo anuttaro devānaṃ atidevo sakkānaṃ atisakko brahmānaṃ atibrahmā sabbasattuttamo, tasmā tathāgato. Tenāha –
‘‘సదేవకే, భిక్ఖవే, లోకే…పే॰… మనుస్సాయ తథాగతో అభిభూ అనభిభూతో అఞ్ఞదత్థు దసో వసవత్తీ, తస్మా ‘తథాగతో’తి వుచ్చతీ’’తి (దీ॰ ని॰ ౩.౧౮౮; అ॰ ని॰ ౪.౨౩).
‘‘Sadevake, bhikkhave, loke…pe… manussāya tathāgato abhibhū anabhibhūto aññadatthu daso vasavattī, tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (dī. ni. 3.188; a. ni. 4.23).
తత్రాయం పదసిద్ధి – అగదో వియ అగదో, దేసనావిలాసో చేవ పుఞ్ఞుస్సయో చ. తేన హేస మహానుభావో భిసక్కో వియ దిబ్బాగదేన సప్పే, సబ్బపరప్పవాదినో సదేవకఞ్చ లోకం అభిభవతి. ఇతి సబ్బలోకాభిభవనే తథో అవిపరీతో యథావుత్తో అగదో ఏతస్సాతి దకారస్స తకారం కత్వా తథాగతోతి వేదితబ్బో. ఏవం అభిభవనట్ఠేన తథాగతో.
Tatrāyaṃ padasiddhi – agado viya agado, desanāvilāso ceva puññussayo ca. Tena hesa mahānubhāvo bhisakko viya dibbāgadena sappe, sabbaparappavādino sadevakañca lokaṃ abhibhavati. Iti sabbalokābhibhavane tatho aviparīto yathāvutto agado etassāti dakārassa takāraṃ katvā tathāgatoti veditabbo. Evaṃ abhibhavanaṭṭhena tathāgato.
అపిచ తథాయ గతోతి తథాగతో, తథం గతోతి తథాగతో. తత్థ సకలలోకం తీరణపరిఞ్ఞాయ తథాయ గతో అవగతోతి తథాగతో, లోకసముదయం పహానపరిఞ్ఞాయ తథాయ గతో అతీతోతి తథాగతో, లోకనిరోధం సచ్ఛికిరియాయ తథాయ గతో అధిగతోతి తథాగతో. లోకనిరోధగామినిం పటిపదం తథం గతో పటిపన్నోతి తథాగతో. వుత్తఞ్హేతం భగవతా –
Apica tathāya gatoti tathāgato, tathaṃ gatoti tathāgato. Tattha sakalalokaṃ tīraṇapariññāya tathāya gato avagatoti tathāgato, lokasamudayaṃ pahānapariññāya tathāya gato atītoti tathāgato, lokanirodhaṃ sacchikiriyāya tathāya gato adhigatoti tathāgato. Lokanirodhagāminiṃ paṭipadaṃ tathaṃ gato paṭipannoti tathāgato. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘లోకో, భిక్ఖవే, తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధో. లోకస్మా తథాగతో విసంయుత్తో. లోకసముదయో, భిక్ఖవే, తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధో, లోకసముదయో తథాగతస్స పహీనో. లోకనిరోధో, భిక్ఖవే, తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధో, లోకనిరోధో తథాగతస్స సచ్ఛికతో. లోకనిరోధగామినీ పటిపదా, భిక్ఖవే, తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధా, లోకనిరోధగామినీ పటిపదా తథాగతస్స భావితా. యం, భిక్ఖవే, సదేవకస్స…పే॰… సబ్బం తం తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధం. తస్మా ‘తథాగతో’తి వుచ్చతీ’’తి (అ॰ ని॰ ౪.౨౩).
‘‘Loko, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddho. Lokasmā tathāgato visaṃyutto. Lokasamudayo, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddho, lokasamudayo tathāgatassa pahīno. Lokanirodho, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddho, lokanirodho tathāgatassa sacchikato. Lokanirodhagāminī paṭipadā, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddhā, lokanirodhagāminī paṭipadā tathāgatassa bhāvitā. Yaṃ, bhikkhave, sadevakassa…pe… sabbaṃ taṃ tathāgatena abhisambuddhaṃ. Tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (a. ni. 4.23).
అపరేహిపి అట్ఠహి కారణేహి భగవా తథాగతో. తథాయ ఆగతోతి తథాగతో, తథాయ గతోతి తథాగతో, తథాని ఆగతోతి తథాగతో, తథా గతోతి తథాగతో, తథావిధోతి తథాగతో, తథాపవత్తికోతి తథాగతో, తథేహి ఆగతోతి తథాగతో, తథా గతభావేన తథాగతోతి.
Aparehipi aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā tathāgato. Tathāya āgatoti tathāgato, tathāya gatoti tathāgato, tathāni āgatoti tathāgato, tathā gatoti tathāgato, tathāvidhoti tathāgato, tathāpavattikoti tathāgato, tathehi āgatoti tathāgato, tathā gatabhāvena tathāgatoti.
కథం తథాయ ఆగతోతి తథాగతో? యా సా భగవతా సుమేధభూతేన దీపఙ్కరదసబలస్స పాదమూలే –
Kathaṃ tathāya āgatoti tathāgato? Yā sā bhagavatā sumedhabhūtena dīpaṅkaradasabalassa pādamūle –
‘‘మనుస్సత్తం లిఙ్గసమ్పత్తి, హేతు సత్థారదస్సనం;
‘‘Manussattaṃ liṅgasampatti, hetu satthāradassanaṃ;
పబ్బజ్జా గుణసమ్పత్తి, అధికారో చ ఛన్దతా;
Pabbajjā guṇasampatti, adhikāro ca chandatā;
అట్ఠధమ్మసమోధానా, అభినీహారో సమిజ్ఝతీ’’తి. (బు॰ వం॰ ౨.౫౯) –
Aṭṭhadhammasamodhānā, abhinīhāro samijjhatī’’ti. (bu. vaṃ. 2.59) –
ఏవం వుత్తం అట్ఠఙ్గసమన్నాగతం అభినీహారం సమ్పాదేన్తేన ‘‘అహం సదేవకం లోకం తిణ్ణో తారేస్సామి, ముత్తో మోచేస్సామి, దన్తో దమేస్సామి, అస్సత్థో అస్సాసేస్సామి, పరినిబ్బుతో పరినిబ్బాపేస్సామి , సుద్ధో సోధేస్సామి , బుద్ధో బోధేస్సామీ’’తి మహాపటిఞ్ఞా పవత్తితా. వుత్తం హేతం –
Evaṃ vuttaṃ aṭṭhaṅgasamannāgataṃ abhinīhāraṃ sampādentena ‘‘ahaṃ sadevakaṃ lokaṃ tiṇṇo tāressāmi, mutto mocessāmi, danto damessāmi, assattho assāsessāmi, parinibbuto parinibbāpessāmi , suddho sodhessāmi , buddho bodhessāmī’’ti mahāpaṭiññā pavattitā. Vuttaṃ hetaṃ –
‘‘కిం మే ఏకేన తిణ్ణేన, పురిసేన థామదస్సినా;
‘‘Kiṃ me ekena tiṇṇena, purisena thāmadassinā;
సబ్బఞ్ఞుతం పాపుణిత్వా, సన్తారేస్సం సదేవకం.
Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, santāressaṃ sadevakaṃ.
‘‘ఇమినా మే అధికారేన, కతేన పురిసుత్తమే;
‘‘Iminā me adhikārena, katena purisuttame;
సబ్బఞ్ఞుతం పాపుణిత్వా, తారేమి జనతం బహుం.
Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, tāremi janataṃ bahuṃ.
‘‘సంసారసోతం ఛిన్దిత్వా, విద్ధంసేత్వా తయో భవే;
‘‘Saṃsārasotaṃ chinditvā, viddhaṃsetvā tayo bhave;
ధమ్మనావం సమారుయ్హ, సన్తారేస్సం సదేవకం.
Dhammanāvaṃ samāruyha, santāressaṃ sadevakaṃ.
‘‘కిం మే అఞ్ఞాతవేసేన, ధమ్మం సచ్ఛికతేనిధ;
‘‘Kiṃ me aññātavesena, dhammaṃ sacchikatenidha;
సబ్బఞ్ఞుతం పాపుణిత్వా, బుద్ధో హేస్సం సదేవకే’’తి. (బు॰ వం॰ ౫౫-౫౮);
Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, buddho hessaṃ sadevake’’ti. (bu. vaṃ. 55-58);
తం పనేతం మహాపటిఞ్ఞం సకలస్సపి బుద్ధకరధమ్మసముదాయస్స పవిచయపచ్చవేక్ఖణసమాదానానం కారణభూతం అవిసంవాదేన్తో లోకనాథో యస్మా మహాకప్పానం సతసహస్సాధికాని చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని సక్కచ్చం నిరన్తరం నిరవసేసతో దానపారమిఆదయో సమతింసపారమియో పూరేత్వా, అఙ్గపరిచ్చాగాదయో పఞ్చ మహాపరిచ్చాగే పరిచ్చజిత్వా, సచ్చాధిట్ఠానాదీని చత్తారి అధిట్ఠానాని పరిబ్రూహేత్వా, పుఞ్ఞఞాణసమ్భారే సమ్భరిత్వా పుబ్బయోగపుబ్బచరియధమ్మక్ఖానఞాతత్థచరియాదయో ఉక్కంసాపేత్వా, బుద్ధిచరియం పరమకోటిం పాపేత్వా అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుజ్ఝి; తస్మా తస్సేవ సా మహాపటిఞ్ఞా తథా అవితథా అనఞ్ఞథా, న తస్స వాలగ్గమత్తమ్పి వితథం అత్థి. తథా హి దీపఙ్కరో దసబలో కోణ్డఞ్ఞో, మఙ్గలో…పే॰… కస్సపో భగవాతి ఇమే చతువీసతి సమ్మాసమ్బుద్ధా పటిపాటియా ఉప్పన్నా ‘‘బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి నం బ్యాకరింసు. ఏవం చతువీసతియా బుద్ధానం సన్తికే లద్ధబ్యాకరణో యే తే కతాభినీహారేహి బోధిసత్తేహి లద్ధబ్బా ఆనిసంసా, తే లభిత్వావ ఆగతోతి తాయ యథావుత్తాయ మహాపటిఞ్ఞాయ తథాయ అభిసమ్బుద్ధభావం ఆగతో అధిగతోతి తథాగతో. ఏవం తథాయ ఆగతోతి తథాగతో.
Taṃ panetaṃ mahāpaṭiññaṃ sakalassapi buddhakaradhammasamudāyassa pavicayapaccavekkhaṇasamādānānaṃ kāraṇabhūtaṃ avisaṃvādento lokanātho yasmā mahākappānaṃ satasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni sakkaccaṃ nirantaraṃ niravasesato dānapāramiādayo samatiṃsapāramiyo pūretvā, aṅgapariccāgādayo pañca mahāpariccāge pariccajitvā, saccādhiṭṭhānādīni cattāri adhiṭṭhānāni paribrūhetvā, puññañāṇasambhāre sambharitvā pubbayogapubbacariyadhammakkhānañātatthacariyādayo ukkaṃsāpetvā, buddhicariyaṃ paramakoṭiṃ pāpetvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhi; tasmā tasseva sā mahāpaṭiññā tathā avitathā anaññathā, na tassa vālaggamattampi vitathaṃ atthi. Tathā hi dīpaṅkaro dasabalo koṇḍañño, maṅgalo…pe… kassapo bhagavāti ime catuvīsati sammāsambuddhā paṭipāṭiyā uppannā ‘‘buddho bhavissatī’’ti naṃ byākariṃsu. Evaṃ catuvīsatiyā buddhānaṃ santike laddhabyākaraṇo ye te katābhinīhārehi bodhisattehi laddhabbā ānisaṃsā, te labhitvāva āgatoti tāya yathāvuttāya mahāpaṭiññāya tathāya abhisambuddhabhāvaṃ āgato adhigatoti tathāgato. Evaṃ tathāya āgatoti tathāgato.
కథం తథాయ గతోతి తథాగతో? యాయం మహాకరుణా లోకనాథస్స, యాయ మహాదుక్ఖసమ్బాధప్పటిపన్నం సత్తనికాయం దిస్వా ‘‘తస్స నత్థఞ్ఞో కోచి పటిసరణం, అహమేవ నం ఇతో సంసారదుక్ఖతో ముత్తో మోచేస్సామీ’’తి సముస్సాహితమానసో మహాభినీహారం అకాసి. కత్వా చ యథాపణిధానం సకలలోకహితసమ్పాదనాయ ఉస్సుక్కమాపన్నో అత్తనో కాయజీవితనిరపేక్ఖో పరేసం సోతపథగమనమత్తేనపి చిత్తుత్రాససముప్పాదికా అతిదుక్కరా దుక్కరచరియా సమాచరన్తో యథా మహాబోధిసత్తానం పటిపత్తి హానభాగియా సంకిలేసభాగియా ఠితిభాగియా వా న హోతి, అథ ఖో ఉత్తరి విసేసభాగియావ హోతి, తథా పటిపజ్జమానో అనుపుబ్బేన నిరవసేసే బోధిసమ్భారే సమానేత్వా అభిసమ్బోధిం పాపుణి. తతో పరఞ్చ తాయేవ మహాకరుణాయ సఞ్చోదితమానసో పవివేకరతిం పరమఞ్చ సన్తం విమోక్ఖసుఖం పహాయ బాలజనబహులే లోకే తేహి సముప్పాదితం సమ్మానావమానవిప్పకారం అగణేత్వా వేనేయ్యజనవినయనేన నిరవసేసం బుద్ధకిచ్చం నిట్ఠపేసి. తత్ర యో భగవతో సత్తేసు మహాకరుణాయ సమోక్కమనాకారో, సో పరతో ఆవి భవిస్సతి. యథా బుద్ధభూతస్స లోకనాథస్స సత్తేసు మహాకరుణా, ఏవం బోధిసత్తభూతస్సపి మహాభినీహారకాలాదీసూతి సబ్బత్థ సబ్బదా చ ఏకసదిసతాయ తథావ సా అవితథా అనఞ్ఞథా. తస్మా తీసుపి అవత్థాసు సబ్బసత్తేసు సమానరసాయ తథాయ మహాకరుణాయ సకలలోకహితాయ గతో పటిపన్నోతి తథాగతో. ఏవం తథాయ గతోతి తథాగతో.
Kathaṃ tathāya gatoti tathāgato? Yāyaṃ mahākaruṇā lokanāthassa, yāya mahādukkhasambādhappaṭipannaṃ sattanikāyaṃ disvā ‘‘tassa natthañño koci paṭisaraṇaṃ, ahameva naṃ ito saṃsāradukkhato mutto mocessāmī’’ti samussāhitamānaso mahābhinīhāraṃ akāsi. Katvā ca yathāpaṇidhānaṃ sakalalokahitasampādanāya ussukkamāpanno attano kāyajīvitanirapekkho paresaṃ sotapathagamanamattenapi cittutrāsasamuppādikā atidukkarā dukkaracariyā samācaranto yathā mahābodhisattānaṃ paṭipatti hānabhāgiyā saṃkilesabhāgiyā ṭhitibhāgiyā vā na hoti, atha kho uttari visesabhāgiyāva hoti, tathā paṭipajjamāno anupubbena niravasese bodhisambhāre samānetvā abhisambodhiṃ pāpuṇi. Tato parañca tāyeva mahākaruṇāya sañcoditamānaso pavivekaratiṃ paramañca santaṃ vimokkhasukhaṃ pahāya bālajanabahule loke tehi samuppāditaṃ sammānāvamānavippakāraṃ agaṇetvā veneyyajanavinayanena niravasesaṃ buddhakiccaṃ niṭṭhapesi. Tatra yo bhagavato sattesu mahākaruṇāya samokkamanākāro, so parato āvi bhavissati. Yathā buddhabhūtassa lokanāthassa sattesu mahākaruṇā, evaṃ bodhisattabhūtassapi mahābhinīhārakālādīsūti sabbattha sabbadā ca ekasadisatāya tathāva sā avitathā anaññathā. Tasmā tīsupi avatthāsu sabbasattesu samānarasāya tathāya mahākaruṇāya sakalalokahitāya gato paṭipannoti tathāgato. Evaṃ tathāya gatoti tathāgato.
కథం తథాని ఆగతోతి తథాగతో? తథాని నామ చత్తారి అరియమగ్గఞాణాని. తాని హి ‘‘ఇదం దుక్ఖం, అయం దుక్ఖసముదయో, అయం దుక్ఖనిరోధో, అయం దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదా’’తి ఏవం సబ్బఞేయ్యసఙ్గాహకానం పవత్తినివత్తితదుభయహేతుభూతానం చతున్నం అరియసచ్చానం, దుక్ఖస్స పీళనట్ఠో సఙ్ఖతట్ఠో సన్తాపట్ఠో విపరిణామట్ఠో, సముదయస్స ఆయూహనట్ఠో నిదానట్ఠో సంయోగట్ఠో పలిబోధట్ఠో, నిరోధస్స నిస్సరణట్ఠో వివేకట్ఠో అసఙ్ఖతట్ఠో అమతట్ఠో, మగ్గస్స నియ్యానట్ఠో హేత్వట్ఠో దస్సనట్ఠో అధిపతేయ్యట్ఠోతిఆదీనం తబ్బిభాగానఞ్చ యథాభూతసభావావబోధవిబన్ధకస్స సంకిలేసపక్ఖస్స సముచ్ఛిన్దనేన పటిలద్ధాయ తత్థ అసమ్మోహాభిసమయసఙ్ఖాతాయ అవిపరీతాకారప్పవత్తియా ధమ్మానం సభావసరసలక్ఖణస్స అవిసంవాదనతో తథాని అవితథాని అనఞ్ఞథాని, తాని భగవా అనఞ్ఞనేయ్యో సయమేవ ఆగతో అధిగతో, తస్మా తథాని ఆగతోతి తథాగతో.
Kathaṃ tathāni āgatoti tathāgato? Tathāni nāma cattāri ariyamaggañāṇāni. Tāni hi ‘‘idaṃ dukkhaṃ, ayaṃ dukkhasamudayo, ayaṃ dukkhanirodho, ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā’’ti evaṃ sabbañeyyasaṅgāhakānaṃ pavattinivattitadubhayahetubhūtānaṃ catunnaṃ ariyasaccānaṃ, dukkhassa pīḷanaṭṭho saṅkhataṭṭho santāpaṭṭho vipariṇāmaṭṭho, samudayassa āyūhanaṭṭho nidānaṭṭho saṃyogaṭṭho palibodhaṭṭho, nirodhassa nissaraṇaṭṭho vivekaṭṭho asaṅkhataṭṭho amataṭṭho, maggassa niyyānaṭṭho hetvaṭṭho dassanaṭṭho adhipateyyaṭṭhotiādīnaṃ tabbibhāgānañca yathābhūtasabhāvāvabodhavibandhakassa saṃkilesapakkhassa samucchindanena paṭiladdhāya tattha asammohābhisamayasaṅkhātāya aviparītākārappavattiyā dhammānaṃ sabhāvasarasalakkhaṇassa avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni, tāni bhagavā anaññaneyyo sayameva āgato adhigato, tasmā tathāni āgatoti tathāgato.
యథా చ మగ్గఞాణాని, ఏవం భగవతో తీసు కాలేసు అప్పటిహతఞాణాని చతుపటిసమ్భిదాఞాణాని చతువేసారజ్జఞాణాని పఞ్చగతిపరిచ్ఛేదఞాణాని ఛఅసాధారణఞాణాని సత్తబోజ్ఝఙ్గవిభావనఞాణాని అట్ఠమగ్గఙ్గవిభావనఞాణాని నవానుపుబ్బవిహారసమాపత్తిఞాణాని దసబలఞాణాని చ విభావేతబ్బాని.
Yathā ca maggañāṇāni, evaṃ bhagavato tīsu kālesu appaṭihatañāṇāni catupaṭisambhidāñāṇāni catuvesārajjañāṇāni pañcagatiparicchedañāṇāni chaasādhāraṇañāṇāni sattabojjhaṅgavibhāvanañāṇāni aṭṭhamaggaṅgavibhāvanañāṇāni navānupubbavihārasamāpattiñāṇāni dasabalañāṇāni ca vibhāvetabbāni.
తత్రాయం విభావనా – యఞ్హి కిఞ్చి అపరిమాణాసు లోకధాతూసు అపరిమాణానం సత్తానం హీనాదిభేదభిన్నానం హీనాదిభేదభిన్నాసు అతీతాసు ఖన్ధాయతనధాతూసు సభావకిచ్చాది అవత్థావిసేసాది ఖన్ధపటిబద్ధనామగోత్తాది చ జానితబ్బం. అనిన్ద్రియబద్ధేసు చ అతిసుఖుమతిరోహితవిదూరదేసేసు రూపధమ్మేసు యో తంతంపచ్చయవిసేసేహి సద్ధిం పచ్చయుప్పన్నానం వణ్ణసణ్ఠానగన్ధరసఫస్సాదివిసేసో, తత్థ సబ్బత్థేవ హత్థతలే ఠపితఆమలకో వియ పచ్చక్ఖతో అసఙ్గమప్పటిహతం భగవతో ఞాణం పవత్తతి, తథా అనాగతాసు పచ్చుప్పన్నాసు చాతి ఇమాని తీసు కాలేసు అప్పటిహతఞాణాని నామ. యథాహ –
Tatrāyaṃ vibhāvanā – yañhi kiñci aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ hīnādibhedabhinnānaṃ hīnādibhedabhinnāsu atītāsu khandhāyatanadhātūsu sabhāvakiccādi avatthāvisesādi khandhapaṭibaddhanāmagottādi ca jānitabbaṃ. Anindriyabaddhesu ca atisukhumatirohitavidūradesesu rūpadhammesu yo taṃtaṃpaccayavisesehi saddhiṃ paccayuppannānaṃ vaṇṇasaṇṭhānagandharasaphassādiviseso, tattha sabbattheva hatthatale ṭhapitaāmalako viya paccakkhato asaṅgamappaṭihataṃ bhagavato ñāṇaṃ pavattati, tathā anāgatāsu paccuppannāsu cāti imāni tīsu kālesu appaṭihatañāṇāni nāma. Yathāha –
‘‘అతీతంసే బుద్ధస్స భగవతో అప్పటిహతం ఞాణం, అనాగతంసే బుద్ధస్స భగవతో అప్పటిహతం ఞాణం, పచ్చుప్పన్నంసే బుద్ధస్స భగవతో అప్పటిహతం ఞాణ’’న్తి (పటి॰ మ॰ ౩.౫).
‘‘Atītaṃse buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇaṃ, anāgataṃse buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇaṃ, paccuppannaṃse buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇa’’nti (paṭi. ma. 3.5).
తాని పనేతాని తత్థ తత్థ ధమ్మానం సభావసరసలక్ఖణస్స అవిసంవాదనతో తథాని అవితథాని అనఞ్ఞథాని, తాని భగవా సయమ్భుఞాణేన అధిగఞ్ఛి. ఏవం తథాని ఆగతోతి తథాగతో.
Tāni panetāni tattha tattha dhammānaṃ sabhāvasarasalakkhaṇassa avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni, tāni bhagavā sayambhuñāṇena adhigañchi. Evaṃ tathāni āgatoti tathāgato.
తథా అత్థపటిసమ్భిదా, ధమ్మపటిసమ్భిదా, నిరుత్తిపటిసమ్భిదా, పటిభానపటిసమ్భిదాతి చతస్సో పటిసమ్భిదా. తత్థ అత్థపభేదస్స సల్లక్ఖణవిభావనవవత్థానకరణసమత్థం అత్థే పభేదగతం ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా. ధమ్మపభేదస్స సల్లక్ఖణవిభావనవవత్థానకరణసమత్థం ధమ్మే పభేదగతం ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా. నిరుత్తిపభేదస్స సల్లక్ఖణవిభావనవవత్థానకరణసమత్థం నిరుత్తాభిలాపే పభేదగతం ఞాణం నిరుత్తిపటిసమ్భిదా. పటిభానపభేదస్స సల్లక్ఖణవిభావనవవత్థానకరణసమత్థం పటిభానే పభేదగతం ఞాణం పటిభానపటిసమ్భిదా. వుత్తఞ్హేతం –
Tathā atthapaṭisambhidā, dhammapaṭisambhidā, niruttipaṭisambhidā, paṭibhānapaṭisambhidāti catasso paṭisambhidā. Tattha atthapabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ atthe pabhedagataṃ ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā. Dhammapabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ dhamme pabhedagataṃ ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Niruttipabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ niruttābhilāpe pabhedagataṃ ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā. Paṭibhānapabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ paṭibhāne pabhedagataṃ ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā. Vuttañhetaṃ –
‘‘అత్థే ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా, ధమ్మే ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా, తత్ర ధమ్మనిరుత్తాభిలాపే ఞాణం నిరుత్తిపటిసమ్భిదా, ఞాణేసు ఞాణం పటిభానపటిసమ్భిదా’’తి (విభ॰ ౭౧౮).
‘‘Atthe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, dhamme ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, tatra dhammaniruttābhilāpe ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā, ñāṇesu ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā’’ti (vibha. 718).
ఏత్థ చ హేతుఅనుసారేన అరణీయతో అధిగన్తబ్బతో చ సఙ్ఖేపతో హేతుఫలం అత్థో నామ. పభేదతో పన యంకిఞ్చి పచ్చయుప్పన్నం, నిబ్బానం, భాసితత్థో, విపాకో, కిరియాతి ఇమే పఞ్చ ధమ్మా అత్థో. తం అత్థం పచ్చవేక్ఖన్తస్స తస్మిం అత్థే పభేదగతం ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా. ధమ్మోతి సఙ్ఖేపతో పచ్చయో. సో హి యస్మా తం తం అత్థం విదహతి పవత్తేతి చేవ పాపేతి చ, తస్మా ధమ్మోతి వుచ్చతి. పభేదతో పన యో కోచి ఫలనిబ్బత్తకో హేతు, అరియమగ్గో, భాసితం, కుసలం, అకుసలన్తి ఇమే పఞ్చ ధమ్మా ధమ్మో, తం ధమ్మం పచ్చవేక్ఖన్తస్స తస్మిం ధమ్మే పభేదగతం ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా. వుత్తమ్పి చేతం –
Ettha ca hetuanusārena araṇīyato adhigantabbato ca saṅkhepato hetuphalaṃ attho nāma. Pabhedato pana yaṃkiñci paccayuppannaṃ, nibbānaṃ, bhāsitattho, vipāko, kiriyāti ime pañca dhammā attho. Taṃ atthaṃ paccavekkhantassa tasmiṃ atthe pabhedagataṃ ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā. Dhammoti saṅkhepato paccayo. So hi yasmā taṃ taṃ atthaṃ vidahati pavatteti ceva pāpeti ca, tasmā dhammoti vuccati. Pabhedato pana yo koci phalanibbattako hetu, ariyamaggo, bhāsitaṃ, kusalaṃ, akusalanti ime pañca dhammā dhammo, taṃ dhammaṃ paccavekkhantassa tasmiṃ dhamme pabhedagataṃ ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Vuttampi cetaṃ –
‘‘దుక్ఖే ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా, దుక్ఖసముదయే ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా, దుక్ఖనిరోధే ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా, దుక్ఖనిరోధగామినియా పటిపదాయ ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా’’తి (విభ॰ ౭౧౯).
‘‘Dukkhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, dukkhasamudaye ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, dukkhanirodhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā’’ti (vibha. 719).
అథ వా హేతుమ్హి ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా, హేతుఫలే ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా. యే ధమ్మా జాతా భూతా సఞ్జాతా నిబ్బత్తా అభినిబ్బత్తా పాతుభూతా, ఇమేసు ధమ్మేసు ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా. యమ్హా ధమ్మా తే ధమ్మా జాతా భూతా సఞ్జాతా నిబ్బత్తా అభినిబ్బత్తా పాతుభూతా, తేసు ధమ్మేసు ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా. జరామరణే ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా, జరామరణసముదయే ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా. జరామరణనిరోధే ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా, జరామరణనిరోధగామినియా పటిపదాయ ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా. జాతియా, భవే, ఉపాదానే, తణ్హాయ, వేదనాయ, ఫస్సే, సళాయతనే, నామరూపే, విఞ్ఞాణే, సఙ్ఖారేసు ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా, సఙ్ఖారసముదయే ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా. సఙ్ఖారనిరోధే ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా , సఙ్ఖారనిరోధగామినియా పటిపదాయ ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా.
Atha vā hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, hetuphale ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā. Ye dhammā jātā bhūtā sañjātā nibbattā abhinibbattā pātubhūtā, imesu dhammesu ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā. Yamhā dhammā te dhammā jātā bhūtā sañjātā nibbattā abhinibbattā pātubhūtā, tesu dhammesu ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Jarāmaraṇe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, jarāmaraṇasamudaye ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Jarāmaraṇanirodhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, jarāmaraṇanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Jātiyā, bhave, upādāne, taṇhāya, vedanāya, phasse, saḷāyatane, nāmarūpe, viññāṇe, saṅkhāresu ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, saṅkhārasamudaye ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Saṅkhāranirodhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā , saṅkhāranirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā.
‘‘ఇధ భిక్ఖు ధమ్మం జానాతి – సుత్తం, గేయ్యం…పే॰… వేదల్లం. అయం వుచ్చతి ధమ్మపటిసమ్భిదా. సో తస్స తస్సేవ భాసితస్స అత్థం జానాతి – ‘అయం ఇమస్స భాసితస్స అత్థో, అయం ఇమస్స భాసితస్స అత్థో’తి, అయం వుచ్చతి అత్థపటిసమ్భిదా (విభ॰ ౭౨౪).
‘‘Idha bhikkhu dhammaṃ jānāti – suttaṃ, geyyaṃ…pe… vedallaṃ. Ayaṃ vuccati dhammapaṭisambhidā. So tassa tasseva bhāsitassa atthaṃ jānāti – ‘ayaṃ imassa bhāsitassa attho, ayaṃ imassa bhāsitassa attho’ti, ayaṃ vuccati atthapaṭisambhidā (vibha. 724).
‘‘కతమే ధమ్మా కుసలా? యస్మిం సమయే కామావచరం కుసలం చిత్తం ఉప్పన్నం హోతి సోమనస్ససహగతం ఞాణసమ్పయుత్తం రూపారమ్మణం వా…పే॰… ధమ్మారమ్మణం వా యం యం వా పనారబ్భ, తస్మిం సమయే ఫస్సో హోతి…పే॰… అవిక్ఖేపో హోతి. ఇమే ధమ్మా కుసలా. ఇమేసు ధమ్మేసు ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా, తేసం విపాకే ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా’’తిఆది విత్థారో (విభ॰ ౭౨౫).
‘‘Katame dhammā kusalā? Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti somanassasahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ rūpārammaṇaṃ vā…pe… dhammārammaṇaṃ vā yaṃ yaṃ vā panārabbha, tasmiṃ samaye phasso hoti…pe… avikkhepo hoti. Ime dhammā kusalā. Imesu dhammesu ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, tesaṃ vipāke ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā’’tiādi vitthāro (vibha. 725).
తస్మిం అత్థే చ ధమ్మే చ సభావనిరుత్తి అబ్యభిచారవోహారో అభిలాపో, తస్మిం సభావనిరుత్తాభిలాపే మాగధికాయ సబ్బసత్తానం మూలభాసాయ ‘‘అయం సభావనిరుత్తి, అయం న సభావనిరుత్తీ’’తి పభేదగతం ఞాణం నిరుత్తిపటిసమ్భిదా. యథావుత్తేసు తేసు ఞాణేసు గోచరకిచ్చాదివసేన విత్థారతో పవత్తం సబ్బమ్పి ఞాణమారమ్మణం కత్వా పచ్చవేక్ఖన్తస్స తస్మిం ఞాణే పభేదగతం ఞాణం పటిభానపటిసమ్భిదా. ఇతి ఇమాని చత్తారి పటిసమ్భిదాఞాణాని సయమేవ భగవతా అధిగతాని అత్థధమ్మాదికే తస్మిం తస్మిం అత్తనో విసయే అవిసంవాదనవసేన అవిపరీతాకారప్పవత్తియా తథాని అవితథాని అనఞ్ఞథాని. ఏవమ్పి భగవా తథాని ఆగతోతి తథాగతో.
Tasmiṃ atthe ca dhamme ca sabhāvanirutti abyabhicāravohāro abhilāpo, tasmiṃ sabhāvaniruttābhilāpe māgadhikāya sabbasattānaṃ mūlabhāsāya ‘‘ayaṃ sabhāvanirutti, ayaṃ na sabhāvaniruttī’’ti pabhedagataṃ ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā. Yathāvuttesu tesu ñāṇesu gocarakiccādivasena vitthārato pavattaṃ sabbampi ñāṇamārammaṇaṃ katvā paccavekkhantassa tasmiṃ ñāṇe pabhedagataṃ ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā. Iti imāni cattāri paṭisambhidāñāṇāni sayameva bhagavatā adhigatāni atthadhammādike tasmiṃ tasmiṃ attano visaye avisaṃvādanavasena aviparītākārappavattiyā tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.
తథా యం కిఞ్చి ఞేయ్యం నామ, సబ్బం తం భగవతా సబ్బాకారేన ఞాతం దిట్ఠం అధిగతం అభిసమ్బుద్ధం. తథా హిస్స అభిఞ్ఞేయ్యా ధమ్మా అభిఞ్ఞేయ్యతో బుద్ధా, పరిఞ్ఞేయ్యా ధమ్మా పరిఞ్ఞేయ్యతో బుద్ధా, పహాతబ్బా ధమ్మా పహాతబ్బతో బుద్ధా, సచ్ఛికాతబ్బా ధమ్మా సచ్ఛికాతబ్బతో బుద్ధా, భావేతబ్బా ధమ్మా భావేతబ్బతో బుద్ధా, యతో నం కోచి సమణో వా బ్రాహ్మణో వా దేవో వా మారో వా బ్రహ్మా వా ‘‘ఇమే నామ తే ధమ్మా అనభిసమ్బుద్ధా’’తి సహ ధమ్మేన అనుయుఞ్జితుం సమత్థో నత్థి.
Tathā yaṃ kiñci ñeyyaṃ nāma, sabbaṃ taṃ bhagavatā sabbākārena ñātaṃ diṭṭhaṃ adhigataṃ abhisambuddhaṃ. Tathā hissa abhiññeyyā dhammā abhiññeyyato buddhā, pariññeyyā dhammā pariññeyyato buddhā, pahātabbā dhammā pahātabbato buddhā, sacchikātabbā dhammā sacchikātabbato buddhā, bhāvetabbā dhammā bhāvetabbato buddhā, yato naṃ koci samaṇo vā brāhmaṇo vā devo vā māro vā brahmā vā ‘‘ime nāma te dhammā anabhisambuddhā’’ti saha dhammena anuyuñjituṃ samattho natthi.
యం కిఞ్చి పహాతబ్బం నామ, సబ్బం తం భగవతా అనవసేసతో బోధిమూలేయేవ పహీనం అనుప్పత్తిధమ్మం, న తస్స పహానాయ ఉత్తరి కరణీయం అత్థి . తథా హిస్స లోభదోసమోహవిపరీతమనసికారఅహిరికానోత్తప్పథినమిద్ధ- కోధూపనాహమక్ఖపలాసఇస్సామచ్ఛరియ- మాయాసాఠేయ్యథమ్భసారమ్భమానాతిమానమదపమాదతివిధాకుసలమూలదుచ్చరిత- విసమసఞ్ఞామలవితక్కపపఞ్చఏసనాతణ్హాచతుబ్బిధవిపరియేసఆసవ- గన్థఓఘయోగాగతితణ్హుపాదానపఞ్చాభినన్దననీవరణ- చేతోఖిలచేతసోవినిబన్ధఛవివాదమూలసత్తానుసయ- అట్ఠమిచ్ఛత్తనవఆఘాతవత్థుతణ్హామూలకదసఅకుసల- కమ్మపథఏకవీసతిఅనేసనద్వాసట్ఠిదిట్ఠిగతఅట్ఠసతతణ్హావిచరితాదిప్పభేదం దియడ్ఢకిలేససహస్సం సహ వాసనాయ పహీనం సముచ్ఛిన్నం సమూహతం, యతో నం కోచి సమణో వా…పే॰… బ్రహ్మా వా ‘‘ఇమే నామ తే కిలేసా అప్పహీనా’’తి సహ ధమ్మేన అనుయుఞ్జితుం సమత్థో నత్థి.
Yaṃ kiñci pahātabbaṃ nāma, sabbaṃ taṃ bhagavatā anavasesato bodhimūleyeva pahīnaṃ anuppattidhammaṃ, na tassa pahānāya uttari karaṇīyaṃ atthi . Tathā hissa lobhadosamohaviparītamanasikāraahirikānottappathinamiddha- kodhūpanāhamakkhapalāsaissāmacchariya- māyāsāṭheyyathambhasārambhamānātimānamadapamādatividhākusalamūladuccarita- visamasaññāmalavitakkapapañcaesanātaṇhācatubbidhavipariyesaāsava- ganthaoghayogāgatitaṇhupādānapañcābhinandananīvaraṇa- cetokhilacetasovinibandhachavivādamūlasattānusaya- aṭṭhamicchattanavaāghātavatthutaṇhāmūlakadasaakusala- kammapathaekavīsatianesanadvāsaṭṭhidiṭṭhigataaṭṭhasatataṇhāvicaritādippabhedaṃ diyaḍḍhakilesasahassaṃ saha vāsanāya pahīnaṃ samucchinnaṃ samūhataṃ, yato naṃ koci samaṇo vā…pe… brahmā vā ‘‘ime nāma te kilesā appahīnā’’ti saha dhammena anuyuñjituṃ samattho natthi.
యే చిమే భగవతా కమ్మవిపాకకిలేసూపవాదఆణావీతిక్కమప్పభేదా అన్తరాయికా ధమ్మా వుత్తా, అలమేవ తే ఏకన్తేన అన్తరాయాయ, యతో నం కోచి సమణో వా…పే॰… బ్రహ్మా వా ‘‘నాలం తే పటిసేవతో అన్తరాయాయా’’తి సహ ధమ్మేన అనుయుఞ్జితుం సమత్థో నత్థి.
Ye cime bhagavatā kammavipākakilesūpavādaāṇāvītikkamappabhedā antarāyikā dhammā vuttā, alameva te ekantena antarāyāya, yato naṃ koci samaṇo vā…pe… brahmā vā ‘‘nālaṃ te paṭisevato antarāyāyā’’ti saha dhammena anuyuñjituṃ samattho natthi.
యో చ భగవతా నిరవసేసవట్టదుక్ఖనిస్సరణాయ సీలసమాధిపఞ్ఞాసఙ్గహో సత్తకోట్ఠాసికో సత్తతింసప్పభేదో అరియమగ్గపుబ్బఙ్గమో అనుత్తరో నియ్యానధమ్మో దేసితో, సో ఏకన్తేనేవ నియ్యాతి పటిపన్నస్స వట్టదుక్ఖతో, యతో నం కోచి సమణో వా…పే॰… బ్రహ్మా వా ‘‘నియ్యానధమ్మో తయా దేసితో న నియ్యాతీ’’తి సహ ధమ్మేన అనుయుఞ్జితుం సమత్థో నత్థి. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధస్స తే పటిజానతో ఇమే ధమ్మా అనభిసమ్బుద్ధా’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౧౫౦) విత్థారో. ఏవమేతాని అత్తనో ఞాణప్పహానదేసనావిసేసానం అవితథభావావబోధనతో అవిపరీతాకారప్పవత్తాని భగవతో చతువేసారజ్జఞాణాని తథాని అవితథాని అనఞ్ఞథాని. ఏవమ్పి భగవా తథాని ఆగతోతి తథాగతో.
Yo ca bhagavatā niravasesavaṭṭadukkhanissaraṇāya sīlasamādhipaññāsaṅgaho sattakoṭṭhāsiko sattatiṃsappabhedo ariyamaggapubbaṅgamo anuttaro niyyānadhammo desito, so ekanteneva niyyāti paṭipannassa vaṭṭadukkhato, yato naṃ koci samaṇo vā…pe… brahmā vā ‘‘niyyānadhammo tayā desito na niyyātī’’ti saha dhammena anuyuñjituṃ samattho natthi. Vuttañhetaṃ – ‘‘sammāsambuddhassa te paṭijānato ime dhammā anabhisambuddhā’’ti (ma. ni. 1.150) vitthāro. Evametāni attano ñāṇappahānadesanāvisesānaṃ avitathabhāvāvabodhanato aviparītākārappavattāni bhagavato catuvesārajjañāṇāni tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.
తథా నిరయగతి, తిరచ్ఛానగతి, పేతగతి, మనుస్సగతి, దేవగతీతి పఞ్చ గతియో. తాసు సఞ్జీవాదయో అట్ఠ మహానిరయా , కుక్కుళాదయో సోళస ఉస్సదనిరయా, లోకన్తరికనిరయో చాతి సబ్బేపిమే ఏకన్తదుక్ఖతాయ నిరస్సాదట్ఠేన నిరయా చ, సకకమ్మునా గన్తబ్బతో గతి చాతి నిరయగతి . తిబ్బన్ధకారసీతనరకాపి ఏతేస్వేవ అన్తోగధా కిమికీటపటఙ్గసరీసపపక్ఖిసోణసిఙ్గాలాదయో తిరియం అఞ్ఛితభావేన తిరచ్ఛానా నామ. తే ఏవ గతీతి తిరచ్ఛానగతి. ఖుప్పిపాసితపరదత్తూపజీవినిజ్ఝామతణ్హికాదయో దుక్ఖబహులతాయ పకట్ఠసుఖతో ఇతా విగతాతి పేతా, తే ఏవ గతీతి పేతగతి. కాలకఞ్చికాదిఅసురాపి ఏతేస్వేవ అన్తోగధా. పరిత్తదీపవాసీహి సద్ధిం జమ్బుదీపాదిచతుమహాదీపవాసినో మనసో ఉస్సన్నతాయ మనుస్సా, తే ఏవ గతీతి మనుస్సగతి. చాతుమహారాజికతో పట్ఠాయ యావ నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనూపగాతి ఇమే ఛబ్బీసతి దేవనికాయా దిబ్బన్తి అత్తనో ఇద్ధానుభావేన కీళన్తి జోతేన్తి చాతి దేవా, తే ఏవ గతీతి దేవగతి.
Tathā nirayagati, tiracchānagati, petagati, manussagati, devagatīti pañca gatiyo. Tāsu sañjīvādayo aṭṭha mahānirayā , kukkuḷādayo soḷasa ussadanirayā, lokantarikanirayo cāti sabbepime ekantadukkhatāya nirassādaṭṭhena nirayā ca, sakakammunā gantabbato gati cāti nirayagati. Tibbandhakārasītanarakāpi etesveva antogadhā kimikīṭapaṭaṅgasarīsapapakkhisoṇasiṅgālādayo tiriyaṃ añchitabhāvena tiracchānā nāma. Te eva gatīti tiracchānagati. Khuppipāsitaparadattūpajīvinijjhāmataṇhikādayo dukkhabahulatāya pakaṭṭhasukhato itā vigatāti petā, te eva gatīti petagati. Kālakañcikādiasurāpi etesveva antogadhā. Parittadīpavāsīhi saddhiṃ jambudīpādicatumahādīpavāsino manaso ussannatāya manussā, te eva gatīti manussagati. Cātumahārājikato paṭṭhāya yāva nevasaññānāsaññāyatanūpagāti ime chabbīsati devanikāyā dibbanti attano iddhānubhāvena kīḷanti jotenti cāti devā, te eva gatīti devagati.
తా పనేతా గతియో యస్మా తంతంకమ్మనిబ్బత్తో ఉపపత్తిభవవిసేసో, తస్మా అత్థతో విపాకక్ఖన్ధా కటత్తా చ రూపం. తత్థ ‘‘అయం నామ గతి నామ ఇమినా కమ్మునా జాయతి, తస్స కమ్మస్స పచ్చయవిసేసేహి ఏవం విభాగభిన్నత్తా విసుం ఏతే సత్తనికాయా ఏవం విభాగభిన్నా’’తి యథాసకంహేతుఫలవిభాగపరిచ్ఛిన్దనవసేన ఠానసో హేతుసో భగవతో ఞాణం పవత్తతి. తేనాహ భగవా –
Tā panetā gatiyo yasmā taṃtaṃkammanibbatto upapattibhavaviseso, tasmā atthato vipākakkhandhā kaṭattā ca rūpaṃ. Tattha ‘‘ayaṃ nāma gati nāma iminā kammunā jāyati, tassa kammassa paccayavisesehi evaṃ vibhāgabhinnattā visuṃ ete sattanikāyā evaṃ vibhāgabhinnā’’ti yathāsakaṃhetuphalavibhāgaparicchindanavasena ṭhānaso hetuso bhagavato ñāṇaṃ pavattati. Tenāha bhagavā –
‘‘పఞ్చ ఖో ఇమా, సారిపుత్త, గతియో. కతమా పఞ్చ? నిరయో, తిరచ్ఛానయోని, పేత్తివిసయో, మనుస్సా, దేవా. నిరయఞ్చాహం, సారిపుత్త, పజానామి, నిరయగామిఞ్చ మగ్గం, నిరయగామినిఞ్చ పటిపదం; యథా పటిపన్నో చ కాయస్స భేదా పరం మరణా అపాయం దుగ్గతిం వినిపాతం నిరయం ఉపపజ్జతి, తఞ్చ పజానామీ’’తిఆది (మ॰ ని॰ ౧.౧౫౩).
‘‘Pañca kho imā, sāriputta, gatiyo. Katamā pañca? Nirayo, tiracchānayoni, pettivisayo, manussā, devā. Nirayañcāhaṃ, sāriputta, pajānāmi, nirayagāmiñca maggaṃ, nirayagāminiñca paṭipadaṃ; yathā paṭipanno ca kāyassa bhedā paraṃ maraṇā apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ nirayaṃ upapajjati, tañca pajānāmī’’tiādi (ma. ni. 1.153).
తాని పనేతాని భగవతో ఞాణాని తస్మిం తస్మిం విసయే అవిపరీతాకారప్పవత్తియా అవిసంవాదనతో తథాని అవితథాని అనఞ్ఞథాని. ఏవమ్పి భగవా తథాని ఆగతోతి తథాగతో.
Tāni panetāni bhagavato ñāṇāni tasmiṃ tasmiṃ visaye aviparītākārappavattiyā avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.
తథా యం సత్తానం సద్ధాదియోగవికలభావావబోధేన అప్పరజక్ఖమహారజక్ఖతాదివిసేసవిభావనం పఞ్ఞాసాయ ఆకారేహి పవత్తం భగవతో ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణం. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘సద్ధో పుగ్గలో అప్పరజక్ఖో, అస్సద్ధో పుగ్గలో మహారజక్ఖో’’తి (పటి॰ మ॰ ౧.౧౧౧) విత్థారో.
Tathā yaṃ sattānaṃ saddhādiyogavikalabhāvāvabodhena apparajakkhamahārajakkhatādivisesavibhāvanaṃ paññāsāya ākārehi pavattaṃ bhagavato indriyaparopariyattañāṇaṃ. Vuttañhetaṃ – ‘‘saddho puggalo apparajakkho, assaddho puggalo mahārajakkho’’ti (paṭi. ma. 1.111) vitthāro.
యఞ్చ ‘‘అయం పుగ్గలో అప్పరజక్ఖో, అయం సస్సతదిట్ఠికో, అయం ఉచ్ఛేదదిట్ఠికో, అయం అనులోమికాయం ఖన్తియం ఠితో, అయం యథాభూతఞాణే ఠితో, అయం కామాసయో, న నేక్ఖమ్మాదిఆసయో, అయం నేక్ఖమ్మాసయో, న కామాదిఆసయో’’తిఆదినా ‘‘ఇమస్స కామరాగో అతివియ థామగతో, న పటిఘాదికో, ఇమస్స పటిఘో అతివియ థామగతో, న కామరాగాదికో’’తిఆదినా ‘‘ఇమస్స పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో అధికో, న అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో న ఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారో, ఇమస్స అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో అధికో, న పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో న ఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారో, ఇమస్స ఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారో అధికో, న పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో న అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో. ఇమస్స కాయసుచరితం అధికం, ఇమస్స వచీసుచరితం, ఇమస్స మనోసుచరితం. అయం హీనాధిముత్తికో, అయం పణీతాధిముత్తికో, అయం కమ్మావరణేన సమన్నాగతో, అయం కిలేసావరణేన సమన్నాగతో, అయం విపాకావరణేన సమన్నాగతో, అయం న కమ్మావరణేన సమన్నాగతో, న కిలేసావరణేన, న విపాకావరణేన సమన్నాగతో’’తిఆదినా చ సత్తానం ఆసయాదీనం యథాభూతం విభావనాకారప్పవత్తం భగవతో ఆసయానుసయఞాణం. యం సన్ధాయ వుత్తం –
Yañca ‘‘ayaṃ puggalo apparajakkho, ayaṃ sassatadiṭṭhiko, ayaṃ ucchedadiṭṭhiko, ayaṃ anulomikāyaṃ khantiyaṃ ṭhito, ayaṃ yathābhūtañāṇe ṭhito, ayaṃ kāmāsayo, na nekkhammādiāsayo, ayaṃ nekkhammāsayo, na kāmādiāsayo’’tiādinā ‘‘imassa kāmarāgo ativiya thāmagato, na paṭighādiko, imassa paṭigho ativiya thāmagato, na kāmarāgādiko’’tiādinā ‘‘imassa puññābhisaṅkhāro adhiko, na apuññābhisaṅkhāro na āneñjābhisaṅkhāro, imassa apuññābhisaṅkhāro adhiko, na puññābhisaṅkhāro na āneñjābhisaṅkhāro, imassa āneñjābhisaṅkhāro adhiko, na puññābhisaṅkhāro na apuññābhisaṅkhāro. Imassa kāyasucaritaṃ adhikaṃ, imassa vacīsucaritaṃ, imassa manosucaritaṃ. Ayaṃ hīnādhimuttiko, ayaṃ paṇītādhimuttiko, ayaṃ kammāvaraṇena samannāgato, ayaṃ kilesāvaraṇena samannāgato, ayaṃ vipākāvaraṇena samannāgato, ayaṃ na kammāvaraṇena samannāgato, na kilesāvaraṇena, na vipākāvaraṇena samannāgato’’tiādinā ca sattānaṃ āsayādīnaṃ yathābhūtaṃ vibhāvanākārappavattaṃ bhagavato āsayānusayañāṇaṃ. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –
‘‘ఇధ తథాగతో సత్తానం ఆసయం జానాతి, అనుసయం జానాతి, చరితం జానాతి, అధిముత్తిం జానాతి, భబ్బాభబ్బే సత్తే జానాతీ’’తిఆది (పటి॰ మ॰ ౧.౧౧౩).
‘‘Idha tathāgato sattānaṃ āsayaṃ jānāti, anusayaṃ jānāti, caritaṃ jānāti, adhimuttiṃ jānāti, bhabbābhabbe satte jānātī’’tiādi (paṭi. ma. 1.113).
యఞ్చ ఉపరిమహేట్ఠిమపురత్థిమపచ్ఛిమకాయేహి దక్ఖిణవామఅక్ఖికణ్ణసోతనాసికాసోతఅంసకూటపస్సహత్థపాదేహి అఙ్గులఙ్గులన్తరేహి లోమలోమకూపేహి చ అగ్గిక్ఖన్ధూదకధారాపవత్తనం అనఞ్ఞసాధారణం వివిధవికుబ్బనిద్ధినిమ్మాపనకం భగవతో యమకపాటిహారియఞాణం. యం సన్ధాయ వుత్తం –
Yañca uparimaheṭṭhimapuratthimapacchimakāyehi dakkhiṇavāmaakkhikaṇṇasotanāsikāsotaaṃsakūṭapassahatthapādehi aṅgulaṅgulantarehi lomalomakūpehi ca aggikkhandhūdakadhārāpavattanaṃ anaññasādhāraṇaṃ vividhavikubbaniddhinimmāpanakaṃ bhagavato yamakapāṭihāriyañāṇaṃ. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –
‘‘ఇధ తథాగతో యమకపాటిహారియం కరోతి అసాధారణం సావకేహి. ఉపరిమకాయతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, హేట్ఠిమకాయతో ఉదకధారా పవత్తతి. హేట్ఠిమకాయతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, ఉపరిమకాయతో ఉదకధారా పవత్తతీ’’తిఆది (పటి॰ మ॰ ౧.౧౧౬).
‘‘Idha tathāgato yamakapāṭihāriyaṃ karoti asādhāraṇaṃ sāvakehi. Uparimakāyato aggikkhandho pavattati, heṭṭhimakāyato udakadhārā pavattati. Heṭṭhimakāyato aggikkhandho pavattati, uparimakāyato udakadhārā pavattatī’’tiādi (paṭi. ma. 1.116).
యఞ్చ రాగాదీహి జాతిఆదీహి చ అనేకేహి దుక్ఖధమ్మేహి ఉపద్దుతం సత్తనికాయం తతో నీహరితుకామతావసేన నానానయేహి పవత్తస్స భగవతో మహాకరుణోక్కమనస్స పచ్చయభూతం మహాకరుణాసమాపత్తిఞాణం. యథాహ –
Yañca rāgādīhi jātiādīhi ca anekehi dukkhadhammehi upaddutaṃ sattanikāyaṃ tato nīharitukāmatāvasena nānānayehi pavattassa bhagavato mahākaruṇokkamanassa paccayabhūtaṃ mahākaruṇāsamāpattiñāṇaṃ. Yathāha –
‘‘కతమం తథాగతస్స మహాకరుణాసమాపత్తిఞాణం? బహుకేహి ఆకారేహి పస్సన్తానం బుద్ధానం భగవన్తానం సత్తేసు మహాకరుణా ఓక్కమతి, ఆదిత్తో లోకసన్నివాసోతి పస్సన్తానం బుద్ధానం భగవన్తానం సత్తేసు మహాకరుణా ఓక్కమతీ’’తి. –
‘‘Katamaṃ tathāgatassa mahākaruṇāsamāpattiñāṇaṃ? Bahukehi ākārehi passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati, āditto lokasannivāsoti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamatī’’ti. –
ఆదినా (పటి॰ మ॰ ౧.౧౧౭) ఏకూననవుతియా ఆకారేహి విభజనం కతం.
Ādinā (paṭi. ma. 1.117) ekūnanavutiyā ākārehi vibhajanaṃ kataṃ.
యం పన యావతా ధమ్మధాతు, యత్తకం ఞాతబ్బం సఙ్ఖతాసఙ్ఖతాది, తస్స సబ్బస్స పరోపదేసేన వినా సబ్బాకారతో పటిజాననసమత్థం ఆకఙ్ఖామత్తప్పటిబద్ధవుత్తి అనఞ్ఞసాధారణం భగవతో ఞాణం సబ్బథా అనవసేససఙ్ఖతాసఙ్ఖతసమ్ముతిసచ్చావబోధతో సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం, తత్థావరణాభావతోవ నిస్సఙ్గప్పవత్తిం ఉపాదాయ అనావరణఞాణన్తి చ వుచ్చతి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన పరతో ఆవి భవిస్సతి.
Yaṃ pana yāvatā dhammadhātu, yattakaṃ ñātabbaṃ saṅkhatāsaṅkhatādi, tassa sabbassa paropadesena vinā sabbākārato paṭijānanasamatthaṃ ākaṅkhāmattappaṭibaddhavutti anaññasādhāraṇaṃ bhagavato ñāṇaṃ sabbathā anavasesasaṅkhatāsaṅkhatasammutisaccāvabodhato sabbaññutaññāṇaṃ, tatthāvaraṇābhāvatova nissaṅgappavattiṃ upādāya anāvaraṇañāṇanti ca vuccati. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana parato āvi bhavissati.
ఏవమేతాని భగవతో ఛ అసాధారణఞాణాని అవిపరీతాకారప్పవత్తియా యథాసకంవిసయస్స అవిసంవాదనతో తథాని అవితథాని అనఞ్ఞథాని. ఏవమ్పి భగవా తథాని ఆగతోతి తథాగతో.
Evametāni bhagavato cha asādhāraṇañāṇāni aviparītākārappavattiyā yathāsakaṃvisayassa avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.
తథా ‘‘సత్తిమే, భిక్ఖవే, బోజ్ఝఙ్గా – సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో, ధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గో, వీరియసమ్బోజ్ఝఙ్గో, పీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో, పస్సద్ధిసమ్బోజ్ఝఙ్గో, సమాధిసమ్బోజ్ఝఙ్గో, ఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గో’’తి (పటి॰ మ॰ ౨.౧౭; సం॰ ని॰ ౫.౧౮౫) ఏవం సరూపతో యాయం లోకుత్తరమగ్గక్ఖణే ఉప్పజ్జమానా లీనుద్ధచ్చపతిట్ఠానాయూహనకామసుఖత్తకిలమథానుయోగఉచ్ఛేదసస్సతాభినివేసాదీనం అనేకేసం ఉపద్దవానం పటిపక్ఖభూతా సతిఆదిభేదా ధమ్మసామగ్గీ, యాయ అరియసావకో బుజ్ఝతి, కిలేసనిద్దాయ ఉట్ఠహతి, చత్తారి వా సచ్చాని పటివిజ్ఝతి, నిబ్బానమేవ వా సచ్ఛికరోతి, సా ధమ్మసామగ్గీ ‘‘బోధీ’’తి వుచ్చతి, తస్సా బోధియా అఙ్గాతి బోజ్ఝఙ్గా. అరియసావకో వా యథావుత్తాయ ధమ్మసామగ్గియా బుజ్ఝతీతి కత్వా ‘‘బోధీ’’తి వుచ్చతి. తస్స బోధిస్స అఙ్గాతి బోజ్ఝఙ్గాతి ఏవం సామఞ్ఞలక్ఖణతో , ఉపట్ఠానలక్ఖణో సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో, పవిచయలక్ఖణో ధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గో, పగ్గహలక్ఖణో వీరియసమ్బోజ్ఝఙ్గో, ఫరణలక్ఖణో పీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో, ఉపసమలక్ఖణో పస్సద్ధిసమ్బోజ్ఝఙ్గో, అవిక్ఖేపలక్ఖణో సమాధిసమ్బోజ్ఝఙ్గో పటిసఙ్ఖానలక్ఖణో ఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గోతి ఏవం విసేసలక్ఖణతో.
Tathā ‘‘sattime, bhikkhave, bojjhaṅgā – satisambojjhaṅgo, dhammavicayasambojjhaṅgo, vīriyasambojjhaṅgo, pītisambojjhaṅgo, passaddhisambojjhaṅgo, samādhisambojjhaṅgo, upekkhāsambojjhaṅgo’’ti (paṭi. ma. 2.17; saṃ. ni. 5.185) evaṃ sarūpato yāyaṃ lokuttaramaggakkhaṇe uppajjamānā līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhattakilamathānuyogaucchedasassatābhinivesādīnaṃ anekesaṃ upaddavānaṃ paṭipakkhabhūtā satiādibhedā dhammasāmaggī, yāya ariyasāvako bujjhati, kilesaniddāya uṭṭhahati, cattāri vā saccāni paṭivijjhati, nibbānameva vā sacchikaroti, sā dhammasāmaggī ‘‘bodhī’’ti vuccati, tassā bodhiyā aṅgāti bojjhaṅgā. Ariyasāvako vā yathāvuttāya dhammasāmaggiyā bujjhatīti katvā ‘‘bodhī’’ti vuccati. Tassa bodhissa aṅgāti bojjhaṅgāti evaṃ sāmaññalakkhaṇato, upaṭṭhānalakkhaṇo satisambojjhaṅgo, pavicayalakkhaṇo dhammavicayasambojjhaṅgo, paggahalakkhaṇo vīriyasambojjhaṅgo, pharaṇalakkhaṇo pītisambojjhaṅgo, upasamalakkhaṇo passaddhisambojjhaṅgo, avikkhepalakkhaṇo samādhisambojjhaṅgo paṭisaṅkhānalakkhaṇo upekkhāsambojjhaṅgoti evaṃ visesalakkhaṇato.
‘‘తత్థ కతమో సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో? ఇధ భిక్ఖు సతిమా హోతి పరమేన సతినేపక్కేన సమన్నాగతో, చిరకతమ్పి చిరభాసితమ్పి సరితా హోతి అనుస్సరితా’’తిఆదినా (విభ॰ ౪౬౭) సత్తన్నం బోజ్ఝఙ్గానం అఞ్ఞమఞ్ఞూపకారవసేన ఏకక్ఖణే పవత్తిదస్సనతో. ‘‘తత్థ కతమో సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో? అత్థి అజ్ఝత్తం ధమ్మేసు సతి, అత్థి బహిద్ధా ధమ్మేసు సతీ’’తిఆదినా (విభ॰ ౪౬౯) తేసం విసయవిభావనాపవత్తిదస్సనతో. ‘‘తత్థ కతమో సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గం భావేతి వివేకనిస్సితం, విరాగనిస్సితం, నిరోధనిస్సితం, వోసగ్గపరిణామి’’న్తిఆదినా (విభ॰ ౪౭౧) భావనావిధిదస్సనతో. ‘‘తత్థ కతమే సత్త బోజ్ఝఙ్గా? ఇధ భిక్ఖు యస్మిం సమయే లోకుత్తరం ఝానం భావేతి…పే॰… తస్మిం సమయే సత్త బోజ్ఝఙ్గా హోన్తి, సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో…పే॰… ఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గో. తత్థ కతమో సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో? యా సతి అనుస్సతీ’’తిఆదినా (విభ॰ ౪౭౮) ఛనవుతియా నయసహస్సవిభాగేహీతి ఏవం నానాకారతో పవత్తాని భగవతో బోజ్ఝఙ్గవిభావనఞాణాని తస్స తస్స అత్థస్స అవిసంవాదనతో తథాని అవితథాని అనఞ్ఞథాని. ఏవమ్పి భగవా తథాని ఆగతోతి తథాగతో.
‘‘Tattha katamo satisambojjhaṅgo? Idha bhikkhu satimā hoti paramena satinepakkena samannāgato, cirakatampi cirabhāsitampi saritā hoti anussaritā’’tiādinā (vibha. 467) sattannaṃ bojjhaṅgānaṃ aññamaññūpakāravasena ekakkhaṇe pavattidassanato. ‘‘Tattha katamo satisambojjhaṅgo? Atthi ajjhattaṃ dhammesu sati, atthi bahiddhā dhammesu satī’’tiādinā (vibha. 469) tesaṃ visayavibhāvanāpavattidassanato. ‘‘Tattha katamo satisambojjhaṅgo? Idha, bhikkhave, bhikkhu satisambojjhaṅgaṃ bhāveti vivekanissitaṃ, virāganissitaṃ, nirodhanissitaṃ, vosaggapariṇāmi’’ntiādinā (vibha. 471) bhāvanāvidhidassanato. ‘‘Tattha katame satta bojjhaṅgā? Idha bhikkhu yasmiṃ samaye lokuttaraṃ jhānaṃ bhāveti…pe… tasmiṃ samaye satta bojjhaṅgā honti, satisambojjhaṅgo…pe… upekkhāsambojjhaṅgo. Tattha katamo satisambojjhaṅgo? Yā sati anussatī’’tiādinā (vibha. 478) chanavutiyā nayasahassavibhāgehīti evaṃ nānākārato pavattāni bhagavato bojjhaṅgavibhāvanañāṇāni tassa tassa atthassa avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.
తథా ‘‘తత్థ కతమం దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదా అరియసచ్చం? అయమేవ అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో, సేయ్యథిదం – సమ్మాదిట్ఠి…పే॰… సమ్మాసమాధీ’’తి (విభ॰ ౨౦౫) ఏవం సరూపతో. సబ్బకిలేసేహి ఆరకత్తా అరియభావకరత్తా అరియఫలపటిలాభకరత్తా చ అరియో. అరియానం అట్ఠవిధత్తా నిబ్బానాధిగమాయ ఏకన్తకారణత్తా చ అట్ఠఙ్గికో. కిలేసే మారేన్తో గచ్ఛతి, అత్థికేహి మగ్గీయతి, సయం వా నిబ్బానం మగ్గయతీతి మగ్గోతి ఏవం సామఞ్ఞలక్ఖణతో. ‘‘సమ్మాదస్సనలక్ఖణా సమ్మాదిట్ఠి, సమ్మాఅభినిరోపనలక్ఖణో సమ్మాసఙ్కప్పో , సమ్మాపరిగ్గహణలక్ఖణా సమ్మావాచా , సమ్మాసముట్ఠాపనలక్ఖణో సమ్మాకమ్మన్తో, సమ్మావోదానలక్ఖణో సమ్మాఆజీవో, సమ్మాపగ్గహలక్ఖణో సమ్మావాయామో, సమ్మాఉపట్ఠానలక్ఖణా సమ్మాసతి , సమ్మాఅవిక్ఖేపలక్ఖణో సమ్మాసమాధీ’’తి ఏవం విసేసలక్ఖణతో. సమ్మాదిట్ఠి తావ అఞ్ఞేహిపి అత్తనో పచ్చనీకకిలేసేహి సద్ధిం మిచ్ఛాదిట్ఠిం పజహతి, నిబ్బానం ఆరమ్మణం కరోతి, తప్పటిచ్ఛాదకమోహవిధమనేన అసమ్మోహతో సమ్పయుత్తధమ్మే చ పస్సతి, తథా సమ్మాసఙ్కప్పాదయోపి మిచ్ఛాసఙ్కప్పాదీని పజహన్తి, నిరోధఞ్చ ఆరమ్మణం కరోన్తి, సహజాతధమ్మానం సమ్మాఅభినిరోపనపరిగ్గహణసముట్ఠాపనవోదానపగ్గహఉపట్ఠానసమాదహనాని చ కరోన్తీతి ఏవం కిచ్చవిభాగతో. సమ్మాదిట్ఠి పుబ్బభాగే నానక్ఖణా విసుం దుక్ఖాదిఆరమ్మణా హుత్వా మగ్గకాలే ఏకక్ఖణా నిబ్బానమేవ ఆరమ్మణం కత్వా కిచ్చతో ‘‘దుక్ఖే ఞాణ’’న్తిఆదీని చత్తారి నామాని లభతి. సమ్మాసఙ్కప్పాదయోపి పుబ్బభాగే నానక్ఖణా నానారమ్మణా, మగ్గకాలే ఏకక్ఖణా ఏకారమ్మణా, తేసు సమ్మాసఙ్కప్పో కిచ్చతో ‘‘నేక్ఖమ్మసఙ్కప్పో’’తిఆదీని తీణి నామాని లభతి. సమ్మావాచాదయో తయో పుబ్బభాగే ‘‘ముసావాదా వేరమణీ’’తిఆదివిభాగా విరతియోపి చేతనాయోపి హుత్వా మగ్గక్ఖణే విరతియోవ, సమ్మావాయామసతియో కిచ్చతో సమ్మప్పధానసతిపట్ఠానవసేన చత్తారి నామాని లభన్తి. సమ్మాసమాధి పన మగ్గక్ఖణేపి పఠమజ్ఝానాదివసేన నానా ఏవాతి ఏవం పుబ్బభాగాపరభాగేసు పవత్తివిభాగతో. ‘‘ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సమ్మాదిట్ఠిం భావేతి వివేకనిస్సిత’’న్తిఆదినా (విభ॰ ౪౮౯) భావనావిధితో. ‘‘తత్థ కతమో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో? ఇధ, భిక్ఖు, యస్మిం సమయే లోకుత్తరం ఝానం భావేతి…పే॰… దుక్ఖపటిపదం దన్ధాభిఞ్ఞం, తస్మిం సమయే అట్ఠఙ్గికో మగ్గో హోతి – సమ్మాదిట్ఠి సమ్మాసఙ్కప్పో’’తిఆదినా (విభ॰ ౪౯౯) చతురాసీతియా నయసహస్సవిభాగేహీతి ఏవం అనేకాకారతో పవత్తాని భగవతో అరియమగ్గవిభావనఞాణాని అత్థస్స అవిసంవాదనతో సబ్బానిపి తథాని అవితథాని అనఞ్ఞథాని ఏవమ్పి భగవా తథాని ఆగతోతి తథాగతో.
Tathā ‘‘tattha katamaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā ariyasaccaṃ? Ayameva ariyo aṭṭhaṅgiko maggo, seyyathidaṃ – sammādiṭṭhi…pe… sammāsamādhī’’ti (vibha. 205) evaṃ sarūpato. Sabbakilesehi ārakattā ariyabhāvakarattā ariyaphalapaṭilābhakarattā ca ariyo. Ariyānaṃ aṭṭhavidhattā nibbānādhigamāya ekantakāraṇattā ca aṭṭhaṅgiko. Kilese mārento gacchati, atthikehi maggīyati, sayaṃ vā nibbānaṃ maggayatīti maggoti evaṃ sāmaññalakkhaṇato. ‘‘Sammādassanalakkhaṇā sammādiṭṭhi, sammāabhiniropanalakkhaṇo sammāsaṅkappo , sammāpariggahaṇalakkhaṇā sammāvācā , sammāsamuṭṭhāpanalakkhaṇo sammākammanto, sammāvodānalakkhaṇo sammāājīvo, sammāpaggahalakkhaṇo sammāvāyāmo, sammāupaṭṭhānalakkhaṇā sammāsati , sammāavikkhepalakkhaṇo sammāsamādhī’’ti evaṃ visesalakkhaṇato. Sammādiṭṭhi tāva aññehipi attano paccanīkakilesehi saddhiṃ micchādiṭṭhiṃ pajahati, nibbānaṃ ārammaṇaṃ karoti, tappaṭicchādakamohavidhamanena asammohato sampayuttadhamme ca passati, tathā sammāsaṅkappādayopi micchāsaṅkappādīni pajahanti, nirodhañca ārammaṇaṃ karonti, sahajātadhammānaṃ sammāabhiniropanapariggahaṇasamuṭṭhāpanavodānapaggahaupaṭṭhānasamādahanāni ca karontīti evaṃ kiccavibhāgato. Sammādiṭṭhi pubbabhāge nānakkhaṇā visuṃ dukkhādiārammaṇā hutvā maggakāle ekakkhaṇā nibbānameva ārammaṇaṃ katvā kiccato ‘‘dukkhe ñāṇa’’ntiādīni cattāri nāmāni labhati. Sammāsaṅkappādayopi pubbabhāge nānakkhaṇā nānārammaṇā, maggakāle ekakkhaṇā ekārammaṇā, tesu sammāsaṅkappo kiccato ‘‘nekkhammasaṅkappo’’tiādīni tīṇi nāmāni labhati. Sammāvācādayo tayo pubbabhāge ‘‘musāvādā veramaṇī’’tiādivibhāgā viratiyopi cetanāyopi hutvā maggakkhaṇe viratiyova, sammāvāyāmasatiyo kiccato sammappadhānasatipaṭṭhānavasena cattāri nāmāni labhanti. Sammāsamādhi pana maggakkhaṇepi paṭhamajjhānādivasena nānā evāti evaṃ pubbabhāgāparabhāgesu pavattivibhāgato. ‘‘Idha, bhikkhave, bhikkhu sammādiṭṭhiṃ bhāveti vivekanissita’’ntiādinā (vibha. 489) bhāvanāvidhito. ‘‘Tattha katamo aṭṭhaṅgiko maggo? Idha, bhikkhu, yasmiṃ samaye lokuttaraṃ jhānaṃ bhāveti…pe… dukkhapaṭipadaṃ dandhābhiññaṃ, tasmiṃ samaye aṭṭhaṅgiko maggo hoti – sammādiṭṭhi sammāsaṅkappo’’tiādinā (vibha. 499) caturāsītiyā nayasahassavibhāgehīti evaṃ anekākārato pavattāni bhagavato ariyamaggavibhāvanañāṇāni atthassa avisaṃvādanato sabbānipi tathāni avitathāni anaññathāni evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.
తథా పఠమజ్ఝానసమాపత్తియా చ నిరోధసమాపత్తీతి ఏతాసు అనుపటిపాటియా విహరితబ్బట్ఠేన సమాపజ్జితబ్బట్ఠేన చ అనుపుబ్బవిహారసమాపత్తీసు సమ్పాదనపచ్చవేక్ఖణాదివసేన యథారహం సమ్పయోగవసేన చ పవత్తాని భగవతో ఞాణాని తదత్థసిద్ధియా తథాని అవితథాని అనఞ్ఞథాని. ఏవమ్పి భగవా తథాని ఆగతోతి తథాగతో. తథా ‘‘ఇదం ఇమస్స ఠానం , ఇదం అట్ఠాన’’న్తి అవిపరీతం తస్స తస్స ఫలస్స కారణాకారణజాననం, తేసం తేసం సత్తానం అతీతాదిభేదభిన్నస్స కమ్మసమాదానస్స అనవసేసతో యథాభూతం విపాకన్తరజాననం, ఆయూహనక్ఖణేయేవ తస్స తస్స సత్తస్స ‘‘అయం నిరయగామినీ పటిపదా…పే॰… అయం నిబ్బానగామినీ పటిపదా’’తి యాథావతో సాసవానాసవకమ్మవిభాగజాననం, ఖన్ధాయతనానం ఉపాదిన్నానుపాదిన్నాదిఅనేకసభావం నానాసభావఞ్చ తస్స లోకస్స ‘‘ఇమాయ నామ ధాతుయా ఉస్సన్నత్తా ఇమస్మిం ధమ్మప్పబన్ధే అయం విసేసో జాయతీ’’తిఆదినా నయేన యథాభూతం ధాతునానత్తజాననం, సద్ధాదిఇన్ద్రియానం తిక్ఖముదుతాజాననం సంకిలేసాదీహి సద్ధిం ఝానవిమోక్ఖాదిజాననం, సత్తానం అపరిమాణాసు జాతీసు తప్పటిబన్ధేన సద్ధిం అనవసేసతో పుబ్బేనివుత్థక్ఖన్ధసన్తతిజాననం హీనాదివిభాగేహి సద్ధిం చుతిపటిసన్ధిజాననం, ‘‘ఇదం దుక్ఖ’’న్తిఆదినా హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ చతుసచ్చజాననన్తి ఇమాని భగవతో దసబలఞాణాని అవిరజ్ఝిత్వా యథాసకంవిసయావగాహనతో యథాధిప్పేతత్థసాధనతో చ యథాభూతవుత్తియా తథాని అవితథాని అనఞ్ఞథాని. వుత్తఞ్హేతం –
Tathā paṭhamajjhānasamāpattiyā ca nirodhasamāpattīti etāsu anupaṭipāṭiyā viharitabbaṭṭhena samāpajjitabbaṭṭhena ca anupubbavihārasamāpattīsu sampādanapaccavekkhaṇādivasena yathārahaṃ sampayogavasena ca pavattāni bhagavato ñāṇāni tadatthasiddhiyā tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato. Tathā ‘‘idaṃ imassa ṭhānaṃ , idaṃ aṭṭhāna’’nti aviparītaṃ tassa tassa phalassa kāraṇākāraṇajānanaṃ, tesaṃ tesaṃ sattānaṃ atītādibhedabhinnassa kammasamādānassa anavasesato yathābhūtaṃ vipākantarajānanaṃ, āyūhanakkhaṇeyeva tassa tassa sattassa ‘‘ayaṃ nirayagāminī paṭipadā…pe… ayaṃ nibbānagāminī paṭipadā’’ti yāthāvato sāsavānāsavakammavibhāgajānanaṃ, khandhāyatanānaṃ upādinnānupādinnādianekasabhāvaṃ nānāsabhāvañca tassa lokassa ‘‘imāya nāma dhātuyā ussannattā imasmiṃ dhammappabandhe ayaṃ viseso jāyatī’’tiādinā nayena yathābhūtaṃ dhātunānattajānanaṃ, saddhādiindriyānaṃ tikkhamudutājānanaṃ saṃkilesādīhi saddhiṃ jhānavimokkhādijānanaṃ, sattānaṃ aparimāṇāsu jātīsu tappaṭibandhena saddhiṃ anavasesato pubbenivutthakkhandhasantatijānanaṃ hīnādivibhāgehi saddhiṃ cutipaṭisandhijānanaṃ, ‘‘idaṃ dukkha’’ntiādinā heṭṭhā vuttanayeneva catusaccajānananti imāni bhagavato dasabalañāṇāni avirajjhitvā yathāsakaṃvisayāvagāhanato yathādhippetatthasādhanato ca yathābhūtavuttiyā tathāni avitathāni anaññathāni. Vuttañhetaṃ –
‘‘ఇధ తథాగతో ఠానఞ్చ ఠానతో అట్ఠానఞ్చ అట్ఠానతో యథాభూతం పజానాతీ’’తిఆది (విభ॰ ౮౦౯; అ॰ ని॰ ౧౦.౨౧).
‘‘Idha tathāgato ṭhānañca ṭhānato aṭṭhānañca aṭṭhānato yathābhūtaṃ pajānātī’’tiādi (vibha. 809; a. ni. 10.21).
ఏవమ్పి భగవా తథాని ఆగతోతి తథాగతో.
Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.
యథా చేతేసమ్పి ఞాణానం వసేన, ఏవం యథావుత్తానం సతిపట్ఠానసమ్మప్పధానాదివిభావనఞాణాదిఅనన్తాపరిమేయ్యభేదానం అనఞ్ఞసాధారణానం పఞ్ఞావిసేసానం వసేన భగవా తథాని ఞాణాని ఆగతో అధిగతోతి తథాగతో, ఏవమ్పి తథాని ఆగతోతి తథాగతో.
Yathā cetesampi ñāṇānaṃ vasena, evaṃ yathāvuttānaṃ satipaṭṭhānasammappadhānādivibhāvanañāṇādianantāparimeyyabhedānaṃ anaññasādhāraṇānaṃ paññāvisesānaṃ vasena bhagavā tathāni ñāṇāni āgato adhigatoti tathāgato, evampi tathāni āgatoti tathāgato.
కథం తథా గతోతి తథాగతో? యా తా భగవతో అభిజాతిఅభిసమ్బోధిధమ్మవినయపఞ్ఞాపనఅనుపాదిసేసనిబ్బానధాతుయో, తా తథా. కిం వుత్తం హోతి? యదత్థం తా లోకనాథేన అభిపత్థితా పవత్తితా చ, తదత్థస్స ఏకన్తసిద్ధియా అవిసంవాదనతో అవిపరీతత్థవుత్తియా తథా అవితథా అనఞ్ఞథా. తథా హి అయం భగవా బోధిసత్తభూతో సమతింసపారమిపరిపూరణాదికం వుత్తప్పకారం సబ్బబుద్ధత్తహేతుం సమ్పాదేత్వా తుసితపురే ఠితో బుద్ధకోలాహలం సుత్వా దససహస్సచక్కవాళదేవతాహి ఏకతో సన్నిపతితాహి ఉపసఙ్కమిత్వా –
Kathaṃ tathā gatoti tathāgato? Yā tā bhagavato abhijātiabhisambodhidhammavinayapaññāpanaanupādisesanibbānadhātuyo, tā tathā. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yadatthaṃ tā lokanāthena abhipatthitā pavattitā ca, tadatthassa ekantasiddhiyā avisaṃvādanato aviparītatthavuttiyā tathā avitathā anaññathā. Tathā hi ayaṃ bhagavā bodhisattabhūto samatiṃsapāramiparipūraṇādikaṃ vuttappakāraṃ sabbabuddhattahetuṃ sampādetvā tusitapure ṭhito buddhakolāhalaṃ sutvā dasasahassacakkavāḷadevatāhi ekato sannipatitāhi upasaṅkamitvā –
‘‘కాలో ఖో తే మహావీర, ఉప్పజ్జ మాతుకుచ్ఛియం;
‘‘Kālo kho te mahāvīra, uppajja mātukucchiyaṃ;
సదేవకం తారయన్తో, బుజ్ఝస్సు అమతం పద’’న్తి. (బు॰ వం॰ ౧.౬౭) –
Sadevakaṃ tārayanto, bujjhassu amataṃ pada’’nti. (bu. vaṃ. 1.67) –
ఆయాచితో ఉప్పన్నపుబ్బనిమిత్తో పఞ్చ మహావిలోకనాని విలోకేత్వా ‘‘ఇదాని అహం మనుస్సయోనియం ఉప్పజ్జిత్వా అభిసమ్బుజ్ఝిస్సామీ’’తి ఆసాళ్హిపుణ్ణమాయం సక్యరాజకులే మహామాయాయ దేవియా కుచ్ఛియం పటిసన్ధిం గహేత్వా దస మాసే దేవమనుస్సేహి మహతా పరిహారేన పరిహరియమానో విసాఖపుణ్ణమాయం పచ్చూససమయే అభిజాతిం పాపుణి.
Āyācito uppannapubbanimitto pañca mahāvilokanāni viloketvā ‘‘idāni ahaṃ manussayoniyaṃ uppajjitvā abhisambujjhissāmī’’ti āsāḷhipuṇṇamāyaṃ sakyarājakule mahāmāyāya deviyā kucchiyaṃ paṭisandhiṃ gahetvā dasa māse devamanussehi mahatā parihārena parihariyamāno visākhapuṇṇamāyaṃ paccūsasamaye abhijātiṃ pāpuṇi.
అభిజాతిక్ఖణే పనస్స పటిసన్ధిగ్గహణక్ఖణే వియ ద్వత్తింస పుబ్బనిమిత్తాని పాతురహేసుం, అయం దససహస్సిలోకధాతు సంకమ్పి సమ్పకమ్పి సమ్పవేధి, దససు చక్కవాళసహస్సేసు అపరిమాణో ఓభాసో ఫరి, తస్స, తం సిరిం దట్ఠుకామా వియ అన్ధా చక్ఖూని పటిలభింసు, బధిరా సద్దం సుణింసు, మూగా సమాలపింసు, ఖుజ్జా ఉజుగత్తా అహేసుం, పఙ్గులా పదసా గమనం పటిలభింసు, బన్ధనగతా సబ్బసత్తా అన్దుబన్ధనాదీహి ముచ్చింసు, సబ్బనరకేసు అగ్గి నిబ్బాయి, పేత్తివిసయే ఖుప్పిపాసా వూపసమి, తిరచ్ఛానానం భయం నాహోసి, సబ్బసత్తానం రోగో వూపసమి, సబ్బసత్తా పియంవదా అహేసుం, మధురేనాకారేన అస్సా హసింసు, వారణా గజ్జింసు, సబ్బతూరియాని సకసకనిన్నాదం ముఞ్చింసు, అఘట్టితాని ఏవ మనుస్సానం హత్థూపగాదీని ఆభరణాని మధురేనాకారేన సద్దం ముఞ్చింసు, సబ్బదిసా విప్పసన్నా అహేసుం, సత్తానం సుఖం ఉప్పాదయమానో ముదుసీతలవాతో వాయి, అకాలమేఘో వస్సి, పథవితోపి ఉదకం ఉబ్భిజ్జిత్వా విస్సన్ది, పక్ఖినో ఆకాసగమనం విజహింసు, నదియో అసన్దమానా అట్ఠంసు, మహాసముద్దే మధురం ఉదకం అహోసి, ఉపక్కిలేసవినిముత్తే సూరియే దిప్పమానే ఏవ ఆకాసగతా సబ్బా జోతియో జోతింసు, ఠపేత్వా అరూపావచరే దేవే అవసేసా సబ్బే దేవా సబ్బే చ నేరయికా దిస్సమానరూపా అహేసుం, తరుకుట్టకవాటసేలాదయో అనావరణభూతా అహేసుం, సత్తానం చుతూపపాతా నాహేసుం, సబ్బం అనిట్ఠగన్ధం అభిభవిత్వా దిబ్బగన్ధో పవాయి, సబ్బే ఫలూపగా రుక్ఖా ఫలధరా సమ్పజ్జింసు, మహాసముద్దో సబ్బత్థకమేవ పఞ్చవణ్ణేహి పదుమేహి సఞ్ఛన్నతలో అహోసి, థలజజలజాదీని సబ్బపుప్ఫాని పుప్ఫింసు, రుక్ఖానం ఖన్ధేసు ఖన్ధపదుమాని, సాఖాసు సాఖాపదుమాని, లతాసు లతాపదుమాని, పుప్ఫింసు, మహీతలసిలాతలాని భిన్దిత్వా ఉపరూపరి సత్త సత్త హుత్వా దణ్డపదుమాని నామ నిక్ఖమింసు, ఆకాసే ఓలమ్బకపదుమాని నిబ్బత్తింసు, సమన్తతో పుప్ఫవస్సం వస్సి ఆకాసే దిబ్బతూరియాని వజ్జింసు, సకలదససహస్సిలోకధాతు వట్టేత్వా విస్సట్ఠమాలాగుళం వియ, ఉప్పీళేత్వా పవత్తమాలాకలాపో వియ, అలఙ్కతపటియత్తం మాలాసనం వియ చ ఏకమాలామాలినీ విప్ఫురన్తవాళబీజనీ పుప్ఫధూపగన్ధపరివాసితా పరమసోభగ్గప్పత్తా అహోసి, తాని చ పుబ్బనిమిత్తాని ఉపరి అధిగతానం అనేకేసం విసేసాధిగమానం నిమిత్తభూతాని ఏవ అహేసుం. ఏవం అనేకచ్ఛరియపాతుభావా అయం అభిజాతి యదత్థం తేన అభిపత్థితా, తస్సా అభిసమ్బోధియా ఏకన్తసిద్ధియా తథావ అహోసి అవితథా అనఞ్ఞథా.
Abhijātikkhaṇe panassa paṭisandhiggahaṇakkhaṇe viya dvattiṃsa pubbanimittāni pāturahesuṃ, ayaṃ dasasahassilokadhātu saṃkampi sampakampi sampavedhi, dasasu cakkavāḷasahassesu aparimāṇo obhāso phari, tassa, taṃ siriṃ daṭṭhukāmā viya andhā cakkhūni paṭilabhiṃsu, badhirā saddaṃ suṇiṃsu, mūgā samālapiṃsu, khujjā ujugattā ahesuṃ, paṅgulā padasā gamanaṃ paṭilabhiṃsu, bandhanagatā sabbasattā andubandhanādīhi mucciṃsu, sabbanarakesu aggi nibbāyi, pettivisaye khuppipāsā vūpasami, tiracchānānaṃ bhayaṃ nāhosi, sabbasattānaṃ rogo vūpasami, sabbasattā piyaṃvadā ahesuṃ, madhurenākārena assā hasiṃsu, vāraṇā gajjiṃsu, sabbatūriyāni sakasakaninnādaṃ muñciṃsu, aghaṭṭitāni eva manussānaṃ hatthūpagādīni ābharaṇāni madhurenākārena saddaṃ muñciṃsu, sabbadisā vippasannā ahesuṃ, sattānaṃ sukhaṃ uppādayamāno mudusītalavāto vāyi, akālamegho vassi, pathavitopi udakaṃ ubbhijjitvā vissandi, pakkhino ākāsagamanaṃ vijahiṃsu, nadiyo asandamānā aṭṭhaṃsu, mahāsamudde madhuraṃ udakaṃ ahosi, upakkilesavinimutte sūriye dippamāne eva ākāsagatā sabbā jotiyo jotiṃsu, ṭhapetvā arūpāvacare deve avasesā sabbe devā sabbe ca nerayikā dissamānarūpā ahesuṃ, tarukuṭṭakavāṭaselādayo anāvaraṇabhūtā ahesuṃ, sattānaṃ cutūpapātā nāhesuṃ, sabbaṃ aniṭṭhagandhaṃ abhibhavitvā dibbagandho pavāyi, sabbe phalūpagā rukkhā phaladharā sampajjiṃsu, mahāsamuddo sabbatthakameva pañcavaṇṇehi padumehi sañchannatalo ahosi, thalajajalajādīni sabbapupphāni pupphiṃsu, rukkhānaṃ khandhesu khandhapadumāni, sākhāsu sākhāpadumāni, latāsu latāpadumāni, pupphiṃsu, mahītalasilātalāni bhinditvā uparūpari satta satta hutvā daṇḍapadumāni nāma nikkhamiṃsu, ākāse olambakapadumāni nibbattiṃsu, samantato pupphavassaṃ vassi ākāse dibbatūriyāni vajjiṃsu, sakaladasasahassilokadhātu vaṭṭetvā vissaṭṭhamālāguḷaṃ viya, uppīḷetvā pavattamālākalāpo viya, alaṅkatapaṭiyattaṃ mālāsanaṃ viya ca ekamālāmālinī vipphurantavāḷabījanī pupphadhūpagandhaparivāsitā paramasobhaggappattā ahosi, tāni ca pubbanimittāni upari adhigatānaṃ anekesaṃ visesādhigamānaṃ nimittabhūtāni eva ahesuṃ. Evaṃ anekacchariyapātubhāvā ayaṃ abhijāti yadatthaṃ tena abhipatthitā, tassā abhisambodhiyā ekantasiddhiyā tathāva ahosi avitathā anaññathā.
తథా యే బుద్ధవేనేయ్యా బోధనేయ్యబన్ధవా, తే సబ్బేపి అనవసేసతో సయమేవ భగవతా వినీతా. యే చ సావకవేనేయ్యా ధమ్మవేనేయ్యా చ, తేపి సావకాదీహి వినీతా వినయం గచ్ఛన్తి గమిస్సన్తి చాతి యదత్థం భగవతా అభిసమ్బోధి అభిపత్థితా, తదత్థస్స ఏకన్తసిద్ధియా అభిసమ్బోధి తథా అవితథా అనఞ్ఞథా.
Tathā ye buddhaveneyyā bodhaneyyabandhavā, te sabbepi anavasesato sayameva bhagavatā vinītā. Ye ca sāvakaveneyyā dhammaveneyyā ca, tepi sāvakādīhi vinītā vinayaṃ gacchanti gamissanti cāti yadatthaṃ bhagavatā abhisambodhi abhipatthitā, tadatthassa ekantasiddhiyā abhisambodhi tathā avitathā anaññathā.
అపిచ యస్స యస్స ఞేయ్యధమ్మస్స యో యో సభావో బుజ్ఝితబ్బో, సో సో హత్థతలే ఠపితఆమలకం వియ ఆవజ్జనమత్తపటిబద్ధేన అత్తనో ఞాణేన అవిపరీతం అనవసేసతో భగవతా అభిసమ్బుద్ధోతి ఏవమ్పి అభిసమ్బోధి తథా అవితథా అనఞ్ఞథా.
Apica yassa yassa ñeyyadhammassa yo yo sabhāvo bujjhitabbo, so so hatthatale ṭhapitaāmalakaṃ viya āvajjanamattapaṭibaddhena attano ñāṇena aviparītaṃ anavasesato bhagavatā abhisambuddhoti evampi abhisambodhi tathā avitathā anaññathā.
తథా తేసం తేసం ధమ్మానం తథా తథా దేసేతబ్బప్పకారం, తేసం తేసఞ్చ సత్తానం ఆసయానుసయచరియాధిముత్తిం సమ్మదేవ ఓలోకేత్వా ధమ్మతం అవిజహన్తేనేవ పఞ్ఞత్తినయం వోహారమత్తం అనతిధావన్తేనేవ చ ధమ్మతం విభావేన్తేన యథాపరాధం యథాజ్ఝాసయం యథాధమ్మఞ్చ అనుసాసన్తేన భగవతా వేనేయ్యా వినీతా అరియభూమిం సమ్పాపితాతి ధమ్మవినయపఞ్ఞాపనాపిస్స తదత్థసిద్ధియా యథాభూతవుత్తియా చ తథా అవితథా అనఞ్ఞథా.
Tathā tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ tathā tathā desetabbappakāraṃ, tesaṃ tesañca sattānaṃ āsayānusayacariyādhimuttiṃ sammadeva oloketvā dhammataṃ avijahanteneva paññattinayaṃ vohāramattaṃ anatidhāvanteneva ca dhammataṃ vibhāventena yathāparādhaṃ yathājjhāsayaṃ yathādhammañca anusāsantena bhagavatā veneyyā vinītā ariyabhūmiṃ sampāpitāti dhammavinayapaññāpanāpissa tadatthasiddhiyā yathābhūtavuttiyā ca tathā avitathā anaññathā.
తథా యా సా భగవతా అనుప్పత్తా పథవియాదిఫస్సవేదనాదిరూపారూపసభావనిముత్తా లుజ్జనపలుజ్జనభావాభావతో లోకసభావాతీతా తమసా విసంసట్ఠత్తా కేనచి అనోభాసనీయా లోకసభావాభావతో ఏవ గతిఆదిభావరహితా అప్పతిట్ఠా అనారమ్మణా అమతమహానిబ్బానధాతు ఖన్ధసఙ్ఖాతానం ఉపాదీనం లేసమత్తస్సాపి అభావతో ‘‘అనుపాదిసేసా’’తిపి వుచ్చతి. యం సన్ధాయ వుత్తం –
Tathā yā sā bhagavatā anuppattā pathaviyādiphassavedanādirūpārūpasabhāvanimuttā lujjanapalujjanabhāvābhāvato lokasabhāvātītā tamasā visaṃsaṭṭhattā kenaci anobhāsanīyā lokasabhāvābhāvato eva gatiādibhāvarahitā appatiṭṭhā anārammaṇā amatamahānibbānadhātu khandhasaṅkhātānaṃ upādīnaṃ lesamattassāpi abhāvato ‘‘anupādisesā’’tipi vuccati. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –
‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, తదాయతనం, యత్థ నేవ పథవీ న ఆపో న తేజో న వాయో న ఆకాసానఞ్చాయతనం న విఞ్ఞాణఞ్చాయతనం న ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనం న నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనం నాయం లోకో న పరో లోకో న చ ఉభో చన్దిమసూరియా. తమహం, భిక్ఖవే, నేవ ఆగతిం వదామి న గతిం న ఠితిం న చుతిం న ఉపపత్తిం; అప్పతిట్ఠం అప్పవత్తం అనారమ్మణమేవేతం ఏసేవన్తో దుక్ఖస్సా’’తి (ఉదా॰ ౭౧).
‘‘Atthi, bhikkhave, tadāyatanaṃ, yattha neva pathavī na āpo na tejo na vāyo na ākāsānañcāyatanaṃ na viññāṇañcāyatanaṃ na ākiñcaññāyatanaṃ na nevasaññānāsaññāyatanaṃ nāyaṃ loko na paro loko na ca ubho candimasūriyā. Tamahaṃ, bhikkhave, neva āgatiṃ vadāmi na gatiṃ na ṭhitiṃ na cutiṃ na upapattiṃ; appatiṭṭhaṃ appavattaṃ anārammaṇamevetaṃ esevanto dukkhassā’’ti (udā. 71).
సా సబ్బేసమ్పి ఉపాదానక్ఖన్ధానం అత్థఙ్గమో సబ్బసఙ్ఖారానం సమథో, సబ్బూపధీనం పటినిస్సగ్గో, సబ్బదుక్ఖానం వూపసమో, సబ్బాలయానం సముగ్ఘాతో, సబ్బవట్టానం ఉపచ్ఛేదో, అచ్చన్తసన్తిలక్ఖణాతి యథావుత్తసభావస్స కదాచిపి అవిసంవాదనతో తథా అవితథా అనఞ్ఞథా . ఏవమేతా అభిజాతిఆదికా తథా గతో ఉపగతో అధిగతో పటిపన్నో పత్తోతి తథాగతో. ఏవం భగవా తథా గతోతి తథాగతో.
Sā sabbesampi upādānakkhandhānaṃ atthaṅgamo sabbasaṅkhārānaṃ samatho, sabbūpadhīnaṃ paṭinissaggo, sabbadukkhānaṃ vūpasamo, sabbālayānaṃ samugghāto, sabbavaṭṭānaṃ upacchedo, accantasantilakkhaṇāti yathāvuttasabhāvassa kadācipi avisaṃvādanato tathā avitathā anaññathā . Evametā abhijātiādikā tathā gato upagato adhigato paṭipanno pattoti tathāgato. Evaṃ bhagavā tathā gatoti tathāgato.
కథం తథావిధోతి తథాగతో? యథావిధా పురిమకా సమ్మాసమ్బుద్ధా, అయమ్పి భగవా తథావిధో. కిం వుత్తం హోతి? యథావిధా తే భగవన్తో మగ్గసీలేన, ఫలసీలేన, సబ్బేనపి లోకియలోకుత్తరసీలేన, మగ్గసమాధినా, ఫలసమాధినా, సబ్బేనపి లోకియలోకుత్తరసమాధినా, మగ్గపఞ్ఞాయ, ఫలపఞ్ఞాయ, సబ్బాయపి లోకియలోకుత్తరపఞ్ఞాయ, దేవసికం వళఞ్జితబ్బేహి చతువీసతికోటిసతసహస్ససమాపత్తివిహారేహి, తదఙ్గవిముత్తియా విక్ఖమ్భనవిముత్తియా సముచ్ఛేదవిముత్తియా పటిప్పస్సద్ధివిముత్తియా నిస్సరణవిముత్తియాతి సఙ్ఖేపతో, విత్థారతో పన అనన్తాపరిమాణభేదేహి అచిన్తేయ్యానుభావేహి సకలసబ్బఞ్ఞుగుణేహి, అయమ్పి అమ్హాకం భగవా తథావిధో. సబ్బేసఞ్హి సమ్మాసమ్బుద్ధానం ఆయువేమత్తం, సరీరప్పమాణవేమత్తం, కులవేమత్తం, దుక్కరచరియావేమత్తం, రస్మివేమత్తన్తి ఇమేహి పఞ్చహి వేమత్తేహి సియా వేమత్తం, న పన సీలవిసుద్ధిఆదీసు విసుద్ధీసు సమథవిపస్సనాపటిపత్తియం అత్తనా పటివిద్ధగుణేసు చ కిఞ్చి నానాకరణం అత్థి, అథ ఖో మజ్ఝే భిన్నసువణ్ణం వియ అఞ్ఞంమఞ్ఞం నిబ్బిసేసా తే బుద్ధా భగవన్తో. తస్మా యథావిధా పురిమకా సమ్మాసమ్బుద్ధా, అయమ్పి భగవా తథావిధో. ఏవం తథావిధోతి తథాగతో. విధత్థో చేత్థ గతసద్దో. తథా హి లోకియా విధయుత్తగతసద్దే పకారత్థే వదన్తి.
Kathaṃ tathāvidhoti tathāgato? Yathāvidhā purimakā sammāsambuddhā, ayampi bhagavā tathāvidho. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yathāvidhā te bhagavanto maggasīlena, phalasīlena, sabbenapi lokiyalokuttarasīlena, maggasamādhinā, phalasamādhinā, sabbenapi lokiyalokuttarasamādhinā, maggapaññāya, phalapaññāya, sabbāyapi lokiyalokuttarapaññāya, devasikaṃ vaḷañjitabbehi catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattivihārehi, tadaṅgavimuttiyā vikkhambhanavimuttiyā samucchedavimuttiyā paṭippassaddhivimuttiyā nissaraṇavimuttiyāti saṅkhepato, vitthārato pana anantāparimāṇabhedehi acinteyyānubhāvehi sakalasabbaññuguṇehi, ayampi amhākaṃ bhagavā tathāvidho. Sabbesañhi sammāsambuddhānaṃ āyuvemattaṃ, sarīrappamāṇavemattaṃ, kulavemattaṃ, dukkaracariyāvemattaṃ, rasmivemattanti imehi pañcahi vemattehi siyā vemattaṃ, na pana sīlavisuddhiādīsu visuddhīsu samathavipassanāpaṭipattiyaṃ attanā paṭividdhaguṇesu ca kiñci nānākaraṇaṃ atthi, atha kho majjhe bhinnasuvaṇṇaṃ viya aññaṃmaññaṃ nibbisesā te buddhā bhagavanto. Tasmā yathāvidhā purimakā sammāsambuddhā, ayampi bhagavā tathāvidho. Evaṃ tathāvidhoti tathāgato. Vidhattho cettha gatasaddo. Tathā hi lokiyā vidhayuttagatasadde pakāratthe vadanti.
కథం తథాపవత్తికోతి తథాగతో? అనఞ్ఞసాధారణేన ఇద్ధానుభావేన సమన్నాగతత్తా అత్థపటిసమ్భిదాదీనం ఉక్కంసపారమిప్పత్తియా అనావరణఞాణపటిలాభేన చ భగవతో కాయప్పవత్తియాదీనం కత్థచి పటిఘాతాభావతో యథారుచి తథా గతం గతి గమనం కాయవచీచిత్తప్పవత్తి ఏతస్సాతి తథాగతో. ఏవం తథాపవత్తికోతి తథాగతో.
Kathaṃ tathāpavattikoti tathāgato? Anaññasādhāraṇena iddhānubhāvena samannāgatattā atthapaṭisambhidādīnaṃ ukkaṃsapāramippattiyā anāvaraṇañāṇapaṭilābhena ca bhagavato kāyappavattiyādīnaṃ katthaci paṭighātābhāvato yathāruci tathā gataṃ gati gamanaṃ kāyavacīcittappavatti etassāti tathāgato. Evaṃ tathāpavattikoti tathāgato.
కథం తథేహి అగతోతి తథాగతో? బోధిసమ్భారసమ్భరణే తప్పటిపక్ఖప్పవత్తిసఙ్ఖాతం నత్థి ఏతస్స గతన్తి అగతో. సో పనస్స అగతభావో మచ్ఛేరదానపారమిఆదీసు అవిపరీతం ఆదీనవానిసంసపచ్చవేక్ఖణాదినయప్పవత్తేహి ఞాణేహీతి తథేహి ఞాణేహి అగతోతి తథాగతో.
Kathaṃ tathehi agatoti tathāgato? Bodhisambhārasambharaṇe tappaṭipakkhappavattisaṅkhātaṃ natthi etassa gatanti agato. So panassa agatabhāvo maccheradānapāramiādīsu aviparītaṃ ādīnavānisaṃsapaccavekkhaṇādinayappavattehi ñāṇehīti tathehi ñāṇehi agatoti tathāgato.
అథ వా కిలేసాభిసఙ్ఖారప్పవత్తిసఙ్ఖాతం ఖన్ధప్పవత్తిసఙ్ఖాతమేవ వా పఞ్చసుపి గతీసు గతం గమనం ఏతస్స నత్థీతి అగతో. సఉపాదిసేసఅనుపాదిసేసనిబ్బానప్పత్తియా స్వాయమస్స అగతభావో తథేహి అరియమగ్గఞాణేహీతి ఏవమ్పి భగవా తథేహి ఆగతోతి తథాగతో.
Atha vā kilesābhisaṅkhārappavattisaṅkhātaṃ khandhappavattisaṅkhātameva vā pañcasupi gatīsu gataṃ gamanaṃ etassa natthīti agato. Saupādisesaanupādisesanibbānappattiyā svāyamassa agatabhāvo tathehi ariyamaggañāṇehīti evampi bhagavā tathehi āgatoti tathāgato.
కథం తథాగతభావేన తథాగతో? తథాగతభావేనాతి చ తథాగతస్స సబ్భావేన, అత్థితాయాతి అత్థో. కో పనేస తథాగతో, యస్స అత్థితాయ భగవా తథాగతోతి వుచ్చతీతి? సద్ధమ్మో. సద్ధమ్మో హి అరియమగ్గో తావ యథా యుగనద్ధసమథవిపస్సనాబలేన అనవసేసకిలేసపక్ఖం సమూహనన్తేన సముచ్ఛేదప్పహానవసేన గన్తబ్బం, తథా గతో. ఫలధమ్మో యథా అత్తనో మగ్గానురూపం పటిప్పస్సద్ధిప్పహానవసేన గన్తబ్బం, తథా గతో పవత్తో. నిబ్బానధమ్మో పన యథా గతో పఞ్ఞాయ పటివిద్ధో సకలవట్టదుక్ఖవూపసమాయ సమ్పజ్జతి, బుద్ధాదీహి తథా గతో సచ్ఛికతోతి తథాగతో. పరియత్తిధమ్మోపి యథా పురిమబుద్ధేహి సుత్తగేయ్యాదివసేన పవత్తిఆదిప్పకాసనవసేన చ వేనేయ్యానం ఆసయాదిఅనురూపం పవత్తితో, అమ్హాకమ్పి భగవతా తథా గతో గదితో పవత్తితోతి వా తథాగతో. యథా భగవతా దేసితో, తథా భగవతో సావకేహి గతో అవగతోతి తథాగతో. ఏవం సబ్బోపి సద్ధమ్మో తథాగతో. తేనాహ సక్కో దేవానమిన్దో ‘‘తథాగతం దేవమనుస్సపూజితం, ధమ్మం నమస్సామ సువత్థి హోతూ’’తి (ఖు॰ పా॰ ౬.౧౭; సు॰ ని॰ ౨౪౦). స్వాస్స అత్థీతి భగవా తథాగతో.
Kathaṃ tathāgatabhāvena tathāgato? Tathāgatabhāvenāti ca tathāgatassa sabbhāvena, atthitāyāti attho. Ko panesa tathāgato, yassa atthitāya bhagavā tathāgatoti vuccatīti? Saddhammo. Saddhammo hi ariyamaggo tāva yathā yuganaddhasamathavipassanābalena anavasesakilesapakkhaṃ samūhanantena samucchedappahānavasena gantabbaṃ, tathā gato. Phaladhammo yathā attano maggānurūpaṃ paṭippassaddhippahānavasena gantabbaṃ, tathā gato pavatto. Nibbānadhammo pana yathā gato paññāya paṭividdho sakalavaṭṭadukkhavūpasamāya sampajjati, buddhādīhi tathā gato sacchikatoti tathāgato. Pariyattidhammopi yathā purimabuddhehi suttageyyādivasena pavattiādippakāsanavasena ca veneyyānaṃ āsayādianurūpaṃ pavattito, amhākampi bhagavatā tathā gato gadito pavattitoti vā tathāgato. Yathā bhagavatā desito, tathā bhagavato sāvakehi gato avagatoti tathāgato. Evaṃ sabbopi saddhammo tathāgato. Tenāha sakko devānamindo ‘‘tathāgataṃ devamanussapūjitaṃ, dhammaṃ namassāma suvatthi hotū’’ti (khu. pā. 6.17; su. ni. 240). Svāssa atthīti bhagavā tathāgato.
యథా చ ధమ్మో, ఏవం అరియసఙ్ఘోపి, యథా అత్తహితాయ పరహితాయ చ పటిపన్నేహి సువిసుద్ధం పుబ్బభాగసమథవిపస్సనాపటిపదం పురక్ఖత్వా తేన తేన మగ్గేన గన్తబ్బం, తం తం తథా గతోతి తథాగతో. యథా వా భగవతా సచ్చపటిచ్చసముప్పాదాదినయో దేసితో, తథా చ బుద్ధత్తా తథా గదనతో చ తథాగతో. తేనాహ సక్కో దేవరాజా – ‘‘తథాగతం దేవమనుస్సపూజితం, సఙ్ఘం నమస్సామ సువత్థి హోతూ’’తి (ఖు॰ పా॰ ౬.౧౮; సు॰ ని॰ ౨౪౧), స్వాస్స సావకభూతో అత్థీతి భగవా తథాగతో. ఏవం తథాగతభావేన తథాగతో.
Yathā ca dhammo, evaṃ ariyasaṅghopi, yathā attahitāya parahitāya ca paṭipannehi suvisuddhaṃ pubbabhāgasamathavipassanāpaṭipadaṃ purakkhatvā tena tena maggena gantabbaṃ, taṃ taṃ tathā gatoti tathāgato. Yathā vā bhagavatā saccapaṭiccasamuppādādinayo desito, tathā ca buddhattā tathā gadanato ca tathāgato. Tenāha sakko devarājā – ‘‘tathāgataṃ devamanussapūjitaṃ, saṅghaṃ namassāma suvatthi hotū’’ti (khu. pā. 6.18; su. ni. 241), svāssa sāvakabhūto atthīti bhagavā tathāgato. Evaṃ tathāgatabhāvena tathāgato.
ఇదమ్పి తథాగతస్స తథాగతభావదీపనే ముఖమత్తకమేవ, సబ్బాకారేన పన తథాగతోవ తథాగతస్స తథాగతభావం వణ్ణేయ్య. ఇదఞ్హి తథాగతపదం మహత్థం, మహాగతికం, మహావిసయం, తస్స అప్పమాదపదస్స వియ తేపిటకమ్పి బుద్ధవచనం యుత్తితో అత్థభావేన ఆహరన్తో ‘‘అతిత్థేన ధమ్మకథికో పక్ఖన్దో’’తి న వత్తబ్బోతి.
Idampi tathāgatassa tathāgatabhāvadīpane mukhamattakameva, sabbākārena pana tathāgatova tathāgatassa tathāgatabhāvaṃ vaṇṇeyya. Idañhi tathāgatapadaṃ mahatthaṃ, mahāgatikaṃ, mahāvisayaṃ, tassa appamādapadassa viya tepiṭakampi buddhavacanaṃ yuttito atthabhāvena āharanto ‘‘atitthena dhammakathiko pakkhando’’ti na vattabboti.
తత్థేతం వుచ్చతి –
Tatthetaṃ vuccati –
‘‘యథేవ లోకే పురిమా మహేసినో,
‘‘Yatheva loke purimā mahesino,
సబ్బఞ్ఞుభావం మునయో ఇధాగతా;
Sabbaññubhāvaṃ munayo idhāgatā;
తథా అయం సక్యమునీపి ఆగతో,
Tathā ayaṃ sakyamunīpi āgato,
తథాగతో వుచ్చతి తేన చక్ఖుమా.
Tathāgato vuccati tena cakkhumā.
‘‘పహాయ కామాదిమలే అసేసతో,
‘‘Pahāya kāmādimale asesato,
సమాధిఞాణేహి యథా గతా జినా;
Samādhiñāṇehi yathā gatā jinā;
పురాతనా సక్యమునీ జుతిన్ధరో,
Purātanā sakyamunī jutindharo,
తథా గతో తేన తథాగతో మతో.
Tathā gato tena tathāgato mato.
‘‘తథఞ్చ ధాతాయతనాదిలక్ఖణం,
‘‘Tathañca dhātāyatanādilakkhaṇaṃ,
సభావసామఞ్ఞవిభాగభేదతో;
Sabhāvasāmaññavibhāgabhedato;
సయమ్భుఞాణేన జినోయమాగతో,
Sayambhuñāṇena jinoyamāgato,
తథాగతో వుచ్చతి సక్యపుఙ్గవో.
Tathāgato vuccati sakyapuṅgavo.
‘‘తథాని సచ్చాని సమన్తచక్ఖునా,
‘‘Tathāni saccāni samantacakkhunā,
తథా ఇదప్పచ్చయతా చ సబ్బసో;
Tathā idappaccayatā ca sabbaso;
అనఞ్ఞనేయ్యా నయతో విభావితా,
Anaññaneyyā nayato vibhāvitā,
తథా గతో తేన జినో తథాగతో.
Tathā gato tena jino tathāgato.
‘‘అనేకభేదాసుపి లోకధాతుసు,
‘‘Anekabhedāsupi lokadhātusu,
జినస్స రూపాయతనాదిగోచరే;
Jinassa rūpāyatanādigocare;
విచిత్తభేదే తథమేవ దస్సనం,
Vicittabhede tathameva dassanaṃ,
తథాగతో తేన సమన్తలోచనో.
Tathāgato tena samantalocano.
‘‘యతో చ ధమ్మం తథమేవ భాసతి,
‘‘Yato ca dhammaṃ tathameva bhāsati,
కరోతి వాచాయనురూపమత్తనో;
Karoti vācāyanurūpamattano;
గుణేహి లోకం అభిభుయ్యిరీయతి,
Guṇehi lokaṃ abhibhuyyirīyati,
తథాగతో తేనపి లోకనాయకో.
Tathāgato tenapi lokanāyako.
‘‘తథా పరిఞ్ఞాయ తథాయ సబ్బసో,
‘‘Tathā pariññāya tathāya sabbaso,
అవేది లోకం పభవం అతిక్కమి;
Avedi lokaṃ pabhavaṃ atikkami;
గతో చ పచ్చక్ఖకిరియాయ నిబ్బుతిం,
Gato ca paccakkhakiriyāya nibbutiṃ,
అరియమగ్గఞ్చ గతో తథాగతో.
Ariyamaggañca gato tathāgato.
‘‘తథా పటిఞ్ఞాయ తథాయ సబ్బసో,
‘‘Tathā paṭiññāya tathāya sabbaso,
హితాయ లోకస్స యతోయమాగతో;
Hitāya lokassa yatoyamāgato;
తథాయ నాథో కరుణాయ సబ్బదా,
Tathāya nātho karuṇāya sabbadā,
గతో చ తేనాపి జినో తథాగతో.
Gato ca tenāpi jino tathāgato.
‘‘తథాని ఞాణాని యతోయమాగతో,
‘‘Tathāni ñāṇāni yatoyamāgato,
యథాసభావం విసయావబోధతో;
Yathāsabhāvaṃ visayāvabodhato;
తథాభిజాతిప్పభుతీ తథాగతో,
Tathābhijātippabhutī tathāgato,
తదత్థసమ్పాదనతో తథాగతో.
Tadatthasampādanato tathāgato.
‘‘యథావిధా తే పురిమా మహేసినో,
‘‘Yathāvidhā te purimā mahesino,
తథావిధోయమ్పి తథా యథారుచి;
Tathāvidhoyampi tathā yathāruci;
పవత్తవాచా తనుచిత్తభావతో,
Pavattavācā tanucittabhāvato,
తథాగతో వుచ్చతి అగ్గపుగ్గలో.
Tathāgato vuccati aggapuggalo.
‘‘సమ్బోధిసమ్భారవిపక్ఖతో పురే,
‘‘Sambodhisambhāravipakkhato pure,
గతం న సంసారగతమ్పి తస్స వా;
Gataṃ na saṃsāragatampi tassa vā;
న చత్థి నాథస్స భవన్తదస్సినో,
Na catthi nāthassa bhavantadassino,
తథేహి తస్మా అగతో తథాగతో.
Tathehi tasmā agato tathāgato.
‘‘తథాగతో ధమ్మవరో మహేసినా,
‘‘Tathāgato dhammavaro mahesinā,
యథా పహాతబ్బమలం పహీయతి;
Yathā pahātabbamalaṃ pahīyati;
తథాగతో అరియగణో వినాయకో,
Tathāgato ariyagaṇo vināyako,
తథాగతో తేన సమఙ్గిభావతో’’తి.
Tathāgato tena samaṅgibhāvato’’ti.
అరహన్తం సమ్మాసమ్బుద్ధన్తి ఏత్థ అరహాతి పదస్స అత్థో హేట్ఠా వుత్తోయేవ. సమ్మా సామఞ్చ సబ్బధమ్మానం బుద్ధత్తా సమ్మాసమ్బుద్ధం. యంకిఞ్చి ఞేయ్యం నామ, తస్స సబ్బస్సపి సబ్బాకారతో అవిపరీతతో సయమేవ అభిసమ్బుద్ధత్తాతి వుత్తం హోతి. ఇమినాస్స పరోపదేసరహితస్స సబ్బాకారేన సబ్బధమ్మావబోధనసమత్థస్స ఆకఙ్ఖాపటిబద్ధవుత్తినో అనావరణఞాణసఙ్ఖాతస్స సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స అధిగమో దస్సితో.
Arahantaṃ sammāsambuddhanti ettha arahāti padassa attho heṭṭhā vuttoyeva. Sammā sāmañca sabbadhammānaṃ buddhattā sammāsambuddhaṃ. Yaṃkiñci ñeyyaṃ nāma, tassa sabbassapi sabbākārato aviparītato sayameva abhisambuddhattāti vuttaṃ hoti. Imināssa paropadesarahitassa sabbākārena sabbadhammāvabodhanasamatthassa ākaṅkhāpaṭibaddhavuttino anāvaraṇañāṇasaṅkhātassa sabbaññutaññāṇassa adhigamo dassito.
నను చ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణతో అఞ్ఞం అనావరణం, అఞ్ఞథా ఛ అసాధారణాని ఞాణాని బుద్ధఞాణానీతి వచనం విరుజ్ఝేయ్యాతి? న విరుజ్ఝతి, విసయప్పవత్తిభేదవసేన అఞ్ఞేహి అసాధారణభావదస్సనత్థం ఏకస్సేవ ఞాణస్స ద్విధా వుత్తత్తా. ఏకమేవ హి తం ఞాణం అనవసేససఙ్ఖతాసఙ్ఖతసమ్ముతిధమ్మవిసయతాయ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం, తత్థ చ ఆవరణాభావతో నిస్సఙ్గచారముపాదాయ అనావరణఞాణన్తి వుత్తం. యథాహ పటిసమ్భిదాయం –
Nanu ca sabbaññutaññāṇato aññaṃ anāvaraṇaṃ, aññathā cha asādhāraṇāni ñāṇāni buddhañāṇānīti vacanaṃ virujjheyyāti? Na virujjhati, visayappavattibhedavasena aññehi asādhāraṇabhāvadassanatthaṃ ekasseva ñāṇassa dvidhā vuttattā. Ekameva hi taṃ ñāṇaṃ anavasesasaṅkhatāsaṅkhatasammutidhammavisayatāya sabbaññutaññāṇaṃ, tattha ca āvaraṇābhāvato nissaṅgacāramupādāya anāvaraṇañāṇanti vuttaṃ. Yathāha paṭisambhidāyaṃ –
‘‘సబ్బం సఙ్ఖతాసఙ్ఖతం అనవసేసం జానాతీతి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం. తత్థ ఆవరణం నత్థీతి అనావరణఞాణ’’న్తిఆది (పటి॰ మ॰ ౧.౧౧౯).
‘‘Sabbaṃ saṅkhatāsaṅkhataṃ anavasesaṃ jānātīti sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti anāvaraṇañāṇa’’ntiādi (paṭi. ma. 1.119).
తస్మా నత్థి నేసం అత్థతో భేదో, ఏకన్తేనేవేతం ఏవమిచ్ఛితబ్బం. అఞ్ఞథా సబ్బఞ్ఞుతానావరణఞాణానం సాధారణతా అసబ్బధమ్మారమ్మణతా చ ఆపజ్జేయ్య. న హి భగవతో ఞాణస్స అణుమత్తమ్పి ఆవరణం అత్థి, అనావరణఞాణస్స చ అసబ్బధమ్మారమ్మణభావే యత్థ తం న పవత్తతి తత్థావరణసబ్భావతో అనావరణభావోయేవ న సియా. అథ వా పన హోతు అఞ్ఞమేవ అనావరణం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణతో, ఇధ పన సబ్బత్థ అప్పటిహతవుత్తితాయ అనావరణఞాణన్తి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణమేవ అధిప్పేతం, తస్సేవాధిగమేన భగవా సబ్బఞ్ఞూ సబ్బవిదూ సమ్మాసమ్బుద్ధోతి వుచ్చతి, న సకింయేవ సబ్బధమ్మావబోధతో. తథా చ వుత్తం పటిసమ్భిదాయం –
Tasmā natthi nesaṃ atthato bhedo, ekantenevetaṃ evamicchitabbaṃ. Aññathā sabbaññutānāvaraṇañāṇānaṃ sādhāraṇatā asabbadhammārammaṇatā ca āpajjeyya. Na hi bhagavato ñāṇassa aṇumattampi āvaraṇaṃ atthi, anāvaraṇañāṇassa ca asabbadhammārammaṇabhāve yattha taṃ na pavattati tatthāvaraṇasabbhāvato anāvaraṇabhāvoyeva na siyā. Atha vā pana hotu aññameva anāvaraṇaṃ sabbaññutaññāṇato, idha pana sabbattha appaṭihatavuttitāya anāvaraṇañāṇanti sabbaññutaññāṇameva adhippetaṃ, tassevādhigamena bhagavā sabbaññū sabbavidū sammāsambuddhoti vuccati, na sakiṃyeva sabbadhammāvabodhato. Tathā ca vuttaṃ paṭisambhidāyaṃ –
‘‘విమోక్ఖన్తికమేతం బుద్ధానం భగవన్తానం బోధియా మూలే సహ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స పటిలాభా సచ్ఛికా పఞ్ఞత్తి యదిదం బుద్ధో’’తి.
‘‘Vimokkhantikametaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ bodhiyā mūle saha sabbaññutaññāṇassa paṭilābhā sacchikā paññatti yadidaṃ buddho’’ti.
సబ్బధమ్మావబోధనసమత్థఞాణసమధిగమేన హి భగవతో సన్తానే అనవసేసధమ్మే పటివిజ్ఝితుం సమత్థతా అహోసీతి.
Sabbadhammāvabodhanasamatthañāṇasamadhigamena hi bhagavato santāne anavasesadhamme paṭivijjhituṃ samatthatā ahosīti.
ఏత్థాహ – కిం పనిదం ఞాణం పవత్తమానం సకింయేవ సబ్బస్మిం విసయే పవత్తతి, ఉదాహు కమేనాతి? కిఞ్చేత్థ – యది తావ సకింయేవ సబ్బస్మిం విసయే పవత్తతి, అతీతానాగతప్పచ్చుపన్నఅజ్ఝత్తబహిద్ధాదిభేదభిన్నానం సఙ్ఖతధమ్మానం అసఙ్ఖతసమ్ముతిధమ్మానఞ్చ ఏకజ్ఝం ఉపట్ఠానే దూరతో చిత్తపటం పేక్ఖన్తస్స వియ విసయవిభాగేనావబోధో న సియా, తథా చ సతి ‘‘సబ్బే ధమ్మా అనత్తా’’తి విపస్సన్తానం అనత్తాకారేన వియ సబ్బధమ్మా అనిరూపితరూపేన భగవతో ఞాణస్స విసయా హోన్తీతి ఆపజ్జతి. యేపి ‘‘సబ్బఞేయ్యధమ్మానం ఠితలక్ఖణవిసయం వికప్పరహితం సబ్బకాలం బుద్ధానం ఞాణం పవత్తతి, తేన తే సబ్బవిదూతి వుచ్చన్తి. ఏవఞ్చ కత్వా –
Etthāha – kiṃ panidaṃ ñāṇaṃ pavattamānaṃ sakiṃyeva sabbasmiṃ visaye pavattati, udāhu kamenāti? Kiñcettha – yadi tāva sakiṃyeva sabbasmiṃ visaye pavattati, atītānāgatappaccupannaajjhattabahiddhādibhedabhinnānaṃ saṅkhatadhammānaṃ asaṅkhatasammutidhammānañca ekajjhaṃ upaṭṭhāne dūrato cittapaṭaṃ pekkhantassa viya visayavibhāgenāvabodho na siyā, tathā ca sati ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti vipassantānaṃ anattākārena viya sabbadhammā anirūpitarūpena bhagavato ñāṇassa visayā hontīti āpajjati. Yepi ‘‘sabbañeyyadhammānaṃ ṭhitalakkhaṇavisayaṃ vikapparahitaṃ sabbakālaṃ buddhānaṃ ñāṇaṃ pavattati, tena te sabbavidūti vuccanti. Evañca katvā –
‘‘చరం సమాహితో నాగో, తిట్ఠన్తోపి సమాహితో’’తి. –
‘‘Caraṃ samāhito nāgo, tiṭṭhantopi samāhito’’ti. –
‘‘ఇదమ్పి వచనం సువుత్తం హోతీ’’తి వదన్తి, తేసమ్పి వుత్తదోసానాతివత్తి, ఠితలక్ఖణారమ్మణతాయ చ అతీతానాగతసమ్ముతిధమ్మానం తదభావతో, ఏకదేసవిసయమేవ భగవతో ఞాణం సియా. తస్మా సకింయేవ ఞాణం పవత్తతీతి న యుజ్జతి.
‘‘Idampi vacanaṃ suvuttaṃ hotī’’ti vadanti, tesampi vuttadosānātivatti, ṭhitalakkhaṇārammaṇatāya ca atītānāgatasammutidhammānaṃ tadabhāvato, ekadesavisayameva bhagavato ñāṇaṃ siyā. Tasmā sakiṃyeva ñāṇaṃ pavattatīti na yujjati.
అథ కమేన సబ్బస్మిం విసయే ఞాణం పవత్తతీతి? ఏవమ్పి న యుజ్జతి. న హి జాతిభూమిసభావాదివసేన దిసాదేసకాలాదివసేన చ అనేకభేదభిన్నే ఞేయ్యే కమేన గయ్హమానే తస్స అనవసేసపటివేధో సమ్భవతి అపరియన్తభావతో ఞేయ్యస్స. యే పన ‘‘అత్థస్స అవిసంవాదనతో ఞేయ్యస్స ఏకదేసం పచ్చక్ఖం కత్వా సేసేపి ఏవన్తి అధిముచ్చిత్వా వవత్థాపనేన సబ్బఞ్ఞూ భగవా, తఞ్చ ఞాణం న అనుమానికం సంసయాభావతో. సంసయానుబద్ధఞ్హి లోకే అనుమానఞాణ’’న్తి వదన్తి, తేసమ్పి న యుత్తం. సబ్బస్స హి అపచ్చక్ఖభావే అత్థస్స అవిసంవాదనేన ఞేయ్యస్స ఏకదేసం పచ్చక్ఖం కత్వా సేసేపి ఏవన్తి అధిముచ్చిత్వా వవత్థాపనస్స అసమ్భవతో. యఞ్హి తం సేసం, తం అపచ్చక్ఖన్తి. అథ తమ్పి పచ్చక్ఖం, తస్స సేసభావో పన న సియాతి సబ్బమేతం అకారణం. కస్మా? అవిసయవిచారభావతో. వుత్తఞ్హేతం భగవతా –
Atha kamena sabbasmiṃ visaye ñāṇaṃ pavattatīti? Evampi na yujjati. Na hi jātibhūmisabhāvādivasena disādesakālādivasena ca anekabhedabhinne ñeyye kamena gayhamāne tassa anavasesapaṭivedho sambhavati apariyantabhāvato ñeyyassa. Ye pana ‘‘atthassa avisaṃvādanato ñeyyassa ekadesaṃ paccakkhaṃ katvā sesepi evanti adhimuccitvā vavatthāpanena sabbaññū bhagavā, tañca ñāṇaṃ na anumānikaṃ saṃsayābhāvato. Saṃsayānubaddhañhi loke anumānañāṇa’’nti vadanti, tesampi na yuttaṃ. Sabbassa hi apaccakkhabhāve atthassa avisaṃvādanena ñeyyassa ekadesaṃ paccakkhaṃ katvā sesepi evanti adhimuccitvā vavatthāpanassa asambhavato. Yañhi taṃ sesaṃ, taṃ apaccakkhanti. Atha tampi paccakkhaṃ, tassa sesabhāvo pana na siyāti sabbametaṃ akāraṇaṃ. Kasmā? Avisayavicārabhāvato. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘బుద్ధవిసయో, భిక్ఖవే, అచిన్తేయ్యో, న చిన్తేతబ్బో; యో చిన్తేయ్య, ఉమ్మాదస్స విఘాతస్స భాగీ అస్సా’’తి (అ॰ ని॰ ౪.౭౭).
‘‘Buddhavisayo, bhikkhave, acinteyyo, na cintetabbo; yo cinteyya, ummādassa vighātassa bhāgī assā’’ti (a. ni. 4.77).
ఇదం పనేత్థ సన్నిట్ఠానం – యంకిఞ్చి భగవతా ఞాతుం ఇచ్ఛితం సకలమేకదేసో వా, తత్థ అప్పటిహతవుత్తితాయ పచ్చక్ఖతో ఞాణం పవత్తతి, నిచ్చసమాధానఞ్చ విక్ఖేపాభావతో, ఞాతుం ఇచ్ఛితస్స సకలస్స అవిసయభావతో తస్స ఆకఙ్ఖాపటిబద్ధవుత్తితా న సియా, ఏకన్తేనేవ సా ఇచ్ఛితబ్బా ‘‘సబ్బే ధమ్మా బుద్ధస్స భగవతో ఆవజ్జనపటిబద్ధా, ఆకఙ్ఖాపటిబద్ధా, మనసికారపటిబద్ధా, చిత్తుప్పాదపటిబద్ధా’’తి (మహాని॰ ౬౯; చూళని॰ మోఘరాజమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౮౫) వచనతో. అతీతానాగతవిసయమ్పి భగవతో ఞాణం అనుమానాగమనతక్కగ్గహణవిరహితత్తా పచ్చక్ఖమేవ.
Idaṃ panettha sanniṭṭhānaṃ – yaṃkiñci bhagavatā ñātuṃ icchitaṃ sakalamekadeso vā, tattha appaṭihatavuttitāya paccakkhato ñāṇaṃ pavattati, niccasamādhānañca vikkhepābhāvato, ñātuṃ icchitassa sakalassa avisayabhāvato tassa ākaṅkhāpaṭibaddhavuttitā na siyā, ekanteneva sā icchitabbā ‘‘sabbe dhammā buddhassa bhagavato āvajjanapaṭibaddhā, ākaṅkhāpaṭibaddhā, manasikārapaṭibaddhā, cittuppādapaṭibaddhā’’ti (mahāni. 69; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85) vacanato. Atītānāgatavisayampi bhagavato ñāṇaṃ anumānāgamanatakkaggahaṇavirahitattā paccakkhameva.
నను చ ఏతస్మిమ్పి పక్ఖే యదా సకలం ఞాతుం ఇచ్ఛితం, తదా సకిమేవ సకలవిసయతాయ అనిరూపితరూపేన భగవతో ఞాణం పవత్తేయ్యాతి వుత్తదోసానాతివత్తియేవాతి? న, తస్స విసోధితత్తా. విసోధితో హి సో బుద్ధవిసయో అచిన్తేయ్యోతి. అఞ్ఞథా పచురజనఞాణసమవుత్తితాయ బుద్ధానం భగవన్తానం ఞాణస్స అచిన్తేయ్యతా న సియా, తస్మా సకలధమ్మారమ్మణమ్పి తం ఏకధమ్మారమ్మణం వియ సువవత్థాపితేయేవ తే ధమ్మే కత్వా పవత్తతీతి ఇదమేత్థ అచిన్తేయ్యం. యావతకం ఞేయ్యం, తావతకం ఞాణం, యావతకం ఞాణం, తావతకం ఞేయ్యం, ఞేయ్యపరియన్తికం ఞాణం, ఞాణపరియన్తికం ఞేయ్యన్తి ఏవమేకజ్ఝం విసుం విసుం సకిం కమేన చ ఇచ్ఛానురూపం సమ్మా సామఞ్చ సబ్బధమ్మానం బుద్ధత్తా సమ్మాసమ్బుద్ధో భగవా. తం సమ్మాసమ్బుద్ధం.
Nanu ca etasmimpi pakkhe yadā sakalaṃ ñātuṃ icchitaṃ, tadā sakimeva sakalavisayatāya anirūpitarūpena bhagavato ñāṇaṃ pavatteyyāti vuttadosānātivattiyevāti? Na, tassa visodhitattā. Visodhito hi so buddhavisayo acinteyyoti. Aññathā pacurajanañāṇasamavuttitāya buddhānaṃ bhagavantānaṃ ñāṇassa acinteyyatā na siyā, tasmā sakaladhammārammaṇampi taṃ ekadhammārammaṇaṃ viya suvavatthāpiteyeva te dhamme katvā pavattatīti idamettha acinteyyaṃ. Yāvatakaṃ ñeyyaṃ, tāvatakaṃ ñāṇaṃ, yāvatakaṃ ñāṇaṃ, tāvatakaṃ ñeyyaṃ, ñeyyapariyantikaṃ ñāṇaṃ, ñāṇapariyantikaṃ ñeyyanti evamekajjhaṃ visuṃ visuṃ sakiṃ kamena ca icchānurūpaṃ sammā sāmañca sabbadhammānaṃ buddhattā sammāsambuddho bhagavā. Taṃ sammāsambuddhaṃ.
ద్వే వితక్కాతి ద్వే సమ్మా వితక్కా. తత్థ వితక్కేన్తి ఏతేన, సయం వా వితక్కేతి, వితక్కనమత్తమేవ వాతి వితక్కో. స్వాయం ఆరమ్మణాభినిరోపనలక్ఖణో, ఆహననపరియాహననరసో, ఆరమ్మణే చిత్తస్స ఆనయనపచ్చుపట్ఠానో. విసయభేదేన పన తం ద్విధా కత్వా వుత్తం ‘‘ద్వే వితక్కా’’తి. సముదాచరన్తీతి సమం సమ్మా చ ఉద్ధముద్ధం మరియాదాయ చరన్తి. మరియాదత్థో హి అయమాకారో, తేన చ యోగేన ‘‘తథాగతం అరహన్తం సమ్మాసమ్బుద్ధ’’న్తి ఇదం సామిఅత్థే ఉపయోగవచనం. ఇదం వుత్తం హోతి – తథాగతస్స అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స అత్తనో విసయే సమం సమ్మా చ అఞ్ఞమఞ్ఞం మరియాదం అనతిక్కమన్తా ఉద్ధముద్ధం బహులం అభిణ్హం చరన్తి పవత్తన్తీతి.
Dve vitakkāti dve sammā vitakkā. Tattha vitakkenti etena, sayaṃ vā vitakketi, vitakkanamattameva vāti vitakko. Svāyaṃ ārammaṇābhiniropanalakkhaṇo, āhananapariyāhananaraso, ārammaṇe cittassa ānayanapaccupaṭṭhāno. Visayabhedena pana taṃ dvidhā katvā vuttaṃ ‘‘dve vitakkā’’ti. Samudācarantīti samaṃ sammā ca uddhamuddhaṃ mariyādāya caranti. Mariyādattho hi ayamākāro, tena ca yogena ‘‘tathāgataṃ arahantaṃ sammāsambuddha’’nti idaṃ sāmiatthe upayogavacanaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – tathāgatassa arahato sammāsambuddhassa attano visaye samaṃ sammā ca aññamaññaṃ mariyādaṃ anatikkamantā uddhamuddhaṃ bahulaṃ abhiṇhaṃ caranti pavattantīti.
కో పన నేసం విసయో, కా వా మరియాదా, కథఞ్చ తం అనతిక్కమిత్వా తే ఉద్ధముద్ధం బహులం అభిణ్హం నిచ్చం పవత్తన్తీతి? వుచ్చతే – ఖేమవితక్కో, పవివేకవితక్కోతి ఇమే ద్వే వితక్కాయేవ. తేసు ఖేమవితక్కో తావ భగవతో విసేసేన కరుణాసమ్పయుత్తో, మేత్తాముదితాసమ్పయుత్తోపి లబ్భతేవ, తస్మా సో మహాకరుణాసమాపత్తియా మేత్తాదిసమాపత్తియా చ పుబ్బఙ్గమో సమ్పయుత్తో చ వేదితబ్బో. పవివేకవితక్కో పన ఫలసమాపత్తియా పుబ్బఙ్గమో సమ్పయుత్తో చ, దిబ్బవిహారాదివసేనాపి లబ్భతేవ. ఇతి నేసం వితక్కో విసయో, తస్మా ఏకస్మిం సన్తానే బహులం పవత్తమానానమ్పి కాలేన కాలం సవిసయస్మింయేవ చరణతో నత్థి మరియాదా, న సఙ్కరేన వుత్తి.
Ko pana nesaṃ visayo, kā vā mariyādā, kathañca taṃ anatikkamitvā te uddhamuddhaṃ bahulaṃ abhiṇhaṃ niccaṃ pavattantīti? Vuccate – khemavitakko, pavivekavitakkoti ime dve vitakkāyeva. Tesu khemavitakko tāva bhagavato visesena karuṇāsampayutto, mettāmuditāsampayuttopi labbhateva, tasmā so mahākaruṇāsamāpattiyā mettādisamāpattiyā ca pubbaṅgamo sampayutto ca veditabbo. Pavivekavitakko pana phalasamāpattiyā pubbaṅgamo sampayutto ca, dibbavihārādivasenāpi labbhateva. Iti nesaṃ vitakko visayo, tasmā ekasmiṃ santāne bahulaṃ pavattamānānampi kālena kālaṃ savisayasmiṃyeva caraṇato natthi mariyādā, na saṅkarena vutti.
తత్థ ఖేమవితక్కో భగవతో కరుణోక్కమనాదినా విభావేతబ్బో, పవివేకవితక్కో సమాపత్తీహి. తత్రాయం విభావనా – ‘‘అయం లోకో సన్తాపజాతో దుక్ఖపరేతో’’తిఆదినా రాగగ్గిఆదీహి లోకసన్నివాసస్స ఆదిత్తతాదిఆకారదస్సనేహి మహాకరుణాసమాపత్తియా పుబ్బభాగే , సమాపత్తియమ్పి పఠమజ్ఝానవసేన వత్తబ్బో. వుత్తఞ్హేతం (పటి॰ మ॰ ౧.౧౧౭-౧౧౮) –
Tattha khemavitakko bhagavato karuṇokkamanādinā vibhāvetabbo, pavivekavitakko samāpattīhi. Tatrāyaṃ vibhāvanā – ‘‘ayaṃ loko santāpajāto dukkhapareto’’tiādinā rāgaggiādīhi lokasannivāsassa ādittatādiākāradassanehi mahākaruṇāsamāpattiyā pubbabhāge , samāpattiyampi paṭhamajjhānavasena vattabbo. Vuttañhetaṃ (paṭi. ma. 1.117-118) –
‘‘బహూహి ఆకారేహి పస్సన్తానం బుద్ధానం భగవన్తానం సత్తేసు మహాకరుణా ఓక్కమతి, ఆదిత్తో లోకసన్నివాసోతి పస్సన్తానం బుద్ధానం భగవన్తానం సత్తేసు మహాకరుణా ఓక్కమతి. ఉయ్యుత్తో, పయాతో, కుమ్మగ్గపటిపన్నో, ఉపనీయతి లోకో అద్ధువో, అతాణో లోకో అనభిస్సరో, అస్సకో లోకో, సబ్బం పహాయ గమనీయం, ఊనో లోకో అతిత్తో తణ్హాదాసో.
‘‘Bahūhi ākārehi passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati, āditto lokasannivāsoti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati. Uyyutto, payāto, kummaggapaṭipanno, upanīyati loko addhuvo, atāṇo loko anabhissaro, assako loko, sabbaṃ pahāya gamanīyaṃ, ūno loko atitto taṇhādāso.
‘‘అతాయనో లోకసన్నివాసో, అలేణో, అసరణో, అసరణీభూతో, ఉద్ధతో లోకో అవూపసన్తో, ససల్లో లోకసన్నివాసో విద్ధో పుథుసల్లేహి, అవిజ్జన్ధకారావరణో కిలేసపఞ్జరపరిక్ఖిత్తో, అవిజ్జాగతో లోకసన్నివాసో అణ్డభూతో పరియోనద్ధో తన్తాకులకజాతో కులాగుణ్ఠికజాతో ముఞ్జపబ్బజభూతో అపాయం దుగ్గతిం వినిపాతం సంసారం నాతివత్తతీతి పస్సన్తానం, అవిజ్జావిసదోససంలిత్తో కిలేసకలలీభూతో, రాగదోసమోహజటాజటితో.
‘‘Atāyano lokasannivāso, aleṇo, asaraṇo, asaraṇībhūto, uddhato loko avūpasanto, sasallo lokasannivāso viddho puthusallehi, avijjandhakārāvaraṇo kilesapañjaraparikkhitto, avijjāgato lokasannivāso aṇḍabhūto pariyonaddho tantākulakajāto kulāguṇṭhikajāto muñjapabbajabhūto apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ saṃsāraṃ nātivattatīti passantānaṃ, avijjāvisadosasaṃlitto kilesakalalībhūto, rāgadosamohajaṭājaṭito.
‘‘తణ్హాసఙ్ఘాటపటిముక్కో, తణ్హాజాలేన ఓత్థటో, తణ్హాసోతేన వుయ్హతి, తణ్హాసంయోజనేన సంయుత్తో, తణ్హానుసయేన అనుసటో, తణ్హాసన్తాపేన సన్తప్పతి, తణ్హాపరిళాహేన పరిడయ్హతి.
‘‘Taṇhāsaṅghāṭapaṭimukko, taṇhājālena otthaṭo, taṇhāsotena vuyhati, taṇhāsaṃyojanena saṃyutto, taṇhānusayena anusaṭo, taṇhāsantāpena santappati, taṇhāpariḷāhena pariḍayhati.
‘‘దిట్ఠిసఙ్ఘాటపటిముక్కో, దిట్ఠిజాలేన ఓత్థటో, దిట్ఠిసోతేన వుయ్హతి, దిట్ఠిసంయోజనేన సంయుత్తో, దిట్ఠానుసయేన అనుసటో, దిట్ఠిసన్తాపేన సన్తప్పతి, దిట్ఠిపరిళాహేన పరిడయ్హతి.
‘‘Diṭṭhisaṅghāṭapaṭimukko, diṭṭhijālena otthaṭo, diṭṭhisotena vuyhati, diṭṭhisaṃyojanena saṃyutto, diṭṭhānusayena anusaṭo, diṭṭhisantāpena santappati, diṭṭhipariḷāhena pariḍayhati.
‘‘జాతియా అనుగతో, జరాయ అనుసటో, బ్యాధినా అభిభూతో, మరణేన అబ్భాహతో, దుక్ఖే పతిట్ఠితో.
‘‘Jātiyā anugato, jarāya anusaṭo, byādhinā abhibhūto, maraṇena abbhāhato, dukkhe patiṭṭhito.
‘‘తణ్హాయ ఓడ్డితో, జరాపాకారపరిక్ఖిత్తో, మచ్చుపాసపరిక్ఖిత్తో, మహాబన్ధనబద్ధో, లోకసన్నివాసో, రాగబన్ధనేన, దోసమోహబన్ధనేన, మానదిట్ఠికిలేసదుచ్చరితబన్ధనేన బద్ధో, మహాసమ్బాధపటిపన్నో, మహాపలిబోధేన పలిబుద్ధో, మహాపపాతే పతితో, మహాకన్తారపటిపన్నో, మహాసంసారపటిపన్నో, మహావిదుగ్గే సమ్పరివత్తతి, మహాపలిపే పలిపన్నో.
‘‘Taṇhāya oḍḍito, jarāpākāraparikkhitto, maccupāsaparikkhitto, mahābandhanabaddho, lokasannivāso, rāgabandhanena, dosamohabandhanena, mānadiṭṭhikilesaduccaritabandhanena baddho, mahāsambādhapaṭipanno, mahāpalibodhena palibuddho, mahāpapāte patito, mahākantārapaṭipanno, mahāsaṃsārapaṭipanno, mahāvidugge samparivattati, mahāpalipe palipanno.
‘‘అబ్భాహతో లోకసన్నివాసో, ఆదిత్తో లోకసన్నివాసో రాగగ్గినా, దోసగ్గినా, మోహగ్గినా జాతియా…పే॰… ఉపాయాసేహి, ఉన్నీతకో లోకసన్నివాసో హఞ్ఞతి నిచ్చమతాణో పత్తదణ్డో తక్కరో, వజ్జబన్ధనబద్ధో ఆఘాతనపచ్చుపట్ఠితో, అనాథో లోకసన్నివాసో పరమకారుఞ్ఞతం పత్తో, దుక్ఖాభితున్నో చిరరత్తపీళితో, నిచ్చగధితో నిచ్చపిపాసితో.
‘‘Abbhāhato lokasannivāso, āditto lokasannivāso rāgagginā, dosagginā, mohagginā jātiyā…pe… upāyāsehi, unnītako lokasannivāso haññati niccamatāṇo pattadaṇḍo takkaro, vajjabandhanabaddho āghātanapaccupaṭṭhito, anātho lokasannivāso paramakāruññataṃ patto, dukkhābhitunno cirarattapīḷito, niccagadhito niccapipāsito.
‘‘అన్ధో, అచక్ఖుకో, హతనేత్తో, అపరిణాయకో, విపథపక్ఖన్దో, అఞ్జసాపరద్ధో, మహోఘపక్ఖన్దో.
‘‘Andho, acakkhuko, hatanetto, apariṇāyako, vipathapakkhando, añjasāparaddho, mahoghapakkhando.
‘‘ద్వీహి దిట్ఠిగతేహి పరియుట్ఠితో, తీహి దుచ్చరితేహి విప్పటిపన్నో, చతూహి యోగేహి యోజితో, చతూహి గన్థేహి గన్థితో, చతూహి ఉపాదానేహి ఉపాదీయతి, పఞ్చగతిసమారుళ్హో, పఞ్చహి కామగుణేహి రజ్జతి, పఞ్చహి నీవరణేహి ఓత్థటో, ఛహి వివాదమూలేహి వివదతి, ఛహి తణ్హాకాయేహి రజ్జతి, ఛహి దిట్ఠిగతేహి పరియుట్ఠితో, సత్తహి అనుసయేహి అనుసటో, సత్తహి సంయోజనేహి సంయుత్తో, సత్తహి మానేహి ఉన్నతో, అట్ఠహి లోకధమ్మేహి సమ్పరివత్తతి, అట్ఠహి మిచ్ఛత్తేహి నియతో, అట్ఠహి పురిసదోసేహి దుస్సతి, నవహి ఆఘాతవత్థూహి ఆఘాతితో, నవహి మానేహి ఉన్నతో, నవహి తణ్హామూలకేహి ధమ్మేహి రజ్జతి, దసహి కిలేసవత్థూహి కిలిస్సతి, దసహి ఆఘాతవత్థూహి ఆఘాతితో, దసహి అకుసలకమ్మపథేహి సమన్నాగతో, దసహి సంయోజనేహి సంయుత్తో, దసహి మిచ్ఛత్తేహి నియతో, దసవత్థుకాయ దిట్ఠియా సమన్నాగతో, దసవత్థుకాయ అన్తగ్గాహికాయ దిట్ఠియా సమన్నాగతో, అట్ఠసతతణ్హాపపఞ్చేహి పపఞ్చితో, ద్వాసట్ఠియా దిట్ఠిగతేహి పరియుట్ఠితో లోకసన్నివాసోతి సమ్పస్సన్తానం బుద్ధానం భగవన్తానం సత్తేసు మహాకరుణా ఓక్కమతి.
‘‘Dvīhi diṭṭhigatehi pariyuṭṭhito, tīhi duccaritehi vippaṭipanno, catūhi yogehi yojito, catūhi ganthehi ganthito, catūhi upādānehi upādīyati, pañcagatisamāruḷho, pañcahi kāmaguṇehi rajjati, pañcahi nīvaraṇehi otthaṭo, chahi vivādamūlehi vivadati, chahi taṇhākāyehi rajjati, chahi diṭṭhigatehi pariyuṭṭhito, sattahi anusayehi anusaṭo, sattahi saṃyojanehi saṃyutto, sattahi mānehi unnato, aṭṭhahi lokadhammehi samparivattati, aṭṭhahi micchattehi niyato, aṭṭhahi purisadosehi dussati, navahi āghātavatthūhi āghātito, navahi mānehi unnato, navahi taṇhāmūlakehi dhammehi rajjati, dasahi kilesavatthūhi kilissati, dasahi āghātavatthūhi āghātito, dasahi akusalakammapathehi samannāgato, dasahi saṃyojanehi saṃyutto, dasahi micchattehi niyato, dasavatthukāya diṭṭhiyā samannāgato, dasavatthukāya antaggāhikāya diṭṭhiyā samannāgato, aṭṭhasatataṇhāpapañcehi papañcito, dvāsaṭṭhiyā diṭṭhigatehi pariyuṭṭhito lokasannivāsoti sampassantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati.
‘‘అహఞ్చమ్హి తిణ్ణో, లోకో చ అతిణ్ణో. అహఞ్చమ్హి ముత్తో, లోకో చ అముత్తో. అహఞ్చమ్హి దన్తో, లోకో చ అదన్తో. అహఞ్చమ్హి సన్తో, లోకో చ అసన్తో. అహఞ్చమ్హి అస్సత్థో, లోకో చ అనస్సత్థో. అహఞ్చమ్హి పరినిబ్బుతో, లోకో చ అపరినిబ్బుతో. పహోమి ఖ్వాహం తిణ్ణో తారేతుం, ముత్తో మోచేతుం, దన్తో దమేతుం, సన్తో సమేతుం , అస్సత్థో అస్సాసేతుం, పరినిబ్బుతో పరే చ పరినిబ్బాపేతున్తి పస్సన్తానం బుద్ధానం భగవన్తానం సత్తేసు మహాకరుణా ఓక్కమతీ’’తి (పటి॰ మ॰ ౧.౧౧౭-౧౧౮).
‘‘Ahañcamhi tiṇṇo, loko ca atiṇṇo. Ahañcamhi mutto, loko ca amutto. Ahañcamhi danto, loko ca adanto. Ahañcamhi santo, loko ca asanto. Ahañcamhi assattho, loko ca anassattho. Ahañcamhi parinibbuto, loko ca aparinibbuto. Pahomi khvāhaṃ tiṇṇo tāretuṃ, mutto mocetuṃ, danto dametuṃ, santo sametuṃ , assattho assāsetuṃ, parinibbuto pare ca parinibbāpetunti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamatī’’ti (paṭi. ma. 1.117-118).
ఇమినావ నయేన భగవతో సత్తేసు మేత్తాఓక్కమనఞ్చ విభావేతబ్బం. కరుణావిసయస్స హి దుక్ఖస్స పటిపక్ఖభూతం సుఖం సత్తేసు ఉపసంహరన్తీ మేత్తాపి పవత్తతీతి ఇధ అబ్యాపాదఅవిహింసావితక్కా ఖేమవితక్కో. పవివేకవితక్కో పన నేక్ఖమ్మవితక్కోయేవ, తస్స దిబ్బవిహారఅరియవిహారేసు పుబ్బభాగస్స పఠమజ్ఝానస్స పచ్చవేక్ఖణాయ చ వసేన పవత్తి వేదితబ్బా. తత్థ యే తే భగవతో దేవసికం వళఞ్జనకవసేన చతువీసతికోటిసతసహస్ససఙ్ఖా సమాపత్తివిహారా, యేసం పురేచరణభావేన పవత్తం సమాధిచరియానుగతం ఞాణచరియానుగతం ఞాణం చతువీసతికోటిసతసహస్ససమాపత్తిసఞ్చారిమహావజిరఞాణన్తి వుచ్చతి, తేసం వసేన భగవతో పవివేకవితక్కస్స బహులం పవత్తి వేదితబ్బా. అయఞ్చ అత్థో మహాసచ్చకసుత్తేనపి వేదితబ్బో. వుత్తఞ్హి తత్థ భగవతా –
Imināva nayena bhagavato sattesu mettāokkamanañca vibhāvetabbaṃ. Karuṇāvisayassa hi dukkhassa paṭipakkhabhūtaṃ sukhaṃ sattesu upasaṃharantī mettāpi pavattatīti idha abyāpādaavihiṃsāvitakkā khemavitakko. Pavivekavitakko pana nekkhammavitakkoyeva, tassa dibbavihāraariyavihāresu pubbabhāgassa paṭhamajjhānassa paccavekkhaṇāya ca vasena pavatti veditabbā. Tattha ye te bhagavato devasikaṃ vaḷañjanakavasena catuvīsatikoṭisatasahassasaṅkhā samāpattivihārā, yesaṃ purecaraṇabhāvena pavattaṃ samādhicariyānugataṃ ñāṇacariyānugataṃ ñāṇaṃ catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattisañcārimahāvajirañāṇanti vuccati, tesaṃ vasena bhagavato pavivekavitakkassa bahulaṃ pavatti veditabbā. Ayañca attho mahāsaccakasuttenapi veditabbo. Vuttañhi tattha bhagavatā –
‘‘సో ఖో అహం, అగ్గివేస్సన, తస్మింయేవ పురిమస్మిం సమాధినిమిత్తే అజ్ఝత్తమేవ చిత్తం సణ్ఠపేమి, సన్నిసాదేమి, యేన సుదం నిచ్చకప్పం విహరామీ’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౩౮౭).
‘‘So kho ahaṃ, aggivessana, tasmiṃyeva purimasmiṃ samādhinimitte ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapemi, sannisādemi, yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’ti (ma. ni. 1.387).
ఇదఞ్హి భగవా ‘‘సమణో గోతమో అభిరూపో పాసాదికో సుఫుసితం దన్తావరణం, జివ్హా తనుకా, మధురం వచనం, తేన పరిసం రఞ్జేన్తో మఞ్ఞే విచరతి, చిత్తే పనస్స ఏకగ్గతా నత్థి, యో ఏవం సఞ్ఞత్తిబహులో చరతీ’’తి సచ్చకేన నిగణ్ఠపుత్తేన వితక్కితే అవస్సం సహోఢం చోరం గణ్హన్తో వియ ‘‘న అగ్గివేస్సన తథాగతో పరిసం రఞ్జేన్తో సఞ్ఞత్తిబహులో విచరతి, చక్కవాళపరియన్తాయపి పరిసాయ ధమ్మం దేసేతి, అసల్లీనో అనుపలిత్తో ఏకత్తం ఏకవిహారిసుఞ్ఞతాఫలసమాపత్తిఫలం అనుయుత్తో’’తి దస్సేతుం ఆహరి.
Idañhi bhagavā ‘‘samaṇo gotamo abhirūpo pāsādiko suphusitaṃ dantāvaraṇaṃ, jivhā tanukā, madhuraṃ vacanaṃ, tena parisaṃ rañjento maññe vicarati, citte panassa ekaggatā natthi, yo evaṃ saññattibahulo caratī’’ti saccakena nigaṇṭhaputtena vitakkite avassaṃ sahoḍhaṃ coraṃ gaṇhanto viya ‘‘na aggivessana tathāgato parisaṃ rañjento saññattibahulo vicarati, cakkavāḷapariyantāyapi parisāya dhammaṃ deseti, asallīno anupalitto ekattaṃ ekavihārisuññatāphalasamāpattiphalaṃ anuyutto’’ti dassetuṃ āhari.
భగవా హి యస్మిం ఖణే పరిసా సాధుకారం దేతి, ధమ్మం వా పచ్చవేక్ఖతి, తస్మిం ఖణే పుబ్బభాగేన కాలం పరిచ్ఛిన్దిత్వా ఫలసమాపత్తిం అస్సాసవారే పస్సాసవారే సమాపజ్జతి, సాధుకారసద్దనిగ్ఘోసే అవిచ్ఛిన్నేయేవ ధమ్మపచ్చవేక్ఖణాయ చ పరియోసానే సమాపత్తితో వుట్ఠాయ ఠితట్ఠానతో పట్ఠాయ ధమ్మం దేసేతి. బుద్ధానఞ్హి భవఙ్గపరివాసో లహుకో, అస్సాసవారే పస్సాసవారే సమాపత్తియో సమాపజ్జన్తి. ఏవం యథావుత్తసమాపత్తీనం సపుబ్బభాగానం వసేన భగవతో ఖేమవితక్కస్స పవివేకవితక్కస్స చ బహులప్పవత్తి వేదితబ్బా.
Bhagavā hi yasmiṃ khaṇe parisā sādhukāraṃ deti, dhammaṃ vā paccavekkhati, tasmiṃ khaṇe pubbabhāgena kālaṃ paricchinditvā phalasamāpattiṃ assāsavāre passāsavāre samāpajjati, sādhukārasaddanigghose avicchinneyeva dhammapaccavekkhaṇāya ca pariyosāne samāpattito vuṭṭhāya ṭhitaṭṭhānato paṭṭhāya dhammaṃ deseti. Buddhānañhi bhavaṅgaparivāso lahuko, assāsavāre passāsavāre samāpattiyo samāpajjanti. Evaṃ yathāvuttasamāpattīnaṃ sapubbabhāgānaṃ vasena bhagavato khemavitakkassa pavivekavitakkassa ca bahulappavatti veditabbā.
తత్థ యస్స బ్యాపాదవిహింసావితక్కాదిసంకిలేసప్పహానస్స అబ్యాపాదవితక్కస్స అవిహింసావితక్కస్స చ ఆనుభావేన కుతోచిపి భయాభావతో తంసమఙ్గీ ఖేమప్పత్తో చ విహరతి, తతో చ సబ్బస్సపి సబ్బదాపి ఖేమమేవ హోతి అభయమేవ. తస్మా దువిధోపి ఉభయేసం ఖేమఙ్కరోతి ఖేమవితక్కో. యస్స పన కామవితక్కాదిసంకిలేసపహానస్స నేక్ఖమ్మవితక్కస్స ఆనుభావేన కాయవివేకో, చిత్తవివేకో, ఉపధివివేకోతి తివిధో; తదఙ్గవివేకో, విక్ఖమ్భనవివేకో, సముచ్ఛేదవివేకో, పటిప్పస్సద్ధివివేకో, నిస్సరణవివేకోతి పఞ్చవిధో చ వివేకో పారిపూరిం గచ్ఛతి. సో యథారహం ఆరమ్మణతో సమ్పయోగతో చ పవివేకసహగతో వితక్కోతి పవివేకవితక్కో. ఏతే చ ద్వే వితక్కా ఏవం విభత్తవిసయాపి సమానా ఆదికమ్మికానం అఞ్ఞమఞ్ఞూపకారాయ సమ్భవన్తి. యథా హి ఖేమవితక్కస్స పవివేకవితక్కో అనుప్పన్నస్స ఉప్పాదాయ ఉప్పన్నస్స భియ్యోభావాయ వేపుల్లాయ హోతి, ఏవం పవివేకవితక్కస్సపి ఖేమవితక్కో. న హి వూపకట్ఠకాయచిత్తానమన్తరేన మేత్తావిహారాదయో సమ్భవన్తి బ్యాపాదాదిప్పహానేన చ వినా చిత్తవివేకాదీనం అసమ్భవోయేవాతి అఞ్ఞమఞ్ఞస్స బహూపకారా ఏతే ధమ్మా దట్ఠబ్బా. భగవతో పన సబ్బసో పహీనసంకిలేసస్స లోకహితత్థాయ ఏవం ఖేమవితక్కో చ పవివేకవితక్కో చ అస్సాసవారమత్తేపి హితసుఖమావహన్తియేవాతి. ఖేమో చ వితక్కో పవివేకో చ వితక్కోతి సమ్బన్ధితబ్బం.
Tattha yassa byāpādavihiṃsāvitakkādisaṃkilesappahānassa abyāpādavitakkassa avihiṃsāvitakkassa ca ānubhāvena kutocipi bhayābhāvato taṃsamaṅgī khemappatto ca viharati, tato ca sabbassapi sabbadāpi khemameva hoti abhayameva. Tasmā duvidhopi ubhayesaṃ khemaṅkaroti khemavitakko. Yassa pana kāmavitakkādisaṃkilesapahānassa nekkhammavitakkassa ānubhāvena kāyaviveko, cittaviveko, upadhivivekoti tividho; tadaṅgaviveko, vikkhambhanaviveko, samucchedaviveko, paṭippassaddhiviveko, nissaraṇavivekoti pañcavidho ca viveko pāripūriṃ gacchati. So yathārahaṃ ārammaṇato sampayogato ca pavivekasahagato vitakkoti pavivekavitakko. Ete ca dve vitakkā evaṃ vibhattavisayāpi samānā ādikammikānaṃ aññamaññūpakārāya sambhavanti. Yathā hi khemavitakkassa pavivekavitakko anuppannassa uppādāya uppannassa bhiyyobhāvāya vepullāya hoti, evaṃ pavivekavitakkassapi khemavitakko. Na hi vūpakaṭṭhakāyacittānamantarena mettāvihārādayo sambhavanti byāpādādippahānena ca vinā cittavivekādīnaṃ asambhavoyevāti aññamaññassa bahūpakārā ete dhammā daṭṭhabbā. Bhagavato pana sabbaso pahīnasaṃkilesassa lokahitatthāya evaṃ khemavitakko ca pavivekavitakko ca assāsavāramattepi hitasukhamāvahantiyevāti. Khemo ca vitakko paviveko ca vitakkoti sambandhitabbaṃ.
ఏవం ఉద్దిట్ఠే ద్వే వితక్కే నిద్దిసితుం ‘‘అబ్యాపజ్ఝారామో’’తిఆదిమాహ. తత్థ అబ్యాపజ్ఝనం కస్సచి అదుక్ఖనం అబ్యాపజ్ఝో, సో ఆరమితబ్బతో ఆరామో ఏతస్సాతి అబ్యాపజ్ఝారామో. అబ్యాపజ్ఝే రతో సేవనవసేన నిరతోతి అబ్యాపజ్ఝరతో. ఏసేవాతి ఏసో ఏవ. ఇరియాయాతి కిరియాయ, కాయవచీపయోగేనాతి అత్థో. న కఞ్చి బ్యాబాధేమీతి హీనాదీసు కఞ్చిపి సత్తం తణ్హాతసాదియోగతో తసం వా తదభావతో పహీనసబ్బకిలేసవిప్ఫన్దితత్తా థావరం వా న బాధేమి న దుక్ఖాపేమి. కరుణజ్ఝాసయో భగవా మహాకరుణాసమాపత్తిబహులో అత్తనో పరమరుచితకరుణజ్ఝాసయానురూపమేవమాహ. తేన అవిహింసావితక్కం అబ్యాపాదవితక్కఞ్చ దస్సేతి. ఇదం వుత్తం హోతి – ‘అహం ఇమాయ ఇరియాయ ఇమాయ పటిపత్తియా ఏవం సమ్మా పటిపజ్జన్తో ఏవం సమాపత్తివిహారేహి విహరన్తో ఏవం పుఞ్ఞత్థికేహి కతాని సక్కారగరుకారమాననవన్దనపూజనాని అధివాసేన్తో సత్తేసు న కఞ్చి బ్యాబాధేమి, అపిచ ఖో దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికపరమత్థప్పభేదం హితసుఖమేవ నేసం పరిబ్రూహేమీ’తి.
Evaṃ uddiṭṭhe dve vitakke niddisituṃ ‘‘abyāpajjhārāmo’’tiādimāha. Tattha abyāpajjhanaṃ kassaci adukkhanaṃ abyāpajjho, so āramitabbato ārāmo etassāti abyāpajjhārāmo. Abyāpajjhe rato sevanavasena niratoti abyāpajjharato. Esevāti eso eva. Iriyāyāti kiriyāya, kāyavacīpayogenāti attho. Na kañci byābādhemīti hīnādīsu kañcipi sattaṃ taṇhātasādiyogato tasaṃ vā tadabhāvato pahīnasabbakilesavipphanditattā thāvaraṃ vā na bādhemi na dukkhāpemi. Karuṇajjhāsayo bhagavā mahākaruṇāsamāpattibahulo attano paramarucitakaruṇajjhāsayānurūpamevamāha. Tena avihiṃsāvitakkaṃ abyāpādavitakkañca dasseti. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘ahaṃ imāya iriyāya imāya paṭipattiyā evaṃ sammā paṭipajjanto evaṃ samāpattivihārehi viharanto evaṃ puññatthikehi katāni sakkāragarukāramānanavandanapūjanāni adhivāsento sattesu na kañci byābādhemi, apica kho diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthappabhedaṃ hitasukhameva nesaṃ paribrūhemī’ti.
యం అకుసలం, తం పహీనన్తి యం దియడ్ఢకిలేససహస్సభేదం అఞ్ఞఞ్చ తంసమ్పయుత్తం అనన్తప్పభేదం అకుసలం, తం సబ్బం బోధిమూలేయేవ మయ్హం పహీనం సమూహతన్తి. ఇమినా పవివేకేసు ముద్ధభూతేన సద్ధిం నిస్సరణవివేకేన సముచ్ఛేదప్పటిప్పస్సద్ధివివేకే దస్సేతి. కేచి పనేత్థ తదఙ్గవిక్ఖమ్భనవివేకేపి ఉద్ధరన్తి . ఆగమనీయపటిపదాయ హి సద్ధిం భగవతా అత్తనో కిలేసక్ఖయో ఇధ వుత్తోతి.
Yaṃ akusalaṃ, taṃ pahīnanti yaṃ diyaḍḍhakilesasahassabhedaṃ aññañca taṃsampayuttaṃ anantappabhedaṃ akusalaṃ, taṃ sabbaṃ bodhimūleyeva mayhaṃ pahīnaṃ samūhatanti. Iminā pavivekesu muddhabhūtena saddhiṃ nissaraṇavivekena samucchedappaṭippassaddhiviveke dasseti. Keci panettha tadaṅgavikkhambhanavivekepi uddharanti . Āgamanīyapaṭipadāya hi saddhiṃ bhagavatā attano kilesakkhayo idha vuttoti.
ఇతి భగవా అపరిమితకప్పపరిచిత్తం అత్తనో పవివేకజ్ఝాసయం సద్ధిం నిస్సరణజ్ఝాసయేన ఇదాని మత్థకం పాపేత్వా ఠితో తమజ్ఝాసయం ఫలసమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా అత్తనో కిలేసప్పహానపచ్చవేక్ఖణముఖేన విభావేతి. యదత్థం పనేత్థ సత్థా ఇమే ద్వే వితక్కే ఉద్ధరి, ఇదాని తమత్థం దస్సేన్తో ‘‘తస్మాతిహ, భిక్ఖవే’’తిఆదిమాహ. భగవా హి ఇమస్స వితక్కద్వయస్స అత్తనో బహులసముదాచారదస్సనముఖేనేవ తత్థ భిక్ఖూ నివేసేతుం ఇమం దేసనం ఆరభి.
Iti bhagavā aparimitakappaparicittaṃ attano pavivekajjhāsayaṃ saddhiṃ nissaraṇajjhāsayena idāni matthakaṃ pāpetvā ṭhito tamajjhāsayaṃ phalasamāpattiṃ samāpajjitvā attano kilesappahānapaccavekkhaṇamukhena vibhāveti. Yadatthaṃ panettha satthā ime dve vitakke uddhari, idāni tamatthaṃ dassento ‘‘tasmātiha, bhikkhave’’tiādimāha. Bhagavā hi imassa vitakkadvayassa attano bahulasamudācāradassanamukheneva tattha bhikkhū nivesetuṃ imaṃ desanaṃ ārabhi.
తత్థ తస్మాతి యస్మా అబ్యాపజ్ఝపవివేకాభిరతస్స మే ఖేమపవివేకవితక్కాయేవ బహులం పవత్తన్తి, తస్మా. తిహాతి నిపాతమత్తం. అబ్యాపజ్ఝారామా విహరథాతి సబ్బసత్తేసు మేత్తావిహారేన కరుణావిహారే న చ అభిరమన్తా విహరథ. తేన బ్యాపాదస్స తదేకట్ఠకిలేసానఞ్చ దూరీకరణమాహ. తేసం వోతి ఏత్థ వోతి నిపాతమత్తం. పవివేకారామా విహరథాతి కాయాదివివేకఞ్చేవ తదఙ్గాదివివేకఞ్చాతి సబ్బవివేకే ఆరమితబ్బట్ఠానం కత్వా విహరథ. ఇమాయ మయన్తిఆది యథా నేసం ఖేమవితక్కస్స పవత్తనాకారదస్సనం, ఏవం కిం అకుసలన్తిఆది పవివేకవితక్కస్స పవత్తనాకారదస్సనం. తత్థ యథా అనవజ్జధమ్మే పరిపూరేతుకామేన కింకుసలగవేసినా హుత్వా కుసలధమ్మపరియేసనా కాతబ్బావ, సావజ్జధమ్మే పజహితుకామేనాపి అకుసలపరియేసనా కాతబ్బాతి ఆహ ‘‘కిం అకుసల’’న్తిఆది. అభిఞ్ఞాపుబ్బికా హి పరిఞ్ఞాపహానసచ్ఛికిరియాభావనా. తత్థ కిం అకుసలన్తి అకుసలం నామ కిం, సభావతో కిమస్స లక్ఖణం, కాని వా రసపచ్చుపట్ఠానపదట్ఠానానీతి అకుసలస్స సభావకిచ్చాదితో పచ్చవేక్ఖణవిధిం దస్సేతి. ఆదికమ్మికవసేన చేస వితక్కో ఆగతో, కిం అప్పహీనం కిం పజహామాతి ఇదం పదద్వయం సేక్ఖవసేన. తస్మా కిం అప్పహీనన్తి కామరాగసంయోజనాదీసు అకుసలేసు కిం అకుసలం అమ్హాకం మగ్గేన అసముచ్ఛిన్నం? కిం పజహామాతి కిం అకుసలం సముగ్ఘాతేమ? అథ వా కిం పజహామాతి వీతిక్కమపరియుట్ఠానానుసయేసు కిం విభాగం అకుసలం ఇదాని మయం పజహామాతి అత్థో. కేచి పన ‘‘కిం అప్పహీన’’న్తి పఠన్తి. తేసం దిట్ఠిసంయోజనాదివసేన అనేకభేదేసు అకుసలేసు కిం కతమం అకుసలం, కేన కతమేన పకారేన, కతమేన వా మగ్గేన అమ్హాకం అప్పహీనన్తి వుత్తం హోతి. సేసం వుత్తనయమేవ.
Tattha tasmāti yasmā abyāpajjhapavivekābhiratassa me khemapavivekavitakkāyeva bahulaṃ pavattanti, tasmā. Tihāti nipātamattaṃ. Abyāpajjhārāmāviharathāti sabbasattesu mettāvihārena karuṇāvihāre na ca abhiramantā viharatha. Tena byāpādassa tadekaṭṭhakilesānañca dūrīkaraṇamāha. Tesaṃ voti ettha voti nipātamattaṃ. Pavivekārāmā viharathāti kāyādivivekañceva tadaṅgādivivekañcāti sabbaviveke āramitabbaṭṭhānaṃ katvā viharatha. Imāya mayantiādi yathā nesaṃ khemavitakkassa pavattanākāradassanaṃ, evaṃ kiṃ akusalantiādi pavivekavitakkassa pavattanākāradassanaṃ. Tattha yathā anavajjadhamme paripūretukāmena kiṃkusalagavesinā hutvā kusaladhammapariyesanā kātabbāva, sāvajjadhamme pajahitukāmenāpi akusalapariyesanā kātabbāti āha ‘‘kiṃ akusala’’ntiādi. Abhiññāpubbikā hi pariññāpahānasacchikiriyābhāvanā. Tattha kiṃ akusalanti akusalaṃ nāma kiṃ, sabhāvato kimassa lakkhaṇaṃ, kāni vā rasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānānīti akusalassa sabhāvakiccādito paccavekkhaṇavidhiṃ dasseti. Ādikammikavasena cesa vitakko āgato, kiṃ appahīnaṃ kiṃ pajahāmāti idaṃ padadvayaṃ sekkhavasena. Tasmā kiṃ appahīnanti kāmarāgasaṃyojanādīsu akusalesu kiṃ akusalaṃ amhākaṃ maggena asamucchinnaṃ? Kiṃpajahāmāti kiṃ akusalaṃ samugghātema? Atha vā kiṃ pajahāmāti vītikkamapariyuṭṭhānānusayesu kiṃ vibhāgaṃ akusalaṃ idāni mayaṃ pajahāmāti attho. Keci pana ‘‘kiṃ appahīna’’nti paṭhanti. Tesaṃ diṭṭhisaṃyojanādivasena anekabhedesu akusalesu kiṃ katamaṃ akusalaṃ, kena katamena pakārena, katamena vā maggena amhākaṃ appahīnanti vuttaṃ hoti. Sesaṃ vuttanayameva.
గాథాసు బుద్ధన్తి చతున్నం అరియసచ్చానం అవిపరీతం సయమ్భుఞాణేన బుద్ధత్తా పటివిద్ధత్తా బుద్ధం సచ్చవినిముత్తస్స ఞేయ్యస్స అభావతో. తథా హి వుత్తం –
Gāthāsu buddhanti catunnaṃ ariyasaccānaṃ aviparītaṃ sayambhuñāṇena buddhattā paṭividdhattā buddhaṃ saccavinimuttassa ñeyyassa abhāvato. Tathā hi vuttaṃ –
‘‘అభిఞ్ఞేయ్యం అభిఞ్ఞాతం, భావేతబ్బఞ్చ భావితం;
‘‘Abhiññeyyaṃ abhiññātaṃ, bhāvetabbañca bhāvitaṃ;
పహాతబ్బం పహీనం మే, తస్మా బుద్ధోస్మి బ్రాహ్మణా’’తి. (సు॰ ని॰ ౫౬౩; మ॰ ని॰ ౨.౩౯౯);
Pahātabbaṃ pahīnaṃ me, tasmā buddhosmi brāhmaṇā’’ti. (su. ni. 563; ma. ni. 2.399);
ఠపేత్వా మహాబోధిసత్తం అఞ్ఞేహి సహితుం వహితుం అసక్కుణేయ్యత్తా అసయ్హస్స సకలస్స బోధిసమ్భారస్స మహాకరుణాధికారస్స చ సహనతో వహనతో, తథా అఞ్ఞేహి సహితుం అభిభవితుం దుక్కరత్తా అసయ్హానం పఞ్చన్నం మారానం సహనతో అభిభవనతో, ఆసయానుసయచరియాధిముత్తిఆదివిభాగావబోధేన యథారహం వేనేయ్యానం దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికపరమత్థేహి అనుసాసనసఙ్ఖాతస్స అఞ్ఞేహి అసయ్హస్స బుద్ధకిచ్చస్స సహనతో వహనతో, తత్థ వా సాధుకారిభావతో అసయ్హసాహినం. సముదాచరన్తి నన్తి ఏత్థ నన్తి నిపాతమత్తం, నం తథాగతన్తి వా అత్థో.
Ṭhapetvā mahābodhisattaṃ aññehi sahituṃ vahituṃ asakkuṇeyyattā asayhassa sakalassa bodhisambhārassa mahākaruṇādhikārassa ca sahanato vahanato, tathā aññehi sahituṃ abhibhavituṃ dukkarattā asayhānaṃ pañcannaṃ mārānaṃ sahanato abhibhavanato, āsayānusayacariyādhimuttiādivibhāgāvabodhena yathārahaṃ veneyyānaṃ diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi anusāsanasaṅkhātassa aññehi asayhassa buddhakiccassa sahanato vahanato, tattha vā sādhukāribhāvato asayhasāhinaṃ. Samudācaranti nanti ettha nanti nipātamattaṃ, naṃ tathāgatanti vā attho.
సకపరసన్తానేసు తమసఙ్ఖాతం మోహన్ధకారం నుది ఖిపీతి తమోనుదో. పారం నిబ్బానం గతోతి పారగతో. అథ వా ‘‘ముత్తో మోచేయ్య’’న్తిఆదినా నయేన పవత్తితస్స మహాభినీహారస్స సకలస్స వా సంసారదుక్ఖస్స సబ్బఞ్ఞుగుణానం పారం పరియన్తం గతోతి పారగతో, తం తమోనుదం పారగతం. తతో ఏవ పత్తిపత్తం బుద్ధం, సీలాదిం దసబలఞాణాదిఞ్చ సమ్మాసమ్బుద్ధేహి పత్తబ్బం సబ్బం పత్తన్తి అత్థో. వసిమన్తి ఝానాదీసు ఆకఙ్ఖాపటిబద్ధో పరమో ఆవజ్జనాదివసిభావో, అరియిద్ధిసఙ్ఖాతో అనఞ్ఞసాధారణో చిత్తవసిభావో చ అస్స అత్థీతి వసిమా, తం వసిమం, వసినన్తి అత్థో. సబ్బేసం కామాసవాదీనం అభావేన అనాసవం. కాయవిసమాదికస్స విసమస్స వన్తత్తా వా విససఙ్ఖాతం సబ్బం కిలేసమలం తరిత్వా వా విసం సకలవట్టదుక్ఖం సయం తరిత్వా తారణతో విసన్తరో తం విసన్తరం. తణ్హక్ఖయే అరహత్తఫలే నిబ్బానే వా విముత్తం, ఉభయమ్హి గమనతో మోనసఙ్ఖాతేన ఞాణేన కాయమోనేయ్యాదీహి వా సాతిసయం సమన్నాగతత్తా మునిం. మునీతి హి అగారియముని, అనగారియముని, సేక్ఖముని, అసేక్ఖముని, పచ్చేకముని, మునిమునీతి అనేకవిధా మునయో. తత్థ గిహీ ఆగతఫలో విఞ్ఞాతసాసనో అగారియముని, తథారూపో పబ్బజితో అనగారియముని, సత్త సేక్ఖా సేక్ఖముని, ఖీణాసవో అసేక్ఖముని, పచ్చేకబుద్ధో పచ్చేకముని, సమ్మాసమ్బుద్ధో మునిమునీతి. అయమేవ ఇధాధిప్పేతో. ఆయతిం పునబ్భవాభావతో అన్తిమం, పచ్ఛిమం దేహం కాయం ధారేతీతి అన్తిమదేహధారీ, తం అన్తిమదేహధారిం. కిలేసమారాదీనం సమ్మదేవ పరిచ్చత్తత్తా మారఞ్జహం. తతో ఏవ జరాహేతుసముచ్ఛేదతో అనుపాదిసేసనిబ్బానప్పత్తివసేన పాకటజరాదిసబ్బజరాయ పారగుం. జరాసీసేన చేత్థ జాతిమరణసోకాదీనం పారగమనం వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. తం ఏవంభూతం తథాగతం దువే వితక్కా సముదాచరన్తీతి బ్రూమీతి సమ్బన్ధో.
Sakaparasantānesu tamasaṅkhātaṃ mohandhakāraṃ nudi khipīti tamonudo. Pāraṃ nibbānaṃ gatoti pāragato. Atha vā ‘‘mutto moceyya’’ntiādinā nayena pavattitassa mahābhinīhārassa sakalassa vā saṃsāradukkhassa sabbaññuguṇānaṃ pāraṃ pariyantaṃ gatoti pāragato, taṃ tamonudaṃ pāragataṃ. Tato eva pattipattaṃ buddhaṃ, sīlādiṃ dasabalañāṇādiñca sammāsambuddhehi pattabbaṃ sabbaṃ pattanti attho. Vasimanti jhānādīsu ākaṅkhāpaṭibaddho paramo āvajjanādivasibhāvo, ariyiddhisaṅkhāto anaññasādhāraṇo cittavasibhāvo ca assa atthīti vasimā, taṃ vasimaṃ, vasinanti attho. Sabbesaṃ kāmāsavādīnaṃ abhāvena anāsavaṃ. Kāyavisamādikassa visamassa vantattā vā visasaṅkhātaṃ sabbaṃ kilesamalaṃ taritvā vā visaṃ sakalavaṭṭadukkhaṃ sayaṃ taritvā tāraṇato visantaro taṃ visantaraṃ. Taṇhakkhaye arahattaphale nibbāne vā vimuttaṃ, ubhayamhi gamanato monasaṅkhātena ñāṇena kāyamoneyyādīhi vā sātisayaṃ samannāgatattā muniṃ. Munīti hi agāriyamuni, anagāriyamuni, sekkhamuni, asekkhamuni, paccekamuni, munimunīti anekavidhā munayo. Tattha gihī āgataphalo viññātasāsano agāriyamuni, tathārūpo pabbajito anagāriyamuni, satta sekkhā sekkhamuni, khīṇāsavo asekkhamuni, paccekabuddho paccekamuni, sammāsambuddho munimunīti. Ayameva idhādhippeto. Āyatiṃ punabbhavābhāvato antimaṃ, pacchimaṃ dehaṃ kāyaṃ dhāretīti antimadehadhārī, taṃ antimadehadhāriṃ. Kilesamārādīnaṃ sammadeva pariccattattā mārañjahaṃ. Tato eva jarāhetusamucchedato anupādisesanibbānappattivasena pākaṭajarādisabbajarāya pāraguṃ. Jarāsīsena cettha jātimaraṇasokādīnaṃ pāragamanaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Taṃ evaṃbhūtaṃ tathāgataṃ duve vitakkā samudācarantīti brūmīti sambandho.
ఇతి భగవా పఠమగాథాయ వితక్కద్వయం ఉద్దిసిత్వా తతో దుతియగాథాయ పవివేకవితక్కం దస్సేత్వా ఇదాని ఖేమవితక్కం దస్సేతుం ‘‘సేలే యథా’’తి తతియగాథమాహ. తత్థ సేలే యథా పబ్బతముద్ధనిట్ఠితోతి సేలే సిలామయే ఏకగ్ఘనపబ్బతముద్ధని యథా ఠితో. న హి తత్థ ఠితస్స ఉద్ధం గీవుక్ఖిపనపసారణాదికిచ్చం అత్థి. తథూపమన్తి తప్పటిభాగం సేలపబ్బతూపమం. అయం పనేత్థ సఙ్ఖేపత్థో – యథా సేలపబ్బతముద్ధని ఠితో చక్ఖుమా పురిసో సమన్తతో జనతం పస్సేయ్య, ఏవమేవ సుమేధో, సున్దరపఞ్ఞో సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన సమన్తచక్ఖు భగవా ధమ్మమయం పఞ్ఞామయం పాసాదమారుయ్హ సయం అపేతసోకో సోకావతిణ్ణం జాతిజరాభిభూతఞ్చ జనతం సత్తకాయం అవేక్ఖతి ఉపధారయతి ఉపపరిక్ఖతి. అయం పనేత్థ అధిప్పాయో – యథా హి పబ్బతపాదే సమన్తా మహన్తం ఖేత్తం కత్వా తత్థ కేదారపాళీసు కుటియో కత్వా రత్తిం అగ్గిం జాలేయ్య, చతురఙ్గసమన్నాగతఞ్చ అన్ధకారం భవేయ్య, అథస్స పబ్బతస్స మత్థకే ఠత్వా చక్ఖుమతో పురిసస్స భూమిప్పదేసం ఓలోకయతో నేవ ఖేత్తం, న కేదారపాళియో, న కుటియో, న తత్థ సయితమనుస్సా పఞ్ఞాయేయ్యుం, కుటీసు పన అగ్గిజాలమత్తమేవ పఞ్ఞాయేయ్య, ఏవం ధమ్మమయం పాసాదమారుయ్హ సత్తకాయం ఓలోకయతో తథాగతస్స యే తే అకతకల్యాణా సత్తా, తే ఏకవిహారే దక్ఖిణపస్సే నిసిన్నాపి బుద్ధఞాణస్స ఆపాథం నాగచ్ఛన్తి, రత్తిం ఖిత్తసరా వియ హోన్తి. యే పన కతకల్యాణా వేనేయ్యపుగ్గలా, తే ఏవస్స దూరేపి ఠితా ఆపాథం ఆగచ్ఛన్తి, సో అగ్గి వియ హిమవన్తపబ్బతో వియ చ వుత్తమ్పి చేతం –
Iti bhagavā paṭhamagāthāya vitakkadvayaṃ uddisitvā tato dutiyagāthāya pavivekavitakkaṃ dassetvā idāni khemavitakkaṃ dassetuṃ ‘‘sele yathā’’ti tatiyagāthamāha. Tattha sele yathā pabbatamuddhaniṭṭhitoti sele silāmaye ekagghanapabbatamuddhani yathā ṭhito. Na hi tattha ṭhitassa uddhaṃ gīvukkhipanapasāraṇādikiccaṃ atthi. Tathūpamanti tappaṭibhāgaṃ selapabbatūpamaṃ. Ayaṃ panettha saṅkhepattho – yathā selapabbatamuddhani ṭhito cakkhumā puriso samantato janataṃ passeyya, evameva sumedho, sundarapañño sabbaññutaññāṇena samantacakkhu bhagavā dhammamayaṃ paññāmayaṃ pāsādamāruyha sayaṃ apetasoko sokāvatiṇṇaṃ jātijarābhibhūtañca janataṃ sattakāyaṃ avekkhati upadhārayati upaparikkhati. Ayaṃ panettha adhippāyo – yathā hi pabbatapāde samantā mahantaṃ khettaṃ katvā tattha kedārapāḷīsu kuṭiyo katvā rattiṃ aggiṃ jāleyya, caturaṅgasamannāgatañca andhakāraṃ bhaveyya, athassa pabbatassa matthake ṭhatvā cakkhumato purisassa bhūmippadesaṃ olokayato neva khettaṃ, na kedārapāḷiyo, na kuṭiyo, na tattha sayitamanussā paññāyeyyuṃ, kuṭīsu pana aggijālamattameva paññāyeyya, evaṃ dhammamayaṃ pāsādamāruyha sattakāyaṃ olokayato tathāgatassa ye te akatakalyāṇā sattā, te ekavihāre dakkhiṇapasse nisinnāpi buddhañāṇassa āpāthaṃ nāgacchanti, rattiṃ khittasarā viya honti. Ye pana katakalyāṇā veneyyapuggalā, te evassa dūrepi ṭhitā āpāthaṃ āgacchanti, so aggi viya himavantapabbato viya ca vuttampi cetaṃ –
‘‘దూరే సన్తో పకాసేన్తి, హిమవన్తోవ పబ్బతో;
‘‘Dūre santo pakāsenti, himavantova pabbato;
అసన్తేత్థ న దిస్సన్తి, రత్తిం ఖిత్తా యథా సరా’’తి. (ధ॰ ప॰ ౩౦౪; నేత్తి॰ ౧౧);
Asantettha na dissanti, rattiṃ khittā yathā sarā’’ti. (dha. pa. 304; netti. 11);
ఏవమేతస్మిం సుత్తే గాథాసు చ భగవా అత్తానం పరం వియ కత్వా దస్సేసి.
Evametasmiṃ sutte gāthāsu ca bhagavā attānaṃ paraṃ viya katvā dassesi.
పఠమసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Paṭhamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
తిపిటక (మూల) • Tipiṭaka (Mūla) / సుత్తపిటక • Suttapiṭaka / ఖుద్దకనికాయ • Khuddakanikāya / ఇతివుత్తకపాళి • Itivuttakapāḷi / ౧. వితక్కసుత్తం • 1. Vitakkasuttaṃ