Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ឥតិវុត្តក-អដ្ឋកថា • Itivuttaka-aṭṭhakathā

    ២. ទុតិយវគ្គោ

    2. Dutiyavaggo

    ១. វិតក្កសុត្តវណ្ណនា

    1. Vitakkasuttavaṇṇanā

    ៣៨. ទុតិយវគ្គស្ស បឋមេ តថាគតំ, ភិក្ខវេតិ ឯត្ថ តថាគត-សទ្ទោ តាវ សត្តវោហារសម្មាសម្ពុទ្ធាទីសុ ទិស្សតិ។ តថា ហេស ‘‘ហោតិ តថាគតោ បរំ មរណា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.៦៥) សត្តវោហារេ។

    38. Dutiyavaggassa paṭhame tathāgataṃ, bhikkhaveti ettha tathāgata-saddo tāva sattavohārasammāsambuddhādīsu dissati. Tathā hesa ‘‘hoti tathāgato paraṃ maraṇā’’tiādīsu (dī. ni. 1.65) sattavohāre.

    ‘‘តថាគតំ ទេវមនុស្សបូជិតំ,

    ‘‘Tathāgataṃ devamanussapūjitaṃ,

    ពុទ្ធំ នមស្សាម សុវត្ថិ ហោតូ’’តិ។ (ខុ. បា. ៦.១៦) –

    Buddhaṃ namassāma suvatthi hotū’’ti. (khu. pā. 6.16) –

    អាទីសុ សម្មាសម្ពុទ្ធេ។

    Ādīsu sammāsambuddhe.

    ‘‘តថាគតំ ទេវមនុស្សបូជិតំ,

    ‘‘Tathāgataṃ devamanussapūjitaṃ,

    ធម្មំ នមស្សាម សុវត្ថិ ហោតូ’’តិ។ (ខុ. បា. ៦.១៧) –

    Dhammaṃ namassāma suvatthi hotū’’ti. (khu. pā. 6.17) –

    អាទីសុ ធម្មេ។

    Ādīsu dhamme.

    ‘‘តថាគតំ ទេវមនុស្សបូជិតំ,

    ‘‘Tathāgataṃ devamanussapūjitaṃ,

    សង្ឃំ នមស្សាម សុវត្ថិ ហោតូ’’តិ។ (ខុ. បា. ៦.១៨) –

    Saṅghaṃ namassāma suvatthi hotū’’ti. (khu. pā. 6.18) –

    អាទីសុ សង្ឃេ។ ឥធ បន សម្មាសម្ពុទ្ធេ។ តស្មា តថាគតន្តិ ឯត្ថ អដ្ឋហិ ការណេហិ ភគវា តថាគតោតិ វុច្ចតិ។ កតមេហិ អដ្ឋហិ? តថា អាគតោតិ តថាគតោ, តថា គតោតិ តថាគតោ, តថលក្ខណំ អាគតោតិ តថាគតោ, តថធម្មេ យាថាវតោ អភិសម្ពុទ្ធោតិ តថាគតោ, តថទស្សិតាយ តថាគតោ, តថវាទិតាយ តថាគតោ, តថាការិតាយ តថាគតោ, អភិភវនដ្ឋេន តថាគតោតិ។

    Ādīsu saṅghe. Idha pana sammāsambuddhe. Tasmā tathāgatanti ettha aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā tathāgatoti vuccati. Katamehi aṭṭhahi? Tathā āgatoti tathāgato, tathā gatoti tathāgato, tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato, tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato, tathadassitāya tathāgato, tathavāditāya tathāgato, tathākāritāya tathāgato, abhibhavanaṭṭhena tathāgatoti.

    កថំ ភគវា តថា អាគតោតិ តថាគតោ? យថា យេន អភិនីហារេន ទានបារមិំ បូរេត្វា សីលនេក្ខម្មបញ្ញាវីរិយខន្តិសច្ចអធិដ្ឋានមេត្តាឧបេក្ខាបារមិំ បូរេត្វា ឥមា ទស បារមិយោ, ទស ឧបបារមិយោ, ទស បរមត្ថបារមិយោតិ សមតិំស បារមិយោ បូរេត្វា អង្គបរិច្ចាគំ, អត្តបរិច្ចាគំ, ធនបរិច្ចាគំ, ទារបរិច្ចាគំ, រជ្ជបរិច្ចាគន្តិ ឥមានិ បញ្ច មហាបរិច្ចាគានិ បរិច្ចជិត្វា យថា វិបស្សិអាទយោ សម្មាសម្ពុទ្ធា អាគតា , តថា អម្ហាកំ ភគវាបិ អាគតោតិ តថាគតោ។ យថាហ –

    Kathaṃ bhagavā tathā āgatoti tathāgato? Yathā yena abhinīhārena dānapāramiṃ pūretvā sīlanekkhammapaññāvīriyakhantisaccaadhiṭṭhānamettāupekkhāpāramiṃ pūretvā imā dasa pāramiyo, dasa upapāramiyo, dasa paramatthapāramiyoti samatiṃsa pāramiyo pūretvā aṅgapariccāgaṃ, attapariccāgaṃ, dhanapariccāgaṃ, dārapariccāgaṃ, rajjapariccāganti imāni pañca mahāpariccāgāni pariccajitvā yathā vipassiādayo sammāsambuddhā āgatā , tathā amhākaṃ bhagavāpi āgatoti tathāgato. Yathāha –

    ‘‘យថេវ លោកម្ហិ វិបស្សិអាទយោ,

    ‘‘Yatheva lokamhi vipassiādayo,

    សព្ពញ្ញុភាវំ មុនយោ ឥធាគតា;

    Sabbaññubhāvaṃ munayo idhāgatā;

    តថា អយំ សក្យមុនីបិ អាគតោ,

    Tathā ayaṃ sakyamunīpi āgato,

    តថាគតោ វុច្ចតិ តេន ចក្ខុមា’’តិ។ –

    Tathāgato vuccati tena cakkhumā’’ti. –

    ឯវំ តថា អាគតោតិ តថាគតោ។

    Evaṃ tathā āgatoti tathāgato.

    កថំ តថា គតោតិ តថាគតោ? យថា សម្បតិជាតាវ វិបស្សិអាទយោ សមេហិ បាទេហិ បថវិយំ បតិដ្ឋាយ ឧត្តរាភិមុខា សត្តបទវីតិហារេន គតា, តថា អម្ហាកំ ភគវាបិ គតោតិ តថាគតោ។ យថាហុ –

    Kathaṃ tathā gatoti tathāgato? Yathā sampatijātāva vipassiādayo samehi pādehi pathaviyaṃ patiṭṭhāya uttarābhimukhā sattapadavītihārena gatā, tathā amhākaṃ bhagavāpi gatoti tathāgato. Yathāhu –

    ‘‘មុហុត្តជាតោវ គវំបតី យថា,

    ‘‘Muhuttajātova gavaṃpatī yathā,

    សមេហិ បាទេហិ ផុសី វសុន្ធរំ;

    Samehi pādehi phusī vasundharaṃ;

    សោ វិក្កមី សត្ត បទានិ គោតមោ,

    So vikkamī satta padāni gotamo,

    សេតញ្ច ឆត្តំ អនុធារយុំ មរូ។

    Setañca chattaṃ anudhārayuṃ marū.

    ‘‘គន្ត្វាន សោ សត្ត បទានិ គោតមោ,

    ‘‘Gantvāna so satta padāni gotamo,

    ទិសា វិលោកេសិ សមា សមន្តតោ;

    Disā vilokesi samā samantato;

    អដ្ឋង្គុបេតំ គិរមព្ភុទីរយិ,

    Aṭṭhaṅgupetaṃ giramabbhudīrayi,

    សីហោ យថា បព្ពតមុទ្ធនិដ្ឋិតោ’’តិ។ –

    Sīho yathā pabbatamuddhaniṭṭhito’’ti. –

    ឯវំ តថា គតោតិ តថាគតោ។

    Evaṃ tathā gatoti tathāgato.

    កថំ តថលក្ខណំ អាគតោតិ តថាគតោ? សព្ពេសំ រូបារូបធម្មានំ សលក្ខណំ, សាមញ្ញលក្ខណំ, តថំ, អវិតថំ, ញាណគតិយា អាគតោ, អវិរជ្ឈិត្វា បត្តោ, អនុពុទ្ធោតិ តថាគតោ។ យថាហ –

    Kathaṃ tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato? Sabbesaṃ rūpārūpadhammānaṃ salakkhaṇaṃ, sāmaññalakkhaṇaṃ, tathaṃ, avitathaṃ, ñāṇagatiyā āgato, avirajjhitvā patto, anubuddhoti tathāgato. Yathāha –

    ‘‘សព្ពេសំ បន ធម្មានំ, សកសាមញ្ញលក្ខណំ;

    ‘‘Sabbesaṃ pana dhammānaṃ, sakasāmaññalakkhaṇaṃ;

    តថមេវាគតោ យស្មា, តស្មា នាថោ តថាគតោ’’តិ។ –

    Tathamevāgato yasmā, tasmā nātho tathāgato’’ti. –

    ឯវំ តថលក្ខណំ អាគតោតិ តថាគតោ។

    Evaṃ tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato.

    កថំ តថធម្មេ យាថាវតោ អភិសម្ពុទ្ធោតិ តថាគតោ? តថធម្មា នាម ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ។ យថាហ ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ។ កតមានិ ចត្តារិ? ឥទំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចន្តិ , ភិក្ខវេ, តថមេតំ អវិតថមេតំ អនញ្ញថមេត’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.១០៩០) វិត្ថារោ។ តានិ ច ភគវា អភិសម្ពុទ្ធោ, តស្មាបិ តថានំ អភិសម្ពុទ្ធត្តា តថាគតោ។ អភិសម្ពុទ្ធត្ថោ ហិ ឯត្ថ គត-សទ្ទោ។ ឯវំ តថធម្មេ យាថាវតោ អភិសម្ពុទ្ធោតិ តថាគតោ។

    Kathaṃ tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato? Tathadhammā nāma cattāri ariyasaccāni. Yathāha ‘‘cattārimāni, bhikkhave, tathāni avitathāni anaññathāni. Katamāni cattāri? Idaṃ dukkhaṃ ariyasaccanti , bhikkhave, tathametaṃ avitathametaṃ anaññathameta’’nti (saṃ. ni. 5.1090) vitthāro. Tāni ca bhagavā abhisambuddho, tasmāpi tathānaṃ abhisambuddhattā tathāgato. Abhisambuddhattho hi ettha gata-saddo. Evaṃ tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato.

    កថំ តថទស្សិតាយ តថាគតោ? យំ សទេវកេ លោកេ…បេ.… សទេវមនុស្សាយ បជាយ អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ អបរិមាណានំ សត្តានំ ចក្ខុទ្វារេ អាបាថមាគច្ឆន្តំ រូបារម្មណំ នាម អត្ថិ, តំ ភគវា សព្ពាការតោ ជានាតិ បស្សតិ។ ឯវំ ជានតា បស្សតា ចានេន តំ ឥដ្ឋាទិវសេន វា ទិដ្ឋសុតមុតវិញ្ញាតេសុ លព្ភមានបទវសេន វា ‘‘កតមំ តំ រូបំ រូបាយតនំ, យំ រូបំ ចតុន្នំ មហាភូតានំ ឧបាទាយ វណ្ណនិភា សនិទស្សនំ សប្បដិឃំ នីលំ បីតក’’ន្តិអាទិនា (ធ. ស. ៦១៦) នយេន អនេកេហិ នាមេហិ តេរសហិ វារេហិ ទ្វេបញ្ញាសាយ នយេហិ វិភជ្ជមានំ តថមេវ ហោតិ, វិតថំ នត្ថិ។ ឯស នយោ សោតទ្វារាទីសុ អាបាថមាគច្ឆន្តេសុ សទ្ទាទីសុ។ វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

    Kathaṃ tathadassitāya tathāgato? Yaṃ sadevake loke…pe… sadevamanussāya pajāya aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ cakkhudvāre āpāthamāgacchantaṃ rūpārammaṇaṃ nāma atthi, taṃ bhagavā sabbākārato jānāti passati. Evaṃ jānatā passatā cānena taṃ iṭṭhādivasena vā diṭṭhasutamutaviññātesu labbhamānapadavasena vā ‘‘katamaṃ taṃ rūpaṃ rūpāyatanaṃ, yaṃ rūpaṃ catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya vaṇṇanibhā sanidassanaṃ sappaṭighaṃ nīlaṃ pītaka’’ntiādinā (dha. sa. 616) nayena anekehi nāmehi terasahi vārehi dvepaññāsāya nayehi vibhajjamānaṃ tathameva hoti, vitathaṃ natthi. Esa nayo sotadvārādīsu āpāthamāgacchantesu saddādīsu. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘យំ, ភិក្ខវេ, សទេវកស្ស លោកស្ស…បេ.… សទេវមនុស្សាយ ទិដ្ឋំ សុតំ មុតំ វិញ្ញាតំ បត្តំ បរិយេសិតំ អនុវិចរិតំ មនសា, តមហំ ជានាមិ…បេ.… តមហំ អព្ភញ្ញាសិំ, តំ តថាគតស្ស វិទិតំ, តំ តថាគតោ ន ឧបដ្ឋាសី’’តិ (អ. និ. ៤.២៤)។

    ‘‘Yaṃ, bhikkhave, sadevakassa lokassa…pe… sadevamanussāya diṭṭhaṃ sutaṃ mutaṃ viññātaṃ pattaṃ pariyesitaṃ anuvicaritaṃ manasā, tamahaṃ jānāmi…pe… tamahaṃ abbhaññāsiṃ, taṃ tathāgatassa viditaṃ, taṃ tathāgato na upaṭṭhāsī’’ti (a. ni. 4.24).

    ឯវំ តថទស្សិតាយ តថាគតោ។ ឯត្ថ តថទស្សិអត្ថេ តថាគតោតិ បទស្ស សម្ភវោ វេទិតព្ពោ។

    Evaṃ tathadassitāya tathāgato. Ettha tathadassiatthe tathāgatoti padassa sambhavo veditabbo.

    កថំ តថវាទិតាយ តថាគតោ? យំ រត្តិំ ភគវា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោ, យញ្ច រត្តិំ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ, ឯត្ថន្តរេ បញ្ចចត្តាលីសវស្សបរិមាណកាលេ យំ ភគវតា ភាសិតំ សុត្តគេយ្យាទិ, សព្ពំ តំ បរិសុទ្ធំ បរិបុណ្ណំ រាគមទាទិនិម្មទនំ ឯកសទិសំ តថំ អវិតថំ។ តេនាហ –

    Kathaṃ tathavāditāya tathāgato? Yaṃ rattiṃ bhagavā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddho, yañca rattiṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyi, etthantare pañcacattālīsavassaparimāṇakāle yaṃ bhagavatā bhāsitaṃ suttageyyādi, sabbaṃ taṃ parisuddhaṃ paripuṇṇaṃ rāgamadādinimmadanaṃ ekasadisaṃ tathaṃ avitathaṃ. Tenāha –

    ‘‘យញ្ច, ចុន្ទ, រត្តិំ តថាគតោ អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុជ្ឈតិ, យញ្ច រត្តិំ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយតិ, យំ ឯតស្មិំ អន្តរេ ភាសតិ លបតិ និទ្ទិសតិ, សព្ពំ តំ តថេវ ហោតិ, នោ អញ្ញថា។ តស្មា ‘តថាគតោ’តិ វុច្ចតី’’តិ (ទី. និ. ៣.១៨៨; អ. និ. ៤.២៣)។

    ‘‘Yañca, cunda, rattiṃ tathāgato anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhati, yañca rattiṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyati, yaṃ etasmiṃ antare bhāsati lapati niddisati, sabbaṃ taṃ tatheva hoti, no aññathā. Tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (dī. ni. 3.188; a. ni. 4.23).

    គទអត្ថោ ហិ ឯត្ថ គតសទ្ទោ។ ឯវំ តថវាទិតាយ តថាគតោ។ អបិច អាគទនំ អាគទោ, វចនន្តិ អត្ថោ។ តថោ អវិបរីតោ អាគទោ អស្សាតិ ទការស្ស តការំ កត្វា តថាគតោតិ, ឯវម្បេត្ថ បទសិទ្ធិ វេទិតព្ពា។

    Gadaattho hi ettha gatasaddo. Evaṃ tathavāditāya tathāgato. Apica āgadanaṃ āgado, vacananti attho. Tatho aviparīto āgado assāti dakārassa takāraṃ katvā tathāgatoti, evampettha padasiddhi veditabbā.

    កថំ តថាការិតាយ តថាគតោ? ភគវតោ ហិ វាចាយ កាយោ អនុលោមេតិ, កាយស្សបិ វាចា។ តស្មា យថាវាទី តថាការី, យថាការី តថាវាទី ច ហោតិ។ ឯវំភូតស្ស ចស្ស យថា វាចា, កាយោបិ តថា គតោ បវត្តោ។ យថា ច កាយោ, វាចាបិ តថា គតាតិ តថាគតោ។ តេនាហ ‘‘យថាវាទី, ភិក្ខវេ, តថាគតោ តថាការី, យថាការី តថាវាទី។ ឥតិ យថាវាទី តថាការី, យថាការី តថាវាទី។ តស្មា ‘តថាគតោ’តិ វុច្ចតី’’តិ។ ឯវំ តថាការិតាយ តថាគតោ។

    Kathaṃ tathākāritāya tathāgato? Bhagavato hi vācāya kāyo anulometi, kāyassapi vācā. Tasmā yathāvādī tathākārī, yathākārī tathāvādī ca hoti. Evaṃbhūtassa cassa yathā vācā, kāyopi tathā gato pavatto. Yathā ca kāyo, vācāpi tathā gatāti tathāgato. Tenāha ‘‘yathāvādī, bhikkhave, tathāgato tathākārī, yathākārī tathāvādī. Iti yathāvādī tathākārī, yathākārī tathāvādī. Tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti. Evaṃ tathākāritāya tathāgato.

    កថំ អភិភវនដ្ឋេន តថាគតោ? យស្មា ភគវា ឧបរិ ភវគ្គំ ហេដ្ឋា អវីចិំ បរិយន្តំ ករិត្វា តិរិយំ អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ សព្ពសត្តេ អភិភវតិ សីលេនបិ សមាធិនាបិ បញ្ញាយបិ វិមុត្តិយាបិ វិមុត្តិញាណទស្សនេនបិ, ន តស្ស តុលា វា បមាណំ វា អត្ថិ, អថ ខោ អតុលោ អប្បមេយ្យោ អនុត្តរោ ទេវានំ អតិទេវោ សក្កានំ អតិសក្កោ ព្រហ្មានំ អតិព្រហ្មា សព្ពសត្តុត្តមោ, តស្មា តថាគតោ។ តេនាហ –

    Kathaṃ abhibhavanaṭṭhena tathāgato? Yasmā bhagavā upari bhavaggaṃ heṭṭhā avīciṃ pariyantaṃ karitvā tiriyaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsu sabbasatte abhibhavati sīlenapi samādhināpi paññāyapi vimuttiyāpi vimuttiñāṇadassanenapi, na tassa tulā vā pamāṇaṃ vā atthi, atha kho atulo appameyyo anuttaro devānaṃ atidevo sakkānaṃ atisakko brahmānaṃ atibrahmā sabbasattuttamo, tasmā tathāgato. Tenāha –

    ‘‘សទេវកេ, ភិក្ខវេ, លោកេ…បេ.… មនុស្សាយ តថាគតោ អភិភូ អនភិភូតោ អញ្ញទត្ថុ ទសោ វសវត្តី, តស្មា ‘តថាគតោ’តិ វុច្ចតី’’តិ (ទី. និ. ៣.១៨៨; អ. និ. ៤.២៣)។

    ‘‘Sadevake, bhikkhave, loke…pe… manussāya tathāgato abhibhū anabhibhūto aññadatthu daso vasavattī, tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (dī. ni. 3.188; a. ni. 4.23).

    តត្រាយំ បទសិទ្ធិ – អគទោ វិយ អគទោ, ទេសនាវិលាសោ ចេវ បុញ្ញុស្សយោ ច។ តេន ហេស មហានុភាវោ ភិសក្កោ វិយ ទិព្ពាគទេន សប្បេ, សព្ពបរប្បវាទិនោ សទេវកញ្ច លោកំ អភិភវតិ។ ឥតិ សព្ពលោកាភិភវនេ តថោ អវិបរីតោ យថាវុត្តោ អគទោ ឯតស្សាតិ ទការស្ស តការំ កត្វា តថាគតោតិ វេទិតព្ពោ។ ឯវំ អភិភវនដ្ឋេន តថាគតោ។

    Tatrāyaṃ padasiddhi – agado viya agado, desanāvilāso ceva puññussayo ca. Tena hesa mahānubhāvo bhisakko viya dibbāgadena sappe, sabbaparappavādino sadevakañca lokaṃ abhibhavati. Iti sabbalokābhibhavane tatho aviparīto yathāvutto agado etassāti dakārassa takāraṃ katvā tathāgatoti veditabbo. Evaṃ abhibhavanaṭṭhena tathāgato.

    អបិច តថាយ គតោតិ តថាគតោ, តថំ គតោតិ តថាគតោ។ តត្ថ សកលលោកំ តីរណបរិញ្ញាយ តថាយ គតោ អវគតោតិ តថាគតោ, លោកសមុទយំ បហានបរិញ្ញាយ តថាយ គតោ អតីតោតិ តថាគតោ, លោកនិរោធំ សច្ឆិកិរិយាយ តថាយ គតោ អធិគតោតិ តថាគតោ។ លោកនិរោធគាមិនិំ បដិបទំ តថំ គតោ បដិបន្នោតិ តថាគតោ។ វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

    Apica tathāya gatoti tathāgato, tathaṃ gatoti tathāgato. Tattha sakalalokaṃ tīraṇapariññāya tathāya gato avagatoti tathāgato, lokasamudayaṃ pahānapariññāya tathāya gato atītoti tathāgato, lokanirodhaṃ sacchikiriyāya tathāya gato adhigatoti tathāgato. Lokanirodhagāminiṃ paṭipadaṃ tathaṃ gato paṭipannoti tathāgato. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘លោកោ, ភិក្ខវេ, តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធោ។ លោកស្មា តថាគតោ វិសំយុត្តោ។ លោកសមុទយោ, ភិក្ខវេ, តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធោ, លោកសមុទយោ តថាគតស្ស បហីនោ។ លោកនិរោធោ, ភិក្ខវេ, តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធោ, លោកនិរោធោ តថាគតស្ស សច្ឆិកតោ។ លោកនិរោធគាមិនី បដិបទា, ភិក្ខវេ, តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធា, លោកនិរោធគាមិនី បដិបទា តថាគតស្ស ភាវិតា។ យំ, ភិក្ខវេ, សទេវកស្ស…បេ.… សព្ពំ តំ តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធំ។ តស្មា ‘តថាគតោ’តិ វុច្ចតី’’តិ (អ. និ. ៤.២៣)។

    ‘‘Loko, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddho. Lokasmā tathāgato visaṃyutto. Lokasamudayo, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddho, lokasamudayo tathāgatassa pahīno. Lokanirodho, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddho, lokanirodho tathāgatassa sacchikato. Lokanirodhagāminī paṭipadā, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddhā, lokanirodhagāminī paṭipadā tathāgatassa bhāvitā. Yaṃ, bhikkhave, sadevakassa…pe… sabbaṃ taṃ tathāgatena abhisambuddhaṃ. Tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (a. ni. 4.23).

    អបរេហិបិ អដ្ឋហិ ការណេហិ ភគវា តថាគតោ។ តថាយ អាគតោតិ តថាគតោ, តថាយ គតោតិ តថាគតោ, តថានិ អាគតោតិ តថាគតោ, តថា គតោតិ តថាគតោ, តថាវិធោតិ តថាគតោ, តថាបវត្តិកោតិ តថាគតោ, តថេហិ អាគតោតិ តថាគតោ, តថា គតភាវេន តថាគតោតិ។

    Aparehipi aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā tathāgato. Tathāya āgatoti tathāgato, tathāya gatoti tathāgato, tathāni āgatoti tathāgato, tathā gatoti tathāgato, tathāvidhoti tathāgato, tathāpavattikoti tathāgato, tathehi āgatoti tathāgato, tathā gatabhāvena tathāgatoti.

    កថំ តថាយ អាគតោតិ តថាគតោ? យា សា ភគវតា សុមេធភូតេន ទីបង្ករទសពលស្ស បាទមូលេ –

    Kathaṃ tathāya āgatoti tathāgato? Yā sā bhagavatā sumedhabhūtena dīpaṅkaradasabalassa pādamūle –

    ‘‘មនុស្សត្តំ លិង្គសម្បត្តិ, ហេតុ សត្ថារទស្សនំ;

    ‘‘Manussattaṃ liṅgasampatti, hetu satthāradassanaṃ;

    បព្ពជ្ជា គុណសម្បត្តិ, អធិការោ ច ឆន្ទតា;

    Pabbajjā guṇasampatti, adhikāro ca chandatā;

    អដ្ឋធម្មសមោធានា, អភិនីហារោ សមិជ្ឈតី’’តិ។ (ពុ. វំ. ២.៥៩) –

    Aṭṭhadhammasamodhānā, abhinīhāro samijjhatī’’ti. (bu. vaṃ. 2.59) –

    ឯវំ វុត្តំ អដ្ឋង្គសមន្នាគតំ អភិនីហារំ សម្បាទេន្តេន ‘‘អហំ សទេវកំ លោកំ តិណ្ណោ តារេស្សាមិ, មុត្តោ មោចេស្សាមិ, ទន្តោ ទមេស្សាមិ, អស្សត្ថោ អស្សាសេស្សាមិ, បរិនិព្ពុតោ បរិនិព្ពាបេស្សាមិ , សុទ្ធោ សោធេស្សាមិ , ពុទ្ធោ ពោធេស្សាមី’’តិ មហាបដិញ្ញា បវត្តិតា។ វុត្តំ ហេតំ –

    Evaṃ vuttaṃ aṭṭhaṅgasamannāgataṃ abhinīhāraṃ sampādentena ‘‘ahaṃ sadevakaṃ lokaṃ tiṇṇo tāressāmi, mutto mocessāmi, danto damessāmi, assattho assāsessāmi, parinibbuto parinibbāpessāmi , suddho sodhessāmi , buddho bodhessāmī’’ti mahāpaṭiññā pavattitā. Vuttaṃ hetaṃ –

    ‘‘កិំ មេ ឯកេន តិណ្ណេន, បុរិសេន ថាមទស្សិនា;

    ‘‘Kiṃ me ekena tiṇṇena, purisena thāmadassinā;

    សព្ពញ្ញុតំ បាបុណិត្វា, សន្តារេស្សំ សទេវកំ។

    Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, santāressaṃ sadevakaṃ.

    ‘‘ឥមិនា មេ អធិការេន, កតេន បុរិសុត្តមេ;

    ‘‘Iminā me adhikārena, katena purisuttame;

    សព្ពញ្ញុតំ បាបុណិត្វា, តារេមិ ជនតំ ពហុំ។

    Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, tāremi janataṃ bahuṃ.

    ‘‘សំសារសោតំ ឆិន្ទិត្វា, វិទ្ធំសេត្វា តយោ ភវេ;

    ‘‘Saṃsārasotaṃ chinditvā, viddhaṃsetvā tayo bhave;

    ធម្មនាវំ សមារុយ្ហ, សន្តារេស្សំ សទេវកំ។

    Dhammanāvaṃ samāruyha, santāressaṃ sadevakaṃ.

    ‘‘កិំ មេ អញ្ញាតវេសេន, ធម្មំ សច្ឆិកតេនិធ;

    ‘‘Kiṃ me aññātavesena, dhammaṃ sacchikatenidha;

    សព្ពញ្ញុតំ បាបុណិត្វា, ពុទ្ធោ ហេស្សំ សទេវកេ’’តិ។ (ពុ. វំ. ៥៥-៥៨);

    Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, buddho hessaṃ sadevake’’ti. (bu. vaṃ. 55-58);

    តំ បនេតំ មហាបដិញ្ញំ សកលស្សបិ ពុទ្ធករធម្មសមុទាយស្ស បវិចយបច្ចវេក្ខណសមាទានានំ ការណភូតំ អវិសំវាទេន្តោ លោកនាថោ យស្មា មហាកប្បានំ សតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ សក្កច្ចំ និរន្តរំ និរវសេសតោ ទានបារមិអាទយោ សមតិំសបារមិយោ បូរេត្វា, អង្គបរិច្ចាគាទយោ បញ្ច មហាបរិច្ចាគេ បរិច្ចជិត្វា, សច្ចាធិដ្ឋានាទីនិ ចត្តារិ អធិដ្ឋានានិ បរិព្រូហេត្វា, បុញ្ញញាណសម្ភារេ សម្ភរិត្វា បុព្ពយោគបុព្ពចរិយធម្មក្ខានញាតត្ថចរិយាទយោ ឧក្កំសាបេត្វា, ពុទ្ធិចរិយំ បរមកោដិំ បាបេត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុជ្ឈិ; តស្មា តស្សេវ សា មហាបដិញ្ញា តថា អវិតថា អនញ្ញថា, ន តស្ស វាលគ្គមត្តម្បិ វិតថំ អត្ថិ។ តថា ហិ ទីបង្ករោ ទសពលោ កោណ្ឌញ្ញោ, មង្គលោ…បេ.… កស្សបោ ភគវាតិ ឥមេ ចតុវីសតិ សម្មាសម្ពុទ្ធា បដិបាដិយា ឧប្បន្នា ‘‘ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ នំ ព្យាករិំសុ។ ឯវំ ចតុវីសតិយា ពុទ្ធានំ សន្តិកេ លទ្ធព្យាករណោ យេ តេ កតាភិនីហារេហិ ពោធិសត្តេហិ លទ្ធព្ពា អានិសំសា, តេ លភិត្វាវ អាគតោតិ តាយ យថាវុត្តាយ មហាបដិញ្ញាយ តថាយ អភិសម្ពុទ្ធភាវំ អាគតោ អធិគតោតិ តថាគតោ។ ឯវំ តថាយ អាគតោតិ តថាគតោ។

    Taṃ panetaṃ mahāpaṭiññaṃ sakalassapi buddhakaradhammasamudāyassa pavicayapaccavekkhaṇasamādānānaṃ kāraṇabhūtaṃ avisaṃvādento lokanātho yasmā mahākappānaṃ satasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni sakkaccaṃ nirantaraṃ niravasesato dānapāramiādayo samatiṃsapāramiyo pūretvā, aṅgapariccāgādayo pañca mahāpariccāge pariccajitvā, saccādhiṭṭhānādīni cattāri adhiṭṭhānāni paribrūhetvā, puññañāṇasambhāre sambharitvā pubbayogapubbacariyadhammakkhānañātatthacariyādayo ukkaṃsāpetvā, buddhicariyaṃ paramakoṭiṃ pāpetvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhi; tasmā tasseva sā mahāpaṭiññā tathā avitathā anaññathā, na tassa vālaggamattampi vitathaṃ atthi. Tathā hi dīpaṅkaro dasabalo koṇḍañño, maṅgalo…pe… kassapo bhagavāti ime catuvīsati sammāsambuddhā paṭipāṭiyā uppannā ‘‘buddho bhavissatī’’ti naṃ byākariṃsu. Evaṃ catuvīsatiyā buddhānaṃ santike laddhabyākaraṇo ye te katābhinīhārehi bodhisattehi laddhabbā ānisaṃsā, te labhitvāva āgatoti tāya yathāvuttāya mahāpaṭiññāya tathāya abhisambuddhabhāvaṃ āgato adhigatoti tathāgato. Evaṃ tathāya āgatoti tathāgato.

    កថំ តថាយ គតោតិ តថាគតោ? យាយំ មហាករុណា លោកនាថស្ស, យាយ មហាទុក្ខសម្ពាធប្បដិបន្នំ សត្តនិកាយំ ទិស្វា ‘‘តស្ស នត្ថញ្ញោ កោចិ បដិសរណំ, អហមេវ នំ ឥតោ សំសារទុក្ខតោ មុត្តោ មោចេស្សាមី’’តិ សមុស្សាហិតមានសោ មហាភិនីហារំ អកាសិ។ កត្វា ច យថាបណិធានំ សកលលោកហិតសម្បាទនាយ ឧស្សុក្កមាបន្នោ អត្តនោ កាយជីវិតនិរបេក្ខោ បរេសំ សោតបថគមនមត្តេនបិ ចិត្តុត្រាសសមុប្បាទិកា អតិទុក្ករា ទុក្ករចរិយា សមាចរន្តោ យថា មហាពោធិសត្តានំ បដិបត្តិ ហានភាគិយា សំកិលេសភាគិយា ឋិតិភាគិយា វា ន ហោតិ, អថ ខោ ឧត្តរិ វិសេសភាគិយាវ ហោតិ, តថា បដិបជ្ជមានោ អនុបុព្ពេន និរវសេសេ ពោធិសម្ភារេ សមានេត្វា អភិសម្ពោធិំ បាបុណិ។ តតោ បរញ្ច តាយេវ មហាករុណាយ សញ្ចោទិតមានសោ បវិវេករតិំ បរមញ្ច សន្តំ វិមោក្ខសុខំ បហាយ ពាលជនពហុលេ លោកេ តេហិ សមុប្បាទិតំ សម្មានាវមានវិប្បការំ អគណេត្វា វេនេយ្យជនវិនយនេន និរវសេសំ ពុទ្ធកិច្ចំ និដ្ឋបេសិ។ តត្រ យោ ភគវតោ សត្តេសុ មហាករុណាយ សមោក្កមនាការោ, សោ បរតោ អាវិ ភវិស្សតិ។ យថា ពុទ្ធភូតស្ស លោកនាថស្ស សត្តេសុ មហាករុណា, ឯវំ ពោធិសត្តភូតស្សបិ មហាភិនីហារកាលាទីសូតិ សព្ពត្ថ សព្ពទា ច ឯកសទិសតាយ តថាវ សា អវិតថា អនញ្ញថា។ តស្មា តីសុបិ អវត្ថាសុ សព្ពសត្តេសុ សមានរសាយ តថាយ មហាករុណាយ សកលលោកហិតាយ គតោ បដិបន្នោតិ តថាគតោ។ ឯវំ តថាយ គតោតិ តថាគតោ។

    Kathaṃ tathāya gatoti tathāgato? Yāyaṃ mahākaruṇā lokanāthassa, yāya mahādukkhasambādhappaṭipannaṃ sattanikāyaṃ disvā ‘‘tassa natthañño koci paṭisaraṇaṃ, ahameva naṃ ito saṃsāradukkhato mutto mocessāmī’’ti samussāhitamānaso mahābhinīhāraṃ akāsi. Katvā ca yathāpaṇidhānaṃ sakalalokahitasampādanāya ussukkamāpanno attano kāyajīvitanirapekkho paresaṃ sotapathagamanamattenapi cittutrāsasamuppādikā atidukkarā dukkaracariyā samācaranto yathā mahābodhisattānaṃ paṭipatti hānabhāgiyā saṃkilesabhāgiyā ṭhitibhāgiyā vā na hoti, atha kho uttari visesabhāgiyāva hoti, tathā paṭipajjamāno anupubbena niravasese bodhisambhāre samānetvā abhisambodhiṃ pāpuṇi. Tato parañca tāyeva mahākaruṇāya sañcoditamānaso pavivekaratiṃ paramañca santaṃ vimokkhasukhaṃ pahāya bālajanabahule loke tehi samuppāditaṃ sammānāvamānavippakāraṃ agaṇetvā veneyyajanavinayanena niravasesaṃ buddhakiccaṃ niṭṭhapesi. Tatra yo bhagavato sattesu mahākaruṇāya samokkamanākāro, so parato āvi bhavissati. Yathā buddhabhūtassa lokanāthassa sattesu mahākaruṇā, evaṃ bodhisattabhūtassapi mahābhinīhārakālādīsūti sabbattha sabbadā ca ekasadisatāya tathāva sā avitathā anaññathā. Tasmā tīsupi avatthāsu sabbasattesu samānarasāya tathāya mahākaruṇāya sakalalokahitāya gato paṭipannoti tathāgato. Evaṃ tathāya gatoti tathāgato.

    កថំ តថានិ អាគតោតិ តថាគតោ? តថានិ នាម ចត្តារិ អរិយមគ្គញាណានិ។ តានិ ហិ ‘‘ឥទំ ទុក្ខំ, អយំ ទុក្ខសមុទយោ, អយំ ទុក្ខនិរោធោ, អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា’’តិ ឯវំ សព្ពញេយ្យសង្គាហកានំ បវត្តិនិវត្តិតទុភយហេតុភូតានំ ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ, ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋោ សង្ខតដ្ឋោ សន្តាបដ្ឋោ វិបរិណាមដ្ឋោ, សមុទយស្ស អាយូហនដ្ឋោ និទានដ្ឋោ សំយោគដ្ឋោ បលិពោធដ្ឋោ, និរោធស្ស និស្សរណដ្ឋោ វិវេកដ្ឋោ អសង្ខតដ្ឋោ អមតដ្ឋោ, មគ្គស្ស និយ្យានដ្ឋោ ហេត្វដ្ឋោ ទស្សនដ្ឋោ អធិបតេយ្យដ្ឋោតិអាទីនំ តព្ពិភាគានញ្ច យថាភូតសភាវាវពោធវិពន្ធកស្ស សំកិលេសបក្ខស្ស សមុច្ឆិន្ទនេន បដិលទ្ធាយ តត្ថ អសម្មោហាភិសមយសង្ខាតាយ អវិបរីតាការប្បវត្តិយា ធម្មានំ សភាវសរសលក្ខណស្ស អវិសំវាទនតោ តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ, តានិ ភគវា អនញ្ញនេយ្យោ សយមេវ អាគតោ អធិគតោ, តស្មា តថានិ អាគតោតិ តថាគតោ។

    Kathaṃ tathāni āgatoti tathāgato? Tathāni nāma cattāri ariyamaggañāṇāni. Tāni hi ‘‘idaṃ dukkhaṃ, ayaṃ dukkhasamudayo, ayaṃ dukkhanirodho, ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā’’ti evaṃ sabbañeyyasaṅgāhakānaṃ pavattinivattitadubhayahetubhūtānaṃ catunnaṃ ariyasaccānaṃ, dukkhassa pīḷanaṭṭho saṅkhataṭṭho santāpaṭṭho vipariṇāmaṭṭho, samudayassa āyūhanaṭṭho nidānaṭṭho saṃyogaṭṭho palibodhaṭṭho, nirodhassa nissaraṇaṭṭho vivekaṭṭho asaṅkhataṭṭho amataṭṭho, maggassa niyyānaṭṭho hetvaṭṭho dassanaṭṭho adhipateyyaṭṭhotiādīnaṃ tabbibhāgānañca yathābhūtasabhāvāvabodhavibandhakassa saṃkilesapakkhassa samucchindanena paṭiladdhāya tattha asammohābhisamayasaṅkhātāya aviparītākārappavattiyā dhammānaṃ sabhāvasarasalakkhaṇassa avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni, tāni bhagavā anaññaneyyo sayameva āgato adhigato, tasmā tathāni āgatoti tathāgato.

    យថា ច មគ្គញាណានិ, ឯវំ ភគវតោ តីសុ កាលេសុ អប្បដិហតញាណានិ ចតុបដិសម្ភិទាញាណានិ ចតុវេសារជ្ជញាណានិ បញ្ចគតិបរិច្ឆេទញាណានិ ឆអសាធារណញាណានិ សត្តពោជ្ឈង្គវិភាវនញាណានិ អដ្ឋមគ្គង្គវិភាវនញាណានិ នវានុបុព្ពវិហារសមាបត្តិញាណានិ ទសពលញាណានិ ច វិភាវេតព្ពានិ។

    Yathā ca maggañāṇāni, evaṃ bhagavato tīsu kālesu appaṭihatañāṇāni catupaṭisambhidāñāṇāni catuvesārajjañāṇāni pañcagatiparicchedañāṇāni chaasādhāraṇañāṇāni sattabojjhaṅgavibhāvanañāṇāni aṭṭhamaggaṅgavibhāvanañāṇāni navānupubbavihārasamāpattiñāṇāni dasabalañāṇāni ca vibhāvetabbāni.

    តត្រាយំ វិភាវនា – យញ្ហិ កិញ្ចិ អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ អបរិមាណានំ សត្តានំ ហីនាទិភេទភិន្នានំ ហីនាទិភេទភិន្នាសុ អតីតាសុ ខន្ធាយតនធាតូសុ សភាវកិច្ចាទិ អវត្ថាវិសេសាទិ ខន្ធបដិពទ្ធនាមគោត្តាទិ ច ជានិតព្ពំ។ អនិន្ទ្រិយពទ្ធេសុ ច អតិសុខុមតិរោហិតវិទូរទេសេសុ រូបធម្មេសុ យោ តំតំបច្ចយវិសេសេហិ សទ្ធិំ បច្ចយុប្បន្នានំ វណ្ណសណ្ឋានគន្ធរសផស្សាទិវិសេសោ, តត្ថ សព្ពត្ថេវ ហត្ថតលេ ឋបិតអាមលកោ វិយ បច្ចក្ខតោ អសង្គមប្បដិហតំ ភគវតោ ញាណំ បវត្តតិ, តថា អនាគតាសុ បច្ចុប្បន្នាសុ ចាតិ ឥមានិ តីសុ កាលេសុ អប្បដិហតញាណានិ នាម។ យថាហ –

    Tatrāyaṃ vibhāvanā – yañhi kiñci aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ hīnādibhedabhinnānaṃ hīnādibhedabhinnāsu atītāsu khandhāyatanadhātūsu sabhāvakiccādi avatthāvisesādi khandhapaṭibaddhanāmagottādi ca jānitabbaṃ. Anindriyabaddhesu ca atisukhumatirohitavidūradesesu rūpadhammesu yo taṃtaṃpaccayavisesehi saddhiṃ paccayuppannānaṃ vaṇṇasaṇṭhānagandharasaphassādiviseso, tattha sabbattheva hatthatale ṭhapitaāmalako viya paccakkhato asaṅgamappaṭihataṃ bhagavato ñāṇaṃ pavattati, tathā anāgatāsu paccuppannāsu cāti imāni tīsu kālesu appaṭihatañāṇāni nāma. Yathāha –

    ‘‘អតីតំសេ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អប្បដិហតំ ញាណំ, អនាគតំសេ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អប្បដិហតំ ញាណំ, បច្ចុប្បន្នំសេ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អប្បដិហតំ ញាណ’’ន្តិ (បដិ. ម. ៣.៥)។

    ‘‘Atītaṃse buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇaṃ, anāgataṃse buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇaṃ, paccuppannaṃse buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇa’’nti (paṭi. ma. 3.5).

    តានិ បនេតានិ តត្ថ តត្ថ ធម្មានំ សភាវសរសលក្ខណស្ស អវិសំវាទនតោ តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ, តានិ ភគវា សយម្ភុញាណេន អធិគញ្ឆិ។ ឯវំ តថានិ អាគតោតិ តថាគតោ។

    Tāni panetāni tattha tattha dhammānaṃ sabhāvasarasalakkhaṇassa avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni, tāni bhagavā sayambhuñāṇena adhigañchi. Evaṃ tathāni āgatoti tathāgato.

    តថា អត្ថបដិសម្ភិទា, ធម្មបដិសម្ភិទា, និរុត្តិបដិសម្ភិទា, បដិភានបដិសម្ភិទាតិ ចតស្សោ បដិសម្ភិទា។ តត្ថ អត្ថបភេទស្ស សល្លក្ខណវិភាវនវវត្ថានករណសមត្ថំ អត្ថេ បភេទគតំ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា។ ធម្មបភេទស្ស សល្លក្ខណវិភាវនវវត្ថានករណសមត្ថំ ធម្មេ បភេទគតំ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា។ និរុត្តិបភេទស្ស សល្លក្ខណវិភាវនវវត្ថានករណសមត្ថំ និរុត្តាភិលាបេ បភេទគតំ ញាណំ និរុត្តិបដិសម្ភិទា។ បដិភានបភេទស្ស សល្លក្ខណវិភាវនវវត្ថានករណសមត្ថំ បដិភានេ បភេទគតំ ញាណំ បដិភានបដិសម្ភិទា។ វុត្តញ្ហេតំ –

    Tathā atthapaṭisambhidā, dhammapaṭisambhidā, niruttipaṭisambhidā, paṭibhānapaṭisambhidāti catasso paṭisambhidā. Tattha atthapabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ atthe pabhedagataṃ ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā. Dhammapabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ dhamme pabhedagataṃ ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Niruttipabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ niruttābhilāpe pabhedagataṃ ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā. Paṭibhānapabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ paṭibhāne pabhedagataṃ ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘អត្ថេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា, ធម្មេ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា, តត្រ ធម្មនិរុត្តាភិលាបេ ញាណំ និរុត្តិបដិសម្ភិទា, ញាណេសុ ញាណំ បដិភានបដិសម្ភិទា’’តិ (វិភ. ៧១៨)។

    ‘‘Atthe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, dhamme ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, tatra dhammaniruttābhilāpe ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā, ñāṇesu ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā’’ti (vibha. 718).

    ឯត្ថ ច ហេតុអនុសារេន អរណីយតោ អធិគន្តព្ពតោ ច សង្ខេបតោ ហេតុផលំ អត្ថោ នាម។ បភេទតោ បន យំកិញ្ចិ បច្ចយុប្បន្នំ, និព្ពានំ, ភាសិតត្ថោ, វិបាកោ, កិរិយាតិ ឥមេ បញ្ច ធម្មា អត្ថោ។ តំ អត្ថំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស តស្មិំ អត្ថេ បភេទគតំ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា។ ធម្មោតិ សង្ខេបតោ បច្ចយោ។ សោ ហិ យស្មា តំ តំ អត្ថំ វិទហតិ បវត្តេតិ ចេវ បាបេតិ ច, តស្មា ធម្មោតិ វុច្ចតិ។ បភេទតោ បន យោ កោចិ ផលនិព្ពត្តកោ ហេតុ, អរិយមគ្គោ, ភាសិតំ, កុសលំ, អកុសលន្តិ ឥមេ បញ្ច ធម្មា ធម្មោ, តំ ធម្មំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស តស្មិំ ធម្មេ បភេទគតំ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា។ វុត្តម្បិ ចេតំ –

    Ettha ca hetuanusārena araṇīyato adhigantabbato ca saṅkhepato hetuphalaṃ attho nāma. Pabhedato pana yaṃkiñci paccayuppannaṃ, nibbānaṃ, bhāsitattho, vipāko, kiriyāti ime pañca dhammā attho. Taṃ atthaṃ paccavekkhantassa tasmiṃ atthe pabhedagataṃ ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā. Dhammoti saṅkhepato paccayo. So hi yasmā taṃ taṃ atthaṃ vidahati pavatteti ceva pāpeti ca, tasmā dhammoti vuccati. Pabhedato pana yo koci phalanibbattako hetu, ariyamaggo, bhāsitaṃ, kusalaṃ, akusalanti ime pañca dhammā dhammo, taṃ dhammaṃ paccavekkhantassa tasmiṃ dhamme pabhedagataṃ ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘ទុក្ខេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា, ទុក្ខសមុទយេ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា, ទុក្ខនិរោធេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា, ទុក្ខនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា’’តិ (វិភ. ៧១៩)។

    ‘‘Dukkhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, dukkhasamudaye ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, dukkhanirodhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā’’ti (vibha. 719).

    អថ វា ហេតុម្ហិ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា, ហេតុផលេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា។ យេ ធម្មា ជាតា ភូតា សញ្ជាតា និព្ពត្តា អភិនិព្ពត្តា បាតុភូតា, ឥមេសុ ធម្មេសុ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា។ យម្ហា ធម្មា តេ ធម្មា ជាតា ភូតា សញ្ជាតា និព្ពត្តា អភិនិព្ពត្តា បាតុភូតា, តេសុ ធម្មេសុ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា។ ជរាមរណេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា, ជរាមរណសមុទយេ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា។ ជរាមរណនិរោធេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា, ជរាមរណនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា។ ជាតិយា, ភវេ, ឧបាទានេ, តណ្ហាយ, វេទនាយ, ផស្សេ, សឡាយតនេ, នាមរូបេ, វិញ្ញាណេ, សង្ខារេសុ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា, សង្ខារសមុទយេ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា។ សង្ខារនិរោធេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា , សង្ខារនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា។

    Atha vā hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, hetuphale ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā. Ye dhammā jātā bhūtā sañjātā nibbattā abhinibbattā pātubhūtā, imesu dhammesu ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā. Yamhā dhammā te dhammā jātā bhūtā sañjātā nibbattā abhinibbattā pātubhūtā, tesu dhammesu ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Jarāmaraṇe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, jarāmaraṇasamudaye ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Jarāmaraṇanirodhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, jarāmaraṇanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Jātiyā, bhave, upādāne, taṇhāya, vedanāya, phasse, saḷāyatane, nāmarūpe, viññāṇe, saṅkhāresu ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, saṅkhārasamudaye ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Saṅkhāranirodhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā , saṅkhāranirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā.

    ‘‘ឥធ ភិក្ខុ ធម្មំ ជានាតិ – សុត្តំ, គេយ្យំ…បេ.… វេទល្លំ។ អយំ វុច្ចតិ ធម្មបដិសម្ភិទា។ សោ តស្ស តស្សេវ ភាសិតស្ស អត្ថំ ជានាតិ – ‘អយំ ឥមស្ស ភាសិតស្ស អត្ថោ, អយំ ឥមស្ស ភាសិតស្ស អត្ថោ’តិ, អយំ វុច្ចតិ អត្ថបដិសម្ភិទា (វិភ. ៧២៤)។

    ‘‘Idha bhikkhu dhammaṃ jānāti – suttaṃ, geyyaṃ…pe… vedallaṃ. Ayaṃ vuccati dhammapaṭisambhidā. So tassa tasseva bhāsitassa atthaṃ jānāti – ‘ayaṃ imassa bhāsitassa attho, ayaṃ imassa bhāsitassa attho’ti, ayaṃ vuccati atthapaṭisambhidā (vibha. 724).

    ‘‘កតមេ ធម្មា កុសលា? យស្មិំ សមយេ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ សោមនស្សសហគតំ ញាណសម្បយុត្តំ រូបារម្មណំ វា…បេ.… ធម្មារម្មណំ វា យំ យំ វា បនារព្ភ, តស្មិំ សមយេ ផស្សោ ហោតិ…បេ.… អវិក្ខេបោ ហោតិ។ ឥមេ ធម្មា កុសលា។ ឥមេសុ ធម្មេសុ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា, តេសំ វិបាកេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា’’តិអាទិ វិត្ថារោ (វិភ. ៧២៥)។

    ‘‘Katame dhammā kusalā? Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti somanassasahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ rūpārammaṇaṃ vā…pe… dhammārammaṇaṃ vā yaṃ yaṃ vā panārabbha, tasmiṃ samaye phasso hoti…pe… avikkhepo hoti. Ime dhammā kusalā. Imesu dhammesu ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, tesaṃ vipāke ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā’’tiādi vitthāro (vibha. 725).

    តស្មិំ អត្ថេ ច ធម្មេ ច សភាវនិរុត្តិ អព្យភិចារវោហារោ អភិលាបោ, តស្មិំ សភាវនិរុត្តាភិលាបេ មាគធិកាយ សព្ពសត្តានំ មូលភាសាយ ‘‘អយំ សភាវនិរុត្តិ, អយំ ន សភាវនិរុត្តី’’តិ បភេទគតំ ញាណំ និរុត្តិបដិសម្ភិទា។ យថាវុត្តេសុ តេសុ ញាណេសុ គោចរកិច្ចាទិវសេន វិត្ថារតោ បវត្តំ សព្ពម្បិ ញាណមារម្មណំ កត្វា បច្ចវេក្ខន្តស្ស តស្មិំ ញាណេ បភេទគតំ ញាណំ បដិភានបដិសម្ភិទា។ ឥតិ ឥមានិ ចត្តារិ បដិសម្ភិទាញាណានិ សយមេវ ភគវតា អធិគតានិ អត្ថធម្មាទិកេ តស្មិំ តស្មិំ អត្តនោ វិសយេ អវិសំវាទនវសេន អវិបរីតាការប្បវត្តិយា តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ។ ឯវម្បិ ភគវា តថានិ អាគតោតិ តថាគតោ។

    Tasmiṃ atthe ca dhamme ca sabhāvanirutti abyabhicāravohāro abhilāpo, tasmiṃ sabhāvaniruttābhilāpe māgadhikāya sabbasattānaṃ mūlabhāsāya ‘‘ayaṃ sabhāvanirutti, ayaṃ na sabhāvaniruttī’’ti pabhedagataṃ ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā. Yathāvuttesu tesu ñāṇesu gocarakiccādivasena vitthārato pavattaṃ sabbampi ñāṇamārammaṇaṃ katvā paccavekkhantassa tasmiṃ ñāṇe pabhedagataṃ ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā. Iti imāni cattāri paṭisambhidāñāṇāni sayameva bhagavatā adhigatāni atthadhammādike tasmiṃ tasmiṃ attano visaye avisaṃvādanavasena aviparītākārappavattiyā tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.

    តថា យំ កិញ្ចិ ញេយ្យំ នាម, សព្ពំ តំ ភគវតា សព្ពាការេន ញាតំ ទិដ្ឋំ អធិគតំ អភិសម្ពុទ្ធំ។ តថា ហិស្ស អភិញ្ញេយ្យា ធម្មា អភិញ្ញេយ្យតោ ពុទ្ធា, បរិញ្ញេយ្យា ធម្មា បរិញ្ញេយ្យតោ ពុទ្ធា, បហាតព្ពា ធម្មា បហាតព្ពតោ ពុទ្ធា, សច្ឆិកាតព្ពា ធម្មា សច្ឆិកាតព្ពតោ ពុទ្ធា, ភាវេតព្ពា ធម្មា ភាវេតព្ពតោ ពុទ្ធា, យតោ នំ កោចិ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ទេវោ វា មារោ វា ព្រហ្មា វា ‘‘ឥមេ នាម តេ ធម្មា អនភិសម្ពុទ្ធា’’តិ សហ ធម្មេន អនុយុញ្ជិតុំ សមត្ថោ នត្ថិ។

    Tathā yaṃ kiñci ñeyyaṃ nāma, sabbaṃ taṃ bhagavatā sabbākārena ñātaṃ diṭṭhaṃ adhigataṃ abhisambuddhaṃ. Tathā hissa abhiññeyyā dhammā abhiññeyyato buddhā, pariññeyyā dhammā pariññeyyato buddhā, pahātabbā dhammā pahātabbato buddhā, sacchikātabbā dhammā sacchikātabbato buddhā, bhāvetabbā dhammā bhāvetabbato buddhā, yato naṃ koci samaṇo vā brāhmaṇo vā devo vā māro vā brahmā vā ‘‘ime nāma te dhammā anabhisambuddhā’’ti saha dhammena anuyuñjituṃ samattho natthi.

    យំ កិញ្ចិ បហាតព្ពំ នាម, សព្ពំ តំ ភគវតា អនវសេសតោ ពោធិមូលេយេវ បហីនំ អនុប្បត្តិធម្មំ, ន តស្ស បហានាយ ឧត្តរិ ករណីយំ អត្ថិ ។ តថា ហិស្ស លោភទោសមោហវិបរីតមនសិការអហិរិកានោត្តប្បថិនមិទ្ធ- កោធូបនាហមក្ខបលាសឥស្សាមច្ឆរិយ- មាយាសាឋេយ្យថម្ភសារម្ភមានាតិមានមទបមាទតិវិធាកុសលមូលទុច្ចរិត- វិសមសញ្ញាមលវិតក្កបបញ្ចឯសនាតណ្ហាចតុព្ពិធវិបរិយេសអាសវ- គន្ថឱឃយោគាគតិតណ្ហុបាទានបញ្ចាភិនន្ទននីវរណ- ចេតោខិលចេតសោវិនិពន្ធឆវិវាទមូលសត្តានុសយ- អដ្ឋមិច្ឆត្តនវអាឃាតវត្ថុតណ្ហាមូលកទសអកុសល- កម្មបថឯកវីសតិអនេសនទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិគតអដ្ឋសតតណ្ហាវិចរិតាទិប្បភេទំ ទិយឌ្ឍកិលេសសហស្សំ សហ វាសនាយ បហីនំ សមុច្ឆិន្នំ សមូហតំ, យតោ នំ កោចិ សមណោ វា…បេ.… ព្រហ្មា វា ‘‘ឥមេ នាម តេ កិលេសា អប្បហីនា’’តិ សហ ធម្មេន អនុយុញ្ជិតុំ សមត្ថោ នត្ថិ។

    Yaṃ kiñci pahātabbaṃ nāma, sabbaṃ taṃ bhagavatā anavasesato bodhimūleyeva pahīnaṃ anuppattidhammaṃ, na tassa pahānāya uttari karaṇīyaṃ atthi . Tathā hissa lobhadosamohaviparītamanasikāraahirikānottappathinamiddha- kodhūpanāhamakkhapalāsaissāmacchariya- māyāsāṭheyyathambhasārambhamānātimānamadapamādatividhākusalamūladuccarita- visamasaññāmalavitakkapapañcaesanātaṇhācatubbidhavipariyesaāsava- ganthaoghayogāgatitaṇhupādānapañcābhinandananīvaraṇa- cetokhilacetasovinibandhachavivādamūlasattānusaya- aṭṭhamicchattanavaāghātavatthutaṇhāmūlakadasaakusala- kammapathaekavīsatianesanadvāsaṭṭhidiṭṭhigataaṭṭhasatataṇhāvicaritādippabhedaṃ diyaḍḍhakilesasahassaṃ saha vāsanāya pahīnaṃ samucchinnaṃ samūhataṃ, yato naṃ koci samaṇo vā…pe… brahmā vā ‘‘ime nāma te kilesā appahīnā’’ti saha dhammena anuyuñjituṃ samattho natthi.

    យេ ចិមេ ភគវតា កម្មវិបាកកិលេសូបវាទអាណាវីតិក្កមប្បភេទា អន្តរាយិកា ធម្មា វុត្តា, អលមេវ តេ ឯកន្តេន អន្តរាយាយ, យតោ នំ កោចិ សមណោ វា…បេ.… ព្រហ្មា វា ‘‘នាលំ តេ បដិសេវតោ អន្តរាយាយា’’តិ សហ ធម្មេន អនុយុញ្ជិតុំ សមត្ថោ នត្ថិ។

    Ye cime bhagavatā kammavipākakilesūpavādaāṇāvītikkamappabhedā antarāyikā dhammā vuttā, alameva te ekantena antarāyāya, yato naṃ koci samaṇo vā…pe… brahmā vā ‘‘nālaṃ te paṭisevato antarāyāyā’’ti saha dhammena anuyuñjituṃ samattho natthi.

    យោ ច ភគវតា និរវសេសវដ្ដទុក្ខនិស្សរណាយ សីលសមាធិបញ្ញាសង្គហោ សត្តកោដ្ឋាសិកោ សត្តតិំសប្បភេទោ អរិយមគ្គបុព្ពង្គមោ អនុត្តរោ និយ្យានធម្មោ ទេសិតោ, សោ ឯកន្តេនេវ និយ្យាតិ បដិបន្នស្ស វដ្ដទុក្ខតោ, យតោ នំ កោចិ សមណោ វា…បេ.… ព្រហ្មា វា ‘‘និយ្យានធម្មោ តយា ទេសិតោ ន និយ្យាតី’’តិ សហ ធម្មេន អនុយុញ្ជិតុំ សមត្ថោ នត្ថិ។ វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស តេ បដិជានតោ ឥមេ ធម្មា អនភិសម្ពុទ្ធា’’តិ (ម. និ. ១.១៥០) វិត្ថារោ។ ឯវមេតានិ អត្តនោ ញាណប្បហានទេសនាវិសេសានំ អវិតថភាវាវពោធនតោ អវិបរីតាការប្បវត្តានិ ភគវតោ ចតុវេសារជ្ជញាណានិ តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ។ ឯវម្បិ ភគវា តថានិ អាគតោតិ តថាគតោ។

    Yo ca bhagavatā niravasesavaṭṭadukkhanissaraṇāya sīlasamādhipaññāsaṅgaho sattakoṭṭhāsiko sattatiṃsappabhedo ariyamaggapubbaṅgamo anuttaro niyyānadhammo desito, so ekanteneva niyyāti paṭipannassa vaṭṭadukkhato, yato naṃ koci samaṇo vā…pe… brahmā vā ‘‘niyyānadhammo tayā desito na niyyātī’’ti saha dhammena anuyuñjituṃ samattho natthi. Vuttañhetaṃ – ‘‘sammāsambuddhassa te paṭijānato ime dhammā anabhisambuddhā’’ti (ma. ni. 1.150) vitthāro. Evametāni attano ñāṇappahānadesanāvisesānaṃ avitathabhāvāvabodhanato aviparītākārappavattāni bhagavato catuvesārajjañāṇāni tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.

    តថា និរយគតិ, តិរច្ឆានគតិ, បេតគតិ, មនុស្សគតិ, ទេវគតីតិ បញ្ច គតិយោ។ តាសុ សញ្ជីវាទយោ អដ្ឋ មហានិរយា , កុក្កុឡាទយោ សោឡស ឧស្សទនិរយា, លោកន្តរិកនិរយោ ចាតិ សព្ពេបិមេ ឯកន្តទុក្ខតាយ និរស្សាទដ្ឋេន និរយា ច, សកកម្មុនា គន្តព្ពតោ គតិ ចាតិ និរយគតិ ។ តិព្ពន្ធការសីតនរកាបិ ឯតេស្វេវ អន្តោគធា កិមិកីដបដង្គសរីសបបក្ខិសោណសិង្គាលាទយោ តិរិយំ អញ្ឆិតភាវេន តិរច្ឆានា នាម។ តេ ឯវ គតីតិ តិរច្ឆានគតិ។ ខុប្បិបាសិតបរទត្តូបជីវិនិជ្ឈាមតណ្ហិកាទយោ ទុក្ខពហុលតាយ បកដ្ឋសុខតោ ឥតា វិគតាតិ បេតា, តេ ឯវ គតីតិ បេតគតិ។ កាលកញ្ចិកាទិអសុរាបិ ឯតេស្វេវ អន្តោគធា។ បរិត្តទីបវាសីហិ សទ្ធិំ ជម្ពុទីបាទិចតុមហាទីបវាសិនោ មនសោ ឧស្សន្នតាយ មនុស្សា, តេ ឯវ គតីតិ មនុស្សគតិ។ ចាតុមហារាជិកតោ បដ្ឋាយ យាវ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនូបគាតិ ឥមេ ឆព្ពីសតិ ទេវនិកាយា ទិព្ពន្តិ អត្តនោ ឥទ្ធានុភាវេន កីឡន្តិ ជោតេន្តិ ចាតិ ទេវា, តេ ឯវ គតីតិ ទេវគតិ។

    Tathā nirayagati, tiracchānagati, petagati, manussagati, devagatīti pañca gatiyo. Tāsu sañjīvādayo aṭṭha mahānirayā , kukkuḷādayo soḷasa ussadanirayā, lokantarikanirayo cāti sabbepime ekantadukkhatāya nirassādaṭṭhena nirayā ca, sakakammunā gantabbato gati cāti nirayagati. Tibbandhakārasītanarakāpi etesveva antogadhā kimikīṭapaṭaṅgasarīsapapakkhisoṇasiṅgālādayo tiriyaṃ añchitabhāvena tiracchānā nāma. Te eva gatīti tiracchānagati. Khuppipāsitaparadattūpajīvinijjhāmataṇhikādayo dukkhabahulatāya pakaṭṭhasukhato itā vigatāti petā, te eva gatīti petagati. Kālakañcikādiasurāpi etesveva antogadhā. Parittadīpavāsīhi saddhiṃ jambudīpādicatumahādīpavāsino manaso ussannatāya manussā, te eva gatīti manussagati. Cātumahārājikato paṭṭhāya yāva nevasaññānāsaññāyatanūpagāti ime chabbīsati devanikāyā dibbanti attano iddhānubhāvena kīḷanti jotenti cāti devā, te eva gatīti devagati.

    តា បនេតា គតិយោ យស្មា តំតំកម្មនិព្ពត្តោ ឧបបត្តិភវវិសេសោ, តស្មា អត្ថតោ វិបាកក្ខន្ធា កដត្តា ច រូបំ។ តត្ថ ‘‘អយំ នាម គតិ នាម ឥមិនា កម្មុនា ជាយតិ, តស្ស កម្មស្ស បច្ចយវិសេសេហិ ឯវំ វិភាគភិន្នត្តា វិសុំ ឯតេ សត្តនិកាយា ឯវំ វិភាគភិន្នា’’តិ យថាសកំហេតុផលវិភាគបរិច្ឆិន្ទនវសេន ឋានសោ ហេតុសោ ភគវតោ ញាណំ បវត្តតិ។ តេនាហ ភគវា –

    Tā panetā gatiyo yasmā taṃtaṃkammanibbatto upapattibhavaviseso, tasmā atthato vipākakkhandhā kaṭattā ca rūpaṃ. Tattha ‘‘ayaṃ nāma gati nāma iminā kammunā jāyati, tassa kammassa paccayavisesehi evaṃ vibhāgabhinnattā visuṃ ete sattanikāyā evaṃ vibhāgabhinnā’’ti yathāsakaṃhetuphalavibhāgaparicchindanavasena ṭhānaso hetuso bhagavato ñāṇaṃ pavattati. Tenāha bhagavā –

    ‘‘បញ្ច ខោ ឥមា, សារិបុត្ត, គតិយោ។ កតមា បញ្ច? និរយោ, តិរច្ឆានយោនិ, បេត្តិវិសយោ, មនុស្សា, ទេវា។ និរយញ្ចាហំ, សារិបុត្ត, បជានាមិ, និរយគាមិញ្ច មគ្គំ, និរយគាមិនិញ្ច បដិបទំ; យថា បដិបន្នោ ច កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតិ, តញ្ច បជានាមី’’តិអាទិ (ម. និ. ១.១៥៣)។

    ‘‘Pañca kho imā, sāriputta, gatiyo. Katamā pañca? Nirayo, tiracchānayoni, pettivisayo, manussā, devā. Nirayañcāhaṃ, sāriputta, pajānāmi, nirayagāmiñca maggaṃ, nirayagāminiñca paṭipadaṃ; yathā paṭipanno ca kāyassa bhedā paraṃ maraṇā apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ nirayaṃ upapajjati, tañca pajānāmī’’tiādi (ma. ni. 1.153).

    តានិ បនេតានិ ភគវតោ ញាណានិ តស្មិំ តស្មិំ វិសយេ អវិបរីតាការប្បវត្តិយា អវិសំវាទនតោ តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ។ ឯវម្បិ ភគវា តថានិ អាគតោតិ តថាគតោ។

    Tāni panetāni bhagavato ñāṇāni tasmiṃ tasmiṃ visaye aviparītākārappavattiyā avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.

    តថា យំ សត្តានំ សទ្ធាទិយោគវិកលភាវាវពោធេន អប្បរជក្ខមហារជក្ខតាទិវិសេសវិភាវនំ បញ្ញាសាយ អាការេហិ បវត្តំ ភគវតោ ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណំ។ វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘សទ្ធោ បុគ្គលោ អប្បរជក្ខោ, អស្សទ្ធោ បុគ្គលោ មហារជក្ខោ’’តិ (បដិ. ម. ១.១១១) វិត្ថារោ។

    Tathā yaṃ sattānaṃ saddhādiyogavikalabhāvāvabodhena apparajakkhamahārajakkhatādivisesavibhāvanaṃ paññāsāya ākārehi pavattaṃ bhagavato indriyaparopariyattañāṇaṃ. Vuttañhetaṃ – ‘‘saddho puggalo apparajakkho, assaddho puggalo mahārajakkho’’ti (paṭi. ma. 1.111) vitthāro.

    យញ្ច ‘‘អយំ បុគ្គលោ អប្បរជក្ខោ, អយំ សស្សតទិដ្ឋិកោ, អយំ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិកោ, អយំ អនុលោមិកាយំ ខន្តិយំ ឋិតោ, អយំ យថាភូតញាណេ ឋិតោ, អយំ កាមាសយោ, ន នេក្ខម្មាទិអាសយោ, អយំ នេក្ខម្មាសយោ, ន កាមាទិអាសយោ’’តិអាទិនា ‘‘ឥមស្ស កាមរាគោ អតិវិយ ថាមគតោ, ន បដិឃាទិកោ, ឥមស្ស បដិឃោ អតិវិយ ថាមគតោ, ន កាមរាគាទិកោ’’តិអាទិនា ‘‘ឥមស្ស បុញ្ញាភិសង្ខារោ អធិកោ, ន អបុញ្ញាភិសង្ខារោ ន អានេញ្ជាភិសង្ខារោ, ឥមស្ស អបុញ្ញាភិសង្ខារោ អធិកោ, ន បុញ្ញាភិសង្ខារោ ន អានេញ្ជាភិសង្ខារោ, ឥមស្ស អានេញ្ជាភិសង្ខារោ អធិកោ, ន បុញ្ញាភិសង្ខារោ ន អបុញ្ញាភិសង្ខារោ។ ឥមស្ស កាយសុចរិតំ អធិកំ, ឥមស្ស វចីសុចរិតំ, ឥមស្ស មនោសុចរិតំ។ អយំ ហីនាធិមុត្តិកោ, អយំ បណីតាធិមុត្តិកោ, អយំ កម្មាវរណេន សមន្នាគតោ, អយំ កិលេសាវរណេន សមន្នាគតោ, អយំ វិបាកាវរណេន សមន្នាគតោ, អយំ ន កម្មាវរណេន សមន្នាគតោ, ន កិលេសាវរណេន, ន វិបាកាវរណេន សមន្នាគតោ’’តិអាទិនា ច សត្តានំ អាសយាទីនំ យថាភូតំ វិភាវនាការប្បវត្តំ ភគវតោ អាសយានុសយញាណំ។ យំ សន្ធាយ វុត្តំ –

    Yañca ‘‘ayaṃ puggalo apparajakkho, ayaṃ sassatadiṭṭhiko, ayaṃ ucchedadiṭṭhiko, ayaṃ anulomikāyaṃ khantiyaṃ ṭhito, ayaṃ yathābhūtañāṇe ṭhito, ayaṃ kāmāsayo, na nekkhammādiāsayo, ayaṃ nekkhammāsayo, na kāmādiāsayo’’tiādinā ‘‘imassa kāmarāgo ativiya thāmagato, na paṭighādiko, imassa paṭigho ativiya thāmagato, na kāmarāgādiko’’tiādinā ‘‘imassa puññābhisaṅkhāro adhiko, na apuññābhisaṅkhāro na āneñjābhisaṅkhāro, imassa apuññābhisaṅkhāro adhiko, na puññābhisaṅkhāro na āneñjābhisaṅkhāro, imassa āneñjābhisaṅkhāro adhiko, na puññābhisaṅkhāro na apuññābhisaṅkhāro. Imassa kāyasucaritaṃ adhikaṃ, imassa vacīsucaritaṃ, imassa manosucaritaṃ. Ayaṃ hīnādhimuttiko, ayaṃ paṇītādhimuttiko, ayaṃ kammāvaraṇena samannāgato, ayaṃ kilesāvaraṇena samannāgato, ayaṃ vipākāvaraṇena samannāgato, ayaṃ na kammāvaraṇena samannāgato, na kilesāvaraṇena, na vipākāvaraṇena samannāgato’’tiādinā ca sattānaṃ āsayādīnaṃ yathābhūtaṃ vibhāvanākārappavattaṃ bhagavato āsayānusayañāṇaṃ. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –

    ‘‘ឥធ តថាគតោ សត្តានំ អាសយំ ជានាតិ, អនុសយំ ជានាតិ, ចរិតំ ជានាតិ, អធិមុត្តិំ ជានាតិ, ភព្ពាភព្ពេ សត្តេ ជានាតី’’តិអាទិ (បដិ. ម. ១.១១៣)។

    ‘‘Idha tathāgato sattānaṃ āsayaṃ jānāti, anusayaṃ jānāti, caritaṃ jānāti, adhimuttiṃ jānāti, bhabbābhabbe satte jānātī’’tiādi (paṭi. ma. 1.113).

    យញ្ច ឧបរិមហេដ្ឋិមបុរត្ថិមបច្ឆិមកាយេហិ ទក្ខិណវាមអក្ខិកណ្ណសោតនាសិកាសោតអំសកូដបស្សហត្ថបាទេហិ អង្គុលង្គុលន្តរេហិ លោមលោមកូបេហិ ច អគ្គិក្ខន្ធូទកធារាបវត្តនំ អនញ្ញសាធារណំ វិវិធវិកុព្ពនិទ្ធិនិម្មាបនកំ ភគវតោ យមកបាដិហារិយញាណំ។ យំ សន្ធាយ វុត្តំ –

    Yañca uparimaheṭṭhimapuratthimapacchimakāyehi dakkhiṇavāmaakkhikaṇṇasotanāsikāsotaaṃsakūṭapassahatthapādehi aṅgulaṅgulantarehi lomalomakūpehi ca aggikkhandhūdakadhārāpavattanaṃ anaññasādhāraṇaṃ vividhavikubbaniddhinimmāpanakaṃ bhagavato yamakapāṭihāriyañāṇaṃ. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –

    ‘‘ឥធ តថាគតោ យមកបាដិហារិយំ ករោតិ អសាធារណំ សាវកេហិ។ ឧបរិមកាយតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, ហេដ្ឋិមកាយតោ ឧទកធារា បវត្តតិ។ ហេដ្ឋិមកាយតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, ឧបរិមកាយតោ ឧទកធារា បវត្តតី’’តិអាទិ (បដិ. ម. ១.១១៦)។

    ‘‘Idha tathāgato yamakapāṭihāriyaṃ karoti asādhāraṇaṃ sāvakehi. Uparimakāyato aggikkhandho pavattati, heṭṭhimakāyato udakadhārā pavattati. Heṭṭhimakāyato aggikkhandho pavattati, uparimakāyato udakadhārā pavattatī’’tiādi (paṭi. ma. 1.116).

    យញ្ច រាគាទីហិ ជាតិអាទីហិ ច អនេកេហិ ទុក្ខធម្មេហិ ឧបទ្ទុតំ សត្តនិកាយំ តតោ នីហរិតុកាមតាវសេន នានានយេហិ បវត្តស្ស ភគវតោ មហាករុណោក្កមនស្ស បច្ចយភូតំ មហាករុណាសមាបត្តិញាណំ។ យថាហ –

    Yañca rāgādīhi jātiādīhi ca anekehi dukkhadhammehi upaddutaṃ sattanikāyaṃ tato nīharitukāmatāvasena nānānayehi pavattassa bhagavato mahākaruṇokkamanassa paccayabhūtaṃ mahākaruṇāsamāpattiñāṇaṃ. Yathāha –

    ‘‘កតមំ តថាគតស្ស មហាករុណាសមាបត្តិញាណំ? ពហុកេហិ អាការេហិ បស្សន្តានំ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ សត្តេសុ មហាករុណា ឱក្កមតិ, អាទិត្តោ លោកសន្និវាសោតិ បស្សន្តានំ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ សត្តេសុ មហាករុណា ឱក្កមតី’’តិ។ –

    ‘‘Katamaṃ tathāgatassa mahākaruṇāsamāpattiñāṇaṃ? Bahukehi ākārehi passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati, āditto lokasannivāsoti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamatī’’ti. –

    អាទិនា (បដិ. ម. ១.១១៧) ឯកូននវុតិយា អាការេហិ វិភជនំ កតំ។

    Ādinā (paṭi. ma. 1.117) ekūnanavutiyā ākārehi vibhajanaṃ kataṃ.

    យំ បន យាវតា ធម្មធាតុ, យត្តកំ ញាតព្ពំ សង្ខតាសង្ខតាទិ, តស្ស សព្ពស្ស បរោបទេសេន វិនា សព្ពាការតោ បដិជាននសមត្ថំ អាកង្ខាមត្តប្បដិពទ្ធវុត្តិ អនញ្ញសាធារណំ ភគវតោ ញាណំ សព្ពថា អនវសេសសង្ខតាសង្ខតសម្មុតិសច្ចាវពោធតោ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ, តត្ថាវរណាភាវតោវ និស្សង្គប្បវត្តិំ ឧបាទាយ អនាវរណញាណន្តិ ច វុច្ចតិ។ អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន បរតោ អាវិ ភវិស្សតិ។

    Yaṃ pana yāvatā dhammadhātu, yattakaṃ ñātabbaṃ saṅkhatāsaṅkhatādi, tassa sabbassa paropadesena vinā sabbākārato paṭijānanasamatthaṃ ākaṅkhāmattappaṭibaddhavutti anaññasādhāraṇaṃ bhagavato ñāṇaṃ sabbathā anavasesasaṅkhatāsaṅkhatasammutisaccāvabodhato sabbaññutaññāṇaṃ, tatthāvaraṇābhāvatova nissaṅgappavattiṃ upādāya anāvaraṇañāṇanti ca vuccati. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana parato āvi bhavissati.

    ឯវមេតានិ ភគវតោ ឆ អសាធារណញាណានិ អវិបរីតាការប្បវត្តិយា យថាសកំវិសយស្ស អវិសំវាទនតោ តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ។ ឯវម្បិ ភគវា តថានិ អាគតោតិ តថាគតោ។

    Evametāni bhagavato cha asādhāraṇañāṇāni aviparītākārappavattiyā yathāsakaṃvisayassa avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.

    តថា ‘‘សត្តិមេ, ភិក្ខវេ, ពោជ្ឈង្គា – សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ, ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គោ, វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គោ, បីតិសម្ពោជ្ឈង្គោ, បស្សទ្ធិសម្ពោជ្ឈង្គោ, សមាធិសម្ពោជ្ឈង្គោ, ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គោ’’តិ (បដិ. ម. ២.១៧; សំ. និ. ៥.១៨៥) ឯវំ សរូបតោ យាយំ លោកុត្តរមគ្គក្ខណេ ឧប្បជ្ជមានា លីនុទ្ធច្ចបតិដ្ឋានាយូហនកាមសុខត្តកិលមថានុយោគឧច្ឆេទសស្សតាភិនិវេសាទីនំ អនេកេសំ ឧបទ្ទវានំ បដិបក្ខភូតា សតិអាទិភេទា ធម្មសាមគ្គី, យាយ អរិយសាវកោ ពុជ្ឈតិ, កិលេសនិទ្ទាយ ឧដ្ឋហតិ, ចត្តារិ វា សច្ចានិ បដិវិជ្ឈតិ, និព្ពានមេវ វា សច្ឆិករោតិ, សា ធម្មសាមគ្គី ‘‘ពោធី’’តិ វុច្ចតិ, តស្សា ពោធិយា អង្គាតិ ពោជ្ឈង្គា។ អរិយសាវកោ វា យថាវុត្តាយ ធម្មសាមគ្គិយា ពុជ្ឈតីតិ កត្វា ‘‘ពោធី’’តិ វុច្ចតិ។ តស្ស ពោធិស្ស អង្គាតិ ពោជ្ឈង្គាតិ ឯវំ សាមញ្ញលក្ខណតោ , ឧបដ្ឋានលក្ខណោ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ, បវិចយលក្ខណោ ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គោ, បគ្គហលក្ខណោ វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គោ, ផរណលក្ខណោ បីតិសម្ពោជ្ឈង្គោ, ឧបសមលក្ខណោ បស្សទ្ធិសម្ពោជ្ឈង្គោ, អវិក្ខេបលក្ខណោ សមាធិសម្ពោជ្ឈង្គោ បដិសង្ខានលក្ខណោ ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គោតិ ឯវំ វិសេសលក្ខណតោ។

    Tathā ‘‘sattime, bhikkhave, bojjhaṅgā – satisambojjhaṅgo, dhammavicayasambojjhaṅgo, vīriyasambojjhaṅgo, pītisambojjhaṅgo, passaddhisambojjhaṅgo, samādhisambojjhaṅgo, upekkhāsambojjhaṅgo’’ti (paṭi. ma. 2.17; saṃ. ni. 5.185) evaṃ sarūpato yāyaṃ lokuttaramaggakkhaṇe uppajjamānā līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhattakilamathānuyogaucchedasassatābhinivesādīnaṃ anekesaṃ upaddavānaṃ paṭipakkhabhūtā satiādibhedā dhammasāmaggī, yāya ariyasāvako bujjhati, kilesaniddāya uṭṭhahati, cattāri vā saccāni paṭivijjhati, nibbānameva vā sacchikaroti, sā dhammasāmaggī ‘‘bodhī’’ti vuccati, tassā bodhiyā aṅgāti bojjhaṅgā. Ariyasāvako vā yathāvuttāya dhammasāmaggiyā bujjhatīti katvā ‘‘bodhī’’ti vuccati. Tassa bodhissa aṅgāti bojjhaṅgāti evaṃ sāmaññalakkhaṇato, upaṭṭhānalakkhaṇo satisambojjhaṅgo, pavicayalakkhaṇo dhammavicayasambojjhaṅgo, paggahalakkhaṇo vīriyasambojjhaṅgo, pharaṇalakkhaṇo pītisambojjhaṅgo, upasamalakkhaṇo passaddhisambojjhaṅgo, avikkhepalakkhaṇo samādhisambojjhaṅgo paṭisaṅkhānalakkhaṇo upekkhāsambojjhaṅgoti evaṃ visesalakkhaṇato.

    ‘‘តត្ថ កតមោ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ? ឥធ ភិក្ខុ សតិមា ហោតិ បរមេន សតិនេបក្កេន សមន្នាគតោ, ចិរកតម្បិ ចិរភាសិតម្បិ សរិតា ហោតិ អនុស្សរិតា’’តិអាទិនា (វិភ. ៤៦៧) សត្តន្នំ ពោជ្ឈង្គានំ អញ្ញមញ្ញូបការវសេន ឯកក្ខណេ បវត្តិទស្សនតោ។ ‘‘តត្ថ កតមោ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ? អត្ថិ អជ្ឈត្តំ ធម្មេសុ សតិ, អត្ថិ ពហិទ្ធា ធម្មេសុ សតី’’តិអាទិនា (វិភ. ៤៦៩) តេសំ វិសយវិភាវនាបវត្តិទស្សនតោ។ ‘‘តត្ថ កតមោ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ ភាវេតិ វិវេកនិស្សិតំ, វិរាគនិស្សិតំ, និរោធនិស្សិតំ, វោសគ្គបរិណាមិ’’ន្តិអាទិនា (វិភ. ៤៧១) ភាវនាវិធិទស្សនតោ។ ‘‘តត្ថ កតមេ សត្ត ពោជ្ឈង្គា? ឥធ ភិក្ខុ យស្មិំ សមយេ លោកុត្តរំ ឈានំ ភាវេតិ…បេ.… តស្មិំ សមយេ សត្ត ពោជ្ឈង្គា ហោន្តិ, សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ…បេ.… ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គោ។ តត្ថ កតមោ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ? យា សតិ អនុស្សតី’’តិអាទិនា (វិភ. ៤៧៨) ឆនវុតិយា នយសហស្សវិភាគេហីតិ ឯវំ នានាការតោ បវត្តានិ ភគវតោ ពោជ្ឈង្គវិភាវនញាណានិ តស្ស តស្ស អត្ថស្ស អវិសំវាទនតោ តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ។ ឯវម្បិ ភគវា តថានិ អាគតោតិ តថាគតោ។

    ‘‘Tattha katamo satisambojjhaṅgo? Idha bhikkhu satimā hoti paramena satinepakkena samannāgato, cirakatampi cirabhāsitampi saritā hoti anussaritā’’tiādinā (vibha. 467) sattannaṃ bojjhaṅgānaṃ aññamaññūpakāravasena ekakkhaṇe pavattidassanato. ‘‘Tattha katamo satisambojjhaṅgo? Atthi ajjhattaṃ dhammesu sati, atthi bahiddhā dhammesu satī’’tiādinā (vibha. 469) tesaṃ visayavibhāvanāpavattidassanato. ‘‘Tattha katamo satisambojjhaṅgo? Idha, bhikkhave, bhikkhu satisambojjhaṅgaṃ bhāveti vivekanissitaṃ, virāganissitaṃ, nirodhanissitaṃ, vosaggapariṇāmi’’ntiādinā (vibha. 471) bhāvanāvidhidassanato. ‘‘Tattha katame satta bojjhaṅgā? Idha bhikkhu yasmiṃ samaye lokuttaraṃ jhānaṃ bhāveti…pe… tasmiṃ samaye satta bojjhaṅgā honti, satisambojjhaṅgo…pe… upekkhāsambojjhaṅgo. Tattha katamo satisambojjhaṅgo? Yā sati anussatī’’tiādinā (vibha. 478) chanavutiyā nayasahassavibhāgehīti evaṃ nānākārato pavattāni bhagavato bojjhaṅgavibhāvanañāṇāni tassa tassa atthassa avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.

    តថា ‘‘តត្ថ កតមំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា អរិយសច្ចំ? អយមេវ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ, សេយ្យថិទំ – សម្មាទិដ្ឋិ…បេ.… សម្មាសមាធី’’តិ (វិភ. ២០៥) ឯវំ សរូបតោ។ សព្ពកិលេសេហិ អារកត្តា អរិយភាវករត្តា អរិយផលបដិលាភករត្តា ច អរិយោ។ អរិយានំ អដ្ឋវិធត្តា និព្ពានាធិគមាយ ឯកន្តការណត្តា ច អដ្ឋង្គិកោ។ កិលេសេ មារេន្តោ គច្ឆតិ, អត្ថិកេហិ មគ្គីយតិ, សយំ វា និព្ពានំ មគ្គយតីតិ មគ្គោតិ ឯវំ សាមញ្ញលក្ខណតោ។ ‘‘សម្មាទស្សនលក្ខណា សម្មាទិដ្ឋិ, សម្មាអភិនិរោបនលក្ខណោ សម្មាសង្កប្បោ , សម្មាបរិគ្គហណលក្ខណា សម្មាវាចា , សម្មាសមុដ្ឋាបនលក្ខណោ សម្មាកម្មន្តោ, សម្មាវោទានលក្ខណោ សម្មាអាជីវោ, សម្មាបគ្គហលក្ខណោ សម្មាវាយាមោ, សម្មាឧបដ្ឋានលក្ខណា សម្មាសតិ , សម្មាអវិក្ខេបលក្ខណោ សម្មាសមាធី’’តិ ឯវំ វិសេសលក្ខណតោ។ សម្មាទិដ្ឋិ តាវ អញ្ញេហិបិ អត្តនោ បច្ចនីកកិលេសេហិ សទ្ធិំ មិច្ឆាទិដ្ឋិំ បជហតិ, និព្ពានំ អារម្មណំ ករោតិ, តប្បដិច្ឆាទកមោហវិធមនេន អសម្មោហតោ សម្បយុត្តធម្មេ ច បស្សតិ, តថា សម្មាសង្កប្បាទយោបិ មិច្ឆាសង្កប្បាទីនិ បជហន្តិ, និរោធញ្ច អារម្មណំ ករោន្តិ, សហជាតធម្មានំ សម្មាអភិនិរោបនបរិគ្គហណសមុដ្ឋាបនវោទានបគ្គហឧបដ្ឋានសមាទហនានិ ច ករោន្តីតិ ឯវំ កិច្ចវិភាគតោ។ សម្មាទិដ្ឋិ បុព្ពភាគេ នានក្ខណា វិសុំ ទុក្ខាទិអារម្មណា ហុត្វា មគ្គកាលេ ឯកក្ខណា និព្ពានមេវ អារម្មណំ កត្វា កិច្ចតោ ‘‘ទុក្ខេ ញាណ’’ន្តិអាទីនិ ចត្តារិ នាមានិ លភតិ។ សម្មាសង្កប្បាទយោបិ បុព្ពភាគេ នានក្ខណា នានារម្មណា, មគ្គកាលេ ឯកក្ខណា ឯការម្មណា, តេសុ សម្មាសង្កប្បោ កិច្ចតោ ‘‘នេក្ខម្មសង្កប្បោ’’តិអាទីនិ តីណិ នាមានិ លភតិ។ សម្មាវាចាទយោ តយោ បុព្ពភាគេ ‘‘មុសាវាទា វេរមណី’’តិអាទិវិភាគា វិរតិយោបិ ចេតនាយោបិ ហុត្វា មគ្គក្ខណេ វិរតិយោវ, សម្មាវាយាមសតិយោ កិច្ចតោ សម្មប្បធានសតិបដ្ឋានវសេន ចត្តារិ នាមានិ លភន្តិ។ សម្មាសមាធិ បន មគ្គក្ខណេបិ បឋមជ្ឈានាទិវសេន នានា ឯវាតិ ឯវំ បុព្ពភាគាបរភាគេសុ បវត្តិវិភាគតោ។ ‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ សម្មាទិដ្ឋិំ ភាវេតិ វិវេកនិស្សិត’’ន្តិអាទិនា (វិភ. ៤៨៩) ភាវនាវិធិតោ។ ‘‘តត្ថ កតមោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ? ឥធ, ភិក្ខុ, យស្មិំ សមយេ លោកុត្តរំ ឈានំ ភាវេតិ…បេ.… ទុក្ខបដិបទំ ទន្ធាភិញ្ញំ, តស្មិំ សមយេ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ ហោតិ – សម្មាទិដ្ឋិ សម្មាសង្កប្បោ’’តិអាទិនា (វិភ. ៤៩៩) ចតុរាសីតិយា នយសហស្សវិភាគេហីតិ ឯវំ អនេកាការតោ បវត្តានិ ភគវតោ អរិយមគ្គវិភាវនញាណានិ អត្ថស្ស អវិសំវាទនតោ សព្ពានិបិ តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ ឯវម្បិ ភគវា តថានិ អាគតោតិ តថាគតោ។

    Tathā ‘‘tattha katamaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā ariyasaccaṃ? Ayameva ariyo aṭṭhaṅgiko maggo, seyyathidaṃ – sammādiṭṭhi…pe… sammāsamādhī’’ti (vibha. 205) evaṃ sarūpato. Sabbakilesehi ārakattā ariyabhāvakarattā ariyaphalapaṭilābhakarattā ca ariyo. Ariyānaṃ aṭṭhavidhattā nibbānādhigamāya ekantakāraṇattā ca aṭṭhaṅgiko. Kilese mārento gacchati, atthikehi maggīyati, sayaṃ vā nibbānaṃ maggayatīti maggoti evaṃ sāmaññalakkhaṇato. ‘‘Sammādassanalakkhaṇā sammādiṭṭhi, sammāabhiniropanalakkhaṇo sammāsaṅkappo , sammāpariggahaṇalakkhaṇā sammāvācā , sammāsamuṭṭhāpanalakkhaṇo sammākammanto, sammāvodānalakkhaṇo sammāājīvo, sammāpaggahalakkhaṇo sammāvāyāmo, sammāupaṭṭhānalakkhaṇā sammāsati , sammāavikkhepalakkhaṇo sammāsamādhī’’ti evaṃ visesalakkhaṇato. Sammādiṭṭhi tāva aññehipi attano paccanīkakilesehi saddhiṃ micchādiṭṭhiṃ pajahati, nibbānaṃ ārammaṇaṃ karoti, tappaṭicchādakamohavidhamanena asammohato sampayuttadhamme ca passati, tathā sammāsaṅkappādayopi micchāsaṅkappādīni pajahanti, nirodhañca ārammaṇaṃ karonti, sahajātadhammānaṃ sammāabhiniropanapariggahaṇasamuṭṭhāpanavodānapaggahaupaṭṭhānasamādahanāni ca karontīti evaṃ kiccavibhāgato. Sammādiṭṭhi pubbabhāge nānakkhaṇā visuṃ dukkhādiārammaṇā hutvā maggakāle ekakkhaṇā nibbānameva ārammaṇaṃ katvā kiccato ‘‘dukkhe ñāṇa’’ntiādīni cattāri nāmāni labhati. Sammāsaṅkappādayopi pubbabhāge nānakkhaṇā nānārammaṇā, maggakāle ekakkhaṇā ekārammaṇā, tesu sammāsaṅkappo kiccato ‘‘nekkhammasaṅkappo’’tiādīni tīṇi nāmāni labhati. Sammāvācādayo tayo pubbabhāge ‘‘musāvādā veramaṇī’’tiādivibhāgā viratiyopi cetanāyopi hutvā maggakkhaṇe viratiyova, sammāvāyāmasatiyo kiccato sammappadhānasatipaṭṭhānavasena cattāri nāmāni labhanti. Sammāsamādhi pana maggakkhaṇepi paṭhamajjhānādivasena nānā evāti evaṃ pubbabhāgāparabhāgesu pavattivibhāgato. ‘‘Idha, bhikkhave, bhikkhu sammādiṭṭhiṃ bhāveti vivekanissita’’ntiādinā (vibha. 489) bhāvanāvidhito. ‘‘Tattha katamo aṭṭhaṅgiko maggo? Idha, bhikkhu, yasmiṃ samaye lokuttaraṃ jhānaṃ bhāveti…pe… dukkhapaṭipadaṃ dandhābhiññaṃ, tasmiṃ samaye aṭṭhaṅgiko maggo hoti – sammādiṭṭhi sammāsaṅkappo’’tiādinā (vibha. 499) caturāsītiyā nayasahassavibhāgehīti evaṃ anekākārato pavattāni bhagavato ariyamaggavibhāvanañāṇāni atthassa avisaṃvādanato sabbānipi tathāni avitathāni anaññathāni evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.

    តថា បឋមជ្ឈានសមាបត្តិយា ច និរោធសមាបត្តីតិ ឯតាសុ អនុបដិបាដិយា វិហរិតព្ពដ្ឋេន សមាបជ្ជិតព្ពដ្ឋេន ច អនុបុព្ពវិហារសមាបត្តីសុ សម្បាទនបច្ចវេក្ខណាទិវសេន យថារហំ សម្បយោគវសេន ច បវត្តានិ ភគវតោ ញាណានិ តទត្ថសិទ្ធិយា តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ។ ឯវម្បិ ភគវា តថានិ អាគតោតិ តថាគតោ។ តថា ‘‘ឥទំ ឥមស្ស ឋានំ , ឥទំ អដ្ឋាន’’ន្តិ អវិបរីតំ តស្ស តស្ស ផលស្ស ការណាការណជាននំ, តេសំ តេសំ សត្តានំ អតីតាទិភេទភិន្នស្ស កម្មសមាទានស្ស អនវសេសតោ យថាភូតំ វិបាកន្តរជាននំ, អាយូហនក្ខណេយេវ តស្ស តស្ស សត្តស្ស ‘‘អយំ និរយគាមិនី បដិបទា…បេ.… អយំ និព្ពានគាមិនី បដិបទា’’តិ យាថាវតោ សាសវានាសវកម្មវិភាគជាននំ, ខន្ធាយតនានំ ឧបាទិន្នានុបាទិន្នាទិអនេកសភាវំ នានាសភាវញ្ច តស្ស លោកស្ស ‘‘ឥមាយ នាម ធាតុយា ឧស្សន្នត្តា ឥមស្មិំ ធម្មប្បពន្ធេ អយំ វិសេសោ ជាយតី’’តិអាទិនា នយេន យថាភូតំ ធាតុនានត្តជាននំ, សទ្ធាទិឥន្ទ្រិយានំ តិក្ខមុទុតាជាននំ សំកិលេសាទីហិ សទ្ធិំ ឈានវិមោក្ខាទិជាននំ, សត្តានំ អបរិមាណាសុ ជាតីសុ តប្បដិពន្ធេន សទ្ធិំ អនវសេសតោ បុព្ពេនិវុត្ថក្ខន្ធសន្តតិជាននំ ហីនាទិវិភាគេហិ សទ្ធិំ ចុតិបដិសន្ធិជាននំ, ‘‘ឥទំ ទុក្ខ’’ន្តិអាទិនា ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ ចតុសច្ចជាននន្តិ ឥមានិ ភគវតោ ទសពលញាណានិ អវិរជ្ឈិត្វា យថាសកំវិសយាវគាហនតោ យថាធិប្បេតត្ថសាធនតោ ច យថាភូតវុត្តិយា តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ។ វុត្តញ្ហេតំ –

    Tathā paṭhamajjhānasamāpattiyā ca nirodhasamāpattīti etāsu anupaṭipāṭiyā viharitabbaṭṭhena samāpajjitabbaṭṭhena ca anupubbavihārasamāpattīsu sampādanapaccavekkhaṇādivasena yathārahaṃ sampayogavasena ca pavattāni bhagavato ñāṇāni tadatthasiddhiyā tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato. Tathā ‘‘idaṃ imassa ṭhānaṃ , idaṃ aṭṭhāna’’nti aviparītaṃ tassa tassa phalassa kāraṇākāraṇajānanaṃ, tesaṃ tesaṃ sattānaṃ atītādibhedabhinnassa kammasamādānassa anavasesato yathābhūtaṃ vipākantarajānanaṃ, āyūhanakkhaṇeyeva tassa tassa sattassa ‘‘ayaṃ nirayagāminī paṭipadā…pe… ayaṃ nibbānagāminī paṭipadā’’ti yāthāvato sāsavānāsavakammavibhāgajānanaṃ, khandhāyatanānaṃ upādinnānupādinnādianekasabhāvaṃ nānāsabhāvañca tassa lokassa ‘‘imāya nāma dhātuyā ussannattā imasmiṃ dhammappabandhe ayaṃ viseso jāyatī’’tiādinā nayena yathābhūtaṃ dhātunānattajānanaṃ, saddhādiindriyānaṃ tikkhamudutājānanaṃ saṃkilesādīhi saddhiṃ jhānavimokkhādijānanaṃ, sattānaṃ aparimāṇāsu jātīsu tappaṭibandhena saddhiṃ anavasesato pubbenivutthakkhandhasantatijānanaṃ hīnādivibhāgehi saddhiṃ cutipaṭisandhijānanaṃ, ‘‘idaṃ dukkha’’ntiādinā heṭṭhā vuttanayeneva catusaccajānananti imāni bhagavato dasabalañāṇāni avirajjhitvā yathāsakaṃvisayāvagāhanato yathādhippetatthasādhanato ca yathābhūtavuttiyā tathāni avitathāni anaññathāni. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ឥធ តថាគតោ ឋានញ្ច ឋានតោ អដ្ឋានញ្ច អដ្ឋានតោ យថាភូតំ បជានាតី’’តិអាទិ (វិភ. ៨០៩; អ. និ. ១០.២១)។

    ‘‘Idha tathāgato ṭhānañca ṭhānato aṭṭhānañca aṭṭhānato yathābhūtaṃ pajānātī’’tiādi (vibha. 809; a. ni. 10.21).

    ឯវម្បិ ភគវា តថានិ អាគតោតិ តថាគតោ។

    Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.

    យថា ចេតេសម្បិ ញាណានំ វសេន, ឯវំ យថាវុត្តានំ សតិបដ្ឋានសម្មប្បធានាទិវិភាវនញាណាទិអនន្តាបរិមេយ្យភេទានំ អនញ្ញសាធារណានំ បញ្ញាវិសេសានំ វសេន ភគវា តថានិ ញាណានិ អាគតោ អធិគតោតិ តថាគតោ, ឯវម្បិ តថានិ អាគតោតិ តថាគតោ។

    Yathā cetesampi ñāṇānaṃ vasena, evaṃ yathāvuttānaṃ satipaṭṭhānasammappadhānādivibhāvanañāṇādianantāparimeyyabhedānaṃ anaññasādhāraṇānaṃ paññāvisesānaṃ vasena bhagavā tathāni ñāṇāni āgato adhigatoti tathāgato, evampi tathāni āgatoti tathāgato.

    កថំ តថា គតោតិ តថាគតោ? យា តា ភគវតោ អភិជាតិអភិសម្ពោធិធម្មវិនយបញ្ញាបនអនុបាទិសេសនិព្ពានធាតុយោ, តា តថា។ កិំ វុត្តំ ហោតិ? យទត្ថំ តា លោកនាថេន អភិបត្ថិតា បវត្តិតា ច, តទត្ថស្ស ឯកន្តសិទ្ធិយា អវិសំវាទនតោ អវិបរីតត្ថវុត្តិយា តថា អវិតថា អនញ្ញថា។ តថា ហិ អយំ ភគវា ពោធិសត្តភូតោ សមតិំសបារមិបរិបូរណាទិកំ វុត្តប្បការំ សព្ពពុទ្ធត្តហេតុំ សម្បាទេត្វា តុសិតបុរេ ឋិតោ ពុទ្ធកោលាហលំ សុត្វា ទសសហស្សចក្កវាឡទេវតាហិ ឯកតោ សន្និបតិតាហិ ឧបសង្កមិត្វា –

    Kathaṃ tathā gatoti tathāgato? Yā tā bhagavato abhijātiabhisambodhidhammavinayapaññāpanaanupādisesanibbānadhātuyo, tā tathā. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yadatthaṃ tā lokanāthena abhipatthitā pavattitā ca, tadatthassa ekantasiddhiyā avisaṃvādanato aviparītatthavuttiyā tathā avitathā anaññathā. Tathā hi ayaṃ bhagavā bodhisattabhūto samatiṃsapāramiparipūraṇādikaṃ vuttappakāraṃ sabbabuddhattahetuṃ sampādetvā tusitapure ṭhito buddhakolāhalaṃ sutvā dasasahassacakkavāḷadevatāhi ekato sannipatitāhi upasaṅkamitvā –

    ‘‘កាលោ ខោ តេ មហាវីរ, ឧប្បជ្ជ មាតុកុច្ឆិយំ;

    ‘‘Kālo kho te mahāvīra, uppajja mātukucchiyaṃ;

    សទេវកំ តារយន្តោ, ពុជ្ឈស្សុ អមតំ បទ’’ន្តិ។ (ពុ. វំ. ១.៦៧) –

    Sadevakaṃ tārayanto, bujjhassu amataṃ pada’’nti. (bu. vaṃ. 1.67) –

    អាយាចិតោ ឧប្បន្នបុព្ពនិមិត្តោ បញ្ច មហាវិលោកនានិ វិលោកេត្វា ‘‘ឥទានិ អហំ មនុស្សយោនិយំ ឧប្បជ្ជិត្វា អភិសម្ពុជ្ឈិស្សាមី’’តិ អាសាឡ្ហិបុណ្ណមាយំ សក្យរាជកុលេ មហាមាយាយ ទេវិយា កុច្ឆិយំ បដិសន្ធិំ គហេត្វា ទស មាសេ ទេវមនុស្សេហិ មហតា បរិហារេន បរិហរិយមានោ វិសាខបុណ្ណមាយំ បច្ចូសសមយេ អភិជាតិំ បាបុណិ។

    Āyācito uppannapubbanimitto pañca mahāvilokanāni viloketvā ‘‘idāni ahaṃ manussayoniyaṃ uppajjitvā abhisambujjhissāmī’’ti āsāḷhipuṇṇamāyaṃ sakyarājakule mahāmāyāya deviyā kucchiyaṃ paṭisandhiṃ gahetvā dasa māse devamanussehi mahatā parihārena parihariyamāno visākhapuṇṇamāyaṃ paccūsasamaye abhijātiṃ pāpuṇi.

    អភិជាតិក្ខណេ បនស្ស បដិសន្ធិគ្គហណក្ខណេ វិយ ទ្វត្តិំស បុព្ពនិមិត្តានិ បាតុរហេសុំ, អយំ ទសសហស្សិលោកធាតុ សំកម្បិ សម្បកម្បិ សម្បវេធិ, ទសសុ ចក្កវាឡសហស្សេសុ អបរិមាណោ ឱភាសោ ផរិ, តស្ស, តំ សិរិំ ទដ្ឋុកាមា វិយ អន្ធា ចក្ខូនិ បដិលភិំសុ, ពធិរា សទ្ទំ សុណិំសុ, មូគា សមាលបិំសុ, ខុជ្ជា ឧជុគត្តា អហេសុំ, បង្គុលា បទសា គមនំ បដិលភិំសុ, ពន្ធនគតា សព្ពសត្តា អន្ទុពន្ធនាទីហិ មុច្ចិំសុ, សព្ពនរកេសុ អគ្គិ និព្ពាយិ, បេត្តិវិសយេ ខុប្បិបាសា វូបសមិ, តិរច្ឆានានំ ភយំ នាហោសិ, សព្ពសត្តានំ រោគោ វូបសមិ, សព្ពសត្តា បិយំវទា អហេសុំ, មធុរេនាការេន អស្សា ហសិំសុ, វារណា គជ្ជិំសុ, សព្ពតូរិយានិ សកសកនិន្នាទំ មុញ្ចិំសុ, អឃដ្ដិតានិ ឯវ មនុស្សានំ ហត្ថូបគាទីនិ អាភរណានិ មធុរេនាការេន សទ្ទំ មុញ្ចិំសុ, សព្ពទិសា វិប្បសន្នា អហេសុំ, សត្តានំ សុខំ ឧប្បាទយមានោ មុទុសីតលវាតោ វាយិ, អកាលមេឃោ វស្សិ, បថវិតោបិ ឧទកំ ឧព្ភិជ្ជិត្វា វិស្សន្ទិ, បក្ខិនោ អាកាសគមនំ វិជហិំសុ, នទិយោ អសន្ទមានា អដ្ឋំសុ, មហាសមុទ្ទេ មធុរំ ឧទកំ អហោសិ, ឧបក្កិលេសវិនិមុត្តេ សូរិយេ ទិប្បមានេ ឯវ អាកាសគតា សព្ពា ជោតិយោ ជោតិំសុ, ឋបេត្វា អរូបាវចរេ ទេវេ អវសេសា សព្ពេ ទេវា សព្ពេ ច នេរយិកា ទិស្សមានរូបា អហេសុំ, តរុកុដ្ដកវាដសេលាទយោ អនាវរណភូតា អហេសុំ, សត្តានំ ចុតូបបាតា នាហេសុំ, សព្ពំ អនិដ្ឋគន្ធំ អភិភវិត្វា ទិព្ពគន្ធោ បវាយិ, សព្ពេ ផលូបគា រុក្ខា ផលធរា សម្បជ្ជិំសុ, មហាសមុទ្ទោ សព្ពត្ថកមេវ បញ្ចវណ្ណេហិ បទុមេហិ សញ្ឆន្នតលោ អហោសិ, ថលជជលជាទីនិ សព្ពបុប្ផានិ បុប្ផិំសុ, រុក្ខានំ ខន្ធេសុ ខន្ធបទុមានិ, សាខាសុ សាខាបទុមានិ, លតាសុ លតាបទុមានិ, បុប្ផិំសុ, មហីតលសិលាតលានិ ភិន្ទិត្វា ឧបរូបរិ សត្ត សត្ត ហុត្វា ទណ្ឌបទុមានិ នាម និក្ខមិំសុ, អាកាសេ ឱលម្ពកបទុមានិ និព្ពត្តិំសុ, សមន្តតោ បុប្ផវស្សំ វស្សិ អាកាសេ ទិព្ពតូរិយានិ វជ្ជិំសុ, សកលទសសហស្សិលោកធាតុ វដ្ដេត្វា វិស្សដ្ឋមាលាគុឡំ វិយ, ឧប្បីឡេត្វា បវត្តមាលាកលាបោ វិយ, អលង្កតបដិយត្តំ មាលាសនំ វិយ ច ឯកមាលាមាលិនី វិប្ផុរន្តវាឡពីជនី បុប្ផធូបគន្ធបរិវាសិតា បរមសោភគ្គប្បត្តា អហោសិ, តានិ ច បុព្ពនិមិត្តានិ ឧបរិ អធិគតានំ អនេកេសំ វិសេសាធិគមានំ និមិត្តភូតានិ ឯវ អហេសុំ។ ឯវំ អនេកច្ឆរិយបាតុភាវា អយំ អភិជាតិ យទត្ថំ តេន អភិបត្ថិតា, តស្សា អភិសម្ពោធិយា ឯកន្តសិទ្ធិយា តថាវ អហោសិ អវិតថា អនញ្ញថា។

    Abhijātikkhaṇe panassa paṭisandhiggahaṇakkhaṇe viya dvattiṃsa pubbanimittāni pāturahesuṃ, ayaṃ dasasahassilokadhātu saṃkampi sampakampi sampavedhi, dasasu cakkavāḷasahassesu aparimāṇo obhāso phari, tassa, taṃ siriṃ daṭṭhukāmā viya andhā cakkhūni paṭilabhiṃsu, badhirā saddaṃ suṇiṃsu, mūgā samālapiṃsu, khujjā ujugattā ahesuṃ, paṅgulā padasā gamanaṃ paṭilabhiṃsu, bandhanagatā sabbasattā andubandhanādīhi mucciṃsu, sabbanarakesu aggi nibbāyi, pettivisaye khuppipāsā vūpasami, tiracchānānaṃ bhayaṃ nāhosi, sabbasattānaṃ rogo vūpasami, sabbasattā piyaṃvadā ahesuṃ, madhurenākārena assā hasiṃsu, vāraṇā gajjiṃsu, sabbatūriyāni sakasakaninnādaṃ muñciṃsu, aghaṭṭitāni eva manussānaṃ hatthūpagādīni ābharaṇāni madhurenākārena saddaṃ muñciṃsu, sabbadisā vippasannā ahesuṃ, sattānaṃ sukhaṃ uppādayamāno mudusītalavāto vāyi, akālamegho vassi, pathavitopi udakaṃ ubbhijjitvā vissandi, pakkhino ākāsagamanaṃ vijahiṃsu, nadiyo asandamānā aṭṭhaṃsu, mahāsamudde madhuraṃ udakaṃ ahosi, upakkilesavinimutte sūriye dippamāne eva ākāsagatā sabbā jotiyo jotiṃsu, ṭhapetvā arūpāvacare deve avasesā sabbe devā sabbe ca nerayikā dissamānarūpā ahesuṃ, tarukuṭṭakavāṭaselādayo anāvaraṇabhūtā ahesuṃ, sattānaṃ cutūpapātā nāhesuṃ, sabbaṃ aniṭṭhagandhaṃ abhibhavitvā dibbagandho pavāyi, sabbe phalūpagā rukkhā phaladharā sampajjiṃsu, mahāsamuddo sabbatthakameva pañcavaṇṇehi padumehi sañchannatalo ahosi, thalajajalajādīni sabbapupphāni pupphiṃsu, rukkhānaṃ khandhesu khandhapadumāni, sākhāsu sākhāpadumāni, latāsu latāpadumāni, pupphiṃsu, mahītalasilātalāni bhinditvā uparūpari satta satta hutvā daṇḍapadumāni nāma nikkhamiṃsu, ākāse olambakapadumāni nibbattiṃsu, samantato pupphavassaṃ vassi ākāse dibbatūriyāni vajjiṃsu, sakaladasasahassilokadhātu vaṭṭetvā vissaṭṭhamālāguḷaṃ viya, uppīḷetvā pavattamālākalāpo viya, alaṅkatapaṭiyattaṃ mālāsanaṃ viya ca ekamālāmālinī vipphurantavāḷabījanī pupphadhūpagandhaparivāsitā paramasobhaggappattā ahosi, tāni ca pubbanimittāni upari adhigatānaṃ anekesaṃ visesādhigamānaṃ nimittabhūtāni eva ahesuṃ. Evaṃ anekacchariyapātubhāvā ayaṃ abhijāti yadatthaṃ tena abhipatthitā, tassā abhisambodhiyā ekantasiddhiyā tathāva ahosi avitathā anaññathā.

    តថា យេ ពុទ្ធវេនេយ្យា ពោធនេយ្យពន្ធវា, តេ សព្ពេបិ អនវសេសតោ សយមេវ ភគវតា វិនីតា។ យេ ច សាវកវេនេយ្យា ធម្មវេនេយ្យា ច, តេបិ សាវកាទីហិ វិនីតា វិនយំ គច្ឆន្តិ គមិស្សន្តិ ចាតិ យទត្ថំ ភគវតា អភិសម្ពោធិ អភិបត្ថិតា, តទត្ថស្ស ឯកន្តសិទ្ធិយា អភិសម្ពោធិ តថា អវិតថា អនញ្ញថា។

    Tathā ye buddhaveneyyā bodhaneyyabandhavā, te sabbepi anavasesato sayameva bhagavatā vinītā. Ye ca sāvakaveneyyā dhammaveneyyā ca, tepi sāvakādīhi vinītā vinayaṃ gacchanti gamissanti cāti yadatthaṃ bhagavatā abhisambodhi abhipatthitā, tadatthassa ekantasiddhiyā abhisambodhi tathā avitathā anaññathā.

    អបិច យស្ស យស្ស ញេយ្យធម្មស្ស យោ យោ សភាវោ ពុជ្ឈិតព្ពោ, សោ សោ ហត្ថតលេ ឋបិតអាមលកំ វិយ អាវជ្ជនមត្តបដិពទ្ធេន អត្តនោ ញាណេន អវិបរីតំ អនវសេសតោ ភគវតា អភិសម្ពុទ្ធោតិ ឯវម្បិ អភិសម្ពោធិ តថា អវិតថា អនញ្ញថា។

    Apica yassa yassa ñeyyadhammassa yo yo sabhāvo bujjhitabbo, so so hatthatale ṭhapitaāmalakaṃ viya āvajjanamattapaṭibaddhena attano ñāṇena aviparītaṃ anavasesato bhagavatā abhisambuddhoti evampi abhisambodhi tathā avitathā anaññathā.

    តថា តេសំ តេសំ ធម្មានំ តថា តថា ទេសេតព្ពប្បការំ, តេសំ តេសញ្ច សត្តានំ អាសយានុសយចរិយាធិមុត្តិំ សម្មទេវ ឱលោកេត្វា ធម្មតំ អវិជហន្តេនេវ បញ្ញត្តិនយំ វោហារមត្តំ អនតិធាវន្តេនេវ ច ធម្មតំ វិភាវេន្តេន យថាបរាធំ យថាជ្ឈាសយំ យថាធម្មញ្ច អនុសាសន្តេន ភគវតា វេនេយ្យា វិនីតា អរិយភូមិំ សម្បាបិតាតិ ធម្មវិនយបញ្ញាបនាបិស្ស តទត្ថសិទ្ធិយា យថាភូតវុត្តិយា ច តថា អវិតថា អនញ្ញថា។

    Tathā tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ tathā tathā desetabbappakāraṃ, tesaṃ tesañca sattānaṃ āsayānusayacariyādhimuttiṃ sammadeva oloketvā dhammataṃ avijahanteneva paññattinayaṃ vohāramattaṃ anatidhāvanteneva ca dhammataṃ vibhāventena yathāparādhaṃ yathājjhāsayaṃ yathādhammañca anusāsantena bhagavatā veneyyā vinītā ariyabhūmiṃ sampāpitāti dhammavinayapaññāpanāpissa tadatthasiddhiyā yathābhūtavuttiyā ca tathā avitathā anaññathā.

    តថា យា សា ភគវតា អនុប្បត្តា បថវិយាទិផស្សវេទនាទិរូបារូបសភាវនិមុត្តា លុជ្ជនបលុជ្ជនភាវាភាវតោ លោកសភាវាតីតា តមសា វិសំសដ្ឋត្តា កេនចិ អនោភាសនីយា លោកសភាវាភាវតោ ឯវ គតិអាទិភាវរហិតា អប្បតិដ្ឋា អនារម្មណា អមតមហានិព្ពានធាតុ ខន្ធសង្ខាតានំ ឧបាទីនំ លេសមត្តស្សាបិ អភាវតោ ‘‘អនុបាទិសេសា’’តិបិ វុច្ចតិ។ យំ សន្ធាយ វុត្តំ –

    Tathā yā sā bhagavatā anuppattā pathaviyādiphassavedanādirūpārūpasabhāvanimuttā lujjanapalujjanabhāvābhāvato lokasabhāvātītā tamasā visaṃsaṭṭhattā kenaci anobhāsanīyā lokasabhāvābhāvato eva gatiādibhāvarahitā appatiṭṭhā anārammaṇā amatamahānibbānadhātu khandhasaṅkhātānaṃ upādīnaṃ lesamattassāpi abhāvato ‘‘anupādisesā’’tipi vuccati. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –

    ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, តទាយតនំ, យត្ថ នេវ បថវី ន អាបោ ន តេជោ ន វាយោ ន អាកាសានញ្ចាយតនំ ន វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ ន អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ ន នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ នាយំ លោកោ ន បរោ លោកោ ន ច ឧភោ ចន្ទិមសូរិយា។ តមហំ, ភិក្ខវេ, នេវ អាគតិំ វទាមិ ន គតិំ ន ឋិតិំ ន ចុតិំ ន ឧបបត្តិំ; អប្បតិដ្ឋំ អប្បវត្តំ អនារម្មណមេវេតំ ឯសេវន្តោ ទុក្ខស្សា’’តិ (ឧទា. ៧១)។

    ‘‘Atthi, bhikkhave, tadāyatanaṃ, yattha neva pathavī na āpo na tejo na vāyo na ākāsānañcāyatanaṃ na viññāṇañcāyatanaṃ na ākiñcaññāyatanaṃ na nevasaññānāsaññāyatanaṃ nāyaṃ loko na paro loko na ca ubho candimasūriyā. Tamahaṃ, bhikkhave, neva āgatiṃ vadāmi na gatiṃ na ṭhitiṃ na cutiṃ na upapattiṃ; appatiṭṭhaṃ appavattaṃ anārammaṇamevetaṃ esevanto dukkhassā’’ti (udā. 71).

    សា សព្ពេសម្បិ ឧបាទានក្ខន្ធានំ អត្ថង្គមោ សព្ពសង្ខារានំ សមថោ, សព្ពូបធីនំ បដិនិស្សគ្គោ, សព្ពទុក្ខានំ វូបសមោ, សព្ពាលយានំ សមុគ្ឃាតោ, សព្ពវដ្ដានំ ឧបច្ឆេទោ, អច្ចន្តសន្តិលក្ខណាតិ យថាវុត្តសភាវស្ស កទាចិបិ អវិសំវាទនតោ តថា អវិតថា អនញ្ញថា ។ ឯវមេតា អភិជាតិអាទិកា តថា គតោ ឧបគតោ អធិគតោ បដិបន្នោ បត្តោតិ តថាគតោ។ ឯវំ ភគវា តថា គតោតិ តថាគតោ។

    Sā sabbesampi upādānakkhandhānaṃ atthaṅgamo sabbasaṅkhārānaṃ samatho, sabbūpadhīnaṃ paṭinissaggo, sabbadukkhānaṃ vūpasamo, sabbālayānaṃ samugghāto, sabbavaṭṭānaṃ upacchedo, accantasantilakkhaṇāti yathāvuttasabhāvassa kadācipi avisaṃvādanato tathā avitathā anaññathā . Evametā abhijātiādikā tathā gato upagato adhigato paṭipanno pattoti tathāgato. Evaṃ bhagavā tathā gatoti tathāgato.

    កថំ តថាវិធោតិ តថាគតោ? យថាវិធា បុរិមកា សម្មាសម្ពុទ្ធា, អយម្បិ ភគវា តថាវិធោ។ កិំ វុត្តំ ហោតិ? យថាវិធា តេ ភគវន្តោ មគ្គសីលេន, ផលសីលេន, សព្ពេនបិ លោកិយលោកុត្តរសីលេន, មគ្គសមាធិនា, ផលសមាធិនា, សព្ពេនបិ លោកិយលោកុត្តរសមាធិនា, មគ្គបញ្ញាយ, ផលបញ្ញាយ, សព្ពាយបិ លោកិយលោកុត្តរបញ្ញាយ, ទេវសិកំ វឡញ្ជិតព្ពេហិ ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សសមាបត្តិវិហារេហិ, តទង្គវិមុត្តិយា វិក្ខម្ភនវិមុត្តិយា សមុច្ឆេទវិមុត្តិយា បដិប្បស្សទ្ធិវិមុត្តិយា និស្សរណវិមុត្តិយាតិ សង្ខេបតោ, វិត្ថារតោ បន អនន្តាបរិមាណភេទេហិ អចិន្តេយ្យានុភាវេហិ សកលសព្ពញ្ញុគុណេហិ, អយម្បិ អម្ហាកំ ភគវា តថាវិធោ។ សព្ពេសញ្ហិ សម្មាសម្ពុទ្ធានំ អាយុវេមត្តំ, សរីរប្បមាណវេមត្តំ, កុលវេមត្តំ, ទុក្ករចរិយាវេមត្តំ, រស្មិវេមត្តន្តិ ឥមេហិ បញ្ចហិ វេមត្តេហិ សិយា វេមត្តំ, ន បន សីលវិសុទ្ធិអាទីសុ វិសុទ្ធីសុ សមថវិបស្សនាបដិបត្តិយំ អត្តនា បដិវិទ្ធគុណេសុ ច កិញ្ចិ នានាករណំ អត្ថិ, អថ ខោ មជ្ឈេ ភិន្នសុវណ្ណំ វិយ អញ្ញំមញ្ញំ និព្ពិសេសា តេ ពុទ្ធា ភគវន្តោ។ តស្មា យថាវិធា បុរិមកា សម្មាសម្ពុទ្ធា, អយម្បិ ភគវា តថាវិធោ។ ឯវំ តថាវិធោតិ តថាគតោ។ វិធត្ថោ ចេត្ថ គតសទ្ទោ។ តថា ហិ លោកិយា វិធយុត្តគតសទ្ទេ បការត្ថេ វទន្តិ។

    Kathaṃ tathāvidhoti tathāgato? Yathāvidhā purimakā sammāsambuddhā, ayampi bhagavā tathāvidho. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yathāvidhā te bhagavanto maggasīlena, phalasīlena, sabbenapi lokiyalokuttarasīlena, maggasamādhinā, phalasamādhinā, sabbenapi lokiyalokuttarasamādhinā, maggapaññāya, phalapaññāya, sabbāyapi lokiyalokuttarapaññāya, devasikaṃ vaḷañjitabbehi catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattivihārehi, tadaṅgavimuttiyā vikkhambhanavimuttiyā samucchedavimuttiyā paṭippassaddhivimuttiyā nissaraṇavimuttiyāti saṅkhepato, vitthārato pana anantāparimāṇabhedehi acinteyyānubhāvehi sakalasabbaññuguṇehi, ayampi amhākaṃ bhagavā tathāvidho. Sabbesañhi sammāsambuddhānaṃ āyuvemattaṃ, sarīrappamāṇavemattaṃ, kulavemattaṃ, dukkaracariyāvemattaṃ, rasmivemattanti imehi pañcahi vemattehi siyā vemattaṃ, na pana sīlavisuddhiādīsu visuddhīsu samathavipassanāpaṭipattiyaṃ attanā paṭividdhaguṇesu ca kiñci nānākaraṇaṃ atthi, atha kho majjhe bhinnasuvaṇṇaṃ viya aññaṃmaññaṃ nibbisesā te buddhā bhagavanto. Tasmā yathāvidhā purimakā sammāsambuddhā, ayampi bhagavā tathāvidho. Evaṃ tathāvidhoti tathāgato. Vidhattho cettha gatasaddo. Tathā hi lokiyā vidhayuttagatasadde pakāratthe vadanti.

    កថំ តថាបវត្តិកោតិ តថាគតោ? អនញ្ញសាធារណេន ឥទ្ធានុភាវេន សមន្នាគតត្តា អត្ថបដិសម្ភិទាទីនំ ឧក្កំសបារមិប្បត្តិយា អនាវរណញាណបដិលាភេន ច ភគវតោ កាយប្បវត្តិយាទីនំ កត្ថចិ បដិឃាតាភាវតោ យថារុចិ តថា គតំ គតិ គមនំ កាយវចីចិត្តប្បវត្តិ ឯតស្សាតិ តថាគតោ។ ឯវំ តថាបវត្តិកោតិ តថាគតោ។

    Kathaṃ tathāpavattikoti tathāgato? Anaññasādhāraṇena iddhānubhāvena samannāgatattā atthapaṭisambhidādīnaṃ ukkaṃsapāramippattiyā anāvaraṇañāṇapaṭilābhena ca bhagavato kāyappavattiyādīnaṃ katthaci paṭighātābhāvato yathāruci tathā gataṃ gati gamanaṃ kāyavacīcittappavatti etassāti tathāgato. Evaṃ tathāpavattikoti tathāgato.

    កថំ តថេហិ អគតោតិ តថាគតោ? ពោធិសម្ភារសម្ភរណេ តប្បដិបក្ខប្បវត្តិសង្ខាតំ នត្ថិ ឯតស្ស គតន្តិ អគតោ។ សោ បនស្ស អគតភាវោ មច្ឆេរទានបារមិអាទីសុ អវិបរីតំ អាទីនវានិសំសបច្ចវេក្ខណាទិនយប្បវត្តេហិ ញាណេហីតិ តថេហិ ញាណេហិ អគតោតិ តថាគតោ។

    Kathaṃ tathehi agatoti tathāgato? Bodhisambhārasambharaṇe tappaṭipakkhappavattisaṅkhātaṃ natthi etassa gatanti agato. So panassa agatabhāvo maccheradānapāramiādīsu aviparītaṃ ādīnavānisaṃsapaccavekkhaṇādinayappavattehi ñāṇehīti tathehi ñāṇehi agatoti tathāgato.

    អថ វា កិលេសាភិសង្ខារប្បវត្តិសង្ខាតំ ខន្ធប្បវត្តិសង្ខាតមេវ វា បញ្ចសុបិ គតីសុ គតំ គមនំ ឯតស្ស នត្ថីតិ អគតោ។ សឧបាទិសេសអនុបាទិសេសនិព្ពានប្បត្តិយា ស្វាយមស្ស អគតភាវោ តថេហិ អរិយមគ្គញាណេហីតិ ឯវម្បិ ភគវា តថេហិ អាគតោតិ តថាគតោ។

    Atha vā kilesābhisaṅkhārappavattisaṅkhātaṃ khandhappavattisaṅkhātameva vā pañcasupi gatīsu gataṃ gamanaṃ etassa natthīti agato. Saupādisesaanupādisesanibbānappattiyā svāyamassa agatabhāvo tathehi ariyamaggañāṇehīti evampi bhagavā tathehi āgatoti tathāgato.

    កថំ តថាគតភាវេន តថាគតោ? តថាគតភាវេនាតិ ច តថាគតស្ស សព្ភាវេន, អត្ថិតាយាតិ អត្ថោ។ កោ បនេស តថាគតោ, យស្ស អត្ថិតាយ ភគវា តថាគតោតិ វុច្ចតីតិ? សទ្ធម្មោ។ សទ្ធម្មោ ហិ អរិយមគ្គោ តាវ យថា យុគនទ្ធសមថវិបស្សនាពលេន អនវសេសកិលេសបក្ខំ សមូហនន្តេន សមុច្ឆេទប្បហានវសេន គន្តព្ពំ, តថា គតោ។ ផលធម្មោ យថា អត្តនោ មគ្គានុរូបំ បដិប្បស្សទ្ធិប្បហានវសេន គន្តព្ពំ, តថា គតោ បវត្តោ។ និព្ពានធម្មោ បន យថា គតោ បញ្ញាយ បដិវិទ្ធោ សកលវដ្ដទុក្ខវូបសមាយ សម្បជ្ជតិ, ពុទ្ធាទីហិ តថា គតោ សច្ឆិកតោតិ តថាគតោ។ បរិយត្តិធម្មោបិ យថា បុរិមពុទ្ធេហិ សុត្តគេយ្យាទិវសេន បវត្តិអាទិប្បកាសនវសេន ច វេនេយ្យានំ អាសយាទិអនុរូបំ បវត្តិតោ, អម្ហាកម្បិ ភគវតា តថា គតោ គទិតោ បវត្តិតោតិ វា តថាគតោ។ យថា ភគវតា ទេសិតោ, តថា ភគវតោ សាវកេហិ គតោ អវគតោតិ តថាគតោ។ ឯវំ សព្ពោបិ សទ្ធម្មោ តថាគតោ។ តេនាហ សក្កោ ទេវានមិន្ទោ ‘‘តថាគតំ ទេវមនុស្សបូជិតំ, ធម្មំ នមស្សាម សុវត្ថិ ហោតូ’’តិ (ខុ. បា. ៦.១៧; សុ. និ. ២៤០)។ ស្វាស្ស អត្ថីតិ ភគវា តថាគតោ។

    Kathaṃ tathāgatabhāvena tathāgato? Tathāgatabhāvenāti ca tathāgatassa sabbhāvena, atthitāyāti attho. Ko panesa tathāgato, yassa atthitāya bhagavā tathāgatoti vuccatīti? Saddhammo. Saddhammo hi ariyamaggo tāva yathā yuganaddhasamathavipassanābalena anavasesakilesapakkhaṃ samūhanantena samucchedappahānavasena gantabbaṃ, tathā gato. Phaladhammo yathā attano maggānurūpaṃ paṭippassaddhippahānavasena gantabbaṃ, tathā gato pavatto. Nibbānadhammo pana yathā gato paññāya paṭividdho sakalavaṭṭadukkhavūpasamāya sampajjati, buddhādīhi tathā gato sacchikatoti tathāgato. Pariyattidhammopi yathā purimabuddhehi suttageyyādivasena pavattiādippakāsanavasena ca veneyyānaṃ āsayādianurūpaṃ pavattito, amhākampi bhagavatā tathā gato gadito pavattitoti vā tathāgato. Yathā bhagavatā desito, tathā bhagavato sāvakehi gato avagatoti tathāgato. Evaṃ sabbopi saddhammo tathāgato. Tenāha sakko devānamindo ‘‘tathāgataṃ devamanussapūjitaṃ, dhammaṃ namassāma suvatthi hotū’’ti (khu. pā. 6.17; su. ni. 240). Svāssa atthīti bhagavā tathāgato.

    យថា ច ធម្មោ, ឯវំ អរិយសង្ឃោបិ, យថា អត្តហិតាយ បរហិតាយ ច បដិបន្នេហិ សុវិសុទ្ធំ បុព្ពភាគសមថវិបស្សនាបដិបទំ បុរក្ខត្វា តេន តេន មគ្គេន គន្តព្ពំ, តំ តំ តថា គតោតិ តថាគតោ។ យថា វា ភគវតា សច្ចបដិច្ចសមុប្បាទាទិនយោ ទេសិតោ, តថា ច ពុទ្ធត្តា តថា គទនតោ ច តថាគតោ។ តេនាហ សក្កោ ទេវរាជា – ‘‘តថាគតំ ទេវមនុស្សបូជិតំ, សង្ឃំ នមស្សាម សុវត្ថិ ហោតូ’’តិ (ខុ. បា. ៦.១៨; សុ. និ. ២៤១), ស្វាស្ស សាវកភូតោ អត្ថីតិ ភគវា តថាគតោ។ ឯវំ តថាគតភាវេន តថាគតោ។

    Yathā ca dhammo, evaṃ ariyasaṅghopi, yathā attahitāya parahitāya ca paṭipannehi suvisuddhaṃ pubbabhāgasamathavipassanāpaṭipadaṃ purakkhatvā tena tena maggena gantabbaṃ, taṃ taṃ tathā gatoti tathāgato. Yathā vā bhagavatā saccapaṭiccasamuppādādinayo desito, tathā ca buddhattā tathā gadanato ca tathāgato. Tenāha sakko devarājā – ‘‘tathāgataṃ devamanussapūjitaṃ, saṅghaṃ namassāma suvatthi hotū’’ti (khu. pā. 6.18; su. ni. 241), svāssa sāvakabhūto atthīti bhagavā tathāgato. Evaṃ tathāgatabhāvena tathāgato.

    ឥទម្បិ តថាគតស្ស តថាគតភាវទីបនេ មុខមត្តកមេវ, សព្ពាការេន បន តថាគតោវ តថាគតស្ស តថាគតភាវំ វណ្ណេយ្យ។ ឥទញ្ហិ តថាគតបទំ មហត្ថំ, មហាគតិកំ, មហាវិសយំ, តស្ស អប្បមាទបទស្ស វិយ តេបិដកម្បិ ពុទ្ធវចនំ យុត្តិតោ អត្ថភាវេន អាហរន្តោ ‘‘អតិត្ថេន ធម្មកថិកោ បក្ខន្ទោ’’តិ ន វត្តព្ពោតិ។

    Idampi tathāgatassa tathāgatabhāvadīpane mukhamattakameva, sabbākārena pana tathāgatova tathāgatassa tathāgatabhāvaṃ vaṇṇeyya. Idañhi tathāgatapadaṃ mahatthaṃ, mahāgatikaṃ, mahāvisayaṃ, tassa appamādapadassa viya tepiṭakampi buddhavacanaṃ yuttito atthabhāvena āharanto ‘‘atitthena dhammakathiko pakkhando’’ti na vattabboti.

    តត្ថេតំ វុច្ចតិ –

    Tatthetaṃ vuccati –

    ‘‘យថេវ លោកេ បុរិមា មហេសិនោ,

    ‘‘Yatheva loke purimā mahesino,

    សព្ពញ្ញុភាវំ មុនយោ ឥធាគតា;

    Sabbaññubhāvaṃ munayo idhāgatā;

    តថា អយំ សក្យមុនីបិ អាគតោ,

    Tathā ayaṃ sakyamunīpi āgato,

    តថាគតោ វុច្ចតិ តេន ចក្ខុមា។

    Tathāgato vuccati tena cakkhumā.

    ‘‘បហាយ កាមាទិមលេ អសេសតោ,

    ‘‘Pahāya kāmādimale asesato,

    សមាធិញាណេហិ យថា គតា ជិនា;

    Samādhiñāṇehi yathā gatā jinā;

    បុរាតនា សក្យមុនី ជុតិន្ធរោ,

    Purātanā sakyamunī jutindharo,

    តថា គតោ តេន តថាគតោ មតោ។

    Tathā gato tena tathāgato mato.

    ‘‘តថញ្ច ធាតាយតនាទិលក្ខណំ,

    ‘‘Tathañca dhātāyatanādilakkhaṇaṃ,

    សភាវសាមញ្ញវិភាគភេទតោ;

    Sabhāvasāmaññavibhāgabhedato;

    សយម្ភុញាណេន ជិនោយមាគតោ,

    Sayambhuñāṇena jinoyamāgato,

    តថាគតោ វុច្ចតិ សក្យបុង្គវោ។

    Tathāgato vuccati sakyapuṅgavo.

    ‘‘តថានិ សច្ចានិ សមន្តចក្ខុនា,

    ‘‘Tathāni saccāni samantacakkhunā,

    តថា ឥទប្បច្ចយតា ច សព្ពសោ;

    Tathā idappaccayatā ca sabbaso;

    អនញ្ញនេយ្យា នយតោ វិភាវិតា,

    Anaññaneyyā nayato vibhāvitā,

    តថា គតោ តេន ជិនោ តថាគតោ។

    Tathā gato tena jino tathāgato.

    ‘‘អនេកភេទាសុបិ លោកធាតុសុ,

    ‘‘Anekabhedāsupi lokadhātusu,

    ជិនស្ស រូបាយតនាទិគោចរេ;

    Jinassa rūpāyatanādigocare;

    វិចិត្តភេទេ តថមេវ ទស្សនំ,

    Vicittabhede tathameva dassanaṃ,

    តថាគតោ តេន សមន្តលោចនោ។

    Tathāgato tena samantalocano.

    ‘‘យតោ ច ធម្មំ តថមេវ ភាសតិ,

    ‘‘Yato ca dhammaṃ tathameva bhāsati,

    ករោតិ វាចាយនុរូបមត្តនោ;

    Karoti vācāyanurūpamattano;

    គុណេហិ លោកំ អភិភុយ្យិរីយតិ,

    Guṇehi lokaṃ abhibhuyyirīyati,

    តថាគតោ តេនបិ លោកនាយកោ។

    Tathāgato tenapi lokanāyako.

    ‘‘តថា បរិញ្ញាយ តថាយ សព្ពសោ,

    ‘‘Tathā pariññāya tathāya sabbaso,

    អវេទិ លោកំ បភវំ អតិក្កមិ;

    Avedi lokaṃ pabhavaṃ atikkami;

    គតោ ច បច្ចក្ខកិរិយាយ និព្ពុតិំ,

    Gato ca paccakkhakiriyāya nibbutiṃ,

    អរិយមគ្គញ្ច គតោ តថាគតោ។

    Ariyamaggañca gato tathāgato.

    ‘‘តថា បដិញ្ញាយ តថាយ សព្ពសោ,

    ‘‘Tathā paṭiññāya tathāya sabbaso,

    ហិតាយ លោកស្ស យតោយមាគតោ;

    Hitāya lokassa yatoyamāgato;

    តថាយ នាថោ ករុណាយ សព្ពទា,

    Tathāya nātho karuṇāya sabbadā,

    គតោ ច តេនាបិ ជិនោ តថាគតោ។

    Gato ca tenāpi jino tathāgato.

    ‘‘តថានិ ញាណានិ យតោយមាគតោ,

    ‘‘Tathāni ñāṇāni yatoyamāgato,

    យថាសភាវំ វិសយាវពោធតោ;

    Yathāsabhāvaṃ visayāvabodhato;

    តថាភិជាតិប្បភុតី តថាគតោ,

    Tathābhijātippabhutī tathāgato,

    តទត្ថសម្បាទនតោ តថាគតោ។

    Tadatthasampādanato tathāgato.

    ‘‘យថាវិធា តេ បុរិមា មហេសិនោ,

    ‘‘Yathāvidhā te purimā mahesino,

    តថាវិធោយម្បិ តថា យថារុចិ;

    Tathāvidhoyampi tathā yathāruci;

    បវត្តវាចា តនុចិត្តភាវតោ,

    Pavattavācā tanucittabhāvato,

    តថាគតោ វុច្ចតិ អគ្គបុគ្គលោ។

    Tathāgato vuccati aggapuggalo.

    ‘‘សម្ពោធិសម្ភារវិបក្ខតោ បុរេ,

    ‘‘Sambodhisambhāravipakkhato pure,

    គតំ ន សំសារគតម្បិ តស្ស វា;

    Gataṃ na saṃsāragatampi tassa vā;

    ន ចត្ថិ នាថស្ស ភវន្តទស្សិនោ,

    Na catthi nāthassa bhavantadassino,

    តថេហិ តស្មា អគតោ តថាគតោ។

    Tathehi tasmā agato tathāgato.

    ‘‘តថាគតោ ធម្មវរោ មហេសិនា,

    ‘‘Tathāgato dhammavaro mahesinā,

    យថា បហាតព្ពមលំ បហីយតិ;

    Yathā pahātabbamalaṃ pahīyati;

    តថាគតោ អរិយគណោ វិនាយកោ,

    Tathāgato ariyagaṇo vināyako,

    តថាគតោ តេន សមង្គិភាវតោ’’តិ។

    Tathāgato tena samaṅgibhāvato’’ti.

    អរហន្តំ សម្មាសម្ពុទ្ធន្តិ ឯត្ថ អរហាតិ បទស្ស អត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោយេវ។ សម្មា សាមញ្ច សព្ពធម្មានំ ពុទ្ធត្តា សម្មាសម្ពុទ្ធំ។ យំកិញ្ចិ ញេយ្យំ នាម, តស្ស សព្ពស្សបិ សព្ពាការតោ អវិបរីតតោ សយមេវ អភិសម្ពុទ្ធត្តាតិ វុត្តំ ហោតិ។ ឥមិនាស្ស បរោបទេសរហិតស្ស សព្ពាការេន សព្ពធម្មាវពោធនសមត្ថស្ស អាកង្ខាបដិពទ្ធវុត្តិនោ អនាវរណញាណសង្ខាតស្ស សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស អធិគមោ ទស្សិតោ។

    Arahantaṃ sammāsambuddhanti ettha arahāti padassa attho heṭṭhā vuttoyeva. Sammā sāmañca sabbadhammānaṃ buddhattā sammāsambuddhaṃ. Yaṃkiñci ñeyyaṃ nāma, tassa sabbassapi sabbākārato aviparītato sayameva abhisambuddhattāti vuttaṃ hoti. Imināssa paropadesarahitassa sabbākārena sabbadhammāvabodhanasamatthassa ākaṅkhāpaṭibaddhavuttino anāvaraṇañāṇasaṅkhātassa sabbaññutaññāṇassa adhigamo dassito.

    ននុ ច សព្ពញ្ញុតញ្ញាណតោ អញ្ញំ អនាវរណំ, អញ្ញថា ឆ អសាធារណានិ ញាណានិ ពុទ្ធញាណានីតិ វចនំ វិរុជ្ឈេយ្យាតិ? ន វិរុជ្ឈតិ, វិសយប្បវត្តិភេទវសេន អញ្ញេហិ អសាធារណភាវទស្សនត្ថំ ឯកស្សេវ ញាណស្ស ទ្វិធា វុត្តត្តា។ ឯកមេវ ហិ តំ ញាណំ អនវសេសសង្ខតាសង្ខតសម្មុតិធម្មវិសយតាយ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ, តត្ថ ច អាវរណាភាវតោ និស្សង្គចារមុបាទាយ អនាវរណញាណន្តិ វុត្តំ។ យថាហ បដិសម្ភិទាយំ –

    Nanu ca sabbaññutaññāṇato aññaṃ anāvaraṇaṃ, aññathā cha asādhāraṇāni ñāṇāni buddhañāṇānīti vacanaṃ virujjheyyāti? Na virujjhati, visayappavattibhedavasena aññehi asādhāraṇabhāvadassanatthaṃ ekasseva ñāṇassa dvidhā vuttattā. Ekameva hi taṃ ñāṇaṃ anavasesasaṅkhatāsaṅkhatasammutidhammavisayatāya sabbaññutaññāṇaṃ, tattha ca āvaraṇābhāvato nissaṅgacāramupādāya anāvaraṇañāṇanti vuttaṃ. Yathāha paṭisambhidāyaṃ –

    ‘‘សព្ពំ សង្ខតាសង្ខតំ អនវសេសំ ជានាតីតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ។ តត្ថ អាវរណំ នត្ថីតិ អនាវរណញាណ’’ន្តិអាទិ (បដិ. ម. ១.១១៩)។

    ‘‘Sabbaṃ saṅkhatāsaṅkhataṃ anavasesaṃ jānātīti sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti anāvaraṇañāṇa’’ntiādi (paṭi. ma. 1.119).

    តស្មា នត្ថិ នេសំ អត្ថតោ ភេទោ, ឯកន្តេនេវេតំ ឯវមិច្ឆិតព្ពំ។ អញ្ញថា សព្ពញ្ញុតានាវរណញាណានំ សាធារណតា អសព្ពធម្មារម្មណតា ច អាបជ្ជេយ្យ។ ន ហិ ភគវតោ ញាណស្ស អណុមត្តម្បិ អាវរណំ អត្ថិ, អនាវរណញាណស្ស ច អសព្ពធម្មារម្មណភាវេ យត្ថ តំ ន បវត្តតិ តត្ថាវរណសព្ភាវតោ អនាវរណភាវោយេវ ន សិយា។ អថ វា បន ហោតុ អញ្ញមេវ អនាវរណំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណតោ, ឥធ បន សព្ពត្ថ អប្បដិហតវុត្តិតាយ អនាវរណញាណន្តិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណមេវ អធិប្បេតំ, តស្សេវាធិគមេន ភគវា សព្ពញ្ញូ សព្ពវិទូ សម្មាសម្ពុទ្ធោតិ វុច្ចតិ, ន សកិំយេវ សព្ពធម្មាវពោធតោ។ តថា ច វុត្តំ បដិសម្ភិទាយំ –

    Tasmā natthi nesaṃ atthato bhedo, ekantenevetaṃ evamicchitabbaṃ. Aññathā sabbaññutānāvaraṇañāṇānaṃ sādhāraṇatā asabbadhammārammaṇatā ca āpajjeyya. Na hi bhagavato ñāṇassa aṇumattampi āvaraṇaṃ atthi, anāvaraṇañāṇassa ca asabbadhammārammaṇabhāve yattha taṃ na pavattati tatthāvaraṇasabbhāvato anāvaraṇabhāvoyeva na siyā. Atha vā pana hotu aññameva anāvaraṇaṃ sabbaññutaññāṇato, idha pana sabbattha appaṭihatavuttitāya anāvaraṇañāṇanti sabbaññutaññāṇameva adhippetaṃ, tassevādhigamena bhagavā sabbaññū sabbavidū sammāsambuddhoti vuccati, na sakiṃyeva sabbadhammāvabodhato. Tathā ca vuttaṃ paṭisambhidāyaṃ –

    ‘‘វិមោក្ខន្តិកមេតំ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ ពោធិយា មូលេ សហ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស បដិលាភា សច្ឆិកា បញ្ញត្តិ យទិទំ ពុទ្ធោ’’តិ។

    ‘‘Vimokkhantikametaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ bodhiyā mūle saha sabbaññutaññāṇassa paṭilābhā sacchikā paññatti yadidaṃ buddho’’ti.

    សព្ពធម្មាវពោធនសមត្ថញាណសមធិគមេន ហិ ភគវតោ សន្តានេ អនវសេសធម្មេ បដិវិជ្ឈិតុំ សមត្ថតា អហោសីតិ។

    Sabbadhammāvabodhanasamatthañāṇasamadhigamena hi bhagavato santāne anavasesadhamme paṭivijjhituṃ samatthatā ahosīti.

    ឯត្ថាហ – កិំ បនិទំ ញាណំ បវត្តមានំ សកិំយេវ សព្ពស្មិំ វិសយេ បវត្តតិ, ឧទាហុ កមេនាតិ? កិញ្ចេត្ថ – យទិ តាវ សកិំយេវ សព្ពស្មិំ វិសយេ បវត្តតិ, អតីតានាគតប្បច្ចុបន្នអជ្ឈត្តពហិទ្ធាទិភេទភិន្នានំ សង្ខតធម្មានំ អសង្ខតសម្មុតិធម្មានញ្ច ឯកជ្ឈំ ឧបដ្ឋានេ ទូរតោ ចិត្តបដំ បេក្ខន្តស្ស វិយ វិសយវិភាគេនាវពោធោ ន សិយា, តថា ច សតិ ‘‘សព្ពេ ធម្មា អនត្តា’’តិ វិបស្សន្តានំ អនត្តាការេន វិយ សព្ពធម្មា អនិរូបិតរូបេន ភគវតោ ញាណស្ស វិសយា ហោន្តីតិ អាបជ្ជតិ។ យេបិ ‘‘សព្ពញេយ្យធម្មានំ ឋិតលក្ខណវិសយំ វិកប្បរហិតំ សព្ពកាលំ ពុទ្ធានំ ញាណំ បវត្តតិ, តេន តេ សព្ពវិទូតិ វុច្ចន្តិ។ ឯវញ្ច កត្វា –

    Etthāha – kiṃ panidaṃ ñāṇaṃ pavattamānaṃ sakiṃyeva sabbasmiṃ visaye pavattati, udāhu kamenāti? Kiñcettha – yadi tāva sakiṃyeva sabbasmiṃ visaye pavattati, atītānāgatappaccupannaajjhattabahiddhādibhedabhinnānaṃ saṅkhatadhammānaṃ asaṅkhatasammutidhammānañca ekajjhaṃ upaṭṭhāne dūrato cittapaṭaṃ pekkhantassa viya visayavibhāgenāvabodho na siyā, tathā ca sati ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti vipassantānaṃ anattākārena viya sabbadhammā anirūpitarūpena bhagavato ñāṇassa visayā hontīti āpajjati. Yepi ‘‘sabbañeyyadhammānaṃ ṭhitalakkhaṇavisayaṃ vikapparahitaṃ sabbakālaṃ buddhānaṃ ñāṇaṃ pavattati, tena te sabbavidūti vuccanti. Evañca katvā –

    ‘‘ចរំ សមាហិតោ នាគោ, តិដ្ឋន្តោបិ សមាហិតោ’’តិ។ –

    ‘‘Caraṃ samāhito nāgo, tiṭṭhantopi samāhito’’ti. –

    ‘‘ឥទម្បិ វចនំ សុវុត្តំ ហោតី’’តិ វទន្តិ, តេសម្បិ វុត្តទោសានាតិវត្តិ, ឋិតលក្ខណារម្មណតាយ ច អតីតានាគតសម្មុតិធម្មានំ តទភាវតោ, ឯកទេសវិសយមេវ ភគវតោ ញាណំ សិយា។ តស្មា សកិំយេវ ញាណំ បវត្តតីតិ ន យុជ្ជតិ។

    ‘‘Idampi vacanaṃ suvuttaṃ hotī’’ti vadanti, tesampi vuttadosānātivatti, ṭhitalakkhaṇārammaṇatāya ca atītānāgatasammutidhammānaṃ tadabhāvato, ekadesavisayameva bhagavato ñāṇaṃ siyā. Tasmā sakiṃyeva ñāṇaṃ pavattatīti na yujjati.

    អថ កមេន សព្ពស្មិំ វិសយេ ញាណំ បវត្តតីតិ? ឯវម្បិ ន យុជ្ជតិ។ ន ហិ ជាតិភូមិសភាវាទិវសេន ទិសាទេសកាលាទិវសេន ច អនេកភេទភិន្នេ ញេយ្យេ កមេន គយ្ហមានេ តស្ស អនវសេសបដិវេធោ សម្ភវតិ អបរិយន្តភាវតោ ញេយ្យស្ស។ យេ បន ‘‘អត្ថស្ស អវិសំវាទនតោ ញេយ្យស្ស ឯកទេសំ បច្ចក្ខំ កត្វា សេសេបិ ឯវន្តិ អធិមុច្ចិត្វា វវត្ថាបនេន សព្ពញ្ញូ ភគវា, តញ្ច ញាណំ ន អនុមានិកំ សំសយាភាវតោ។ សំសយានុពទ្ធញ្ហិ លោកេ អនុមានញាណ’’ន្តិ វទន្តិ, តេសម្បិ ន យុត្តំ។ សព្ពស្ស ហិ អបច្ចក្ខភាវេ អត្ថស្ស អវិសំវាទនេន ញេយ្យស្ស ឯកទេសំ បច្ចក្ខំ កត្វា សេសេបិ ឯវន្តិ អធិមុច្ចិត្វា វវត្ថាបនស្ស អសម្ភវតោ។ យញ្ហិ តំ សេសំ, តំ អបច្ចក្ខន្តិ។ អថ តម្បិ បច្ចក្ខំ, តស្ស សេសភាវោ បន ន សិយាតិ សព្ពមេតំ អការណំ។ កស្មា? អវិសយវិចារភាវតោ។ វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

    Atha kamena sabbasmiṃ visaye ñāṇaṃ pavattatīti? Evampi na yujjati. Na hi jātibhūmisabhāvādivasena disādesakālādivasena ca anekabhedabhinne ñeyye kamena gayhamāne tassa anavasesapaṭivedho sambhavati apariyantabhāvato ñeyyassa. Ye pana ‘‘atthassa avisaṃvādanato ñeyyassa ekadesaṃ paccakkhaṃ katvā sesepi evanti adhimuccitvā vavatthāpanena sabbaññū bhagavā, tañca ñāṇaṃ na anumānikaṃ saṃsayābhāvato. Saṃsayānubaddhañhi loke anumānañāṇa’’nti vadanti, tesampi na yuttaṃ. Sabbassa hi apaccakkhabhāve atthassa avisaṃvādanena ñeyyassa ekadesaṃ paccakkhaṃ katvā sesepi evanti adhimuccitvā vavatthāpanassa asambhavato. Yañhi taṃ sesaṃ, taṃ apaccakkhanti. Atha tampi paccakkhaṃ, tassa sesabhāvo pana na siyāti sabbametaṃ akāraṇaṃ. Kasmā? Avisayavicārabhāvato. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘ពុទ្ធវិសយោ, ភិក្ខវេ, អចិន្តេយ្យោ, ន ចិន្តេតព្ពោ; យោ ចិន្តេយ្យ, ឧម្មាទស្ស វិឃាតស្ស ភាគី អស្សា’’តិ (អ. និ. ៤.៧៧)។

    ‘‘Buddhavisayo, bhikkhave, acinteyyo, na cintetabbo; yo cinteyya, ummādassa vighātassa bhāgī assā’’ti (a. ni. 4.77).

    ឥទំ បនេត្ថ សន្និដ្ឋានំ – យំកិញ្ចិ ភគវតា ញាតុំ ឥច្ឆិតំ សកលមេកទេសោ វា, តត្ថ អប្បដិហតវុត្តិតាយ បច្ចក្ខតោ ញាណំ បវត្តតិ, និច្ចសមាធានញ្ច វិក្ខេបាភាវតោ, ញាតុំ ឥច្ឆិតស្ស សកលស្ស អវិសយភាវតោ តស្ស អាកង្ខាបដិពទ្ធវុត្តិតា ន សិយា, ឯកន្តេនេវ សា ឥច្ឆិតព្ពា ‘‘សព្ពេ ធម្មា ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អាវជ្ជនបដិពទ្ធា, អាកង្ខាបដិពទ្ធា, មនសិការបដិពទ្ធា, ចិត្តុប្បាទបដិពទ្ធា’’តិ (មហានិ. ៦៩; ចូឡនិ. មោឃរាជមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៨៥) វចនតោ។ អតីតានាគតវិសយម្បិ ភគវតោ ញាណំ អនុមានាគមនតក្កគ្គហណវិរហិតត្តា បច្ចក្ខមេវ។

    Idaṃ panettha sanniṭṭhānaṃ – yaṃkiñci bhagavatā ñātuṃ icchitaṃ sakalamekadeso vā, tattha appaṭihatavuttitāya paccakkhato ñāṇaṃ pavattati, niccasamādhānañca vikkhepābhāvato, ñātuṃ icchitassa sakalassa avisayabhāvato tassa ākaṅkhāpaṭibaddhavuttitā na siyā, ekanteneva sā icchitabbā ‘‘sabbe dhammā buddhassa bhagavato āvajjanapaṭibaddhā, ākaṅkhāpaṭibaddhā, manasikārapaṭibaddhā, cittuppādapaṭibaddhā’’ti (mahāni. 69; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85) vacanato. Atītānāgatavisayampi bhagavato ñāṇaṃ anumānāgamanatakkaggahaṇavirahitattā paccakkhameva.

    ននុ ច ឯតស្មិម្បិ បក្ខេ យទា សកលំ ញាតុំ ឥច្ឆិតំ, តទា សកិមេវ សកលវិសយតាយ អនិរូបិតរូបេន ភគវតោ ញាណំ បវត្តេយ្យាតិ វុត្តទោសានាតិវត្តិយេវាតិ? ន, តស្ស វិសោធិតត្តា។ វិសោធិតោ ហិ សោ ពុទ្ធវិសយោ អចិន្តេយ្យោតិ។ អញ្ញថា បចុរជនញាណសមវុត្តិតាយ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ ញាណស្ស អចិន្តេយ្យតា ន សិយា, តស្មា សកលធម្មារម្មណម្បិ តំ ឯកធម្មារម្មណំ វិយ សុវវត្ថាបិតេយេវ តេ ធម្មេ កត្វា បវត្តតីតិ ឥទមេត្ថ អចិន្តេយ្យំ។ យាវតកំ ញេយ្យំ, តាវតកំ ញាណំ, យាវតកំ ញាណំ, តាវតកំ ញេយ្យំ, ញេយ្យបរិយន្តិកំ ញាណំ, ញាណបរិយន្តិកំ ញេយ្យន្តិ ឯវមេកជ្ឈំ វិសុំ វិសុំ សកិំ កមេន ច ឥច្ឆានុរូបំ សម្មា សាមញ្ច សព្ពធម្មានំ ពុទ្ធត្តា សម្មាសម្ពុទ្ធោ ភគវា។ តំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ។

    Nanu ca etasmimpi pakkhe yadā sakalaṃ ñātuṃ icchitaṃ, tadā sakimeva sakalavisayatāya anirūpitarūpena bhagavato ñāṇaṃ pavatteyyāti vuttadosānātivattiyevāti? Na, tassa visodhitattā. Visodhito hi so buddhavisayo acinteyyoti. Aññathā pacurajanañāṇasamavuttitāya buddhānaṃ bhagavantānaṃ ñāṇassa acinteyyatā na siyā, tasmā sakaladhammārammaṇampi taṃ ekadhammārammaṇaṃ viya suvavatthāpiteyeva te dhamme katvā pavattatīti idamettha acinteyyaṃ. Yāvatakaṃ ñeyyaṃ, tāvatakaṃ ñāṇaṃ, yāvatakaṃ ñāṇaṃ, tāvatakaṃ ñeyyaṃ, ñeyyapariyantikaṃ ñāṇaṃ, ñāṇapariyantikaṃ ñeyyanti evamekajjhaṃ visuṃ visuṃ sakiṃ kamena ca icchānurūpaṃ sammā sāmañca sabbadhammānaṃ buddhattā sammāsambuddho bhagavā. Taṃ sammāsambuddhaṃ.

    ទ្វេ វិតក្កាតិ ទ្វេ សម្មា វិតក្កា។ តត្ថ វិតក្កេន្តិ ឯតេន, សយំ វា វិតក្កេតិ, វិតក្កនមត្តមេវ វាតិ វិតក្កោ។ ស្វាយំ អារម្មណាភិនិរោបនលក្ខណោ, អាហននបរិយាហននរសោ, អារម្មណេ ចិត្តស្ស អានយនបច្ចុបដ្ឋានោ។ វិសយភេទេន បន តំ ទ្វិធា កត្វា វុត្តំ ‘‘ទ្វេ វិតក្កា’’តិ។ សមុទាចរន្តីតិ សមំ សម្មា ច ឧទ្ធមុទ្ធំ មរិយាទាយ ចរន្តិ។ មរិយាទត្ថោ ហិ អយមាការោ, តេន ច យោគេន ‘‘តថាគតំ អរហន្តំ សម្មាសម្ពុទ្ធ’’ន្តិ ឥទំ សាមិអត្ថេ ឧបយោគវចនំ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – តថាគតស្ស អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស អត្តនោ វិសយេ សមំ សម្មា ច អញ្ញមញ្ញំ មរិយាទំ អនតិក្កមន្តា ឧទ្ធមុទ្ធំ ពហុលំ អភិណ្ហំ ចរន្តិ បវត្តន្តីតិ។

    Dve vitakkāti dve sammā vitakkā. Tattha vitakkenti etena, sayaṃ vā vitakketi, vitakkanamattameva vāti vitakko. Svāyaṃ ārammaṇābhiniropanalakkhaṇo, āhananapariyāhananaraso, ārammaṇe cittassa ānayanapaccupaṭṭhāno. Visayabhedena pana taṃ dvidhā katvā vuttaṃ ‘‘dve vitakkā’’ti. Samudācarantīti samaṃ sammā ca uddhamuddhaṃ mariyādāya caranti. Mariyādattho hi ayamākāro, tena ca yogena ‘‘tathāgataṃ arahantaṃ sammāsambuddha’’nti idaṃ sāmiatthe upayogavacanaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – tathāgatassa arahato sammāsambuddhassa attano visaye samaṃ sammā ca aññamaññaṃ mariyādaṃ anatikkamantā uddhamuddhaṃ bahulaṃ abhiṇhaṃ caranti pavattantīti.

    កោ បន នេសំ វិសយោ, កា វា មរិយាទា, កថញ្ច តំ អនតិក្កមិត្វា តេ ឧទ្ធមុទ្ធំ ពហុលំ អភិណ្ហំ និច្ចំ បវត្តន្តីតិ? វុច្ចតេ – ខេមវិតក្កោ, បវិវេកវិតក្កោតិ ឥមេ ទ្វេ វិតក្កាយេវ។ តេសុ ខេមវិតក្កោ តាវ ភគវតោ វិសេសេន ករុណាសម្បយុត្តោ, មេត្តាមុទិតាសម្បយុត្តោបិ លព្ភតេវ, តស្មា សោ មហាករុណាសមាបត្តិយា មេត្តាទិសមាបត្តិយា ច បុព្ពង្គមោ សម្បយុត្តោ ច វេទិតព្ពោ។ បវិវេកវិតក្កោ បន ផលសមាបត្តិយា បុព្ពង្គមោ សម្បយុត្តោ ច, ទិព្ពវិហារាទិវសេនាបិ លព្ភតេវ។ ឥតិ នេសំ វិតក្កោ វិសយោ, តស្មា ឯកស្មិំ សន្តានេ ពហុលំ បវត្តមានានម្បិ កាលេន កាលំ សវិសយស្មិំយេវ ចរណតោ នត្ថិ មរិយាទា, ន សង្ករេន វុត្តិ។

    Ko pana nesaṃ visayo, kā vā mariyādā, kathañca taṃ anatikkamitvā te uddhamuddhaṃ bahulaṃ abhiṇhaṃ niccaṃ pavattantīti? Vuccate – khemavitakko, pavivekavitakkoti ime dve vitakkāyeva. Tesu khemavitakko tāva bhagavato visesena karuṇāsampayutto, mettāmuditāsampayuttopi labbhateva, tasmā so mahākaruṇāsamāpattiyā mettādisamāpattiyā ca pubbaṅgamo sampayutto ca veditabbo. Pavivekavitakko pana phalasamāpattiyā pubbaṅgamo sampayutto ca, dibbavihārādivasenāpi labbhateva. Iti nesaṃ vitakko visayo, tasmā ekasmiṃ santāne bahulaṃ pavattamānānampi kālena kālaṃ savisayasmiṃyeva caraṇato natthi mariyādā, na saṅkarena vutti.

    តត្ថ ខេមវិតក្កោ ភគវតោ ករុណោក្កមនាទិនា វិភាវេតព្ពោ, បវិវេកវិតក្កោ សមាបត្តីហិ។ តត្រាយំ វិភាវនា – ‘‘អយំ លោកោ សន្តាបជាតោ ទុក្ខបរេតោ’’តិអាទិនា រាគគ្គិអាទីហិ លោកសន្និវាសស្ស អាទិត្តតាទិអាការទស្សនេហិ មហាករុណាសមាបត្តិយា បុព្ពភាគេ , សមាបត្តិយម្បិ បឋមជ្ឈានវសេន វត្តព្ពោ។ វុត្តញ្ហេតំ (បដិ. ម. ១.១១៧-១១៨) –

    Tattha khemavitakko bhagavato karuṇokkamanādinā vibhāvetabbo, pavivekavitakko samāpattīhi. Tatrāyaṃ vibhāvanā – ‘‘ayaṃ loko santāpajāto dukkhapareto’’tiādinā rāgaggiādīhi lokasannivāsassa ādittatādiākāradassanehi mahākaruṇāsamāpattiyā pubbabhāge , samāpattiyampi paṭhamajjhānavasena vattabbo. Vuttañhetaṃ (paṭi. ma. 1.117-118) –

    ‘‘ពហូហិ អាការេហិ បស្សន្តានំ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ សត្តេសុ មហាករុណា ឱក្កមតិ, អាទិត្តោ លោកសន្និវាសោតិ បស្សន្តានំ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ សត្តេសុ មហាករុណា ឱក្កមតិ។ ឧយ្យុត្តោ, បយាតោ, កុម្មគ្គបដិបន្នោ, ឧបនីយតិ លោកោ អទ្ធុវោ, អតាណោ លោកោ អនភិស្សរោ, អស្សកោ លោកោ, សព្ពំ បហាយ គមនីយំ, ឩនោ លោកោ អតិត្តោ តណ្ហាទាសោ។

    ‘‘Bahūhi ākārehi passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati, āditto lokasannivāsoti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati. Uyyutto, payāto, kummaggapaṭipanno, upanīyati loko addhuvo, atāṇo loko anabhissaro, assako loko, sabbaṃ pahāya gamanīyaṃ, ūno loko atitto taṇhādāso.

    ‘‘អតាយនោ លោកសន្និវាសោ, អលេណោ, អសរណោ, អសរណីភូតោ, ឧទ្ធតោ លោកោ អវូបសន្តោ, សសល្លោ លោកសន្និវាសោ វិទ្ធោ បុថុសល្លេហិ, អវិជ្ជន្ធការាវរណោ កិលេសបញ្ជរបរិក្ខិត្តោ, អវិជ្ជាគតោ លោកសន្និវាសោ អណ្ឌភូតោ បរិយោនទ្ធោ តន្តាកុលកជាតោ កុលាគុណ្ឋិកជាតោ មុញ្ជបព្ពជភូតោ អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ សំសារំ នាតិវត្តតីតិ បស្សន្តានំ, អវិជ្ជាវិសទោសសំលិត្តោ កិលេសកលលីភូតោ, រាគទោសមោហជដាជដិតោ។

    ‘‘Atāyano lokasannivāso, aleṇo, asaraṇo, asaraṇībhūto, uddhato loko avūpasanto, sasallo lokasannivāso viddho puthusallehi, avijjandhakārāvaraṇo kilesapañjaraparikkhitto, avijjāgato lokasannivāso aṇḍabhūto pariyonaddho tantākulakajāto kulāguṇṭhikajāto muñjapabbajabhūto apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ saṃsāraṃ nātivattatīti passantānaṃ, avijjāvisadosasaṃlitto kilesakalalībhūto, rāgadosamohajaṭājaṭito.

    ‘‘តណ្ហាសង្ឃាដបដិមុក្កោ, តណ្ហាជាលេន ឱត្ថដោ, តណ្ហាសោតេន វុយ្ហតិ, តណ្ហាសំយោជនេន សំយុត្តោ, តណ្ហានុសយេន អនុសដោ, តណ្ហាសន្តាបេន សន្តប្បតិ, តណ្ហាបរិឡាហេន បរិឌយ្ហតិ។

    ‘‘Taṇhāsaṅghāṭapaṭimukko, taṇhājālena otthaṭo, taṇhāsotena vuyhati, taṇhāsaṃyojanena saṃyutto, taṇhānusayena anusaṭo, taṇhāsantāpena santappati, taṇhāpariḷāhena pariḍayhati.

    ‘‘ទិដ្ឋិសង្ឃាដបដិមុក្កោ, ទិដ្ឋិជាលេន ឱត្ថដោ, ទិដ្ឋិសោតេន វុយ្ហតិ, ទិដ្ឋិសំយោជនេន សំយុត្តោ, ទិដ្ឋានុសយេន អនុសដោ, ទិដ្ឋិសន្តាបេន សន្តប្បតិ, ទិដ្ឋិបរិឡាហេន បរិឌយ្ហតិ។

    ‘‘Diṭṭhisaṅghāṭapaṭimukko, diṭṭhijālena otthaṭo, diṭṭhisotena vuyhati, diṭṭhisaṃyojanena saṃyutto, diṭṭhānusayena anusaṭo, diṭṭhisantāpena santappati, diṭṭhipariḷāhena pariḍayhati.

    ‘‘ជាតិយា អនុគតោ, ជរាយ អនុសដោ, ព្យាធិនា អភិភូតោ, មរណេន អព្ភាហតោ, ទុក្ខេ បតិដ្ឋិតោ។

    ‘‘Jātiyā anugato, jarāya anusaṭo, byādhinā abhibhūto, maraṇena abbhāhato, dukkhe patiṭṭhito.

    ‘‘តណ្ហាយ ឱឌ្ឌិតោ, ជរាបាការបរិក្ខិត្តោ, មច្ចុបាសបរិក្ខិត្តោ, មហាពន្ធនពទ្ធោ, លោកសន្និវាសោ, រាគពន្ធនេន, ទោសមោហពន្ធនេន, មានទិដ្ឋិកិលេសទុច្ចរិតពន្ធនេន ពទ្ធោ, មហាសម្ពាធបដិបន្នោ, មហាបលិពោធេន បលិពុទ្ធោ, មហាបបាតេ បតិតោ, មហាកន្តារបដិបន្នោ, មហាសំសារបដិបន្នោ, មហាវិទុគ្គេ សម្បរិវត្តតិ, មហាបលិបេ បលិបន្នោ។

    ‘‘Taṇhāya oḍḍito, jarāpākāraparikkhitto, maccupāsaparikkhitto, mahābandhanabaddho, lokasannivāso, rāgabandhanena, dosamohabandhanena, mānadiṭṭhikilesaduccaritabandhanena baddho, mahāsambādhapaṭipanno, mahāpalibodhena palibuddho, mahāpapāte patito, mahākantārapaṭipanno, mahāsaṃsārapaṭipanno, mahāvidugge samparivattati, mahāpalipe palipanno.

    ‘‘អព្ភាហតោ លោកសន្និវាសោ, អាទិត្តោ លោកសន្និវាសោ រាគគ្គិនា, ទោសគ្គិនា, មោហគ្គិនា ជាតិយា…បេ.… ឧបាយាសេហិ, ឧន្នីតកោ លោកសន្និវាសោ ហញ្ញតិ និច្ចមតាណោ បត្តទណ្ឌោ តក្ករោ, វជ្ជពន្ធនពទ្ធោ អាឃាតនបច្ចុបដ្ឋិតោ, អនាថោ លោកសន្និវាសោ បរមការុញ្ញតំ បត្តោ, ទុក្ខាភិតុន្នោ ចិររត្តបីឡិតោ, និច្ចគធិតោ និច្ចបិបាសិតោ។

    ‘‘Abbhāhato lokasannivāso, āditto lokasannivāso rāgagginā, dosagginā, mohagginā jātiyā…pe… upāyāsehi, unnītako lokasannivāso haññati niccamatāṇo pattadaṇḍo takkaro, vajjabandhanabaddho āghātanapaccupaṭṭhito, anātho lokasannivāso paramakāruññataṃ patto, dukkhābhitunno cirarattapīḷito, niccagadhito niccapipāsito.

    ‘‘អន្ធោ, អចក្ខុកោ, ហតនេត្តោ, អបរិណាយកោ, វិបថបក្ខន្ទោ, អញ្ជសាបរទ្ធោ, មហោឃបក្ខន្ទោ។

    ‘‘Andho, acakkhuko, hatanetto, apariṇāyako, vipathapakkhando, añjasāparaddho, mahoghapakkhando.

    ‘‘ទ្វីហិ ទិដ្ឋិគតេហិ បរិយុដ្ឋិតោ, តីហិ ទុច្ចរិតេហិ វិប្បដិបន្នោ, ចតូហិ យោគេហិ យោជិតោ, ចតូហិ គន្ថេហិ គន្ថិតោ, ចតូហិ ឧបាទានេហិ ឧបាទីយតិ, បញ្ចគតិសមារុឡ្ហោ, បញ្ចហិ កាមគុណេហិ រជ្ជតិ, បញ្ចហិ នីវរណេហិ ឱត្ថដោ, ឆហិ វិវាទមូលេហិ វិវទតិ, ឆហិ តណ្ហាកាយេហិ រជ្ជតិ, ឆហិ ទិដ្ឋិគតេហិ បរិយុដ្ឋិតោ, សត្តហិ អនុសយេហិ អនុសដោ, សត្តហិ សំយោជនេហិ សំយុត្តោ, សត្តហិ មានេហិ ឧន្នតោ, អដ្ឋហិ លោកធម្មេហិ សម្បរិវត្តតិ, អដ្ឋហិ មិច្ឆត្តេហិ និយតោ, អដ្ឋហិ បុរិសទោសេហិ ទុស្សតិ, នវហិ អាឃាតវត្ថូហិ អាឃាតិតោ, នវហិ មានេហិ ឧន្នតោ, នវហិ តណ្ហាមូលកេហិ ធម្មេហិ រជ្ជតិ, ទសហិ កិលេសវត្ថូហិ កិលិស្សតិ, ទសហិ អាឃាតវត្ថូហិ អាឃាតិតោ, ទសហិ អកុសលកម្មបថេហិ សមន្នាគតោ, ទសហិ សំយោជនេហិ សំយុត្តោ, ទសហិ មិច្ឆត្តេហិ និយតោ, ទសវត្ថុកាយ ទិដ្ឋិយា សមន្នាគតោ, ទសវត្ថុកាយ អន្តគ្គាហិកាយ ទិដ្ឋិយា សមន្នាគតោ, អដ្ឋសតតណ្ហាបបញ្ចេហិ បបញ្ចិតោ, ទ្វាសដ្ឋិយា ទិដ្ឋិគតេហិ បរិយុដ្ឋិតោ លោកសន្និវាសោតិ សម្បស្សន្តានំ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ សត្តេសុ មហាករុណា ឱក្កមតិ។

    ‘‘Dvīhi diṭṭhigatehi pariyuṭṭhito, tīhi duccaritehi vippaṭipanno, catūhi yogehi yojito, catūhi ganthehi ganthito, catūhi upādānehi upādīyati, pañcagatisamāruḷho, pañcahi kāmaguṇehi rajjati, pañcahi nīvaraṇehi otthaṭo, chahi vivādamūlehi vivadati, chahi taṇhākāyehi rajjati, chahi diṭṭhigatehi pariyuṭṭhito, sattahi anusayehi anusaṭo, sattahi saṃyojanehi saṃyutto, sattahi mānehi unnato, aṭṭhahi lokadhammehi samparivattati, aṭṭhahi micchattehi niyato, aṭṭhahi purisadosehi dussati, navahi āghātavatthūhi āghātito, navahi mānehi unnato, navahi taṇhāmūlakehi dhammehi rajjati, dasahi kilesavatthūhi kilissati, dasahi āghātavatthūhi āghātito, dasahi akusalakammapathehi samannāgato, dasahi saṃyojanehi saṃyutto, dasahi micchattehi niyato, dasavatthukāya diṭṭhiyā samannāgato, dasavatthukāya antaggāhikāya diṭṭhiyā samannāgato, aṭṭhasatataṇhāpapañcehi papañcito, dvāsaṭṭhiyā diṭṭhigatehi pariyuṭṭhito lokasannivāsoti sampassantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati.

    ‘‘អហញ្ចម្ហិ តិណ្ណោ, លោកោ ច អតិណ្ណោ។ អហញ្ចម្ហិ មុត្តោ, លោកោ ច អមុត្តោ។ អហញ្ចម្ហិ ទន្តោ, លោកោ ច អទន្តោ។ អហញ្ចម្ហិ សន្តោ, លោកោ ច អសន្តោ។ អហញ្ចម្ហិ អស្សត្ថោ, លោកោ ច អនស្សត្ថោ។ អហញ្ចម្ហិ បរិនិព្ពុតោ, លោកោ ច អបរិនិព្ពុតោ។ បហោមិ ខ្វាហំ តិណ្ណោ តារេតុំ, មុត្តោ មោចេតុំ, ទន្តោ ទមេតុំ, សន្តោ សមេតុំ , អស្សត្ថោ អស្សាសេតុំ, បរិនិព្ពុតោ បរេ ច បរិនិព្ពាបេតុន្តិ បស្សន្តានំ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ សត្តេសុ មហាករុណា ឱក្កមតី’’តិ (បដិ. ម. ១.១១៧-១១៨)។

    ‘‘Ahañcamhi tiṇṇo, loko ca atiṇṇo. Ahañcamhi mutto, loko ca amutto. Ahañcamhi danto, loko ca adanto. Ahañcamhi santo, loko ca asanto. Ahañcamhi assattho, loko ca anassattho. Ahañcamhi parinibbuto, loko ca aparinibbuto. Pahomi khvāhaṃ tiṇṇo tāretuṃ, mutto mocetuṃ, danto dametuṃ, santo sametuṃ , assattho assāsetuṃ, parinibbuto pare ca parinibbāpetunti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamatī’’ti (paṭi. ma. 1.117-118).

    ឥមិនាវ នយេន ភគវតោ សត្តេសុ មេត្តាឱក្កមនញ្ច វិភាវេតព្ពំ។ ករុណាវិសយស្ស ហិ ទុក្ខស្ស បដិបក្ខភូតំ សុខំ សត្តេសុ ឧបសំហរន្តី មេត្តាបិ បវត្តតីតិ ឥធ អព្យាបាទអវិហិំសាវិតក្កា ខេមវិតក្កោ។ បវិវេកវិតក្កោ បន នេក្ខម្មវិតក្កោយេវ, តស្ស ទិព្ពវិហារអរិយវិហារេសុ បុព្ពភាគស្ស បឋមជ្ឈានស្ស បច្ចវេក្ខណាយ ច វសេន បវត្តិ វេទិតព្ពា។ តត្ថ យេ តេ ភគវតោ ទេវសិកំ វឡញ្ជនកវសេន ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សសង្ខា សមាបត្តិវិហារា, យេសំ បុរេចរណភាវេន បវត្តំ សមាធិចរិយានុគតំ ញាណចរិយានុគតំ ញាណំ ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សសមាបត្តិសញ្ចារិមហាវជិរញាណន្តិ វុច្ចតិ, តេសំ វសេន ភគវតោ បវិវេកវិតក្កស្ស ពហុលំ បវត្តិ វេទិតព្ពា។ អយញ្ច អត្ថោ មហាសច្ចកសុត្តេនបិ វេទិតព្ពោ។ វុត្តញ្ហិ តត្ថ ភគវតា –

    Imināva nayena bhagavato sattesu mettāokkamanañca vibhāvetabbaṃ. Karuṇāvisayassa hi dukkhassa paṭipakkhabhūtaṃ sukhaṃ sattesu upasaṃharantī mettāpi pavattatīti idha abyāpādaavihiṃsāvitakkā khemavitakko. Pavivekavitakko pana nekkhammavitakkoyeva, tassa dibbavihāraariyavihāresu pubbabhāgassa paṭhamajjhānassa paccavekkhaṇāya ca vasena pavatti veditabbā. Tattha ye te bhagavato devasikaṃ vaḷañjanakavasena catuvīsatikoṭisatasahassasaṅkhā samāpattivihārā, yesaṃ purecaraṇabhāvena pavattaṃ samādhicariyānugataṃ ñāṇacariyānugataṃ ñāṇaṃ catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattisañcārimahāvajirañāṇanti vuccati, tesaṃ vasena bhagavato pavivekavitakkassa bahulaṃ pavatti veditabbā. Ayañca attho mahāsaccakasuttenapi veditabbo. Vuttañhi tattha bhagavatā –

    ‘‘សោ ខោ អហំ, អគ្គិវេស្សន, តស្មិំយេវ បុរិមស្មិំ សមាធិនិមិត្តេ អជ្ឈត្តមេវ ចិត្តំ សណ្ឋបេមិ, សន្និសាទេមិ, យេន សុទំ និច្ចកប្បំ វិហរាមី’’តិ (ម. និ. ១.៣៨៧)។

    ‘‘So kho ahaṃ, aggivessana, tasmiṃyeva purimasmiṃ samādhinimitte ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapemi, sannisādemi, yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’ti (ma. ni. 1.387).

    ឥទញ្ហិ ភគវា ‘‘សមណោ គោតមោ អភិរូបោ បាសាទិកោ សុផុសិតំ ទន្តាវរណំ, ជិវ្ហា តនុកា, មធុរំ វចនំ, តេន បរិសំ រញ្ជេន្តោ មញ្ញេ វិចរតិ, ចិត្តេ បនស្ស ឯកគ្គតា នត្ថិ, យោ ឯវំ សញ្ញត្តិពហុលោ ចរតី’’តិ សច្ចកេន និគណ្ឋបុត្តេន វិតក្កិតេ អវស្សំ សហោឍំ ចោរំ គណ្ហន្តោ វិយ ‘‘ន អគ្គិវេស្សន តថាគតោ បរិសំ រញ្ជេន្តោ សញ្ញត្តិពហុលោ វិចរតិ, ចក្កវាឡបរិយន្តាយបិ បរិសាយ ធម្មំ ទេសេតិ, អសល្លីនោ អនុបលិត្តោ ឯកត្តំ ឯកវិហារិសុញ្ញតាផលសមាបត្តិផលំ អនុយុត្តោ’’តិ ទស្សេតុំ អាហរិ។

    Idañhi bhagavā ‘‘samaṇo gotamo abhirūpo pāsādiko suphusitaṃ dantāvaraṇaṃ, jivhā tanukā, madhuraṃ vacanaṃ, tena parisaṃ rañjento maññe vicarati, citte panassa ekaggatā natthi, yo evaṃ saññattibahulo caratī’’ti saccakena nigaṇṭhaputtena vitakkite avassaṃ sahoḍhaṃ coraṃ gaṇhanto viya ‘‘na aggivessana tathāgato parisaṃ rañjento saññattibahulo vicarati, cakkavāḷapariyantāyapi parisāya dhammaṃ deseti, asallīno anupalitto ekattaṃ ekavihārisuññatāphalasamāpattiphalaṃ anuyutto’’ti dassetuṃ āhari.

    ភគវា ហិ យស្មិំ ខណេ បរិសា សាធុការំ ទេតិ, ធម្មំ វា បច្ចវេក្ខតិ, តស្មិំ ខណេ បុព្ពភាគេន កាលំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ផលសមាបត្តិំ អស្សាសវារេ បស្សាសវារេ សមាបជ្ជតិ, សាធុការសទ្ទនិគ្ឃោសេ អវិច្ឆិន្នេយេវ ធម្មបច្ចវេក្ខណាយ ច បរិយោសានេ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ ឋិតដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ ធម្មំ ទេសេតិ។ ពុទ្ធានញ្ហិ ភវង្គបរិវាសោ លហុកោ, អស្សាសវារេ បស្សាសវារេ សមាបត្តិយោ សមាបជ្ជន្តិ។ ឯវំ យថាវុត្តសមាបត្តីនំ សបុព្ពភាគានំ វសេន ភគវតោ ខេមវិតក្កស្ស បវិវេកវិតក្កស្ស ច ពហុលប្បវត្តិ វេទិតព្ពា។

    Bhagavā hi yasmiṃ khaṇe parisā sādhukāraṃ deti, dhammaṃ vā paccavekkhati, tasmiṃ khaṇe pubbabhāgena kālaṃ paricchinditvā phalasamāpattiṃ assāsavāre passāsavāre samāpajjati, sādhukārasaddanigghose avicchinneyeva dhammapaccavekkhaṇāya ca pariyosāne samāpattito vuṭṭhāya ṭhitaṭṭhānato paṭṭhāya dhammaṃ deseti. Buddhānañhi bhavaṅgaparivāso lahuko, assāsavāre passāsavāre samāpattiyo samāpajjanti. Evaṃ yathāvuttasamāpattīnaṃ sapubbabhāgānaṃ vasena bhagavato khemavitakkassa pavivekavitakkassa ca bahulappavatti veditabbā.

    តត្ថ យស្ស ព្យាបាទវិហិំសាវិតក្កាទិសំកិលេសប្បហានស្ស អព្យាបាទវិតក្កស្ស អវិហិំសាវិតក្កស្ស ច អានុភាវេន កុតោចិបិ ភយាភាវតោ តំសមង្គី ខេមប្បត្តោ ច វិហរតិ, តតោ ច សព្ពស្សបិ សព្ពទាបិ ខេមមេវ ហោតិ អភយមេវ។ តស្មា ទុវិធោបិ ឧភយេសំ ខេមង្ករោតិ ខេមវិតក្កោ។ យស្ស បន កាមវិតក្កាទិសំកិលេសបហានស្ស នេក្ខម្មវិតក្កស្ស អានុភាវេន កាយវិវេកោ, ចិត្តវិវេកោ, ឧបធិវិវេកោតិ តិវិធោ; តទង្គវិវេកោ, វិក្ខម្ភនវិវេកោ, សមុច្ឆេទវិវេកោ, បដិប្បស្សទ្ធិវិវេកោ, និស្សរណវិវេកោតិ បញ្ចវិធោ ច វិវេកោ បារិបូរិំ គច្ឆតិ។ សោ យថារហំ អារម្មណតោ សម្បយោគតោ ច បវិវេកសហគតោ វិតក្កោតិ បវិវេកវិតក្កោ។ ឯតេ ច ទ្វេ វិតក្កា ឯវំ វិភត្តវិសយាបិ សមានា អាទិកម្មិកានំ អញ្ញមញ្ញូបការាយ សម្ភវន្តិ។ យថា ហិ ខេមវិតក្កស្ស បវិវេកវិតក្កោ អនុប្បន្នស្ស ឧប្បាទាយ ឧប្បន្នស្ស ភិយ្យោភាវាយ វេបុល្លាយ ហោតិ, ឯវំ បវិវេកវិតក្កស្សបិ ខេមវិតក្កោ។ ន ហិ វូបកដ្ឋកាយចិត្តានមន្តរេន មេត្តាវិហារាទយោ សម្ភវន្តិ ព្យាបាទាទិប្បហានេន ច វិនា ចិត្តវិវេកាទីនំ អសម្ភវោយេវាតិ អញ្ញមញ្ញស្ស ពហូបការា ឯតេ ធម្មា ទដ្ឋព្ពា។ ភគវតោ បន សព្ពសោ បហីនសំកិលេសស្ស លោកហិតត្ថាយ ឯវំ ខេមវិតក្កោ ច បវិវេកវិតក្កោ ច អស្សាសវារមត្តេបិ ហិតសុខមាវហន្តិយេវាតិ។ ខេមោ ច វិតក្កោ បវិវេកោ ច វិតក្កោតិ សម្ពន្ធិតព្ពំ។

    Tattha yassa byāpādavihiṃsāvitakkādisaṃkilesappahānassa abyāpādavitakkassa avihiṃsāvitakkassa ca ānubhāvena kutocipi bhayābhāvato taṃsamaṅgī khemappatto ca viharati, tato ca sabbassapi sabbadāpi khemameva hoti abhayameva. Tasmā duvidhopi ubhayesaṃ khemaṅkaroti khemavitakko. Yassa pana kāmavitakkādisaṃkilesapahānassa nekkhammavitakkassa ānubhāvena kāyaviveko, cittaviveko, upadhivivekoti tividho; tadaṅgaviveko, vikkhambhanaviveko, samucchedaviveko, paṭippassaddhiviveko, nissaraṇavivekoti pañcavidho ca viveko pāripūriṃ gacchati. So yathārahaṃ ārammaṇato sampayogato ca pavivekasahagato vitakkoti pavivekavitakko. Ete ca dve vitakkā evaṃ vibhattavisayāpi samānā ādikammikānaṃ aññamaññūpakārāya sambhavanti. Yathā hi khemavitakkassa pavivekavitakko anuppannassa uppādāya uppannassa bhiyyobhāvāya vepullāya hoti, evaṃ pavivekavitakkassapi khemavitakko. Na hi vūpakaṭṭhakāyacittānamantarena mettāvihārādayo sambhavanti byāpādādippahānena ca vinā cittavivekādīnaṃ asambhavoyevāti aññamaññassa bahūpakārā ete dhammā daṭṭhabbā. Bhagavato pana sabbaso pahīnasaṃkilesassa lokahitatthāya evaṃ khemavitakko ca pavivekavitakko ca assāsavāramattepi hitasukhamāvahantiyevāti. Khemo ca vitakko paviveko ca vitakkoti sambandhitabbaṃ.

    ឯវំ ឧទ្ទិដ្ឋេ ទ្វេ វិតក្កេ និទ្ទិសិតុំ ‘‘អព្យាបជ្ឈារាមោ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ អព្យាបជ្ឈនំ កស្សចិ អទុក្ខនំ អព្យាបជ្ឈោ, សោ អារមិតព្ពតោ អារាមោ ឯតស្សាតិ អព្យាបជ្ឈារាមោ។ អព្យាបជ្ឈេ រតោ សេវនវសេន និរតោតិ អព្យាបជ្ឈរតោ។ ឯសេវាតិ ឯសោ ឯវ។ ឥរិយាយាតិ កិរិយាយ, កាយវចីបយោគេនាតិ អត្ថោ។ ន កញ្ចិ ព្យាពាធេមីតិ ហីនាទីសុ កញ្ចិបិ សត្តំ តណ្ហាតសាទិយោគតោ តសំ វា តទភាវតោ បហីនសព្ពកិលេសវិប្ផន្ទិតត្តា ថាវរំ វា ន ពាធេមិ ន ទុក្ខាបេមិ។ ករុណជ្ឈាសយោ ភគវា មហាករុណាសមាបត្តិពហុលោ អត្តនោ បរមរុចិតករុណជ្ឈាសយានុរូបមេវមាហ។ តេន អវិហិំសាវិតក្កំ អព្យាបាទវិតក្កញ្ច ទស្សេតិ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘អហំ ឥមាយ ឥរិយាយ ឥមាយ បដិបត្តិយា ឯវំ សម្មា បដិបជ្ជន្តោ ឯវំ សមាបត្តិវិហារេហិ វិហរន្តោ ឯវំ បុញ្ញត្ថិកេហិ កតានិ សក្ការគរុការមាននវន្ទនបូជនានិ អធិវាសេន្តោ សត្តេសុ ន កញ្ចិ ព្យាពាធេមិ, អបិច ខោ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថប្បភេទំ ហិតសុខមេវ នេសំ បរិព្រូហេមី’តិ។

    Evaṃ uddiṭṭhe dve vitakke niddisituṃ ‘‘abyāpajjhārāmo’’tiādimāha. Tattha abyāpajjhanaṃ kassaci adukkhanaṃ abyāpajjho, so āramitabbato ārāmo etassāti abyāpajjhārāmo. Abyāpajjhe rato sevanavasena niratoti abyāpajjharato. Esevāti eso eva. Iriyāyāti kiriyāya, kāyavacīpayogenāti attho. Na kañci byābādhemīti hīnādīsu kañcipi sattaṃ taṇhātasādiyogato tasaṃ vā tadabhāvato pahīnasabbakilesavipphanditattā thāvaraṃ vā na bādhemi na dukkhāpemi. Karuṇajjhāsayo bhagavā mahākaruṇāsamāpattibahulo attano paramarucitakaruṇajjhāsayānurūpamevamāha. Tena avihiṃsāvitakkaṃ abyāpādavitakkañca dasseti. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘ahaṃ imāya iriyāya imāya paṭipattiyā evaṃ sammā paṭipajjanto evaṃ samāpattivihārehi viharanto evaṃ puññatthikehi katāni sakkāragarukāramānanavandanapūjanāni adhivāsento sattesu na kañci byābādhemi, apica kho diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthappabhedaṃ hitasukhameva nesaṃ paribrūhemī’ti.

    យំ អកុសលំ, តំ បហីនន្តិ យំ ទិយឌ្ឍកិលេសសហស្សភេទំ អញ្ញញ្ច តំសម្បយុត្តំ អនន្តប្បភេទំ អកុសលំ, តំ សព្ពំ ពោធិមូលេយេវ មយ្ហំ បហីនំ សមូហតន្តិ។ ឥមិនា បវិវេកេសុ មុទ្ធភូតេន សទ្ធិំ និស្សរណវិវេកេន សមុច្ឆេទប្បដិប្បស្សទ្ធិវិវេកេ ទស្សេតិ។ កេចិ បនេត្ថ តទង្គវិក្ខម្ភនវិវេកេបិ ឧទ្ធរន្តិ ។ អាគមនីយបដិបទាយ ហិ សទ្ធិំ ភគវតា អត្តនោ កិលេសក្ខយោ ឥធ វុត្តោតិ។

    Yaṃ akusalaṃ, taṃ pahīnanti yaṃ diyaḍḍhakilesasahassabhedaṃ aññañca taṃsampayuttaṃ anantappabhedaṃ akusalaṃ, taṃ sabbaṃ bodhimūleyeva mayhaṃ pahīnaṃ samūhatanti. Iminā pavivekesu muddhabhūtena saddhiṃ nissaraṇavivekena samucchedappaṭippassaddhiviveke dasseti. Keci panettha tadaṅgavikkhambhanavivekepi uddharanti . Āgamanīyapaṭipadāya hi saddhiṃ bhagavatā attano kilesakkhayo idha vuttoti.

    ឥតិ ភគវា អបរិមិតកប្បបរិចិត្តំ អត្តនោ បវិវេកជ្ឈាសយំ សទ្ធិំ និស្សរណជ្ឈាសយេន ឥទានិ មត្ថកំ បាបេត្វា ឋិតោ តមជ្ឈាសយំ ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា អត្តនោ កិលេសប្បហានបច្ចវេក្ខណមុខេន វិភាវេតិ។ យទត្ថំ បនេត្ថ សត្ថា ឥមេ ទ្វេ វិតក្កេ ឧទ្ធរិ, ឥទានិ តមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘តស្មាតិហ, ភិក្ខវេ’’តិអាទិមាហ។ ភគវា ហិ ឥមស្ស វិតក្កទ្វយស្ស អត្តនោ ពហុលសមុទាចារទស្សនមុខេនេវ តត្ថ ភិក្ខូ និវេសេតុំ ឥមំ ទេសនំ អារភិ។

    Iti bhagavā aparimitakappaparicittaṃ attano pavivekajjhāsayaṃ saddhiṃ nissaraṇajjhāsayena idāni matthakaṃ pāpetvā ṭhito tamajjhāsayaṃ phalasamāpattiṃ samāpajjitvā attano kilesappahānapaccavekkhaṇamukhena vibhāveti. Yadatthaṃ panettha satthā ime dve vitakke uddhari, idāni tamatthaṃ dassento ‘‘tasmātiha, bhikkhave’’tiādimāha. Bhagavā hi imassa vitakkadvayassa attano bahulasamudācāradassanamukheneva tattha bhikkhū nivesetuṃ imaṃ desanaṃ ārabhi.

    តត្ថ តស្មាតិ យស្មា អព្យាបជ្ឈបវិវេកាភិរតស្ស មេ ខេមបវិវេកវិតក្កាយេវ ពហុលំ បវត្តន្តិ, តស្មា។ តិហាតិ និបាតមត្តំ។ អព្យាបជ្ឈារាមា វិហរថាតិ សព្ពសត្តេសុ មេត្តាវិហារេន ករុណាវិហារេ ន ច អភិរមន្តា វិហរថ។ តេន ព្យាបាទស្ស តទេកដ្ឋកិលេសានញ្ច ទូរីករណមាហ។ តេសំ វោតិ ឯត្ថ វោតិ និបាតមត្តំ។ បវិវេការាមា វិហរថាតិ កាយាទិវិវេកញ្ចេវ តទង្គាទិវិវេកញ្ចាតិ សព្ពវិវេកេ អារមិតព្ពដ្ឋានំ កត្វា វិហរថ។ ឥមាយ មយន្តិអាទិ យថា នេសំ ខេមវិតក្កស្ស បវត្តនាការទស្សនំ, ឯវំ កិំ អកុសលន្តិអាទិ បវិវេកវិតក្កស្ស បវត្តនាការទស្សនំ។ តត្ថ យថា អនវជ្ជធម្មេ បរិបូរេតុកាមេន កិំកុសលគវេសិនា ហុត្វា កុសលធម្មបរិយេសនា កាតព្ពាវ, សាវជ្ជធម្មេ បជហិតុកាមេនាបិ អកុសលបរិយេសនា កាតព្ពាតិ អាហ ‘‘កិំ អកុសល’’ន្តិអាទិ។ អភិញ្ញាបុព្ពិកា ហិ បរិញ្ញាបហានសច្ឆិកិរិយាភាវនា។ តត្ថ កិំ អកុសលន្តិ អកុសលំ នាម កិំ, សភាវតោ កិមស្ស លក្ខណំ, កានិ វា រសបច្ចុបដ្ឋានបទដ្ឋានានីតិ អកុសលស្ស សភាវកិច្ចាទិតោ បច្ចវេក្ខណវិធិំ ទស្សេតិ។ អាទិកម្មិកវសេន ចេស វិតក្កោ អាគតោ, កិំ អប្បហីនំ កិំ បជហាមាតិ ឥទំ បទទ្វយំ សេក្ខវសេន។ តស្មា កិំ អប្បហីនន្តិ កាមរាគសំយោជនាទីសុ អកុសលេសុ កិំ អកុសលំ អម្ហាកំ មគ្គេន អសមុច្ឆិន្នំ? កិំ បជហាមាតិ កិំ អកុសលំ សមុគ្ឃាតេម? អថ វា កិំ បជហាមាតិ វីតិក្កមបរិយុដ្ឋានានុសយេសុ កិំ វិភាគំ អកុសលំ ឥទានិ មយំ បជហាមាតិ អត្ថោ។ កេចិ បន ‘‘កិំ អប្បហីន’’ន្តិ បឋន្តិ។ តេសំ ទិដ្ឋិសំយោជនាទិវសេន អនេកភេទេសុ អកុសលេសុ កិំ កតមំ អកុសលំ, កេន កតមេន បការេន, កតមេន វា មគ្គេន អម្ហាកំ អប្បហីនន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ សេសំ វុត្តនយមេវ។

    Tattha tasmāti yasmā abyāpajjhapavivekābhiratassa me khemapavivekavitakkāyeva bahulaṃ pavattanti, tasmā. Tihāti nipātamattaṃ. Abyāpajjhārāmāviharathāti sabbasattesu mettāvihārena karuṇāvihāre na ca abhiramantā viharatha. Tena byāpādassa tadekaṭṭhakilesānañca dūrīkaraṇamāha. Tesaṃ voti ettha voti nipātamattaṃ. Pavivekārāmā viharathāti kāyādivivekañceva tadaṅgādivivekañcāti sabbaviveke āramitabbaṭṭhānaṃ katvā viharatha. Imāya mayantiādi yathā nesaṃ khemavitakkassa pavattanākāradassanaṃ, evaṃ kiṃ akusalantiādi pavivekavitakkassa pavattanākāradassanaṃ. Tattha yathā anavajjadhamme paripūretukāmena kiṃkusalagavesinā hutvā kusaladhammapariyesanā kātabbāva, sāvajjadhamme pajahitukāmenāpi akusalapariyesanā kātabbāti āha ‘‘kiṃ akusala’’ntiādi. Abhiññāpubbikā hi pariññāpahānasacchikiriyābhāvanā. Tattha kiṃ akusalanti akusalaṃ nāma kiṃ, sabhāvato kimassa lakkhaṇaṃ, kāni vā rasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānānīti akusalassa sabhāvakiccādito paccavekkhaṇavidhiṃ dasseti. Ādikammikavasena cesa vitakko āgato, kiṃ appahīnaṃ kiṃ pajahāmāti idaṃ padadvayaṃ sekkhavasena. Tasmā kiṃ appahīnanti kāmarāgasaṃyojanādīsu akusalesu kiṃ akusalaṃ amhākaṃ maggena asamucchinnaṃ? Kiṃpajahāmāti kiṃ akusalaṃ samugghātema? Atha vā kiṃ pajahāmāti vītikkamapariyuṭṭhānānusayesu kiṃ vibhāgaṃ akusalaṃ idāni mayaṃ pajahāmāti attho. Keci pana ‘‘kiṃ appahīna’’nti paṭhanti. Tesaṃ diṭṭhisaṃyojanādivasena anekabhedesu akusalesu kiṃ katamaṃ akusalaṃ, kena katamena pakārena, katamena vā maggena amhākaṃ appahīnanti vuttaṃ hoti. Sesaṃ vuttanayameva.

    គាថាសុ ពុទ្ធន្តិ ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ អវិបរីតំ សយម្ភុញាណេន ពុទ្ធត្តា បដិវិទ្ធត្តា ពុទ្ធំ សច្ចវិនិមុត្តស្ស ញេយ្យស្ស អភាវតោ។ តថា ហិ វុត្តំ –

    Gāthāsu buddhanti catunnaṃ ariyasaccānaṃ aviparītaṃ sayambhuñāṇena buddhattā paṭividdhattā buddhaṃ saccavinimuttassa ñeyyassa abhāvato. Tathā hi vuttaṃ –

    ‘‘អភិញ្ញេយ្យំ អភិញ្ញាតំ, ភាវេតព្ពញ្ច ភាវិតំ;

    ‘‘Abhiññeyyaṃ abhiññātaṃ, bhāvetabbañca bhāvitaṃ;

    បហាតព្ពំ បហីនំ មេ, តស្មា ពុទ្ធោស្មិ ព្រាហ្មណា’’តិ។ (សុ. និ. ៥៦៣; ម. និ. ២.៣៩៩);

    Pahātabbaṃ pahīnaṃ me, tasmā buddhosmi brāhmaṇā’’ti. (su. ni. 563; ma. ni. 2.399);

    ឋបេត្វា មហាពោធិសត្តំ អញ្ញេហិ សហិតុំ វហិតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា អសយ្ហស្ស សកលស្ស ពោធិសម្ភារស្ស មហាករុណាធិការស្ស ច សហនតោ វហនតោ, តថា អញ្ញេហិ សហិតុំ អភិភវិតុំ ទុក្ករត្តា អសយ្ហានំ បញ្ចន្នំ មារានំ សហនតោ អភិភវនតោ, អាសយានុសយចរិយាធិមុត្តិអាទិវិភាគាវពោធេន យថារហំ វេនេយ្យានំ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថេហិ អនុសាសនសង្ខាតស្ស អញ្ញេហិ អសយ្ហស្ស ពុទ្ធកិច្ចស្ស សហនតោ វហនតោ, តត្ថ វា សាធុការិភាវតោ អសយ្ហសាហិនំ។ សមុទាចរន្តិ នន្តិ ឯត្ថ នន្តិ និបាតមត្តំ, នំ តថាគតន្តិ វា អត្ថោ។

    Ṭhapetvā mahābodhisattaṃ aññehi sahituṃ vahituṃ asakkuṇeyyattā asayhassa sakalassa bodhisambhārassa mahākaruṇādhikārassa ca sahanato vahanato, tathā aññehi sahituṃ abhibhavituṃ dukkarattā asayhānaṃ pañcannaṃ mārānaṃ sahanato abhibhavanato, āsayānusayacariyādhimuttiādivibhāgāvabodhena yathārahaṃ veneyyānaṃ diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi anusāsanasaṅkhātassa aññehi asayhassa buddhakiccassa sahanato vahanato, tattha vā sādhukāribhāvato asayhasāhinaṃ. Samudācaranti nanti ettha nanti nipātamattaṃ, naṃ tathāgatanti vā attho.

    សកបរសន្តានេសុ តមសង្ខាតំ មោហន្ធការំ នុទិ ខិបីតិ តមោនុទោ។ បារំ និព្ពានំ គតោតិ បារគតោ។ អថ វា ‘‘មុត្តោ មោចេយ្យ’’ន្តិអាទិនា នយេន បវត្តិតស្ស មហាភិនីហារស្ស សកលស្ស វា សំសារទុក្ខស្ស សព្ពញ្ញុគុណានំ បារំ បរិយន្តំ គតោតិ បារគតោ, តំ តមោនុទំ បារគតំ។ តតោ ឯវ បត្តិបត្តំ ពុទ្ធំ, សីលាទិំ ទសពលញាណាទិញ្ច សម្មាសម្ពុទ្ធេហិ បត្តព្ពំ សព្ពំ បត្តន្តិ អត្ថោ។ វសិមន្តិ ឈានាទីសុ អាកង្ខាបដិពទ្ធោ បរមោ អាវជ្ជនាទិវសិភាវោ, អរិយិទ្ធិសង្ខាតោ អនញ្ញសាធារណោ ចិត្តវសិភាវោ ច អស្ស អត្ថីតិ វសិមា, តំ វសិមំ, វសិនន្តិ អត្ថោ។ សព្ពេសំ កាមាសវាទីនំ អភាវេន អនាសវំ។ កាយវិសមាទិកស្ស វិសមស្ស វន្តត្តា វា វិសសង្ខាតំ សព្ពំ កិលេសមលំ តរិត្វា វា វិសំ សកលវដ្ដទុក្ខំ សយំ តរិត្វា តារណតោ វិសន្តរោ តំ វិសន្តរំ។ តណ្ហក្ខយេ អរហត្តផលេ និព្ពានេ វា វិមុត្តំ, ឧភយម្ហិ គមនតោ មោនសង្ខាតេន ញាណេន កាយមោនេយ្យាទីហិ វា សាតិសយំ សមន្នាគតត្តា មុនិំ។ មុនីតិ ហិ អគារិយមុនិ, អនគារិយមុនិ, សេក្ខមុនិ, អសេក្ខមុនិ, បច្ចេកមុនិ, មុនិមុនីតិ អនេកវិធា មុនយោ។ តត្ថ គិហី អាគតផលោ វិញ្ញាតសាសនោ អគារិយមុនិ, តថារូបោ បព្ពជិតោ អនគារិយមុនិ, សត្ត សេក្ខា សេក្ខមុនិ, ខីណាសវោ អសេក្ខមុនិ, បច្ចេកពុទ្ធោ បច្ចេកមុនិ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ មុនិមុនីតិ។ អយមេវ ឥធាធិប្បេតោ។ អាយតិំ បុនព្ភវាភាវតោ អន្តិមំ, បច្ឆិមំ ទេហំ កាយំ ធារេតីតិ អន្តិមទេហធារី, តំ អន្តិមទេហធារិំ។ កិលេសមារាទីនំ សម្មទេវ បរិច្ចត្តត្តា មារញ្ជហំ។ តតោ ឯវ ជរាហេតុសមុច្ឆេទតោ អនុបាទិសេសនិព្ពានប្បត្តិវសេន បាកដជរាទិសព្ពជរាយ បារគុំ។ ជរាសីសេន ចេត្ថ ជាតិមរណសោកាទីនំ បារគមនំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ តំ ឯវំភូតំ តថាគតំ ទុវេ វិតក្កា សមុទាចរន្តីតិ ព្រូមីតិ សម្ពន្ធោ។

    Sakaparasantānesu tamasaṅkhātaṃ mohandhakāraṃ nudi khipīti tamonudo. Pāraṃ nibbānaṃ gatoti pāragato. Atha vā ‘‘mutto moceyya’’ntiādinā nayena pavattitassa mahābhinīhārassa sakalassa vā saṃsāradukkhassa sabbaññuguṇānaṃ pāraṃ pariyantaṃ gatoti pāragato, taṃ tamonudaṃ pāragataṃ. Tato eva pattipattaṃ buddhaṃ, sīlādiṃ dasabalañāṇādiñca sammāsambuddhehi pattabbaṃ sabbaṃ pattanti attho. Vasimanti jhānādīsu ākaṅkhāpaṭibaddho paramo āvajjanādivasibhāvo, ariyiddhisaṅkhāto anaññasādhāraṇo cittavasibhāvo ca assa atthīti vasimā, taṃ vasimaṃ, vasinanti attho. Sabbesaṃ kāmāsavādīnaṃ abhāvena anāsavaṃ. Kāyavisamādikassa visamassa vantattā vā visasaṅkhātaṃ sabbaṃ kilesamalaṃ taritvā vā visaṃ sakalavaṭṭadukkhaṃ sayaṃ taritvā tāraṇato visantaro taṃ visantaraṃ. Taṇhakkhaye arahattaphale nibbāne vā vimuttaṃ, ubhayamhi gamanato monasaṅkhātena ñāṇena kāyamoneyyādīhi vā sātisayaṃ samannāgatattā muniṃ. Munīti hi agāriyamuni, anagāriyamuni, sekkhamuni, asekkhamuni, paccekamuni, munimunīti anekavidhā munayo. Tattha gihī āgataphalo viññātasāsano agāriyamuni, tathārūpo pabbajito anagāriyamuni, satta sekkhā sekkhamuni, khīṇāsavo asekkhamuni, paccekabuddho paccekamuni, sammāsambuddho munimunīti. Ayameva idhādhippeto. Āyatiṃ punabbhavābhāvato antimaṃ, pacchimaṃ dehaṃ kāyaṃ dhāretīti antimadehadhārī, taṃ antimadehadhāriṃ. Kilesamārādīnaṃ sammadeva pariccattattā mārañjahaṃ. Tato eva jarāhetusamucchedato anupādisesanibbānappattivasena pākaṭajarādisabbajarāya pāraguṃ. Jarāsīsena cettha jātimaraṇasokādīnaṃ pāragamanaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Taṃ evaṃbhūtaṃ tathāgataṃ duve vitakkā samudācarantīti brūmīti sambandho.

    ឥតិ ភគវា បឋមគាថាយ វិតក្កទ្វយំ ឧទ្ទិសិត្វា តតោ ទុតិយគាថាយ បវិវេកវិតក្កំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ខេមវិតក្កំ ទស្សេតុំ ‘‘សេលេ យថា’’តិ តតិយគាថមាហ។ តត្ថ សេលេ យថា បព្ពតមុទ្ធនិដ្ឋិតោតិ សេលេ សិលាមយេ ឯកគ្ឃនបព្ពតមុទ្ធនិ យថា ឋិតោ។ ន ហិ តត្ថ ឋិតស្ស ឧទ្ធំ គីវុក្ខិបនបសារណាទិកិច្ចំ អត្ថិ។ តថូបមន្តិ តប្បដិភាគំ សេលបព្ពតូបមំ។ អយំ បនេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – យថា សេលបព្ពតមុទ្ធនិ ឋិតោ ចក្ខុមា បុរិសោ សមន្តតោ ជនតំ បស្សេយ្យ, ឯវមេវ សុមេធោ, សុន្ទរបញ្ញោ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន សមន្តចក្ខុ ភគវា ធម្មមយំ បញ្ញាមយំ បាសាទមារុយ្ហ សយំ អបេតសោកោ សោកាវតិណ្ណំ ជាតិជរាភិភូតញ្ច ជនតំ សត្តកាយំ អវេក្ខតិ ឧបធារយតិ ឧបបរិក្ខតិ។ អយំ បនេត្ថ អធិប្បាយោ – យថា ហិ បព្ពតបាទេ សមន្តា មហន្តំ ខេត្តំ កត្វា តត្ថ កេទារបាឡីសុ កុដិយោ កត្វា រត្តិំ អគ្គិំ ជាលេយ្យ, ចតុរង្គសមន្នាគតញ្ច អន្ធការំ ភវេយ្យ, អថស្ស បព្ពតស្ស មត្ថកេ ឋត្វា ចក្ខុមតោ បុរិសស្ស ភូមិប្បទេសំ ឱលោកយតោ នេវ ខេត្តំ, ន កេទារបាឡិយោ, ន កុដិយោ, ន តត្ថ សយិតមនុស្សា បញ្ញាយេយ្យុំ, កុដីសុ បន អគ្គិជាលមត្តមេវ បញ្ញាយេយ្យ, ឯវំ ធម្មមយំ បាសាទមារុយ្ហ សត្តកាយំ ឱលោកយតោ តថាគតស្ស យេ តេ អកតកល្យាណា សត្តា, តេ ឯកវិហារេ ទក្ខិណបស្សេ និសិន្នាបិ ពុទ្ធញាណស្ស អាបាថំ នាគច្ឆន្តិ, រត្តិំ ខិត្តសរា វិយ ហោន្តិ។ យេ បន កតកល្យាណា វេនេយ្យបុគ្គលា, តេ ឯវស្ស ទូរេបិ ឋិតា អាបាថំ អាគច្ឆន្តិ, សោ អគ្គិ វិយ ហិមវន្តបព្ពតោ វិយ ច វុត្តម្បិ ចេតំ –

    Iti bhagavā paṭhamagāthāya vitakkadvayaṃ uddisitvā tato dutiyagāthāya pavivekavitakkaṃ dassetvā idāni khemavitakkaṃ dassetuṃ ‘‘sele yathā’’ti tatiyagāthamāha. Tattha sele yathā pabbatamuddhaniṭṭhitoti sele silāmaye ekagghanapabbatamuddhani yathā ṭhito. Na hi tattha ṭhitassa uddhaṃ gīvukkhipanapasāraṇādikiccaṃ atthi. Tathūpamanti tappaṭibhāgaṃ selapabbatūpamaṃ. Ayaṃ panettha saṅkhepattho – yathā selapabbatamuddhani ṭhito cakkhumā puriso samantato janataṃ passeyya, evameva sumedho, sundarapañño sabbaññutaññāṇena samantacakkhu bhagavā dhammamayaṃ paññāmayaṃ pāsādamāruyha sayaṃ apetasoko sokāvatiṇṇaṃ jātijarābhibhūtañca janataṃ sattakāyaṃ avekkhati upadhārayati upaparikkhati. Ayaṃ panettha adhippāyo – yathā hi pabbatapāde samantā mahantaṃ khettaṃ katvā tattha kedārapāḷīsu kuṭiyo katvā rattiṃ aggiṃ jāleyya, caturaṅgasamannāgatañca andhakāraṃ bhaveyya, athassa pabbatassa matthake ṭhatvā cakkhumato purisassa bhūmippadesaṃ olokayato neva khettaṃ, na kedārapāḷiyo, na kuṭiyo, na tattha sayitamanussā paññāyeyyuṃ, kuṭīsu pana aggijālamattameva paññāyeyya, evaṃ dhammamayaṃ pāsādamāruyha sattakāyaṃ olokayato tathāgatassa ye te akatakalyāṇā sattā, te ekavihāre dakkhiṇapasse nisinnāpi buddhañāṇassa āpāthaṃ nāgacchanti, rattiṃ khittasarā viya honti. Ye pana katakalyāṇā veneyyapuggalā, te evassa dūrepi ṭhitā āpāthaṃ āgacchanti, so aggi viya himavantapabbato viya ca vuttampi cetaṃ –

    ‘‘ទូរេ សន្តោ បកាសេន្តិ, ហិមវន្តោវ បព្ពតោ;

    ‘‘Dūre santo pakāsenti, himavantova pabbato;

    អសន្តេត្ថ ន ទិស្សន្តិ, រត្តិំ ខិត្តា យថា សរា’’តិ។ (ធ. ប. ៣០៤; នេត្តិ. ១១);

    Asantettha na dissanti, rattiṃ khittā yathā sarā’’ti. (dha. pa. 304; netti. 11);

    ឯវមេតស្មិំ សុត្តេ គាថាសុ ច ភគវា អត្តានំ បរំ វិយ កត្វា ទស្សេសិ។

    Evametasmiṃ sutte gāthāsu ca bhagavā attānaṃ paraṃ viya katvā dassesi.

    បឋមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Paṭhamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.




    Next: ២. ទេសនាសុត្តវណ្ណនា • 2. Desanāsuttavaṇṇanā




    Related texts:



    តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / សុត្តបិដក • Suttapiṭaka / ខុទ្ទកនិកាយ • Khuddakanikāya / ឥតិវុត្តកបាឡិ • Itivuttakapāḷi / ១. វិតក្កសុត្តំ • 1. Vitakkasuttaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact