Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / ਇਤਿવੁਤ੍ਤਕ-ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
੨. ਦੁਤਿਯવਗ੍ਗੋ
2. Dutiyavaggo
੧. વਿਤਕ੍ਕਸੁਤ੍ਤવਣ੍ਣਨਾ
1. Vitakkasuttavaṇṇanā
੩੮. ਦੁਤਿਯવਗ੍ਗਸ੍ਸ ਪਠਮੇ ਤਥਾਗਤਂ, ਭਿਕ੍ਖવੇਤਿ ਏਤ੍ਥ ਤਥਾਗਤ-ਸਦ੍ਦੋ ਤਾવ ਸਤ੍ਤવੋਹਾਰਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਾਦੀਸੁ ਦਿਸ੍ਸਤਿ। ਤਥਾ ਹੇਸ ‘‘ਹੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ ਪਰਂ ਮਰਣਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੧.੬੫) ਸਤ੍ਤવੋਹਾਰੇ।
38. Dutiyavaggassa paṭhame tathāgataṃ, bhikkhaveti ettha tathāgata-saddo tāva sattavohārasammāsambuddhādīsu dissati. Tathā hesa ‘‘hoti tathāgato paraṃ maraṇā’’tiādīsu (dī. ni. 1.65) sattavohāre.
‘‘ਤਥਾਗਤਂ ਦੇવਮਨੁਸ੍ਸਪੂਜਿਤਂ,
‘‘Tathāgataṃ devamanussapūjitaṃ,
ਬੁਦ੍ਧਂ ਨਮਸ੍ਸਾਮ ਸੁવਤ੍ਥਿ ਹੋਤੂ’’ਤਿ॥ (ਖੁ॰ ਪਾ॰ ੬.੧੬) –
Buddhaṃ namassāma suvatthi hotū’’ti. (khu. pā. 6.16) –
ਆਦੀਸੁ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੇ।
Ādīsu sammāsambuddhe.
‘‘ਤਥਾਗਤਂ ਦੇવਮਨੁਸ੍ਸਪੂਜਿਤਂ,
‘‘Tathāgataṃ devamanussapūjitaṃ,
ਧਮ੍ਮਂ ਨਮਸ੍ਸਾਮ ਸੁવਤ੍ਥਿ ਹੋਤੂ’’ਤਿ॥ (ਖੁ॰ ਪਾ॰ ੬.੧੭) –
Dhammaṃ namassāma suvatthi hotū’’ti. (khu. pā. 6.17) –
ਆਦੀਸੁ ਧਮ੍ਮੇ।
Ādīsu dhamme.
‘‘ਤਥਾਗਤਂ ਦੇવਮਨੁਸ੍ਸਪੂਜਿਤਂ,
‘‘Tathāgataṃ devamanussapūjitaṃ,
ਸਙ੍ਘਂ ਨਮਸ੍ਸਾਮ ਸੁવਤ੍ਥਿ ਹੋਤੂ’’ਤਿ॥ (ਖੁ॰ ਪਾ॰ ੬.੧੮) –
Saṅghaṃ namassāma suvatthi hotū’’ti. (khu. pā. 6.18) –
ਆਦੀਸੁ ਸਙ੍ਘੇ। ਇਧ ਪਨ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੇ। ਤਸ੍ਮਾ ਤਥਾਗਤਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਅਟ੍ਠਹਿ ਕਾਰਣੇਹਿ ਭਗવਾ ਤਥਾਗਤੋਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਕਤਮੇਹਿ ਅਟ੍ਠਹਿ? ਤਥਾ ਆਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ, ਤਥਾ ਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ, ਤਥਲਕ੍ਖਣਂ ਆਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ, ਤਥਧਮ੍ਮੇ ਯਾਥਾવਤੋ ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ, ਤਥਦਸ੍ਸਿਤਾਯ ਤਥਾਗਤੋ, ਤਥવਾਦਿਤਾਯ ਤਥਾਗਤੋ, ਤਥਾਕਾਰਿਤਾਯ ਤਥਾਗਤੋ, ਅਭਿਭવਨਟ੍ਠੇਨ ਤਥਾਗਤੋਤਿ।
Ādīsu saṅghe. Idha pana sammāsambuddhe. Tasmā tathāgatanti ettha aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā tathāgatoti vuccati. Katamehi aṭṭhahi? Tathā āgatoti tathāgato, tathā gatoti tathāgato, tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato, tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato, tathadassitāya tathāgato, tathavāditāya tathāgato, tathākāritāya tathāgato, abhibhavanaṭṭhena tathāgatoti.
ਕਥਂ ਭਗવਾ ਤਥਾ ਆਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ? ਯਥਾ ਯੇਨ ਅਭਿਨੀਹਾਰੇਨ ਦਾਨਪਾਰਮਿਂ ਪੂਰੇਤ੍વਾ ਸੀਲਨੇਕ੍ਖਮ੍ਮਪਞ੍ਞਾવੀਰਿਯਖਨ੍ਤਿਸਚ੍ਚਅਧਿਟ੍ਠਾਨਮੇਤ੍ਤਾਉਪੇਕ੍ਖਾਪਾਰਮਿਂ ਪੂਰੇਤ੍વਾ ਇਮਾ ਦਸ ਪਾਰਮਿਯੋ, ਦਸ ਉਪਪਾਰਮਿਯੋ, ਦਸ ਪਰਮਤ੍ਥਪਾਰਮਿਯੋਤਿ ਸਮਤਿਂਸ ਪਾਰਮਿਯੋ ਪੂਰੇਤ੍વਾ ਅਙ੍ਗਪਰਿਚ੍ਚਾਗਂ, ਅਤ੍ਤਪਰਿਚ੍ਚਾਗਂ, ਧਨਪਰਿਚ੍ਚਾਗਂ, ਦਾਰਪਰਿਚ੍ਚਾਗਂ, ਰਜ੍ਜਪਰਿਚ੍ਚਾਗਨ੍ਤਿ ਇਮਾਨਿ ਪਞ੍ਚ ਮਹਾਪਰਿਚ੍ਚਾਗਾਨਿ ਪਰਿਚ੍ਚਜਿਤ੍વਾ ਯਥਾ વਿਪਸ੍ਸਿਆਦਯੋ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਾ ਆਗਤਾ , ਤਥਾ ਅਮ੍ਹਾਕਂ ਭਗવਾਪਿ ਆਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ। ਯਥਾਹ –
Kathaṃ bhagavā tathā āgatoti tathāgato? Yathā yena abhinīhārena dānapāramiṃ pūretvā sīlanekkhammapaññāvīriyakhantisaccaadhiṭṭhānamettāupekkhāpāramiṃ pūretvā imā dasa pāramiyo, dasa upapāramiyo, dasa paramatthapāramiyoti samatiṃsa pāramiyo pūretvā aṅgapariccāgaṃ, attapariccāgaṃ, dhanapariccāgaṃ, dārapariccāgaṃ, rajjapariccāganti imāni pañca mahāpariccāgāni pariccajitvā yathā vipassiādayo sammāsambuddhā āgatā , tathā amhākaṃ bhagavāpi āgatoti tathāgato. Yathāha –
‘‘ਯਥੇવ ਲੋਕਮ੍ਹਿ વਿਪਸ੍ਸਿਆਦਯੋ,
‘‘Yatheva lokamhi vipassiādayo,
ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਭਾવਂ ਮੁਨਯੋ ਇਧਾਗਤਾ।
Sabbaññubhāvaṃ munayo idhāgatā;
ਤਥਾ ਅਯਂ ਸਕ੍ਯਮੁਨੀਪਿ ਆਗਤੋ,
Tathā ayaṃ sakyamunīpi āgato,
ਤਥਾਗਤੋ વੁਚ੍ਚਤਿ ਤੇਨ ਚਕ੍ਖੁਮਾ’’ਤਿ॥ –
Tathāgato vuccati tena cakkhumā’’ti. –
ਏવਂ ਤਥਾ ਆਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ।
Evaṃ tathā āgatoti tathāgato.
ਕਥਂ ਤਥਾ ਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ? ਯਥਾ ਸਮ੍ਪਤਿਜਾਤਾવ વਿਪਸ੍ਸਿਆਦਯੋ ਸਮੇਹਿ ਪਾਦੇਹਿ ਪਥવਿਯਂ ਪਤਿਟ੍ਠਾਯ ਉਤ੍ਤਰਾਭਿਮੁਖਾ ਸਤ੍ਤਪਦવੀਤਿਹਾਰੇਨ ਗਤਾ, ਤਥਾ ਅਮ੍ਹਾਕਂ ਭਗવਾਪਿ ਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ। ਯਥਾਹੁ –
Kathaṃ tathā gatoti tathāgato? Yathā sampatijātāva vipassiādayo samehi pādehi pathaviyaṃ patiṭṭhāya uttarābhimukhā sattapadavītihārena gatā, tathā amhākaṃ bhagavāpi gatoti tathāgato. Yathāhu –
‘‘ਮੁਹੁਤ੍ਤਜਾਤੋવ ਗવਂਪਤੀ ਯਥਾ,
‘‘Muhuttajātova gavaṃpatī yathā,
ਸਮੇਹਿ ਪਾਦੇਹਿ ਫੁਸੀ વਸੁਨ੍ਧਰਂ।
Samehi pādehi phusī vasundharaṃ;
ਸੋ વਿਕ੍ਕਮੀ ਸਤ੍ਤ ਪਦਾਨਿ ਗੋਤਮੋ,
So vikkamī satta padāni gotamo,
ਸੇਤਞ੍ਚ ਛਤ੍ਤਂ ਅਨੁਧਾਰਯੁਂ ਮਰੂ॥
Setañca chattaṃ anudhārayuṃ marū.
‘‘ਗਨ੍ਤ੍વਾਨ ਸੋ ਸਤ੍ਤ ਪਦਾਨਿ ਗੋਤਮੋ,
‘‘Gantvāna so satta padāni gotamo,
ਦਿਸਾ વਿਲੋਕੇਸਿ ਸਮਾ ਸਮਨ੍ਤਤੋ।
Disā vilokesi samā samantato;
ਅਟ੍ਠਙ੍ਗੁਪੇਤਂ ਗਿਰਮਬ੍ਭੁਦੀਰਯਿ,
Aṭṭhaṅgupetaṃ giramabbhudīrayi,
ਸੀਹੋ ਯਥਾ ਪਬ੍ਬਤਮੁਦ੍ਧਨਿਟ੍ਠਿਤੋ’’ਤਿ॥ –
Sīho yathā pabbatamuddhaniṭṭhito’’ti. –
ਏવਂ ਤਥਾ ਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ।
Evaṃ tathā gatoti tathāgato.
ਕਥਂ ਤਥਲਕ੍ਖਣਂ ਆਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ? ਸਬ੍ਬੇਸਂ ਰੂਪਾਰੂਪਧਮ੍ਮਾਨਂ ਸਲਕ੍ਖਣਂ, ਸਾਮਞ੍ਞਲਕ੍ਖਣਂ, ਤਥਂ, ਅવਿਤਥਂ, ਞਾਣਗਤਿਯਾ ਆਗਤੋ, ਅવਿਰਜ੍ਝਿਤ੍વਾ ਪਤ੍ਤੋ, ਅਨੁਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ। ਯਥਾਹ –
Kathaṃ tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato? Sabbesaṃ rūpārūpadhammānaṃ salakkhaṇaṃ, sāmaññalakkhaṇaṃ, tathaṃ, avitathaṃ, ñāṇagatiyā āgato, avirajjhitvā patto, anubuddhoti tathāgato. Yathāha –
‘‘ਸਬ੍ਬੇਸਂ ਪਨ ਧਮ੍ਮਾਨਂ, ਸਕਸਾਮਞ੍ਞਲਕ੍ਖਣਂ।
‘‘Sabbesaṃ pana dhammānaṃ, sakasāmaññalakkhaṇaṃ;
ਤਥਮੇવਾਗਤੋ ਯਸ੍ਮਾ, ਤਸ੍ਮਾ ਨਾਥੋ ਤਥਾਗਤੋ’’ਤਿ॥ –
Tathamevāgato yasmā, tasmā nātho tathāgato’’ti. –
ਏવਂ ਤਥਲਕ੍ਖਣਂ ਆਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ।
Evaṃ tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato.
ਕਥਂ ਤਥਧਮ੍ਮੇ ਯਾਥਾવਤੋ ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ? ਤਥਧਮ੍ਮਾ ਨਾਮ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਅਰਿਯਸਚ੍ਚਾਨਿ। ਯਥਾਹ ‘‘ਚਤ੍ਤਾਰਿਮਾਨਿ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਤਥਾਨਿ ਅવਿਤਥਾਨਿ ਅਨਞ੍ਞਥਾਨਿ। ਕਤਮਾਨਿ ਚਤ੍ਤਾਰਿ? ਇਦਂ ਦੁਕ੍ਖਂ ਅਰਿਯਸਚ੍ਚਨ੍ਤਿ , ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਤਥਮੇਤਂ ਅવਿਤਥਮੇਤਂ ਅਨਞ੍ਞਥਮੇਤ’’ਨ੍ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੫.੧੦੯੦) વਿਤ੍ਥਾਰੋ। ਤਾਨਿ ਚ ਭਗવਾ ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ, ਤਸ੍ਮਾਪਿ ਤਥਾਨਂ ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਤ੍ਤਾ ਤਥਾਗਤੋ। ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਤ੍ਥੋ ਹਿ ਏਤ੍ਥ ਗਤ-ਸਦ੍ਦੋ। ਏવਂ ਤਥਧਮ੍ਮੇ ਯਾਥਾવਤੋ ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ।
Kathaṃ tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato? Tathadhammā nāma cattāri ariyasaccāni. Yathāha ‘‘cattārimāni, bhikkhave, tathāni avitathāni anaññathāni. Katamāni cattāri? Idaṃ dukkhaṃ ariyasaccanti , bhikkhave, tathametaṃ avitathametaṃ anaññathameta’’nti (saṃ. ni. 5.1090) vitthāro. Tāni ca bhagavā abhisambuddho, tasmāpi tathānaṃ abhisambuddhattā tathāgato. Abhisambuddhattho hi ettha gata-saddo. Evaṃ tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato.
ਕਥਂ ਤਥਦਸ੍ਸਿਤਾਯ ਤਥਾਗਤੋ? ਯਂ ਸਦੇવਕੇ ਲੋਕੇ…ਪੇ॰… ਸਦੇવਮਨੁਸ੍ਸਾਯ ਪਜਾਯ ਅਪਰਿਮਾਣਾਸੁ ਲੋਕਧਾਤੂਸੁ ਅਪਰਿਮਾਣਾਨਂ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਚਕ੍ਖੁਦ੍વਾਰੇ ਆਪਾਥਮਾਗਚ੍ਛਨ੍ਤਂ ਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਂ ਨਾਮ ਅਤ੍ਥਿ, ਤਂ ਭਗવਾ ਸਬ੍ਬਾਕਾਰਤੋ ਜਾਨਾਤਿ ਪਸ੍ਸਤਿ। ਏવਂ ਜਾਨਤਾ ਪਸ੍ਸਤਾ ਚਾਨੇਨ ਤਂ ਇਟ੍ਠਾਦਿવਸੇਨ વਾ ਦਿਟ੍ਠਸੁਤਮੁਤવਿਞ੍ਞਾਤੇਸੁ ਲਬ੍ਭਮਾਨਪਦવਸੇਨ વਾ ‘‘ਕਤਮਂ ਤਂ ਰੂਪਂ ਰੂਪਾਯਤਨਂ, ਯਂ ਰੂਪਂ ਚਤੁਨ੍ਨਂ ਮਹਾਭੂਤਾਨਂ ਉਪਾਦਾਯ વਣ੍ਣਨਿਭਾ ਸਨਿਦਸ੍ਸਨਂ ਸਪ੍ਪਟਿਘਂ ਨੀਲਂ ਪੀਤਕ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਨਾ (ਧ॰ ਸ॰ ੬੧੬) ਨਯੇਨ ਅਨੇਕੇਹਿ ਨਾਮੇਹਿ ਤੇਰਸਹਿ વਾਰੇਹਿ ਦ੍વੇਪਞ੍ਞਾਸਾਯ ਨਯੇਹਿ વਿਭਜ੍ਜਮਾਨਂ ਤਥਮੇવ ਹੋਤਿ, વਿਤਥਂ ਨਤ੍ਥਿ। ਏਸ ਨਯੋ ਸੋਤਦ੍વਾਰਾਦੀਸੁ ਆਪਾਥਮਾਗਚ੍ਛਨ੍ਤੇਸੁ ਸਦ੍ਦਾਦੀਸੁ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤਂ ਭਗવਤਾ –
Kathaṃ tathadassitāya tathāgato? Yaṃ sadevake loke…pe… sadevamanussāya pajāya aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ cakkhudvāre āpāthamāgacchantaṃ rūpārammaṇaṃ nāma atthi, taṃ bhagavā sabbākārato jānāti passati. Evaṃ jānatā passatā cānena taṃ iṭṭhādivasena vā diṭṭhasutamutaviññātesu labbhamānapadavasena vā ‘‘katamaṃ taṃ rūpaṃ rūpāyatanaṃ, yaṃ rūpaṃ catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya vaṇṇanibhā sanidassanaṃ sappaṭighaṃ nīlaṃ pītaka’’ntiādinā (dha. sa. 616) nayena anekehi nāmehi terasahi vārehi dvepaññāsāya nayehi vibhajjamānaṃ tathameva hoti, vitathaṃ natthi. Esa nayo sotadvārādīsu āpāthamāgacchantesu saddādīsu. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘ਯਂ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਸਦੇવਕਸ੍ਸ ਲੋਕਸ੍ਸ…ਪੇ॰… ਸਦੇવਮਨੁਸ੍ਸਾਯ ਦਿਟ੍ਠਂ ਸੁਤਂ ਮੁਤਂ વਿਞ੍ਞਾਤਂ ਪਤ੍ਤਂ ਪਰਿਯੇਸਿਤਂ ਅਨੁવਿਚਰਿਤਂ ਮਨਸਾ, ਤਮਹਂ ਜਾਨਾਮਿ…ਪੇ॰… ਤਮਹਂ ਅਬ੍ਭਞ੍ਞਾਸਿਂ, ਤਂ ਤਥਾਗਤਸ੍ਸ વਿਦਿਤਂ, ਤਂ ਤਥਾਗਤੋ ਨ ਉਪਟ੍ਠਾਸੀ’’ਤਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੪.੨੪)।
‘‘Yaṃ, bhikkhave, sadevakassa lokassa…pe… sadevamanussāya diṭṭhaṃ sutaṃ mutaṃ viññātaṃ pattaṃ pariyesitaṃ anuvicaritaṃ manasā, tamahaṃ jānāmi…pe… tamahaṃ abbhaññāsiṃ, taṃ tathāgatassa viditaṃ, taṃ tathāgato na upaṭṭhāsī’’ti (a. ni. 4.24).
ਏવਂ ਤਥਦਸ੍ਸਿਤਾਯ ਤਥਾਗਤੋ। ਏਤ੍ਥ ਤਥਦਸ੍ਸਿਅਤ੍ਥੇ ਤਥਾਗਤੋਤਿ ਪਦਸ੍ਸ ਸਮ੍ਭવੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ।
Evaṃ tathadassitāya tathāgato. Ettha tathadassiatthe tathāgatoti padassa sambhavo veditabbo.
ਕਥਂ ਤਥવਾਦਿਤਾਯ ਤਥਾਗਤੋ? ਯਂ ਰਤ੍ਤਿਂ ਭਗવਾ ਅਨੁਤ੍ਤਰਂ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੋਧਿਂ ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ, ਯਞ੍ਚ ਰਤ੍ਤਿਂ ਅਨੁਪਾਦਿਸੇਸਾਯ ਨਿਬ੍ਬਾਨਧਾਤੁਯਾ ਪਰਿਨਿਬ੍ਬਾਯਿ, ਏਤ੍ਥਨ੍ਤਰੇ ਪਞ੍ਚਚਤ੍ਤਾਲੀਸવਸ੍ਸਪਰਿਮਾਣਕਾਲੇ ਯਂ ਭਗવਤਾ ਭਾਸਿਤਂ ਸੁਤ੍ਤਗੇਯ੍ਯਾਦਿ, ਸਬ੍ਬਂ ਤਂ ਪਰਿਸੁਦ੍ਧਂ ਪਰਿਪੁਣ੍ਣਂ ਰਾਗਮਦਾਦਿਨਿਮ੍ਮਦਨਂ ਏਕਸਦਿਸਂ ਤਥਂ ਅવਿਤਥਂ। ਤੇਨਾਹ –
Kathaṃ tathavāditāya tathāgato? Yaṃ rattiṃ bhagavā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddho, yañca rattiṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyi, etthantare pañcacattālīsavassaparimāṇakāle yaṃ bhagavatā bhāsitaṃ suttageyyādi, sabbaṃ taṃ parisuddhaṃ paripuṇṇaṃ rāgamadādinimmadanaṃ ekasadisaṃ tathaṃ avitathaṃ. Tenāha –
‘‘ਯਞ੍ਚ, ਚੁਨ੍ਦ, ਰਤ੍ਤਿਂ ਤਥਾਗਤੋ ਅਨੁਤ੍ਤਰਂ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੋਧਿਂ ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਜ੍ਝਤਿ, ਯਞ੍ਚ ਰਤ੍ਤਿਂ ਅਨੁਪਾਦਿਸੇਸਾਯ ਨਿਬ੍ਬਾਨਧਾਤੁਯਾ ਪਰਿਨਿਬ੍ਬਾਯਤਿ, ਯਂ ਏਤਸ੍ਮਿਂ ਅਨ੍ਤਰੇ ਭਾਸਤਿ ਲਪਤਿ ਨਿਦ੍ਦਿਸਤਿ, ਸਬ੍ਬਂ ਤਂ ਤਥੇવ ਹੋਤਿ, ਨੋ ਅਞ੍ਞਥਾ। ਤਸ੍ਮਾ ‘ਤਥਾਗਤੋ’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤੀ’’ਤਿ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੩.੧੮੮; ਅ॰ ਨਿ॰ ੪.੨੩)।
‘‘Yañca, cunda, rattiṃ tathāgato anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhati, yañca rattiṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyati, yaṃ etasmiṃ antare bhāsati lapati niddisati, sabbaṃ taṃ tatheva hoti, no aññathā. Tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (dī. ni. 3.188; a. ni. 4.23).
ਗਦਅਤ੍ਥੋ ਹਿ ਏਤ੍ਥ ਗਤਸਦ੍ਦੋ। ਏવਂ ਤਥવਾਦਿਤਾਯ ਤਥਾਗਤੋ। ਅਪਿਚ ਆਗਦਨਂ ਆਗਦੋ, વਚਨਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਤਥੋ ਅવਿਪਰੀਤੋ ਆਗਦੋ ਅਸ੍ਸਾਤਿ ਦਕਾਰਸ੍ਸ ਤਕਾਰਂ ਕਤ੍વਾ ਤਥਾਗਤੋਤਿ, ਏવਮ੍ਪੇਤ੍ਥ ਪਦਸਿਦ੍ਧਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ।
Gadaattho hi ettha gatasaddo. Evaṃ tathavāditāya tathāgato. Apica āgadanaṃ āgado, vacananti attho. Tatho aviparīto āgado assāti dakārassa takāraṃ katvā tathāgatoti, evampettha padasiddhi veditabbā.
ਕਥਂ ਤਥਾਕਾਰਿਤਾਯ ਤਥਾਗਤੋ? ਭਗવਤੋ ਹਿ વਾਚਾਯ ਕਾਯੋ ਅਨੁਲੋਮੇਤਿ, ਕਾਯਸ੍ਸਪਿ વਾਚਾ। ਤਸ੍ਮਾ ਯਥਾવਾਦੀ ਤਥਾਕਾਰੀ, ਯਥਾਕਾਰੀ ਤਥਾવਾਦੀ ਚ ਹੋਤਿ। ਏવਂਭੂਤਸ੍ਸ ਚਸ੍ਸ ਯਥਾ વਾਚਾ, ਕਾਯੋਪਿ ਤਥਾ ਗਤੋ ਪવਤ੍ਤੋ। ਯਥਾ ਚ ਕਾਯੋ, વਾਚਾਪਿ ਤਥਾ ਗਤਾਤਿ ਤਥਾਗਤੋ। ਤੇਨਾਹ ‘‘ਯਥਾવਾਦੀ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਤਥਾਗਤੋ ਤਥਾਕਾਰੀ, ਯਥਾਕਾਰੀ ਤਥਾવਾਦੀ। ਇਤਿ ਯਥਾવਾਦੀ ਤਥਾਕਾਰੀ, ਯਥਾਕਾਰੀ ਤਥਾવਾਦੀ। ਤਸ੍ਮਾ ‘ਤਥਾਗਤੋ’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤੀ’’ਤਿ। ਏવਂ ਤਥਾਕਾਰਿਤਾਯ ਤਥਾਗਤੋ।
Kathaṃ tathākāritāya tathāgato? Bhagavato hi vācāya kāyo anulometi, kāyassapi vācā. Tasmā yathāvādī tathākārī, yathākārī tathāvādī ca hoti. Evaṃbhūtassa cassa yathā vācā, kāyopi tathā gato pavatto. Yathā ca kāyo, vācāpi tathā gatāti tathāgato. Tenāha ‘‘yathāvādī, bhikkhave, tathāgato tathākārī, yathākārī tathāvādī. Iti yathāvādī tathākārī, yathākārī tathāvādī. Tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti. Evaṃ tathākāritāya tathāgato.
ਕਥਂ ਅਭਿਭવਨਟ੍ਠੇਨ ਤਥਾਗਤੋ? ਯਸ੍ਮਾ ਭਗવਾ ਉਪਰਿ ਭવਗ੍ਗਂ ਹੇਟ੍ਠਾ ਅવੀਚਿਂ ਪਰਿਯਨ੍ਤਂ ਕਰਿਤ੍વਾ ਤਿਰਿਯਂ ਅਪਰਿਮਾਣਾਸੁ ਲੋਕਧਾਤੂਸੁ ਸਬ੍ਬਸਤ੍ਤੇ ਅਭਿਭવਤਿ ਸੀਲੇਨਪਿ ਸਮਾਧਿਨਾਪਿ ਪਞ੍ਞਾਯਪਿ વਿਮੁਤ੍ਤਿਯਾਪਿ વਿਮੁਤ੍ਤਿਞਾਣਦਸ੍ਸਨੇਨਪਿ, ਨ ਤਸ੍ਸ ਤੁਲਾ વਾ ਪਮਾਣਂ વਾ ਅਤ੍ਥਿ, ਅਥ ਖੋ ਅਤੁਲੋ ਅਪ੍ਪਮੇਯ੍ਯੋ ਅਨੁਤ੍ਤਰੋ ਦੇવਾਨਂ ਅਤਿਦੇવੋ ਸਕ੍ਕਾਨਂ ਅਤਿਸਕ੍ਕੋ ਬ੍ਰਹ੍ਮਾਨਂ ਅਤਿਬ੍ਰਹ੍ਮਾ ਸਬ੍ਬਸਤ੍ਤੁਤ੍ਤਮੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਤਥਾਗਤੋ। ਤੇਨਾਹ –
Kathaṃ abhibhavanaṭṭhena tathāgato? Yasmā bhagavā upari bhavaggaṃ heṭṭhā avīciṃ pariyantaṃ karitvā tiriyaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsu sabbasatte abhibhavati sīlenapi samādhināpi paññāyapi vimuttiyāpi vimuttiñāṇadassanenapi, na tassa tulā vā pamāṇaṃ vā atthi, atha kho atulo appameyyo anuttaro devānaṃ atidevo sakkānaṃ atisakko brahmānaṃ atibrahmā sabbasattuttamo, tasmā tathāgato. Tenāha –
‘‘ਸਦੇવਕੇ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਲੋਕੇ…ਪੇ॰… ਮਨੁਸ੍ਸਾਯ ਤਥਾਗਤੋ ਅਭਿਭੂ ਅਨਭਿਭੂਤੋ ਅਞ੍ਞਦਤ੍ਥੁ ਦਸੋ વਸવਤ੍ਤੀ, ਤਸ੍ਮਾ ‘ਤਥਾਗਤੋ’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤੀ’’ਤਿ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੩.੧੮੮; ਅ॰ ਨਿ॰ ੪.੨੩)।
‘‘Sadevake, bhikkhave, loke…pe… manussāya tathāgato abhibhū anabhibhūto aññadatthu daso vasavattī, tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (dī. ni. 3.188; a. ni. 4.23).
ਤਤ੍ਰਾਯਂ ਪਦਸਿਦ੍ਧਿ – ਅਗਦੋ વਿਯ ਅਗਦੋ, ਦੇਸਨਾવਿਲਾਸੋ ਚੇવ ਪੁਞ੍ਞੁਸ੍ਸਯੋ ਚ। ਤੇਨ ਹੇਸ ਮਹਾਨੁਭਾવੋ ਭਿਸਕ੍ਕੋ વਿਯ ਦਿਬ੍ਬਾਗਦੇਨ ਸਪ੍ਪੇ, ਸਬ੍ਬਪਰਪ੍ਪવਾਦਿਨੋ ਸਦੇવਕਞ੍ਚ ਲੋਕਂ ਅਭਿਭવਤਿ। ਇਤਿ ਸਬ੍ਬਲੋਕਾਭਿਭવਨੇ ਤਥੋ ਅવਿਪਰੀਤੋ ਯਥਾવੁਤ੍ਤੋ ਅਗਦੋ ਏਤਸ੍ਸਾਤਿ ਦਕਾਰਸ੍ਸ ਤਕਾਰਂ ਕਤ੍વਾ ਤਥਾਗਤੋਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਏવਂ ਅਭਿਭવਨਟ੍ਠੇਨ ਤਥਾਗਤੋ।
Tatrāyaṃ padasiddhi – agado viya agado, desanāvilāso ceva puññussayo ca. Tena hesa mahānubhāvo bhisakko viya dibbāgadena sappe, sabbaparappavādino sadevakañca lokaṃ abhibhavati. Iti sabbalokābhibhavane tatho aviparīto yathāvutto agado etassāti dakārassa takāraṃ katvā tathāgatoti veditabbo. Evaṃ abhibhavanaṭṭhena tathāgato.
ਅਪਿਚ ਤਥਾਯ ਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ, ਤਥਂ ਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ। ਤਤ੍ਥ ਸਕਲਲੋਕਂ ਤੀਰਣਪਰਿਞ੍ਞਾਯ ਤਥਾਯ ਗਤੋ ਅવਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ, ਲੋਕਸਮੁਦਯਂ ਪਹਾਨਪਰਿਞ੍ਞਾਯ ਤਥਾਯ ਗਤੋ ਅਤੀਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ, ਲੋਕਨਿਰੋਧਂ ਸਚ੍ਛਿਕਿਰਿਯਾਯ ਤਥਾਯ ਗਤੋ ਅਧਿਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ। ਲੋਕਨਿਰੋਧਗਾਮਿਨਿਂ ਪਟਿਪਦਂ ਤਥਂ ਗਤੋ ਪਟਿਪਨ੍ਨੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤਂ ਭਗવਤਾ –
Apica tathāya gatoti tathāgato, tathaṃ gatoti tathāgato. Tattha sakalalokaṃ tīraṇapariññāya tathāya gato avagatoti tathāgato, lokasamudayaṃ pahānapariññāya tathāya gato atītoti tathāgato, lokanirodhaṃ sacchikiriyāya tathāya gato adhigatoti tathāgato. Lokanirodhagāminiṃ paṭipadaṃ tathaṃ gato paṭipannoti tathāgato. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘ਲੋਕੋ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਤਥਾਗਤੇਨ ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ। ਲੋਕਸ੍ਮਾ ਤਥਾਗਤੋ વਿਸਂਯੁਤ੍ਤੋ। ਲੋਕਸਮੁਦਯੋ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਤਥਾਗਤੇਨ ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ, ਲੋਕਸਮੁਦਯੋ ਤਥਾਗਤਸ੍ਸ ਪਹੀਨੋ। ਲੋਕਨਿਰੋਧੋ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਤਥਾਗਤੇਨ ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ, ਲੋਕਨਿਰੋਧੋ ਤਥਾਗਤਸ੍ਸ ਸਚ੍ਛਿਕਤੋ। ਲੋਕਨਿਰੋਧਗਾਮਿਨੀ ਪਟਿਪਦਾ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਤਥਾਗਤੇਨ ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਾ, ਲੋਕਨਿਰੋਧਗਾਮਿਨੀ ਪਟਿਪਦਾ ਤਥਾਗਤਸ੍ਸ ਭਾવਿਤਾ। ਯਂ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਸਦੇવਕਸ੍ਸ…ਪੇ॰… ਸਬ੍ਬਂ ਤਂ ਤਥਾਗਤੇਨ ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਂ। ਤਸ੍ਮਾ ‘ਤਥਾਗਤੋ’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤੀ’’ਤਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੪.੨੩)।
‘‘Loko, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddho. Lokasmā tathāgato visaṃyutto. Lokasamudayo, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddho, lokasamudayo tathāgatassa pahīno. Lokanirodho, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddho, lokanirodho tathāgatassa sacchikato. Lokanirodhagāminī paṭipadā, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddhā, lokanirodhagāminī paṭipadā tathāgatassa bhāvitā. Yaṃ, bhikkhave, sadevakassa…pe… sabbaṃ taṃ tathāgatena abhisambuddhaṃ. Tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (a. ni. 4.23).
ਅਪਰੇਹਿਪਿ ਅਟ੍ਠਹਿ ਕਾਰਣੇਹਿ ਭਗવਾ ਤਥਾਗਤੋ। ਤਥਾਯ ਆਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ, ਤਥਾਯ ਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ, ਤਥਾਨਿ ਆਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ, ਤਥਾ ਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ, ਤਥਾવਿਧੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ, ਤਥਾਪવਤ੍ਤਿਕੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ, ਤਥੇਹਿ ਆਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ, ਤਥਾ ਗਤਭਾવੇਨ ਤਥਾਗਤੋਤਿ।
Aparehipi aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā tathāgato. Tathāya āgatoti tathāgato, tathāya gatoti tathāgato, tathāni āgatoti tathāgato, tathā gatoti tathāgato, tathāvidhoti tathāgato, tathāpavattikoti tathāgato, tathehi āgatoti tathāgato, tathā gatabhāvena tathāgatoti.
ਕਥਂ ਤਥਾਯ ਆਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ? ਯਾ ਸਾ ਭਗવਤਾ ਸੁਮੇਧਭੂਤੇਨ ਦੀਪਙ੍ਕਰਦਸਬਲਸ੍ਸ ਪਾਦਮੂਲੇ –
Kathaṃ tathāya āgatoti tathāgato? Yā sā bhagavatā sumedhabhūtena dīpaṅkaradasabalassa pādamūle –
‘‘ਮਨੁਸ੍ਸਤ੍ਤਂ ਲਿਙ੍ਗਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿ, ਹੇਤੁ ਸਤ੍ਥਾਰਦਸ੍ਸਨਂ।
‘‘Manussattaṃ liṅgasampatti, hetu satthāradassanaṃ;
ਪਬ੍ਬਜ੍ਜਾ ਗੁਣਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿ, ਅਧਿਕਾਰੋ ਚ ਛਨ੍ਦਤਾ।
Pabbajjā guṇasampatti, adhikāro ca chandatā;
ਅਟ੍ਠਧਮ੍ਮਸਮੋਧਾਨਾ, ਅਭਿਨੀਹਾਰੋ ਸਮਿਜ੍ਝਤੀ’’ਤਿ॥ (ਬੁ॰ વਂ॰ ੨.੫੯) –
Aṭṭhadhammasamodhānā, abhinīhāro samijjhatī’’ti. (bu. vaṃ. 2.59) –
ਏવਂ વੁਤ੍ਤਂ ਅਟ੍ਠਙ੍ਗਸਮਨ੍ਨਾਗਤਂ ਅਭਿਨੀਹਾਰਂ ਸਮ੍ਪਾਦੇਨ੍ਤੇਨ ‘‘ਅਹਂ ਸਦੇવਕਂ ਲੋਕਂ ਤਿਣ੍ਣੋ ਤਾਰੇਸ੍ਸਾਮਿ, ਮੁਤ੍ਤੋ ਮੋਚੇਸ੍ਸਾਮਿ, ਦਨ੍ਤੋ ਦਮੇਸ੍ਸਾਮਿ, ਅਸ੍ਸਤ੍ਥੋ ਅਸ੍ਸਾਸੇਸ੍ਸਾਮਿ, ਪਰਿਨਿਬ੍ਬੁਤੋ ਪਰਿਨਿਬ੍ਬਾਪੇਸ੍ਸਾਮਿ , ਸੁਦ੍ਧੋ ਸੋਧੇਸ੍ਸਾਮਿ , ਬੁਦ੍ਧੋ ਬੋਧੇਸ੍ਸਾਮੀ’’ਤਿ ਮਹਾਪਟਿਞ੍ਞਾ ਪવਤ੍ਤਿਤਾ। વੁਤ੍ਤਂ ਹੇਤਂ –
Evaṃ vuttaṃ aṭṭhaṅgasamannāgataṃ abhinīhāraṃ sampādentena ‘‘ahaṃ sadevakaṃ lokaṃ tiṇṇo tāressāmi, mutto mocessāmi, danto damessāmi, assattho assāsessāmi, parinibbuto parinibbāpessāmi , suddho sodhessāmi , buddho bodhessāmī’’ti mahāpaṭiññā pavattitā. Vuttaṃ hetaṃ –
‘‘ਕਿਂ ਮੇ ਏਕੇਨ ਤਿਣ੍ਣੇਨ, ਪੁਰਿਸੇਨ ਥਾਮਦਸ੍ਸਿਨਾ।
‘‘Kiṃ me ekena tiṇṇena, purisena thāmadassinā;
ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਂ ਪਾਪੁਣਿਤ੍વਾ, ਸਨ੍ਤਾਰੇਸ੍ਸਂ ਸਦੇવਕਂ॥
Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, santāressaṃ sadevakaṃ.
‘‘ਇਮਿਨਾ ਮੇ ਅਧਿਕਾਰੇਨ, ਕਤੇਨ ਪੁਰਿਸੁਤ੍ਤਮੇ।
‘‘Iminā me adhikārena, katena purisuttame;
ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਂ ਪਾਪੁਣਿਤ੍વਾ, ਤਾਰੇਮਿ ਜਨਤਂ ਬਹੁਂ॥
Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, tāremi janataṃ bahuṃ.
‘‘ਸਂਸਾਰਸੋਤਂ ਛਿਨ੍ਦਿਤ੍વਾ, વਿਦ੍ਧਂਸੇਤ੍વਾ ਤਯੋ ਭવੇ।
‘‘Saṃsārasotaṃ chinditvā, viddhaṃsetvā tayo bhave;
ਧਮ੍ਮਨਾવਂ ਸਮਾਰੁਯ੍ਹ, ਸਨ੍ਤਾਰੇਸ੍ਸਂ ਸਦੇવਕਂ॥
Dhammanāvaṃ samāruyha, santāressaṃ sadevakaṃ.
‘‘ਕਿਂ ਮੇ ਅਞ੍ਞਾਤવੇਸੇਨ, ਧਮ੍ਮਂ ਸਚ੍ਛਿਕਤੇਨਿਧ।
‘‘Kiṃ me aññātavesena, dhammaṃ sacchikatenidha;
ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਂ ਪਾਪੁਣਿਤ੍વਾ, ਬੁਦ੍ਧੋ ਹੇਸ੍ਸਂ ਸਦੇવਕੇ’’ਤਿ॥ (ਬੁ॰ વਂ॰ ੫੫-੫੮)।
Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, buddho hessaṃ sadevake’’ti. (bu. vaṃ. 55-58);
ਤਂ ਪਨੇਤਂ ਮਹਾਪਟਿਞ੍ਞਂ ਸਕਲਸ੍ਸਪਿ ਬੁਦ੍ਧਕਰਧਮ੍ਮਸਮੁਦਾਯਸ੍ਸ ਪવਿਚਯਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਣਸਮਾਦਾਨਾਨਂ ਕਾਰਣਭੂਤਂ ਅવਿਸਂવਾਦੇਨ੍ਤੋ ਲੋਕਨਾਥੋ ਯਸ੍ਮਾ ਮਹਾਕਪ੍ਪਾਨਂ ਸਤਸਹਸ੍ਸਾਧਿਕਾਨਿ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਅਸਙ੍ਖ੍ਯੇਯ੍ਯਾਨਿ ਸਕ੍ਕਚ੍ਚਂ ਨਿਰਨ੍ਤਰਂ ਨਿਰવਸੇਸਤੋ ਦਾਨਪਾਰਮਿਆਦਯੋ ਸਮਤਿਂਸਪਾਰਮਿਯੋ ਪੂਰੇਤ੍વਾ, ਅਙ੍ਗਪਰਿਚ੍ਚਾਗਾਦਯੋ ਪਞ੍ਚ ਮਹਾਪਰਿਚ੍ਚਾਗੇ ਪਰਿਚ੍ਚਜਿਤ੍વਾ, ਸਚ੍ਚਾਧਿਟ੍ਠਾਨਾਦੀਨਿ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਅਧਿਟ੍ਠਾਨਾਨਿ ਪਰਿਬ੍ਰੂਹੇਤ੍વਾ, ਪੁਞ੍ਞਞਾਣਸਮ੍ਭਾਰੇ ਸਮ੍ਭਰਿਤ੍વਾ ਪੁਬ੍ਬਯੋਗਪੁਬ੍ਬਚਰਿਯਧਮ੍ਮਕ੍ਖਾਨਞਾਤਤ੍ਥਚਰਿਯਾਦਯੋ ਉਕ੍ਕਂਸਾਪੇਤ੍વਾ, ਬੁਦ੍ਧਿਚਰਿਯਂ ਪਰਮਕੋਟਿਂ ਪਾਪੇਤ੍વਾ ਅਨੁਤ੍ਤਰਂ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੋਧਿਂ ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਜ੍ਝਿ; ਤਸ੍ਮਾ ਤਸ੍ਸੇવ ਸਾ ਮਹਾਪਟਿਞ੍ਞਾ ਤਥਾ ਅવਿਤਥਾ ਅਨਞ੍ਞਥਾ, ਨ ਤਸ੍ਸ વਾਲਗ੍ਗਮਤ੍ਤਮ੍ਪਿ વਿਤਥਂ ਅਤ੍ਥਿ। ਤਥਾ ਹਿ ਦੀਪਙ੍ਕਰੋ ਦਸਬਲੋ ਕੋਣ੍ਡਞ੍ਞੋ, ਮਙ੍ਗਲੋ…ਪੇ॰… ਕਸ੍ਸਪੋ ਭਗવਾਤਿ ਇਮੇ ਚਤੁવੀਸਤਿ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਾ ਪਟਿਪਾਟਿਯਾ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਾ ‘‘ਬੁਦ੍ਧੋ ਭવਿਸ੍ਸਤੀ’’ਤਿ ਨਂ ਬ੍ਯਾਕਰਿਂਸੁ। ਏવਂ ਚਤੁવੀਸਤਿਯਾ ਬੁਦ੍ਧਾਨਂ ਸਨ੍ਤਿਕੇ ਲਦ੍ਧਬ੍ਯਾਕਰਣੋ ਯੇ ਤੇ ਕਤਾਭਿਨੀਹਾਰੇਹਿ ਬੋਧਿਸਤ੍ਤੇਹਿ ਲਦ੍ਧਬ੍ਬਾ ਆਨਿਸਂਸਾ, ਤੇ ਲਭਿਤ੍વਾવ ਆਗਤੋਤਿ ਤਾਯ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਾਯ ਮਹਾਪਟਿਞ੍ਞਾਯ ਤਥਾਯ ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਭਾવਂ ਆਗਤੋ ਅਧਿਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ। ਏવਂ ਤਥਾਯ ਆਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ।
Taṃ panetaṃ mahāpaṭiññaṃ sakalassapi buddhakaradhammasamudāyassa pavicayapaccavekkhaṇasamādānānaṃ kāraṇabhūtaṃ avisaṃvādento lokanātho yasmā mahākappānaṃ satasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni sakkaccaṃ nirantaraṃ niravasesato dānapāramiādayo samatiṃsapāramiyo pūretvā, aṅgapariccāgādayo pañca mahāpariccāge pariccajitvā, saccādhiṭṭhānādīni cattāri adhiṭṭhānāni paribrūhetvā, puññañāṇasambhāre sambharitvā pubbayogapubbacariyadhammakkhānañātatthacariyādayo ukkaṃsāpetvā, buddhicariyaṃ paramakoṭiṃ pāpetvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhi; tasmā tasseva sā mahāpaṭiññā tathā avitathā anaññathā, na tassa vālaggamattampi vitathaṃ atthi. Tathā hi dīpaṅkaro dasabalo koṇḍañño, maṅgalo…pe… kassapo bhagavāti ime catuvīsati sammāsambuddhā paṭipāṭiyā uppannā ‘‘buddho bhavissatī’’ti naṃ byākariṃsu. Evaṃ catuvīsatiyā buddhānaṃ santike laddhabyākaraṇo ye te katābhinīhārehi bodhisattehi laddhabbā ānisaṃsā, te labhitvāva āgatoti tāya yathāvuttāya mahāpaṭiññāya tathāya abhisambuddhabhāvaṃ āgato adhigatoti tathāgato. Evaṃ tathāya āgatoti tathāgato.
ਕਥਂ ਤਥਾਯ ਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ? ਯਾਯਂ ਮਹਾਕਰੁਣਾ ਲੋਕਨਾਥਸ੍ਸ, ਯਾਯ ਮਹਾਦੁਕ੍ਖਸਮ੍ਬਾਧਪ੍ਪਟਿਪਨ੍ਨਂ ਸਤ੍ਤਨਿਕਾਯਂ ਦਿਸ੍વਾ ‘‘ਤਸ੍ਸ ਨਤ੍ਥਞ੍ਞੋ ਕੋਚਿ ਪਟਿਸਰਣਂ, ਅਹਮੇવ ਨਂ ਇਤੋ ਸਂਸਾਰਦੁਕ੍ਖਤੋ ਮੁਤ੍ਤੋ ਮੋਚੇਸ੍ਸਾਮੀ’’ਤਿ ਸਮੁਸ੍ਸਾਹਿਤਮਾਨਸੋ ਮਹਾਭਿਨੀਹਾਰਂ ਅਕਾਸਿ। ਕਤ੍વਾ ਚ ਯਥਾਪਣਿਧਾਨਂ ਸਕਲਲੋਕਹਿਤਸਮ੍ਪਾਦਨਾਯ ਉਸ੍ਸੁਕ੍ਕਮਾਪਨ੍ਨੋ ਅਤ੍ਤਨੋ ਕਾਯਜੀવਿਤਨਿਰਪੇਕ੍ਖੋ ਪਰੇਸਂ ਸੋਤਪਥਗਮਨਮਤ੍ਤੇਨਪਿ ਚਿਤ੍ਤੁਤ੍ਰਾਸਸਮੁਪ੍ਪਾਦਿਕਾ ਅਤਿਦੁਕ੍ਕਰਾ ਦੁਕ੍ਕਰਚਰਿਯਾ ਸਮਾਚਰਨ੍ਤੋ ਯਥਾ ਮਹਾਬੋਧਿਸਤ੍ਤਾਨਂ ਪਟਿਪਤ੍ਤਿ ਹਾਨਭਾਗਿਯਾ ਸਂਕਿਲੇਸਭਾਗਿਯਾ ਠਿਤਿਭਾਗਿਯਾ વਾ ਨ ਹੋਤਿ, ਅਥ ਖੋ ਉਤ੍ਤਰਿ વਿਸੇਸਭਾਗਿਯਾવ ਹੋਤਿ, ਤਥਾ ਪਟਿਪਜ੍ਜਮਾਨੋ ਅਨੁਪੁਬ੍ਬੇਨ ਨਿਰવਸੇਸੇ ਬੋਧਿਸਮ੍ਭਾਰੇ ਸਮਾਨੇਤ੍વਾ ਅਭਿਸਮ੍ਬੋਧਿਂ ਪਾਪੁਣਿ। ਤਤੋ ਪਰਞ੍ਚ ਤਾਯੇવ ਮਹਾਕਰੁਣਾਯ ਸਞ੍ਚੋਦਿਤਮਾਨਸੋ ਪવਿવੇਕਰਤਿਂ ਪਰਮਞ੍ਚ ਸਨ੍ਤਂ વਿਮੋਕ੍ਖਸੁਖਂ ਪਹਾਯ ਬਾਲਜਨਬਹੁਲੇ ਲੋਕੇ ਤੇਹਿ ਸਮੁਪ੍ਪਾਦਿਤਂ ਸਮ੍ਮਾਨਾવਮਾਨવਿਪ੍ਪਕਾਰਂ ਅਗਣੇਤ੍વਾ વੇਨੇਯ੍ਯਜਨવਿਨਯਨੇਨ ਨਿਰવਸੇਸਂ ਬੁਦ੍ਧਕਿਚ੍ਚਂ ਨਿਟ੍ਠਪੇਸਿ। ਤਤ੍ਰ ਯੋ ਭਗવਤੋ ਸਤ੍ਤੇਸੁ ਮਹਾਕਰੁਣਾਯ ਸਮੋਕ੍ਕਮਨਾਕਾਰੋ, ਸੋ ਪਰਤੋ ਆવਿ ਭવਿਸ੍ਸਤਿ। ਯਥਾ ਬੁਦ੍ਧਭੂਤਸ੍ਸ ਲੋਕਨਾਥਸ੍ਸ ਸਤ੍ਤੇਸੁ ਮਹਾਕਰੁਣਾ, ਏવਂ ਬੋਧਿਸਤ੍ਤਭੂਤਸ੍ਸਪਿ ਮਹਾਭਿਨੀਹਾਰਕਾਲਾਦੀਸੂਤਿ ਸਬ੍ਬਤ੍ਥ ਸਬ੍ਬਦਾ ਚ ਏਕਸਦਿਸਤਾਯ ਤਥਾવ ਸਾ ਅવਿਤਥਾ ਅਨਞ੍ਞਥਾ। ਤਸ੍ਮਾ ਤੀਸੁਪਿ ਅવਤ੍ਥਾਸੁ ਸਬ੍ਬਸਤ੍ਤੇਸੁ ਸਮਾਨਰਸਾਯ ਤਥਾਯ ਮਹਾਕਰੁਣਾਯ ਸਕਲਲੋਕਹਿਤਾਯ ਗਤੋ ਪਟਿਪਨ੍ਨੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ। ਏવਂ ਤਥਾਯ ਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ।
Kathaṃ tathāya gatoti tathāgato? Yāyaṃ mahākaruṇā lokanāthassa, yāya mahādukkhasambādhappaṭipannaṃ sattanikāyaṃ disvā ‘‘tassa natthañño koci paṭisaraṇaṃ, ahameva naṃ ito saṃsāradukkhato mutto mocessāmī’’ti samussāhitamānaso mahābhinīhāraṃ akāsi. Katvā ca yathāpaṇidhānaṃ sakalalokahitasampādanāya ussukkamāpanno attano kāyajīvitanirapekkho paresaṃ sotapathagamanamattenapi cittutrāsasamuppādikā atidukkarā dukkaracariyā samācaranto yathā mahābodhisattānaṃ paṭipatti hānabhāgiyā saṃkilesabhāgiyā ṭhitibhāgiyā vā na hoti, atha kho uttari visesabhāgiyāva hoti, tathā paṭipajjamāno anupubbena niravasese bodhisambhāre samānetvā abhisambodhiṃ pāpuṇi. Tato parañca tāyeva mahākaruṇāya sañcoditamānaso pavivekaratiṃ paramañca santaṃ vimokkhasukhaṃ pahāya bālajanabahule loke tehi samuppāditaṃ sammānāvamānavippakāraṃ agaṇetvā veneyyajanavinayanena niravasesaṃ buddhakiccaṃ niṭṭhapesi. Tatra yo bhagavato sattesu mahākaruṇāya samokkamanākāro, so parato āvi bhavissati. Yathā buddhabhūtassa lokanāthassa sattesu mahākaruṇā, evaṃ bodhisattabhūtassapi mahābhinīhārakālādīsūti sabbattha sabbadā ca ekasadisatāya tathāva sā avitathā anaññathā. Tasmā tīsupi avatthāsu sabbasattesu samānarasāya tathāya mahākaruṇāya sakalalokahitāya gato paṭipannoti tathāgato. Evaṃ tathāya gatoti tathāgato.
ਕਥਂ ਤਥਾਨਿ ਆਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ? ਤਥਾਨਿ ਨਾਮ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਅਰਿਯਮਗ੍ਗਞਾਣਾਨਿ। ਤਾਨਿ ਹਿ ‘‘ਇਦਂ ਦੁਕ੍ਖਂ, ਅਯਂ ਦੁਕ੍ਖਸਮੁਦਯੋ, ਅਯਂ ਦੁਕ੍ਖਨਿਰੋਧੋ, ਅਯਂ ਦੁਕ੍ਖਨਿਰੋਧਗਾਮਿਨੀ ਪਟਿਪਦਾ’’ਤਿ ਏવਂ ਸਬ੍ਬਞੇਯ੍ਯਸਙ੍ਗਾਹਕਾਨਂ ਪવਤ੍ਤਿਨਿવਤ੍ਤਿਤਦੁਭਯਹੇਤੁਭੂਤਾਨਂ ਚਤੁਨ੍ਨਂ ਅਰਿਯਸਚ੍ਚਾਨਂ, ਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸ ਪੀਲ਼ਨਟ੍ਠੋ ਸਙ੍ਖਤਟ੍ਠੋ ਸਨ੍ਤਾਪਟ੍ਠੋ વਿਪਰਿਣਾਮਟ੍ਠੋ, ਸਮੁਦਯਸ੍ਸ ਆਯੂਹਨਟ੍ਠੋ ਨਿਦਾਨਟ੍ਠੋ ਸਂਯੋਗਟ੍ਠੋ ਪਲਿਬੋਧਟ੍ਠੋ, ਨਿਰੋਧਸ੍ਸ ਨਿਸ੍ਸਰਣਟ੍ਠੋ વਿવੇਕਟ੍ਠੋ ਅਸਙ੍ਖਤਟ੍ਠੋ ਅਮਤਟ੍ਠੋ, ਮਗ੍ਗਸ੍ਸ ਨਿਯ੍ਯਾਨਟ੍ਠੋ ਹੇਤ੍વਟ੍ਠੋ ਦਸ੍ਸਨਟ੍ਠੋ ਅਧਿਪਤੇਯ੍ਯਟ੍ਠੋਤਿਆਦੀਨਂ ਤਬ੍ਬਿਭਾਗਾਨਞ੍ਚ ਯਥਾਭੂਤਸਭਾવਾવਬੋਧવਿਬਨ੍ਧਕਸ੍ਸ ਸਂਕਿਲੇਸਪਕ੍ਖਸ੍ਸ ਸਮੁਚ੍ਛਿਨ੍ਦਨੇਨ ਪਟਿਲਦ੍ਧਾਯ ਤਤ੍ਥ ਅਸਮ੍ਮੋਹਾਭਿਸਮਯਸਙ੍ਖਾਤਾਯ ਅવਿਪਰੀਤਾਕਾਰਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਯਾ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਸਭਾવਸਰਸਲਕ੍ਖਣਸ੍ਸ ਅવਿਸਂવਾਦਨਤੋ ਤਥਾਨਿ ਅવਿਤਥਾਨਿ ਅਨਞ੍ਞਥਾਨਿ, ਤਾਨਿ ਭਗવਾ ਅਨਞ੍ਞਨੇਯ੍ਯੋ ਸਯਮੇવ ਆਗਤੋ ਅਧਿਗਤੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਤਥਾਨਿ ਆਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ।
Kathaṃ tathāni āgatoti tathāgato? Tathāni nāma cattāri ariyamaggañāṇāni. Tāni hi ‘‘idaṃ dukkhaṃ, ayaṃ dukkhasamudayo, ayaṃ dukkhanirodho, ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā’’ti evaṃ sabbañeyyasaṅgāhakānaṃ pavattinivattitadubhayahetubhūtānaṃ catunnaṃ ariyasaccānaṃ, dukkhassa pīḷanaṭṭho saṅkhataṭṭho santāpaṭṭho vipariṇāmaṭṭho, samudayassa āyūhanaṭṭho nidānaṭṭho saṃyogaṭṭho palibodhaṭṭho, nirodhassa nissaraṇaṭṭho vivekaṭṭho asaṅkhataṭṭho amataṭṭho, maggassa niyyānaṭṭho hetvaṭṭho dassanaṭṭho adhipateyyaṭṭhotiādīnaṃ tabbibhāgānañca yathābhūtasabhāvāvabodhavibandhakassa saṃkilesapakkhassa samucchindanena paṭiladdhāya tattha asammohābhisamayasaṅkhātāya aviparītākārappavattiyā dhammānaṃ sabhāvasarasalakkhaṇassa avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni, tāni bhagavā anaññaneyyo sayameva āgato adhigato, tasmā tathāni āgatoti tathāgato.
ਯਥਾ ਚ ਮਗ੍ਗਞਾਣਾਨਿ, ਏવਂ ਭਗવਤੋ ਤੀਸੁ ਕਾਲੇਸੁ ਅਪ੍ਪਟਿਹਤਞਾਣਾਨਿ ਚਤੁਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਞਾਣਾਨਿ ਚਤੁવੇਸਾਰਜ੍ਜਞਾਣਾਨਿ ਪਞ੍ਚਗਤਿਪਰਿਚ੍ਛੇਦਞਾਣਾਨਿ ਛਅਸਾਧਾਰਣਞਾਣਾਨਿ ਸਤ੍ਤਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗવਿਭਾવਨਞਾਣਾਨਿ ਅਟ੍ਠਮਗ੍ਗਙ੍ਗવਿਭਾવਨਞਾਣਾਨਿ ਨવਾਨੁਪੁਬ੍ਬવਿਹਾਰਸਮਾਪਤ੍ਤਿਞਾਣਾਨਿ ਦਸਬਲਞਾਣਾਨਿ ਚ વਿਭਾવੇਤਬ੍ਬਾਨਿ।
Yathā ca maggañāṇāni, evaṃ bhagavato tīsu kālesu appaṭihatañāṇāni catupaṭisambhidāñāṇāni catuvesārajjañāṇāni pañcagatiparicchedañāṇāni chaasādhāraṇañāṇāni sattabojjhaṅgavibhāvanañāṇāni aṭṭhamaggaṅgavibhāvanañāṇāni navānupubbavihārasamāpattiñāṇāni dasabalañāṇāni ca vibhāvetabbāni.
ਤਤ੍ਰਾਯਂ વਿਭਾવਨਾ – ਯਞ੍ਹਿ ਕਿਞ੍ਚਿ ਅਪਰਿਮਾਣਾਸੁ ਲੋਕਧਾਤੂਸੁ ਅਪਰਿਮਾਣਾਨਂ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਹੀਨਾਦਿਭੇਦਭਿਨ੍ਨਾਨਂ ਹੀਨਾਦਿਭੇਦਭਿਨ੍ਨਾਸੁ ਅਤੀਤਾਸੁ ਖਨ੍ਧਾਯਤਨਧਾਤੂਸੁ ਸਭਾવਕਿਚ੍ਚਾਦਿ ਅવਤ੍ਥਾવਿਸੇਸਾਦਿ ਖਨ੍ਧਪਟਿਬਦ੍ਧਨਾਮਗੋਤ੍ਤਾਦਿ ਚ ਜਾਨਿਤਬ੍ਬਂ। ਅਨਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਬਦ੍ਧੇਸੁ ਚ ਅਤਿਸੁਖੁਮਤਿਰੋਹਿਤવਿਦੂਰਦੇਸੇਸੁ ਰੂਪਧਮ੍ਮੇਸੁ ਯੋ ਤਂਤਂਪਚ੍ਚਯવਿਸੇਸੇਹਿ ਸਦ੍ਧਿਂ ਪਚ੍ਚਯੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾਨਂ વਣ੍ਣਸਣ੍ਠਾਨਗਨ੍ਧਰਸਫਸ੍ਸਾਦਿવਿਸੇਸੋ, ਤਤ੍ਥ ਸਬ੍ਬਤ੍ਥੇવ ਹਤ੍ਥਤਲੇ ਠਪਿਤਆਮਲਕੋ વਿਯ ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਤੋ ਅਸਙ੍ਗਮਪ੍ਪਟਿਹਤਂ ਭਗવਤੋ ਞਾਣਂ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਤਥਾ ਅਨਾਗਤਾਸੁ ਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾਸੁ ਚਾਤਿ ਇਮਾਨਿ ਤੀਸੁ ਕਾਲੇਸੁ ਅਪ੍ਪਟਿਹਤਞਾਣਾਨਿ ਨਾਮ। ਯਥਾਹ –
Tatrāyaṃ vibhāvanā – yañhi kiñci aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ hīnādibhedabhinnānaṃ hīnādibhedabhinnāsu atītāsu khandhāyatanadhātūsu sabhāvakiccādi avatthāvisesādi khandhapaṭibaddhanāmagottādi ca jānitabbaṃ. Anindriyabaddhesu ca atisukhumatirohitavidūradesesu rūpadhammesu yo taṃtaṃpaccayavisesehi saddhiṃ paccayuppannānaṃ vaṇṇasaṇṭhānagandharasaphassādiviseso, tattha sabbattheva hatthatale ṭhapitaāmalako viya paccakkhato asaṅgamappaṭihataṃ bhagavato ñāṇaṃ pavattati, tathā anāgatāsu paccuppannāsu cāti imāni tīsu kālesu appaṭihatañāṇāni nāma. Yathāha –
‘‘ਅਤੀਤਂਸੇ ਬੁਦ੍ਧਸ੍ਸ ਭਗવਤੋ ਅਪ੍ਪਟਿਹਤਂ ਞਾਣਂ, ਅਨਾਗਤਂਸੇ ਬੁਦ੍ਧਸ੍ਸ ਭਗવਤੋ ਅਪ੍ਪਟਿਹਤਂ ਞਾਣਂ, ਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਂਸੇ ਬੁਦ੍ਧਸ੍ਸ ਭਗવਤੋ ਅਪ੍ਪਟਿਹਤਂ ਞਾਣ’’ਨ੍ਤਿ (ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੩.੫)।
‘‘Atītaṃse buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇaṃ, anāgataṃse buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇaṃ, paccuppannaṃse buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇa’’nti (paṭi. ma. 3.5).
ਤਾਨਿ ਪਨੇਤਾਨਿ ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਸਭਾવਸਰਸਲਕ੍ਖਣਸ੍ਸ ਅવਿਸਂવਾਦਨਤੋ ਤਥਾਨਿ ਅવਿਤਥਾਨਿ ਅਨਞ੍ਞਥਾਨਿ, ਤਾਨਿ ਭਗવਾ ਸਯਮ੍ਭੁਞਾਣੇਨ ਅਧਿਗਞ੍ਛਿ। ਏવਂ ਤਥਾਨਿ ਆਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ।
Tāni panetāni tattha tattha dhammānaṃ sabhāvasarasalakkhaṇassa avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni, tāni bhagavā sayambhuñāṇena adhigañchi. Evaṃ tathāni āgatoti tathāgato.
ਤਥਾ ਅਤ੍ਥਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ, ਧਮ੍ਮਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ, ਨਿਰੁਤ੍ਤਿਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ, ਪਟਿਭਾਨਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਤਿ ਚਤਸ੍ਸੋ ਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ। ਤਤ੍ਥ ਅਤ੍ਥਪਭੇਦਸ੍ਸ ਸਲ੍ਲਕ੍ਖਣવਿਭਾવਨવવਤ੍ਥਾਨਕਰਣਸਮਤ੍ਥਂ ਅਤ੍ਥੇ ਪਭੇਦਗਤਂ ਞਾਣਂ ਅਤ੍ਥਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ। ਧਮ੍ਮਪਭੇਦਸ੍ਸ ਸਲ੍ਲਕ੍ਖਣવਿਭਾવਨવવਤ੍ਥਾਨਕਰਣਸਮਤ੍ਥਂ ਧਮ੍ਮੇ ਪਭੇਦਗਤਂ ਞਾਣਂ ਧਮ੍ਮਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ। ਨਿਰੁਤ੍ਤਿਪਭੇਦਸ੍ਸ ਸਲ੍ਲਕ੍ਖਣવਿਭਾવਨવવਤ੍ਥਾਨਕਰਣਸਮਤ੍ਥਂ ਨਿਰੁਤ੍ਤਾਭਿਲਾਪੇ ਪਭੇਦਗਤਂ ਞਾਣਂ ਨਿਰੁਤ੍ਤਿਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ। ਪਟਿਭਾਨਪਭੇਦਸ੍ਸ ਸਲ੍ਲਕ੍ਖਣવਿਭਾવਨવવਤ੍ਥਾਨਕਰਣਸਮਤ੍ਥਂ ਪਟਿਭਾਨੇ ਪਭੇਦਗਤਂ ਞਾਣਂ ਪਟਿਭਾਨਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤਂ –
Tathā atthapaṭisambhidā, dhammapaṭisambhidā, niruttipaṭisambhidā, paṭibhānapaṭisambhidāti catasso paṭisambhidā. Tattha atthapabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ atthe pabhedagataṃ ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā. Dhammapabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ dhamme pabhedagataṃ ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Niruttipabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ niruttābhilāpe pabhedagataṃ ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā. Paṭibhānapabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ paṭibhāne pabhedagataṃ ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā. Vuttañhetaṃ –
‘‘ਅਤ੍ਥੇ ਞਾਣਂ ਅਤ੍ਥਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ, ਧਮ੍ਮੇ ਞਾਣਂ ਧਮ੍ਮਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ, ਤਤ੍ਰ ਧਮ੍ਮਨਿਰੁਤ੍ਤਾਭਿਲਾਪੇ ਞਾਣਂ ਨਿਰੁਤ੍ਤਿਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ, ਞਾਣੇਸੁ ਞਾਣਂ ਪਟਿਭਾਨਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ’’ਤਿ (વਿਭ॰ ੭੧੮)।
‘‘Atthe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, dhamme ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, tatra dhammaniruttābhilāpe ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā, ñāṇesu ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā’’ti (vibha. 718).
ਏਤ੍ਥ ਚ ਹੇਤੁਅਨੁਸਾਰੇਨ ਅਰਣੀਯਤੋ ਅਧਿਗਨ੍ਤਬ੍ਬਤੋ ਚ ਸਙ੍ਖੇਪਤੋ ਹੇਤੁਫਲਂ ਅਤ੍ਥੋ ਨਾਮ। ਪਭੇਦਤੋ ਪਨ ਯਂਕਿਞ੍ਚਿ ਪਚ੍ਚਯੁਪ੍ਪਨ੍ਨਂ, ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ, ਭਾਸਿਤਤ੍ਥੋ, વਿਪਾਕੋ, ਕਿਰਿਯਾਤਿ ਇਮੇ ਪਞ੍ਚ ਧਮ੍ਮਾ ਅਤ੍ਥੋ। ਤਂ ਅਤ੍ਥਂ ਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਨ੍ਤਸ੍ਸ ਤਸ੍ਮਿਂ ਅਤ੍ਥੇ ਪਭੇਦਗਤਂ ਞਾਣਂ ਅਤ੍ਥਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ। ਧਮ੍ਮੋਤਿ ਸਙ੍ਖੇਪਤੋ ਪਚ੍ਚਯੋ। ਸੋ ਹਿ ਯਸ੍ਮਾ ਤਂ ਤਂ ਅਤ੍ਥਂ વਿਦਹਤਿ ਪવਤ੍ਤੇਤਿ ਚੇવ ਪਾਪੇਤਿ ਚ, ਤਸ੍ਮਾ ਧਮ੍ਮੋਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਪਭੇਦਤੋ ਪਨ ਯੋ ਕੋਚਿ ਫਲਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਕੋ ਹੇਤੁ, ਅਰਿਯਮਗ੍ਗੋ, ਭਾਸਿਤਂ, ਕੁਸਲਂ, ਅਕੁਸਲਨ੍ਤਿ ਇਮੇ ਪਞ੍ਚ ਧਮ੍ਮਾ ਧਮ੍ਮੋ, ਤਂ ਧਮ੍ਮਂ ਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਨ੍ਤਸ੍ਸ ਤਸ੍ਮਿਂ ਧਮ੍ਮੇ ਪਭੇਦਗਤਂ ਞਾਣਂ ਧਮ੍ਮਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ। વੁਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਚੇਤਂ –
Ettha ca hetuanusārena araṇīyato adhigantabbato ca saṅkhepato hetuphalaṃ attho nāma. Pabhedato pana yaṃkiñci paccayuppannaṃ, nibbānaṃ, bhāsitattho, vipāko, kiriyāti ime pañca dhammā attho. Taṃ atthaṃ paccavekkhantassa tasmiṃ atthe pabhedagataṃ ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā. Dhammoti saṅkhepato paccayo. So hi yasmā taṃ taṃ atthaṃ vidahati pavatteti ceva pāpeti ca, tasmā dhammoti vuccati. Pabhedato pana yo koci phalanibbattako hetu, ariyamaggo, bhāsitaṃ, kusalaṃ, akusalanti ime pañca dhammā dhammo, taṃ dhammaṃ paccavekkhantassa tasmiṃ dhamme pabhedagataṃ ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Vuttampi cetaṃ –
‘‘ਦੁਕ੍ਖੇ ਞਾਣਂ ਅਤ੍ਥਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ, ਦੁਕ੍ਖਸਮੁਦਯੇ ਞਾਣਂ ਧਮ੍ਮਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ, ਦੁਕ੍ਖਨਿਰੋਧੇ ਞਾਣਂ ਅਤ੍ਥਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ, ਦੁਕ੍ਖਨਿਰੋਧਗਾਮਿਨਿਯਾ ਪਟਿਪਦਾਯ ਞਾਣਂ ਧਮ੍ਮਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ’’ਤਿ (વਿਭ॰ ੭੧੯)।
‘‘Dukkhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, dukkhasamudaye ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, dukkhanirodhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā’’ti (vibha. 719).
ਅਥ વਾ ਹੇਤੁਮ੍ਹਿ ਞਾਣਂ ਧਮ੍ਮਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ, ਹੇਤੁਫਲੇ ਞਾਣਂ ਅਤ੍ਥਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ। ਯੇ ਧਮ੍ਮਾ ਜਾਤਾ ਭੂਤਾ ਸਞ੍ਜਾਤਾ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਾ ਅਭਿਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਾ ਪਾਤੁਭੂਤਾ, ਇਮੇਸੁ ਧਮ੍ਮੇਸੁ ਞਾਣਂ ਅਤ੍ਥਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ। ਯਮ੍ਹਾ ਧਮ੍ਮਾ ਤੇ ਧਮ੍ਮਾ ਜਾਤਾ ਭੂਤਾ ਸਞ੍ਜਾਤਾ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਾ ਅਭਿਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਾ ਪਾਤੁਭੂਤਾ, ਤੇਸੁ ਧਮ੍ਮੇਸੁ ਞਾਣਂ ਧਮ੍ਮਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ। ਜਰਾਮਰਣੇ ਞਾਣਂ ਅਤ੍ਥਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ, ਜਰਾਮਰਣਸਮੁਦਯੇ ਞਾਣਂ ਧਮ੍ਮਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ। ਜਰਾਮਰਣਨਿਰੋਧੇ ਞਾਣਂ ਅਤ੍ਥਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ, ਜਰਾਮਰਣਨਿਰੋਧਗਾਮਿਨਿਯਾ ਪਟਿਪਦਾਯ ਞਾਣਂ ਧਮ੍ਮਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ। ਜਾਤਿਯਾ, ਭવੇ, ਉਪਾਦਾਨੇ, ਤਣ੍ਹਾਯ, વੇਦਨਾਯ, ਫਸ੍ਸੇ, ਸਲ਼ਾਯਤਨੇ, ਨਾਮਰੂਪੇ, વਿਞ੍ਞਾਣੇ, ਸਙ੍ਖਾਰੇਸੁ ਞਾਣਂ ਅਤ੍ਥਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ, ਸਙ੍ਖਾਰਸਮੁਦਯੇ ਞਾਣਂ ਧਮ੍ਮਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ। ਸਙ੍ਖਾਰਨਿਰੋਧੇ ਞਾਣਂ ਅਤ੍ਥਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ , ਸਙ੍ਖਾਰਨਿਰੋਧਗਾਮਿਨਿਯਾ ਪਟਿਪਦਾਯ ਞਾਣਂ ਧਮ੍ਮਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ।
Atha vā hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, hetuphale ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā. Ye dhammā jātā bhūtā sañjātā nibbattā abhinibbattā pātubhūtā, imesu dhammesu ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā. Yamhā dhammā te dhammā jātā bhūtā sañjātā nibbattā abhinibbattā pātubhūtā, tesu dhammesu ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Jarāmaraṇe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, jarāmaraṇasamudaye ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Jarāmaraṇanirodhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, jarāmaraṇanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Jātiyā, bhave, upādāne, taṇhāya, vedanāya, phasse, saḷāyatane, nāmarūpe, viññāṇe, saṅkhāresu ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, saṅkhārasamudaye ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Saṅkhāranirodhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā , saṅkhāranirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā.
‘‘ਇਧ ਭਿਕ੍ਖੁ ਧਮ੍ਮਂ ਜਾਨਾਤਿ – ਸੁਤ੍ਤਂ, ਗੇਯ੍ਯਂ…ਪੇ॰… વੇਦਲ੍ਲਂ। ਅਯਂ વੁਚ੍ਚਤਿ ਧਮ੍ਮਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ। ਸੋ ਤਸ੍ਸ ਤਸ੍ਸੇવ ਭਾਸਿਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਂ ਜਾਨਾਤਿ – ‘ਅਯਂ ਇਮਸ੍ਸ ਭਾਸਿਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥੋ, ਅਯਂ ਇਮਸ੍ਸ ਭਾਸਿਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥੋ’ਤਿ, ਅਯਂ વੁਚ੍ਚਤਿ ਅਤ੍ਥਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ (વਿਭ॰ ੭੨੪)।
‘‘Idha bhikkhu dhammaṃ jānāti – suttaṃ, geyyaṃ…pe… vedallaṃ. Ayaṃ vuccati dhammapaṭisambhidā. So tassa tasseva bhāsitassa atthaṃ jānāti – ‘ayaṃ imassa bhāsitassa attho, ayaṃ imassa bhāsitassa attho’ti, ayaṃ vuccati atthapaṭisambhidā (vibha. 724).
‘‘ਕਤਮੇ ਧਮ੍ਮਾ ਕੁਸਲਾ? ਯਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਕਾਮਾવਚਰਂ ਕੁਸਲਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਹੋਤਿ ਸੋਮਨਸ੍ਸਸਹਗਤਂ ਞਾਣਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਂ ਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਂ વਾ…ਪੇ॰… ਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣਂ વਾ ਯਂ ਯਂ વਾ ਪਨਾਰਬ੍ਭ, ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਫਸ੍ਸੋ ਹੋਤਿ…ਪੇ॰… ਅવਿਕ੍ਖੇਪੋ ਹੋਤਿ। ਇਮੇ ਧਮ੍ਮਾ ਕੁਸਲਾ। ਇਮੇਸੁ ਧਮ੍ਮੇਸੁ ਞਾਣਂ ਧਮ੍ਮਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ, ਤੇਸਂ વਿਪਾਕੇ ਞਾਣਂ ਅਤ੍ਥਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ’’ਤਿਆਦਿ વਿਤ੍ਥਾਰੋ (વਿਭ॰ ੭੨੫)।
‘‘Katame dhammā kusalā? Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti somanassasahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ rūpārammaṇaṃ vā…pe… dhammārammaṇaṃ vā yaṃ yaṃ vā panārabbha, tasmiṃ samaye phasso hoti…pe… avikkhepo hoti. Ime dhammā kusalā. Imesu dhammesu ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, tesaṃ vipāke ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā’’tiādi vitthāro (vibha. 725).
ਤਸ੍ਮਿਂ ਅਤ੍ਥੇ ਚ ਧਮ੍ਮੇ ਚ ਸਭਾવਨਿਰੁਤ੍ਤਿ ਅਬ੍ਯਭਿਚਾਰવੋਹਾਰੋ ਅਭਿਲਾਪੋ, ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਭਾવਨਿਰੁਤ੍ਤਾਭਿਲਾਪੇ ਮਾਗਧਿਕਾਯ ਸਬ੍ਬਸਤ੍ਤਾਨਂ ਮੂਲਭਾਸਾਯ ‘‘ਅਯਂ ਸਭਾવਨਿਰੁਤ੍ਤਿ, ਅਯਂ ਨ ਸਭਾવਨਿਰੁਤ੍ਤੀ’’ਤਿ ਪਭੇਦਗਤਂ ਞਾਣਂ ਨਿਰੁਤ੍ਤਿਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ। ਯਥਾવੁਤ੍ਤੇਸੁ ਤੇਸੁ ਞਾਣੇਸੁ ਗੋਚਰਕਿਚ੍ਚਾਦਿવਸੇਨ વਿਤ੍ਥਾਰਤੋ ਪવਤ੍ਤਂ ਸਬ੍ਬਮ੍ਪਿ ਞਾਣਮਾਰਮ੍ਮਣਂ ਕਤ੍વਾ ਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਨ੍ਤਸ੍ਸ ਤਸ੍ਮਿਂ ਞਾਣੇ ਪਭੇਦਗਤਂ ਞਾਣਂ ਪਟਿਭਾਨਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ। ਇਤਿ ਇਮਾਨਿ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਞਾਣਾਨਿ ਸਯਮੇવ ਭਗવਤਾ ਅਧਿਗਤਾਨਿ ਅਤ੍ਥਧਮ੍ਮਾਦਿਕੇ ਤਸ੍ਮਿਂ ਤਸ੍ਮਿਂ ਅਤ੍ਤਨੋ વਿਸਯੇ ਅવਿਸਂવਾਦਨવਸੇਨ ਅવਿਪਰੀਤਾਕਾਰਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਯਾ ਤਥਾਨਿ ਅવਿਤਥਾਨਿ ਅਨਞ੍ਞਥਾਨਿ। ਏવਮ੍ਪਿ ਭਗવਾ ਤਥਾਨਿ ਆਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ।
Tasmiṃ atthe ca dhamme ca sabhāvanirutti abyabhicāravohāro abhilāpo, tasmiṃ sabhāvaniruttābhilāpe māgadhikāya sabbasattānaṃ mūlabhāsāya ‘‘ayaṃ sabhāvanirutti, ayaṃ na sabhāvaniruttī’’ti pabhedagataṃ ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā. Yathāvuttesu tesu ñāṇesu gocarakiccādivasena vitthārato pavattaṃ sabbampi ñāṇamārammaṇaṃ katvā paccavekkhantassa tasmiṃ ñāṇe pabhedagataṃ ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā. Iti imāni cattāri paṭisambhidāñāṇāni sayameva bhagavatā adhigatāni atthadhammādike tasmiṃ tasmiṃ attano visaye avisaṃvādanavasena aviparītākārappavattiyā tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.
ਤਥਾ ਯਂ ਕਿਞ੍ਚਿ ਞੇਯ੍ਯਂ ਨਾਮ, ਸਬ੍ਬਂ ਤਂ ਭਗવਤਾ ਸਬ੍ਬਾਕਾਰੇਨ ਞਾਤਂ ਦਿਟ੍ਠਂ ਅਧਿਗਤਂ ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਂ। ਤਥਾ ਹਿਸ੍ਸ ਅਭਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਾ ਧਮ੍ਮਾ ਅਭਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਤੋ ਬੁਦ੍ਧਾ, ਪਰਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਾ ਧਮ੍ਮਾ ਪਰਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਤੋ ਬੁਦ੍ਧਾ, ਪਹਾਤਬ੍ਬਾ ਧਮ੍ਮਾ ਪਹਾਤਬ੍ਬਤੋ ਬੁਦ੍ਧਾ, ਸਚ੍ਛਿਕਾਤਬ੍ਬਾ ਧਮ੍ਮਾ ਸਚ੍ਛਿਕਾਤਬ੍ਬਤੋ ਬੁਦ੍ਧਾ, ਭਾવੇਤਬ੍ਬਾ ਧਮ੍ਮਾ ਭਾવੇਤਬ੍ਬਤੋ ਬੁਦ੍ਧਾ, ਯਤੋ ਨਂ ਕੋਚਿ ਸਮਣੋ વਾ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣੋ વਾ ਦੇવੋ વਾ ਮਾਰੋ વਾ ਬ੍ਰਹ੍ਮਾ વਾ ‘‘ਇਮੇ ਨਾਮ ਤੇ ਧਮ੍ਮਾ ਅਨਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਾ’’ਤਿ ਸਹ ਧਮ੍ਮੇਨ ਅਨੁਯੁਞ੍ਜਿਤੁਂ ਸਮਤ੍ਥੋ ਨਤ੍ਥਿ।
Tathā yaṃ kiñci ñeyyaṃ nāma, sabbaṃ taṃ bhagavatā sabbākārena ñātaṃ diṭṭhaṃ adhigataṃ abhisambuddhaṃ. Tathā hissa abhiññeyyā dhammā abhiññeyyato buddhā, pariññeyyā dhammā pariññeyyato buddhā, pahātabbā dhammā pahātabbato buddhā, sacchikātabbā dhammā sacchikātabbato buddhā, bhāvetabbā dhammā bhāvetabbato buddhā, yato naṃ koci samaṇo vā brāhmaṇo vā devo vā māro vā brahmā vā ‘‘ime nāma te dhammā anabhisambuddhā’’ti saha dhammena anuyuñjituṃ samattho natthi.
ਯਂ ਕਿਞ੍ਚਿ ਪਹਾਤਬ੍ਬਂ ਨਾਮ, ਸਬ੍ਬਂ ਤਂ ਭਗવਤਾ ਅਨવਸੇਸਤੋ ਬੋਧਿਮੂਲੇਯੇવ ਪਹੀਨਂ ਅਨੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਧਮ੍ਮਂ, ਨ ਤਸ੍ਸ ਪਹਾਨਾਯ ਉਤ੍ਤਰਿ ਕਰਣੀਯਂ ਅਤ੍ਥਿ । ਤਥਾ ਹਿਸ੍ਸ ਲੋਭਦੋਸਮੋਹવਿਪਰੀਤਮਨਸਿਕਾਰਅਹਿਰਿਕਾਨੋਤ੍ਤਪ੍ਪਥਿਨਮਿਦ੍ਧ- ਕੋਧੂਪਨਾਹਮਕ੍ਖਪਲਾਸਇਸ੍ਸਾਮਚ੍ਛਰਿਯ- ਮਾਯਾਸਾਠੇਯ੍ਯਥਮ੍ਭਸਾਰਮ੍ਭਮਾਨਾਤਿਮਾਨਮਦਪਮਾਦਤਿવਿਧਾਕੁਸਲਮੂਲਦੁਚ੍ਚਰਿਤ- વਿਸਮਸਞ੍ਞਾਮਲવਿਤਕ੍ਕਪਪਞ੍ਚਏਸਨਾਤਣ੍ਹਾਚਤੁਬ੍ਬਿਧવਿਪਰਿਯੇਸਆਸવ- ਗਨ੍ਥਓਘਯੋਗਾਗਤਿਤਣ੍ਹੁਪਾਦਾਨਪਞ੍ਚਾਭਿਨਨ੍ਦਨਨੀવਰਣ- ਚੇਤੋਖਿਲਚੇਤਸੋવਿਨਿਬਨ੍ਧਛવਿવਾਦਮੂਲਸਤ੍ਤਾਨੁਸਯ- ਅਟ੍ਠਮਿਚ੍ਛਤ੍ਤਨવਆਘਾਤવਤ੍ਥੁਤਣ੍ਹਾਮੂਲਕਦਸਅਕੁਸਲ- ਕਮ੍ਮਪਥਏਕવੀਸਤਿਅਨੇਸਨਦ੍વਾਸਟ੍ਠਿਦਿਟ੍ਠਿਗਤਅਟ੍ਠਸਤਤਣ੍ਹਾવਿਚਰਿਤਾਦਿਪ੍ਪਭੇਦਂ ਦਿਯਡ੍ਢਕਿਲੇਸਸਹਸ੍ਸਂ ਸਹ વਾਸਨਾਯ ਪਹੀਨਂ ਸਮੁਚ੍ਛਿਨ੍ਨਂ ਸਮੂਹਤਂ, ਯਤੋ ਨਂ ਕੋਚਿ ਸਮਣੋ વਾ…ਪੇ॰… ਬ੍ਰਹ੍ਮਾ વਾ ‘‘ਇਮੇ ਨਾਮ ਤੇ ਕਿਲੇਸਾ ਅਪ੍ਪਹੀਨਾ’’ਤਿ ਸਹ ਧਮ੍ਮੇਨ ਅਨੁਯੁਞ੍ਜਿਤੁਂ ਸਮਤ੍ਥੋ ਨਤ੍ਥਿ।
Yaṃ kiñci pahātabbaṃ nāma, sabbaṃ taṃ bhagavatā anavasesato bodhimūleyeva pahīnaṃ anuppattidhammaṃ, na tassa pahānāya uttari karaṇīyaṃ atthi . Tathā hissa lobhadosamohaviparītamanasikāraahirikānottappathinamiddha- kodhūpanāhamakkhapalāsaissāmacchariya- māyāsāṭheyyathambhasārambhamānātimānamadapamādatividhākusalamūladuccarita- visamasaññāmalavitakkapapañcaesanātaṇhācatubbidhavipariyesaāsava- ganthaoghayogāgatitaṇhupādānapañcābhinandananīvaraṇa- cetokhilacetasovinibandhachavivādamūlasattānusaya- aṭṭhamicchattanavaāghātavatthutaṇhāmūlakadasaakusala- kammapathaekavīsatianesanadvāsaṭṭhidiṭṭhigataaṭṭhasatataṇhāvicaritādippabhedaṃ diyaḍḍhakilesasahassaṃ saha vāsanāya pahīnaṃ samucchinnaṃ samūhataṃ, yato naṃ koci samaṇo vā…pe… brahmā vā ‘‘ime nāma te kilesā appahīnā’’ti saha dhammena anuyuñjituṃ samattho natthi.
ਯੇ ਚਿਮੇ ਭਗવਤਾ ਕਮ੍ਮવਿਪਾਕਕਿਲੇਸੂਪવਾਦਆਣਾવੀਤਿਕ੍ਕਮਪ੍ਪਭੇਦਾ ਅਨ੍ਤਰਾਯਿਕਾ ਧਮ੍ਮਾ વੁਤ੍ਤਾ, ਅਲਮੇવ ਤੇ ਏਕਨ੍ਤੇਨ ਅਨ੍ਤਰਾਯਾਯ, ਯਤੋ ਨਂ ਕੋਚਿ ਸਮਣੋ વਾ…ਪੇ॰… ਬ੍ਰਹ੍ਮਾ વਾ ‘‘ਨਾਲਂ ਤੇ ਪਟਿਸੇવਤੋ ਅਨ੍ਤਰਾਯਾਯਾ’’ਤਿ ਸਹ ਧਮ੍ਮੇਨ ਅਨੁਯੁਞ੍ਜਿਤੁਂ ਸਮਤ੍ਥੋ ਨਤ੍ਥਿ।
Ye cime bhagavatā kammavipākakilesūpavādaāṇāvītikkamappabhedā antarāyikā dhammā vuttā, alameva te ekantena antarāyāya, yato naṃ koci samaṇo vā…pe… brahmā vā ‘‘nālaṃ te paṭisevato antarāyāyā’’ti saha dhammena anuyuñjituṃ samattho natthi.
ਯੋ ਚ ਭਗવਤਾ ਨਿਰવਸੇਸવਟ੍ਟਦੁਕ੍ਖਨਿਸ੍ਸਰਣਾਯ ਸੀਲਸਮਾਧਿਪਞ੍ਞਾਸਙ੍ਗਹੋ ਸਤ੍ਤਕੋਟ੍ਠਾਸਿਕੋ ਸਤ੍ਤਤਿਂਸਪ੍ਪਭੇਦੋ ਅਰਿਯਮਗ੍ਗਪੁਬ੍ਬਙ੍ਗਮੋ ਅਨੁਤ੍ਤਰੋ ਨਿਯ੍ਯਾਨਧਮ੍ਮੋ ਦੇਸਿਤੋ, ਸੋ ਏਕਨ੍ਤੇਨੇવ ਨਿਯ੍ਯਾਤਿ ਪਟਿਪਨ੍ਨਸ੍ਸ વਟ੍ਟਦੁਕ੍ਖਤੋ, ਯਤੋ ਨਂ ਕੋਚਿ ਸਮਣੋ વਾ…ਪੇ॰… ਬ੍ਰਹ੍ਮਾ વਾ ‘‘ਨਿਯ੍ਯਾਨਧਮ੍ਮੋ ਤਯਾ ਦੇਸਿਤੋ ਨ ਨਿਯ੍ਯਾਤੀ’’ਤਿ ਸਹ ਧਮ੍ਮੇਨ ਅਨੁਯੁਞ੍ਜਿਤੁਂ ਸਮਤ੍ਥੋ ਨਤ੍ਥਿ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤਂ – ‘‘ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਸ੍ਸ ਤੇ ਪਟਿਜਾਨਤੋ ਇਮੇ ਧਮ੍ਮਾ ਅਨਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਾ’’ਤਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੧੫੦) વਿਤ੍ਥਾਰੋ। ਏવਮੇਤਾਨਿ ਅਤ੍ਤਨੋ ਞਾਣਪ੍ਪਹਾਨਦੇਸਨਾવਿਸੇਸਾਨਂ ਅવਿਤਥਭਾવਾવਬੋਧਨਤੋ ਅવਿਪਰੀਤਾਕਾਰਪ੍ਪવਤ੍ਤਾਨਿ ਭਗવਤੋ ਚਤੁવੇਸਾਰਜ੍ਜਞਾਣਾਨਿ ਤਥਾਨਿ ਅવਿਤਥਾਨਿ ਅਨਞ੍ਞਥਾਨਿ। ਏવਮ੍ਪਿ ਭਗવਾ ਤਥਾਨਿ ਆਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ।
Yo ca bhagavatā niravasesavaṭṭadukkhanissaraṇāya sīlasamādhipaññāsaṅgaho sattakoṭṭhāsiko sattatiṃsappabhedo ariyamaggapubbaṅgamo anuttaro niyyānadhammo desito, so ekanteneva niyyāti paṭipannassa vaṭṭadukkhato, yato naṃ koci samaṇo vā…pe… brahmā vā ‘‘niyyānadhammo tayā desito na niyyātī’’ti saha dhammena anuyuñjituṃ samattho natthi. Vuttañhetaṃ – ‘‘sammāsambuddhassa te paṭijānato ime dhammā anabhisambuddhā’’ti (ma. ni. 1.150) vitthāro. Evametāni attano ñāṇappahānadesanāvisesānaṃ avitathabhāvāvabodhanato aviparītākārappavattāni bhagavato catuvesārajjañāṇāni tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.
ਤਥਾ ਨਿਰਯਗਤਿ, ਤਿਰਚ੍ਛਾਨਗਤਿ, ਪੇਤਗਤਿ, ਮਨੁਸ੍ਸਗਤਿ, ਦੇવਗਤੀਤਿ ਪਞ੍ਚ ਗਤਿਯੋ। ਤਾਸੁ ਸਞ੍ਜੀવਾਦਯੋ ਅਟ੍ਠ ਮਹਾਨਿਰਯਾ , ਕੁਕ੍ਕੁਲ਼ਾਦਯੋ ਸੋਲ਼ਸ ਉਸ੍ਸਦਨਿਰਯਾ, ਲੋਕਨ੍ਤਰਿਕਨਿਰਯੋ ਚਾਤਿ ਸਬ੍ਬੇਪਿਮੇ ਏਕਨ੍ਤਦੁਕ੍ਖਤਾਯ ਨਿਰਸ੍ਸਾਦਟ੍ਠੇਨ ਨਿਰਯਾ ਚ, ਸਕਕਮ੍ਮੁਨਾ ਗਨ੍ਤਬ੍ਬਤੋ ਗਤਿ ਚਾਤਿ ਨਿਰਯਗਤਿ । ਤਿਬ੍ਬਨ੍ਧਕਾਰਸੀਤਨਰਕਾਪਿ ਏਤੇਸ੍વੇવ ਅਨ੍ਤੋਗਧਾ ਕਿਮਿਕੀਟਪਟਙ੍ਗਸਰੀਸਪਪਕ੍ਖਿਸੋਣਸਿਙ੍ਗਾਲਾਦਯੋ ਤਿਰਿਯਂ ਅਞ੍ਛਿਤਭਾવੇਨ ਤਿਰਚ੍ਛਾਨਾ ਨਾਮ। ਤੇ ਏવ ਗਤੀਤਿ ਤਿਰਚ੍ਛਾਨਗਤਿ। ਖੁਪ੍ਪਿਪਾਸਿਤਪਰਦਤ੍ਤੂਪਜੀવਿਨਿਜ੍ਝਾਮਤਣ੍ਹਿਕਾਦਯੋ ਦੁਕ੍ਖਬਹੁਲਤਾਯ ਪਕਟ੍ਠਸੁਖਤੋ ਇਤਾ વਿਗਤਾਤਿ ਪੇਤਾ, ਤੇ ਏવ ਗਤੀਤਿ ਪੇਤਗਤਿ। ਕਾਲਕਞ੍ਚਿਕਾਦਿਅਸੁਰਾਪਿ ਏਤੇਸ੍વੇવ ਅਨ੍ਤੋਗਧਾ। ਪਰਿਤ੍ਤਦੀਪવਾਸੀਹਿ ਸਦ੍ਧਿਂ ਜਮ੍ਬੁਦੀਪਾਦਿਚਤੁਮਹਾਦੀਪવਾਸਿਨੋ ਮਨਸੋ ਉਸ੍ਸਨ੍ਨਤਾਯ ਮਨੁਸ੍ਸਾ, ਤੇ ਏવ ਗਤੀਤਿ ਮਨੁਸ੍ਸਗਤਿ। ਚਾਤੁਮਹਾਰਾਜਿਕਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯ ਯਾવ ਨੇવਸਞ੍ਞਾਨਾਸਞ੍ਞਾਯਤਨੂਪਗਾਤਿ ਇਮੇ ਛਬ੍ਬੀਸਤਿ ਦੇવਨਿਕਾਯਾ ਦਿਬ੍ਬਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਤਨੋ ਇਦ੍ਧਾਨੁਭਾવੇਨ ਕੀਲ਼ਨ੍ਤਿ ਜੋਤੇਨ੍ਤਿ ਚਾਤਿ ਦੇવਾ, ਤੇ ਏવ ਗਤੀਤਿ ਦੇવਗਤਿ।
Tathā nirayagati, tiracchānagati, petagati, manussagati, devagatīti pañca gatiyo. Tāsu sañjīvādayo aṭṭha mahānirayā , kukkuḷādayo soḷasa ussadanirayā, lokantarikanirayo cāti sabbepime ekantadukkhatāya nirassādaṭṭhena nirayā ca, sakakammunā gantabbato gati cāti nirayagati. Tibbandhakārasītanarakāpi etesveva antogadhā kimikīṭapaṭaṅgasarīsapapakkhisoṇasiṅgālādayo tiriyaṃ añchitabhāvena tiracchānā nāma. Te eva gatīti tiracchānagati. Khuppipāsitaparadattūpajīvinijjhāmataṇhikādayo dukkhabahulatāya pakaṭṭhasukhato itā vigatāti petā, te eva gatīti petagati. Kālakañcikādiasurāpi etesveva antogadhā. Parittadīpavāsīhi saddhiṃ jambudīpādicatumahādīpavāsino manaso ussannatāya manussā, te eva gatīti manussagati. Cātumahārājikato paṭṭhāya yāva nevasaññānāsaññāyatanūpagāti ime chabbīsati devanikāyā dibbanti attano iddhānubhāvena kīḷanti jotenti cāti devā, te eva gatīti devagati.
ਤਾ ਪਨੇਤਾ ਗਤਿਯੋ ਯਸ੍ਮਾ ਤਂਤਂਕਮ੍ਮਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤੋ ਉਪਪਤ੍ਤਿਭવવਿਸੇਸੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਅਤ੍ਥਤੋ વਿਪਾਕਕ੍ਖਨ੍ਧਾ ਕਟਤ੍ਤਾ ਚ ਰੂਪਂ। ਤਤ੍ਥ ‘‘ਅਯਂ ਨਾਮ ਗਤਿ ਨਾਮ ਇਮਿਨਾ ਕਮ੍ਮੁਨਾ ਜਾਯਤਿ, ਤਸ੍ਸ ਕਮ੍ਮਸ੍ਸ ਪਚ੍ਚਯવਿਸੇਸੇਹਿ ਏવਂ વਿਭਾਗਭਿਨ੍ਨਤ੍ਤਾ વਿਸੁਂ ਏਤੇ ਸਤ੍ਤਨਿਕਾਯਾ ਏવਂ વਿਭਾਗਭਿਨ੍ਨਾ’’ਤਿ ਯਥਾਸਕਂਹੇਤੁਫਲવਿਭਾਗਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਦਨવਸੇਨ ਠਾਨਸੋ ਹੇਤੁਸੋ ਭਗવਤੋ ਞਾਣਂ ਪવਤ੍ਤਤਿ। ਤੇਨਾਹ ਭਗવਾ –
Tā panetā gatiyo yasmā taṃtaṃkammanibbatto upapattibhavaviseso, tasmā atthato vipākakkhandhā kaṭattā ca rūpaṃ. Tattha ‘‘ayaṃ nāma gati nāma iminā kammunā jāyati, tassa kammassa paccayavisesehi evaṃ vibhāgabhinnattā visuṃ ete sattanikāyā evaṃ vibhāgabhinnā’’ti yathāsakaṃhetuphalavibhāgaparicchindanavasena ṭhānaso hetuso bhagavato ñāṇaṃ pavattati. Tenāha bhagavā –
‘‘ਪਞ੍ਚ ਖੋ ਇਮਾ, ਸਾਰਿਪੁਤ੍ਤ, ਗਤਿਯੋ। ਕਤਮਾ ਪਞ੍ਚ? ਨਿਰਯੋ, ਤਿਰਚ੍ਛਾਨਯੋਨਿ, ਪੇਤ੍ਤਿવਿਸਯੋ, ਮਨੁਸ੍ਸਾ, ਦੇવਾ। ਨਿਰਯਞ੍ਚਾਹਂ, ਸਾਰਿਪੁਤ੍ਤ, ਪਜਾਨਾਮਿ, ਨਿਰਯਗਾਮਿਞ੍ਚ ਮਗ੍ਗਂ, ਨਿਰਯਗਾਮਿਨਿਞ੍ਚ ਪਟਿਪਦਂ; ਯਥਾ ਪਟਿਪਨ੍ਨੋ ਚ ਕਾਯਸ੍ਸ ਭੇਦਾ ਪਰਂ ਮਰਣਾ ਅਪਾਯਂ ਦੁਗ੍ਗਤਿਂ વਿਨਿਪਾਤਂ ਨਿਰਯਂ ਉਪਪਜ੍ਜਤਿ, ਤਞ੍ਚ ਪਜਾਨਾਮੀ’’ਤਿਆਦਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੧੫੩)।
‘‘Pañca kho imā, sāriputta, gatiyo. Katamā pañca? Nirayo, tiracchānayoni, pettivisayo, manussā, devā. Nirayañcāhaṃ, sāriputta, pajānāmi, nirayagāmiñca maggaṃ, nirayagāminiñca paṭipadaṃ; yathā paṭipanno ca kāyassa bhedā paraṃ maraṇā apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ nirayaṃ upapajjati, tañca pajānāmī’’tiādi (ma. ni. 1.153).
ਤਾਨਿ ਪਨੇਤਾਨਿ ਭਗવਤੋ ਞਾਣਾਨਿ ਤਸ੍ਮਿਂ ਤਸ੍ਮਿਂ વਿਸਯੇ ਅવਿਪਰੀਤਾਕਾਰਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਯਾ ਅવਿਸਂવਾਦਨਤੋ ਤਥਾਨਿ ਅવਿਤਥਾਨਿ ਅਨਞ੍ਞਥਾਨਿ। ਏવਮ੍ਪਿ ਭਗવਾ ਤਥਾਨਿ ਆਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ।
Tāni panetāni bhagavato ñāṇāni tasmiṃ tasmiṃ visaye aviparītākārappavattiyā avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.
ਤਥਾ ਯਂ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਸਦ੍ਧਾਦਿਯੋਗવਿਕਲਭਾવਾવਬੋਧੇਨ ਅਪ੍ਪਰਜਕ੍ਖਮਹਾਰਜਕ੍ਖਤਾਦਿવਿਸੇਸવਿਭਾવਨਂ ਪਞ੍ਞਾਸਾਯ ਆਕਾਰੇਹਿ ਪવਤ੍ਤਂ ਭਗવਤੋ ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਪਰੋਪਰਿਯਤ੍ਤਞਾਣਂ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤਂ – ‘‘ਸਦ੍ਧੋ ਪੁਗ੍ਗਲੋ ਅਪ੍ਪਰਜਕ੍ਖੋ, ਅਸ੍ਸਦ੍ਧੋ ਪੁਗ੍ਗਲੋ ਮਹਾਰਜਕ੍ਖੋ’’ਤਿ (ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੧.੧੧੧) વਿਤ੍ਥਾਰੋ।
Tathā yaṃ sattānaṃ saddhādiyogavikalabhāvāvabodhena apparajakkhamahārajakkhatādivisesavibhāvanaṃ paññāsāya ākārehi pavattaṃ bhagavato indriyaparopariyattañāṇaṃ. Vuttañhetaṃ – ‘‘saddho puggalo apparajakkho, assaddho puggalo mahārajakkho’’ti (paṭi. ma. 1.111) vitthāro.
ਯਞ੍ਚ ‘‘ਅਯਂ ਪੁਗ੍ਗਲੋ ਅਪ੍ਪਰਜਕ੍ਖੋ, ਅਯਂ ਸਸ੍ਸਤਦਿਟ੍ਠਿਕੋ, ਅਯਂ ਉਚ੍ਛੇਦਦਿਟ੍ਠਿਕੋ, ਅਯਂ ਅਨੁਲੋਮਿਕਾਯਂ ਖਨ੍ਤਿਯਂ ਠਿਤੋ, ਅਯਂ ਯਥਾਭੂਤਞਾਣੇ ਠਿਤੋ, ਅਯਂ ਕਾਮਾਸਯੋ, ਨ ਨੇਕ੍ਖਮ੍ਮਾਦਿਆਸਯੋ, ਅਯਂ ਨੇਕ੍ਖਮ੍ਮਾਸਯੋ, ਨ ਕਾਮਾਦਿਆਸਯੋ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ‘‘ਇਮਸ੍ਸ ਕਾਮਰਾਗੋ ਅਤਿવਿਯ ਥਾਮਗਤੋ, ਨ ਪਟਿਘਾਦਿਕੋ, ਇਮਸ੍ਸ ਪਟਿਘੋ ਅਤਿવਿਯ ਥਾਮਗਤੋ, ਨ ਕਾਮਰਾਗਾਦਿਕੋ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ‘‘ਇਮਸ੍ਸ ਪੁਞ੍ਞਾਭਿਸਙ੍ਖਾਰੋ ਅਧਿਕੋ, ਨ ਅਪੁਞ੍ਞਾਭਿਸਙ੍ਖਾਰੋ ਨ ਆਨੇਞ੍ਜਾਭਿਸਙ੍ਖਾਰੋ, ਇਮਸ੍ਸ ਅਪੁਞ੍ਞਾਭਿਸਙ੍ਖਾਰੋ ਅਧਿਕੋ, ਨ ਪੁਞ੍ਞਾਭਿਸਙ੍ਖਾਰੋ ਨ ਆਨੇਞ੍ਜਾਭਿਸਙ੍ਖਾਰੋ, ਇਮਸ੍ਸ ਆਨੇਞ੍ਜਾਭਿਸਙ੍ਖਾਰੋ ਅਧਿਕੋ, ਨ ਪੁਞ੍ਞਾਭਿਸਙ੍ਖਾਰੋ ਨ ਅਪੁਞ੍ਞਾਭਿਸਙ੍ਖਾਰੋ। ਇਮਸ੍ਸ ਕਾਯਸੁਚਰਿਤਂ ਅਧਿਕਂ, ਇਮਸ੍ਸ વਚੀਸੁਚਰਿਤਂ, ਇਮਸ੍ਸ ਮਨੋਸੁਚਰਿਤਂ। ਅਯਂ ਹੀਨਾਧਿਮੁਤ੍ਤਿਕੋ, ਅਯਂ ਪਣੀਤਾਧਿਮੁਤ੍ਤਿਕੋ, ਅਯਂ ਕਮ੍ਮਾવਰਣੇਨ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤੋ, ਅਯਂ ਕਿਲੇਸਾવਰਣੇਨ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤੋ, ਅਯਂ વਿਪਾਕਾવਰਣੇਨ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤੋ, ਅਯਂ ਨ ਕਮ੍ਮਾવਰਣੇਨ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤੋ, ਨ ਕਿਲੇਸਾવਰਣੇਨ, ਨ વਿਪਾਕਾવਰਣੇਨ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤੋ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਚ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਆਸਯਾਦੀਨਂ ਯਥਾਭੂਤਂ વਿਭਾવਨਾਕਾਰਪ੍ਪવਤ੍ਤਂ ਭਗવਤੋ ਆਸਯਾਨੁਸਯਞਾਣਂ। ਯਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ –
Yañca ‘‘ayaṃ puggalo apparajakkho, ayaṃ sassatadiṭṭhiko, ayaṃ ucchedadiṭṭhiko, ayaṃ anulomikāyaṃ khantiyaṃ ṭhito, ayaṃ yathābhūtañāṇe ṭhito, ayaṃ kāmāsayo, na nekkhammādiāsayo, ayaṃ nekkhammāsayo, na kāmādiāsayo’’tiādinā ‘‘imassa kāmarāgo ativiya thāmagato, na paṭighādiko, imassa paṭigho ativiya thāmagato, na kāmarāgādiko’’tiādinā ‘‘imassa puññābhisaṅkhāro adhiko, na apuññābhisaṅkhāro na āneñjābhisaṅkhāro, imassa apuññābhisaṅkhāro adhiko, na puññābhisaṅkhāro na āneñjābhisaṅkhāro, imassa āneñjābhisaṅkhāro adhiko, na puññābhisaṅkhāro na apuññābhisaṅkhāro. Imassa kāyasucaritaṃ adhikaṃ, imassa vacīsucaritaṃ, imassa manosucaritaṃ. Ayaṃ hīnādhimuttiko, ayaṃ paṇītādhimuttiko, ayaṃ kammāvaraṇena samannāgato, ayaṃ kilesāvaraṇena samannāgato, ayaṃ vipākāvaraṇena samannāgato, ayaṃ na kammāvaraṇena samannāgato, na kilesāvaraṇena, na vipākāvaraṇena samannāgato’’tiādinā ca sattānaṃ āsayādīnaṃ yathābhūtaṃ vibhāvanākārappavattaṃ bhagavato āsayānusayañāṇaṃ. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –
‘‘ਇਧ ਤਥਾਗਤੋ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਆਸਯਂ ਜਾਨਾਤਿ, ਅਨੁਸਯਂ ਜਾਨਾਤਿ, ਚਰਿਤਂ ਜਾਨਾਤਿ, ਅਧਿਮੁਤ੍ਤਿਂ ਜਾਨਾਤਿ, ਭਬ੍ਬਾਭਬ੍ਬੇ ਸਤ੍ਤੇ ਜਾਨਾਤੀ’’ਤਿਆਦਿ (ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੧.੧੧੩)।
‘‘Idha tathāgato sattānaṃ āsayaṃ jānāti, anusayaṃ jānāti, caritaṃ jānāti, adhimuttiṃ jānāti, bhabbābhabbe satte jānātī’’tiādi (paṭi. ma. 1.113).
ਯਞ੍ਚ ਉਪਰਿਮਹੇਟ੍ਠਿਮਪੁਰਤ੍ਥਿਮਪਚ੍ਛਿਮਕਾਯੇਹਿ ਦਕ੍ਖਿਣવਾਮਅਕ੍ਖਿਕਣ੍ਣਸੋਤਨਾਸਿਕਾਸੋਤਅਂਸਕੂਟਪਸ੍ਸਹਤ੍ਥਪਾਦੇਹਿ ਅਙ੍ਗੁਲਙ੍ਗੁਲਨ੍ਤਰੇਹਿ ਲੋਮਲੋਮਕੂਪੇਹਿ ਚ ਅਗ੍ਗਿਕ੍ਖਨ੍ਧੂਦਕਧਾਰਾਪવਤ੍ਤਨਂ ਅਨਞ੍ਞਸਾਧਾਰਣਂ વਿવਿਧવਿਕੁਬ੍ਬਨਿਦ੍ਧਿਨਿਮ੍ਮਾਪਨਕਂ ਭਗવਤੋ ਯਮਕਪਾਟਿਹਾਰਿਯਞਾਣਂ। ਯਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ –
Yañca uparimaheṭṭhimapuratthimapacchimakāyehi dakkhiṇavāmaakkhikaṇṇasotanāsikāsotaaṃsakūṭapassahatthapādehi aṅgulaṅgulantarehi lomalomakūpehi ca aggikkhandhūdakadhārāpavattanaṃ anaññasādhāraṇaṃ vividhavikubbaniddhinimmāpanakaṃ bhagavato yamakapāṭihāriyañāṇaṃ. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –
‘‘ਇਧ ਤਥਾਗਤੋ ਯਮਕਪਾਟਿਹਾਰਿਯਂ ਕਰੋਤਿ ਅਸਾਧਾਰਣਂ ਸਾવਕੇਹਿ। ਉਪਰਿਮਕਾਯਤੋ ਅਗ੍ਗਿਕ੍ਖਨ੍ਧੋ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਹੇਟ੍ਠਿਮਕਾਯਤੋ ਉਦਕਧਾਰਾ ਪવਤ੍ਤਤਿ। ਹੇਟ੍ਠਿਮਕਾਯਤੋ ਅਗ੍ਗਿਕ੍ਖਨ੍ਧੋ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਉਪਰਿਮਕਾਯਤੋ ਉਦਕਧਾਰਾ ਪવਤ੍ਤਤੀ’’ਤਿਆਦਿ (ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੧.੧੧੬)।
‘‘Idha tathāgato yamakapāṭihāriyaṃ karoti asādhāraṇaṃ sāvakehi. Uparimakāyato aggikkhandho pavattati, heṭṭhimakāyato udakadhārā pavattati. Heṭṭhimakāyato aggikkhandho pavattati, uparimakāyato udakadhārā pavattatī’’tiādi (paṭi. ma. 1.116).
ਯਞ੍ਚ ਰਾਗਾਦੀਹਿ ਜਾਤਿਆਦੀਹਿ ਚ ਅਨੇਕੇਹਿ ਦੁਕ੍ਖਧਮ੍ਮੇਹਿ ਉਪਦ੍ਦੁਤਂ ਸਤ੍ਤਨਿਕਾਯਂ ਤਤੋ ਨੀਹਰਿਤੁਕਾਮਤਾવਸੇਨ ਨਾਨਾਨਯੇਹਿ ਪવਤ੍ਤਸ੍ਸ ਭਗવਤੋ ਮਹਾਕਰੁਣੋਕ੍ਕਮਨਸ੍ਸ ਪਚ੍ਚਯਭੂਤਂ ਮਹਾਕਰੁਣਾਸਮਾਪਤ੍ਤਿਞਾਣਂ। ਯਥਾਹ –
Yañca rāgādīhi jātiādīhi ca anekehi dukkhadhammehi upaddutaṃ sattanikāyaṃ tato nīharitukāmatāvasena nānānayehi pavattassa bhagavato mahākaruṇokkamanassa paccayabhūtaṃ mahākaruṇāsamāpattiñāṇaṃ. Yathāha –
‘‘ਕਤਮਂ ਤਥਾਗਤਸ੍ਸ ਮਹਾਕਰੁਣਾਸਮਾਪਤ੍ਤਿਞਾਣਂ? ਬਹੁਕੇਹਿ ਆਕਾਰੇਹਿ ਪਸ੍ਸਨ੍ਤਾਨਂ ਬੁਦ੍ਧਾਨਂ ਭਗવਨ੍ਤਾਨਂ ਸਤ੍ਤੇਸੁ ਮਹਾਕਰੁਣਾ ਓਕ੍ਕਮਤਿ, ਆਦਿਤ੍ਤੋ ਲੋਕਸਨ੍ਨਿવਾਸੋਤਿ ਪਸ੍ਸਨ੍ਤਾਨਂ ਬੁਦ੍ਧਾਨਂ ਭਗવਨ੍ਤਾਨਂ ਸਤ੍ਤੇਸੁ ਮਹਾਕਰੁਣਾ ਓਕ੍ਕਮਤੀ’’ਤਿ। –
‘‘Katamaṃ tathāgatassa mahākaruṇāsamāpattiñāṇaṃ? Bahukehi ākārehi passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati, āditto lokasannivāsoti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamatī’’ti. –
ਆਦਿਨਾ (ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੧.੧੧੭) ਏਕੂਨਨવੁਤਿਯਾ ਆਕਾਰੇਹਿ વਿਭਜਨਂ ਕਤਂ।
Ādinā (paṭi. ma. 1.117) ekūnanavutiyā ākārehi vibhajanaṃ kataṃ.
ਯਂ ਪਨ ਯਾવਤਾ ਧਮ੍ਮਧਾਤੁ, ਯਤ੍ਤਕਂ ਞਾਤਬ੍ਬਂ ਸਙ੍ਖਤਾਸਙ੍ਖਤਾਦਿ, ਤਸ੍ਸ ਸਬ੍ਬਸ੍ਸ ਪਰੋਪਦੇਸੇਨ વਿਨਾ ਸਬ੍ਬਾਕਾਰਤੋ ਪਟਿਜਾਨਨਸਮਤ੍ਥਂ ਆਕਙ੍ਖਾਮਤ੍ਤਪ੍ਪਟਿਬਦ੍ਧવੁਤ੍ਤਿ ਅਨਞ੍ਞਸਾਧਾਰਣਂ ਭਗવਤੋ ਞਾਣਂ ਸਬ੍ਬਥਾ ਅਨવਸੇਸਸਙ੍ਖਤਾਸਙ੍ਖਤਸਮ੍ਮੁਤਿਸਚ੍ਚਾવਬੋਧਤੋ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਂ, ਤਤ੍ਥਾવਰਣਾਭਾવਤੋવ ਨਿਸ੍ਸਙ੍ਗਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਂ ਉਪਾਦਾਯ ਅਨਾવਰਣਞਾਣਨ੍ਤਿ ਚ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਅਯਮੇਤ੍ਥ ਸਙ੍ਖੇਪੋ, વਿਤ੍ਥਾਰੋ ਪਨ ਪਰਤੋ ਆવਿ ਭવਿਸ੍ਸਤਿ।
Yaṃ pana yāvatā dhammadhātu, yattakaṃ ñātabbaṃ saṅkhatāsaṅkhatādi, tassa sabbassa paropadesena vinā sabbākārato paṭijānanasamatthaṃ ākaṅkhāmattappaṭibaddhavutti anaññasādhāraṇaṃ bhagavato ñāṇaṃ sabbathā anavasesasaṅkhatāsaṅkhatasammutisaccāvabodhato sabbaññutaññāṇaṃ, tatthāvaraṇābhāvatova nissaṅgappavattiṃ upādāya anāvaraṇañāṇanti ca vuccati. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana parato āvi bhavissati.
ਏવਮੇਤਾਨਿ ਭਗવਤੋ ਛ ਅਸਾਧਾਰਣਞਾਣਾਨਿ ਅવਿਪਰੀਤਾਕਾਰਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਯਾ ਯਥਾਸਕਂવਿਸਯਸ੍ਸ ਅવਿਸਂવਾਦਨਤੋ ਤਥਾਨਿ ਅવਿਤਥਾਨਿ ਅਨਞ੍ਞਥਾਨਿ। ਏવਮ੍ਪਿ ਭਗવਾ ਤਥਾਨਿ ਆਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ।
Evametāni bhagavato cha asādhāraṇañāṇāni aviparītākārappavattiyā yathāsakaṃvisayassa avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.
ਤਥਾ ‘‘ਸਤ੍ਤਿਮੇ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗਾ – ਸਤਿਸਮ੍ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗੋ, ਧਮ੍ਮવਿਚਯਸਮ੍ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗੋ, વੀਰਿਯਸਮ੍ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗੋ, ਪੀਤਿਸਮ੍ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗੋ, ਪਸ੍ਸਦ੍ਧਿਸਮ੍ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗੋ, ਸਮਾਧਿਸਮ੍ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗੋ, ਉਪੇਕ੍ਖਾਸਮ੍ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗੋ’’ਤਿ (ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੨.੧੭; ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੫.੧੮੫) ਏવਂ ਸਰੂਪਤੋ ਯਾਯਂ ਲੋਕੁਤ੍ਤਰਮਗ੍ਗਕ੍ਖਣੇ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਾ ਲੀਨੁਦ੍ਧਚ੍ਚਪਤਿਟ੍ਠਾਨਾਯੂਹਨਕਾਮਸੁਖਤ੍ਤਕਿਲਮਥਾਨੁਯੋਗਉਚ੍ਛੇਦਸਸ੍ਸਤਾਭਿਨਿવੇਸਾਦੀਨਂ ਅਨੇਕੇਸਂ ਉਪਦ੍ਦવਾਨਂ ਪਟਿਪਕ੍ਖਭੂਤਾ ਸਤਿਆਦਿਭੇਦਾ ਧਮ੍ਮਸਾਮਗ੍ਗੀ, ਯਾਯ ਅਰਿਯਸਾવਕੋ ਬੁਜ੍ਝਤਿ, ਕਿਲੇਸਨਿਦ੍ਦਾਯ ਉਟ੍ਠਹਤਿ, ਚਤ੍ਤਾਰਿ વਾ ਸਚ੍ਚਾਨਿ ਪਟਿવਿਜ੍ਝਤਿ, ਨਿਬ੍ਬਾਨਮੇવ વਾ ਸਚ੍ਛਿਕਰੋਤਿ, ਸਾ ਧਮ੍ਮਸਾਮਗ੍ਗੀ ‘‘ਬੋਧੀ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ, ਤਸ੍ਸਾ ਬੋਧਿਯਾ ਅਙ੍ਗਾਤਿ ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗਾ। ਅਰਿਯਸਾવਕੋ વਾ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਾਯ ਧਮ੍ਮਸਾਮਗ੍ਗਿਯਾ ਬੁਜ੍ਝਤੀਤਿ ਕਤ੍વਾ ‘‘ਬੋਧੀ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਤਸ੍ਸ ਬੋਧਿਸ੍ਸ ਅਙ੍ਗਾਤਿ ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗਾਤਿ ਏવਂ ਸਾਮਞ੍ਞਲਕ੍ਖਣਤੋ , ਉਪਟ੍ਠਾਨਲਕ੍ਖਣੋ ਸਤਿਸਮ੍ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗੋ, ਪવਿਚਯਲਕ੍ਖਣੋ ਧਮ੍ਮવਿਚਯਸਮ੍ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗੋ, ਪਗ੍ਗਹਲਕ੍ਖਣੋ વੀਰਿਯਸਮ੍ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗੋ, ਫਰਣਲਕ੍ਖਣੋ ਪੀਤਿਸਮ੍ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗੋ, ਉਪਸਮਲਕ੍ਖਣੋ ਪਸ੍ਸਦ੍ਧਿਸਮ੍ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗੋ, ਅવਿਕ੍ਖੇਪਲਕ੍ਖਣੋ ਸਮਾਧਿਸਮ੍ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗੋ ਪਟਿਸਙ੍ਖਾਨਲਕ੍ਖਣੋ ਉਪੇਕ੍ਖਾਸਮ੍ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗੋਤਿ ਏવਂ વਿਸੇਸਲਕ੍ਖਣਤੋ।
Tathā ‘‘sattime, bhikkhave, bojjhaṅgā – satisambojjhaṅgo, dhammavicayasambojjhaṅgo, vīriyasambojjhaṅgo, pītisambojjhaṅgo, passaddhisambojjhaṅgo, samādhisambojjhaṅgo, upekkhāsambojjhaṅgo’’ti (paṭi. ma. 2.17; saṃ. ni. 5.185) evaṃ sarūpato yāyaṃ lokuttaramaggakkhaṇe uppajjamānā līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhattakilamathānuyogaucchedasassatābhinivesādīnaṃ anekesaṃ upaddavānaṃ paṭipakkhabhūtā satiādibhedā dhammasāmaggī, yāya ariyasāvako bujjhati, kilesaniddāya uṭṭhahati, cattāri vā saccāni paṭivijjhati, nibbānameva vā sacchikaroti, sā dhammasāmaggī ‘‘bodhī’’ti vuccati, tassā bodhiyā aṅgāti bojjhaṅgā. Ariyasāvako vā yathāvuttāya dhammasāmaggiyā bujjhatīti katvā ‘‘bodhī’’ti vuccati. Tassa bodhissa aṅgāti bojjhaṅgāti evaṃ sāmaññalakkhaṇato, upaṭṭhānalakkhaṇo satisambojjhaṅgo, pavicayalakkhaṇo dhammavicayasambojjhaṅgo, paggahalakkhaṇo vīriyasambojjhaṅgo, pharaṇalakkhaṇo pītisambojjhaṅgo, upasamalakkhaṇo passaddhisambojjhaṅgo, avikkhepalakkhaṇo samādhisambojjhaṅgo paṭisaṅkhānalakkhaṇo upekkhāsambojjhaṅgoti evaṃ visesalakkhaṇato.
‘‘ਤਤ੍ਥ ਕਤਮੋ ਸਤਿਸਮ੍ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗੋ? ਇਧ ਭਿਕ੍ਖੁ ਸਤਿਮਾ ਹੋਤਿ ਪਰਮੇਨ ਸਤਿਨੇਪਕ੍ਕੇਨ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤੋ, ਚਿਰਕਤਮ੍ਪਿ ਚਿਰਭਾਸਿਤਮ੍ਪਿ ਸਰਿਤਾ ਹੋਤਿ ਅਨੁਸ੍ਸਰਿਤਾ’’ਤਿਆਦਿਨਾ (વਿਭ॰ ੪੬੭) ਸਤ੍ਤਨ੍ਨਂ ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗਾਨਂ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞੂਪਕਾਰવਸੇਨ ਏਕਕ੍ਖਣੇ ਪવਤ੍ਤਿਦਸ੍ਸਨਤੋ। ‘‘ਤਤ੍ਥ ਕਤਮੋ ਸਤਿਸਮ੍ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗੋ? ਅਤ੍ਥਿ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਂ ਧਮ੍ਮੇਸੁ ਸਤਿ, ਅਤ੍ਥਿ ਬਹਿਦ੍ਧਾ ਧਮ੍ਮੇਸੁ ਸਤੀ’’ਤਿਆਦਿਨਾ (વਿਭ॰ ੪੬੯) ਤੇਸਂ વਿਸਯવਿਭਾવਨਾਪવਤ੍ਤਿਦਸ੍ਸਨਤੋ। ‘‘ਤਤ੍ਥ ਕਤਮੋ ਸਤਿਸਮ੍ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗੋ? ਇਧ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਭਿਕ੍ਖੁ ਸਤਿਸਮ੍ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗਂ ਭਾવੇਤਿ વਿવੇਕਨਿਸ੍ਸਿਤਂ, વਿਰਾਗਨਿਸ੍ਸਿਤਂ, ਨਿਰੋਧਨਿਸ੍ਸਿਤਂ, વੋਸਗ੍ਗਪਰਿਣਾਮਿ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਨਾ (વਿਭ॰ ੪੭੧) ਭਾવਨਾવਿਧਿਦਸ੍ਸਨਤੋ। ‘‘ਤਤ੍ਥ ਕਤਮੇ ਸਤ੍ਤ ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗਾ? ਇਧ ਭਿਕ੍ਖੁ ਯਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਲੋਕੁਤ੍ਤਰਂ ਝਾਨਂ ਭਾવੇਤਿ…ਪੇ॰… ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਸਤ੍ਤ ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗਾ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਸਤਿਸਮ੍ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗੋ…ਪੇ॰… ਉਪੇਕ੍ਖਾਸਮ੍ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗੋ। ਤਤ੍ਥ ਕਤਮੋ ਸਤਿਸਮ੍ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗੋ? ਯਾ ਸਤਿ ਅਨੁਸ੍ਸਤੀ’’ਤਿਆਦਿਨਾ (વਿਭ॰ ੪੭੮) ਛਨવੁਤਿਯਾ ਨਯਸਹਸ੍ਸવਿਭਾਗੇਹੀਤਿ ਏવਂ ਨਾਨਾਕਾਰਤੋ ਪવਤ੍ਤਾਨਿ ਭਗવਤੋ ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗવਿਭਾવਨਞਾਣਾਨਿ ਤਸ੍ਸ ਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਸ੍ਸ ਅવਿਸਂવਾਦਨਤੋ ਤਥਾਨਿ ਅવਿਤਥਾਨਿ ਅਨਞ੍ਞਥਾਨਿ। ਏવਮ੍ਪਿ ਭਗવਾ ਤਥਾਨਿ ਆਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ।
‘‘Tattha katamo satisambojjhaṅgo? Idha bhikkhu satimā hoti paramena satinepakkena samannāgato, cirakatampi cirabhāsitampi saritā hoti anussaritā’’tiādinā (vibha. 467) sattannaṃ bojjhaṅgānaṃ aññamaññūpakāravasena ekakkhaṇe pavattidassanato. ‘‘Tattha katamo satisambojjhaṅgo? Atthi ajjhattaṃ dhammesu sati, atthi bahiddhā dhammesu satī’’tiādinā (vibha. 469) tesaṃ visayavibhāvanāpavattidassanato. ‘‘Tattha katamo satisambojjhaṅgo? Idha, bhikkhave, bhikkhu satisambojjhaṅgaṃ bhāveti vivekanissitaṃ, virāganissitaṃ, nirodhanissitaṃ, vosaggapariṇāmi’’ntiādinā (vibha. 471) bhāvanāvidhidassanato. ‘‘Tattha katame satta bojjhaṅgā? Idha bhikkhu yasmiṃ samaye lokuttaraṃ jhānaṃ bhāveti…pe… tasmiṃ samaye satta bojjhaṅgā honti, satisambojjhaṅgo…pe… upekkhāsambojjhaṅgo. Tattha katamo satisambojjhaṅgo? Yā sati anussatī’’tiādinā (vibha. 478) chanavutiyā nayasahassavibhāgehīti evaṃ nānākārato pavattāni bhagavato bojjhaṅgavibhāvanañāṇāni tassa tassa atthassa avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.
ਤਥਾ ‘‘ਤਤ੍ਥ ਕਤਮਂ ਦੁਕ੍ਖਨਿਰੋਧਗਾਮਿਨੀ ਪਟਿਪਦਾ ਅਰਿਯਸਚ੍ਚਂ? ਅਯਮੇવ ਅਰਿਯੋ ਅਟ੍ਠਙ੍ਗਿਕੋ ਮਗ੍ਗੋ, ਸੇਯ੍ਯਥਿਦਂ – ਸਮ੍ਮਾਦਿਟ੍ਠਿ…ਪੇ॰… ਸਮ੍ਮਾਸਮਾਧੀ’’ਤਿ (વਿਭ॰ ੨੦੫) ਏવਂ ਸਰੂਪਤੋ। ਸਬ੍ਬਕਿਲੇਸੇਹਿ ਆਰਕਤ੍ਤਾ ਅਰਿਯਭਾવਕਰਤ੍ਤਾ ਅਰਿਯਫਲਪਟਿਲਾਭਕਰਤ੍ਤਾ ਚ ਅਰਿਯੋ। ਅਰਿਯਾਨਂ ਅਟ੍ਠવਿਧਤ੍ਤਾ ਨਿਬ੍ਬਾਨਾਧਿਗਮਾਯ ਏਕਨ੍ਤਕਾਰਣਤ੍ਤਾ ਚ ਅਟ੍ਠਙ੍ਗਿਕੋ। ਕਿਲੇਸੇ ਮਾਰੇਨ੍ਤੋ ਗਚ੍ਛਤਿ, ਅਤ੍ਥਿਕੇਹਿ ਮਗ੍ਗੀਯਤਿ, ਸਯਂ વਾ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਮਗ੍ਗਯਤੀਤਿ ਮਗ੍ਗੋਤਿ ਏવਂ ਸਾਮਞ੍ਞਲਕ੍ਖਣਤੋ। ‘‘ਸਮ੍ਮਾਦਸ੍ਸਨਲਕ੍ਖਣਾ ਸਮ੍ਮਾਦਿਟ੍ਠਿ, ਸਮ੍ਮਾਅਭਿਨਿਰੋਪਨਲਕ੍ਖਣੋ ਸਮ੍ਮਾਸਙ੍ਕਪ੍ਪੋ , ਸਮ੍ਮਾਪਰਿਗ੍ਗਹਣਲਕ੍ਖਣਾ ਸਮ੍ਮਾવਾਚਾ , ਸਮ੍ਮਾਸਮੁਟ੍ਠਾਪਨਲਕ੍ਖਣੋ ਸਮ੍ਮਾਕਮ੍ਮਨ੍ਤੋ, ਸਮ੍ਮਾવੋਦਾਨਲਕ੍ਖਣੋ ਸਮ੍ਮਾਆਜੀવੋ, ਸਮ੍ਮਾਪਗ੍ਗਹਲਕ੍ਖਣੋ ਸਮ੍ਮਾવਾਯਾਮੋ, ਸਮ੍ਮਾਉਪਟ੍ਠਾਨਲਕ੍ਖਣਾ ਸਮ੍ਮਾਸਤਿ , ਸਮ੍ਮਾਅવਿਕ੍ਖੇਪਲਕ੍ਖਣੋ ਸਮ੍ਮਾਸਮਾਧੀ’’ਤਿ ਏવਂ વਿਸੇਸਲਕ੍ਖਣਤੋ। ਸਮ੍ਮਾਦਿਟ੍ਠਿ ਤਾવ ਅਞ੍ਞੇਹਿਪਿ ਅਤ੍ਤਨੋ ਪਚ੍ਚਨੀਕਕਿਲੇਸੇਹਿ ਸਦ੍ਧਿਂ ਮਿਚ੍ਛਾਦਿਟ੍ਠਿਂ ਪਜਹਤਿ, ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਕਰੋਤਿ, ਤਪ੍ਪਟਿਚ੍ਛਾਦਕਮੋਹવਿਧਮਨੇਨ ਅਸਮ੍ਮੋਹਤੋ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਧਮ੍ਮੇ ਚ ਪਸ੍ਸਤਿ, ਤਥਾ ਸਮ੍ਮਾਸਙ੍ਕਪ੍ਪਾਦਯੋਪਿ ਮਿਚ੍ਛਾਸਙ੍ਕਪ੍ਪਾਦੀਨਿ ਪਜਹਨ੍ਤਿ, ਨਿਰੋਧਞ੍ਚ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਕਰੋਨ੍ਤਿ, ਸਹਜਾਤਧਮ੍ਮਾਨਂ ਸਮ੍ਮਾਅਭਿਨਿਰੋਪਨਪਰਿਗ੍ਗਹਣਸਮੁਟ੍ਠਾਪਨવੋਦਾਨਪਗ੍ਗਹਉਪਟ੍ਠਾਨਸਮਾਦਹਨਾਨਿ ਚ ਕਰੋਨ੍ਤੀਤਿ ਏવਂ ਕਿਚ੍ਚવਿਭਾਗਤੋ। ਸਮ੍ਮਾਦਿਟ੍ਠਿ ਪੁਬ੍ਬਭਾਗੇ ਨਾਨਕ੍ਖਣਾ વਿਸੁਂ ਦੁਕ੍ਖਾਦਿਆਰਮ੍ਮਣਾ ਹੁਤ੍વਾ ਮਗ੍ਗਕਾਲੇ ਏਕਕ੍ਖਣਾ ਨਿਬ੍ਬਾਨਮੇવ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਕਤ੍વਾ ਕਿਚ੍ਚਤੋ ‘‘ਦੁਕ੍ਖੇ ਞਾਣ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਨਿ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਨਾਮਾਨਿ ਲਭਤਿ। ਸਮ੍ਮਾਸਙ੍ਕਪ੍ਪਾਦਯੋਪਿ ਪੁਬ੍ਬਭਾਗੇ ਨਾਨਕ੍ਖਣਾ ਨਾਨਾਰਮ੍ਮਣਾ, ਮਗ੍ਗਕਾਲੇ ਏਕਕ੍ਖਣਾ ਏਕਾਰਮ੍ਮਣਾ, ਤੇਸੁ ਸਮ੍ਮਾਸਙ੍ਕਪ੍ਪੋ ਕਿਚ੍ਚਤੋ ‘‘ਨੇਕ੍ਖਮ੍ਮਸਙ੍ਕਪ੍ਪੋ’’ਤਿਆਦੀਨਿ ਤੀਣਿ ਨਾਮਾਨਿ ਲਭਤਿ। ਸਮ੍ਮਾવਾਚਾਦਯੋ ਤਯੋ ਪੁਬ੍ਬਭਾਗੇ ‘‘ਮੁਸਾવਾਦਾ વੇਰਮਣੀ’’ਤਿਆਦਿવਿਭਾਗਾ વਿਰਤਿਯੋਪਿ ਚੇਤਨਾਯੋਪਿ ਹੁਤ੍વਾ ਮਗ੍ਗਕ੍ਖਣੇ વਿਰਤਿਯੋવ, ਸਮ੍ਮਾવਾਯਾਮਸਤਿਯੋ ਕਿਚ੍ਚਤੋ ਸਮ੍ਮਪ੍ਪਧਾਨਸਤਿਪਟ੍ਠਾਨવਸੇਨ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਨਾਮਾਨਿ ਲਭਨ੍ਤਿ। ਸਮ੍ਮਾਸਮਾਧਿ ਪਨ ਮਗ੍ਗਕ੍ਖਣੇਪਿ ਪਠਮਜ੍ਝਾਨਾਦਿવਸੇਨ ਨਾਨਾ ਏવਾਤਿ ਏવਂ ਪੁਬ੍ਬਭਾਗਾਪਰਭਾਗੇਸੁ ਪવਤ੍ਤਿવਿਭਾਗਤੋ। ‘‘ਇਧ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਭਿਕ੍ਖੁ ਸਮ੍ਮਾਦਿਟ੍ਠਿਂ ਭਾવੇਤਿ વਿવੇਕਨਿਸ੍ਸਿਤ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਨਾ (વਿਭ॰ ੪੮੯) ਭਾવਨਾવਿਧਿਤੋ। ‘‘ਤਤ੍ਥ ਕਤਮੋ ਅਟ੍ਠਙ੍ਗਿਕੋ ਮਗ੍ਗੋ? ਇਧ, ਭਿਕ੍ਖੁ, ਯਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਲੋਕੁਤ੍ਤਰਂ ਝਾਨਂ ਭਾવੇਤਿ…ਪੇ॰… ਦੁਕ੍ਖਪਟਿਪਦਂ ਦਨ੍ਧਾਭਿਞ੍ਞਂ, ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਅਟ੍ਠਙ੍ਗਿਕੋ ਮਗ੍ਗੋ ਹੋਤਿ – ਸਮ੍ਮਾਦਿਟ੍ਠਿ ਸਮ੍ਮਾਸਙ੍ਕਪ੍ਪੋ’’ਤਿਆਦਿਨਾ (વਿਭ॰ ੪੯੯) ਚਤੁਰਾਸੀਤਿਯਾ ਨਯਸਹਸ੍ਸવਿਭਾਗੇਹੀਤਿ ਏવਂ ਅਨੇਕਾਕਾਰਤੋ ਪવਤ੍ਤਾਨਿ ਭਗવਤੋ ਅਰਿਯਮਗ੍ਗવਿਭਾવਨਞਾਣਾਨਿ ਅਤ੍ਥਸ੍ਸ ਅવਿਸਂવਾਦਨਤੋ ਸਬ੍ਬਾਨਿਪਿ ਤਥਾਨਿ ਅવਿਤਥਾਨਿ ਅਨਞ੍ਞਥਾਨਿ ਏવਮ੍ਪਿ ਭਗવਾ ਤਥਾਨਿ ਆਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ।
Tathā ‘‘tattha katamaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā ariyasaccaṃ? Ayameva ariyo aṭṭhaṅgiko maggo, seyyathidaṃ – sammādiṭṭhi…pe… sammāsamādhī’’ti (vibha. 205) evaṃ sarūpato. Sabbakilesehi ārakattā ariyabhāvakarattā ariyaphalapaṭilābhakarattā ca ariyo. Ariyānaṃ aṭṭhavidhattā nibbānādhigamāya ekantakāraṇattā ca aṭṭhaṅgiko. Kilese mārento gacchati, atthikehi maggīyati, sayaṃ vā nibbānaṃ maggayatīti maggoti evaṃ sāmaññalakkhaṇato. ‘‘Sammādassanalakkhaṇā sammādiṭṭhi, sammāabhiniropanalakkhaṇo sammāsaṅkappo , sammāpariggahaṇalakkhaṇā sammāvācā , sammāsamuṭṭhāpanalakkhaṇo sammākammanto, sammāvodānalakkhaṇo sammāājīvo, sammāpaggahalakkhaṇo sammāvāyāmo, sammāupaṭṭhānalakkhaṇā sammāsati , sammāavikkhepalakkhaṇo sammāsamādhī’’ti evaṃ visesalakkhaṇato. Sammādiṭṭhi tāva aññehipi attano paccanīkakilesehi saddhiṃ micchādiṭṭhiṃ pajahati, nibbānaṃ ārammaṇaṃ karoti, tappaṭicchādakamohavidhamanena asammohato sampayuttadhamme ca passati, tathā sammāsaṅkappādayopi micchāsaṅkappādīni pajahanti, nirodhañca ārammaṇaṃ karonti, sahajātadhammānaṃ sammāabhiniropanapariggahaṇasamuṭṭhāpanavodānapaggahaupaṭṭhānasamādahanāni ca karontīti evaṃ kiccavibhāgato. Sammādiṭṭhi pubbabhāge nānakkhaṇā visuṃ dukkhādiārammaṇā hutvā maggakāle ekakkhaṇā nibbānameva ārammaṇaṃ katvā kiccato ‘‘dukkhe ñāṇa’’ntiādīni cattāri nāmāni labhati. Sammāsaṅkappādayopi pubbabhāge nānakkhaṇā nānārammaṇā, maggakāle ekakkhaṇā ekārammaṇā, tesu sammāsaṅkappo kiccato ‘‘nekkhammasaṅkappo’’tiādīni tīṇi nāmāni labhati. Sammāvācādayo tayo pubbabhāge ‘‘musāvādā veramaṇī’’tiādivibhāgā viratiyopi cetanāyopi hutvā maggakkhaṇe viratiyova, sammāvāyāmasatiyo kiccato sammappadhānasatipaṭṭhānavasena cattāri nāmāni labhanti. Sammāsamādhi pana maggakkhaṇepi paṭhamajjhānādivasena nānā evāti evaṃ pubbabhāgāparabhāgesu pavattivibhāgato. ‘‘Idha, bhikkhave, bhikkhu sammādiṭṭhiṃ bhāveti vivekanissita’’ntiādinā (vibha. 489) bhāvanāvidhito. ‘‘Tattha katamo aṭṭhaṅgiko maggo? Idha, bhikkhu, yasmiṃ samaye lokuttaraṃ jhānaṃ bhāveti…pe… dukkhapaṭipadaṃ dandhābhiññaṃ, tasmiṃ samaye aṭṭhaṅgiko maggo hoti – sammādiṭṭhi sammāsaṅkappo’’tiādinā (vibha. 499) caturāsītiyā nayasahassavibhāgehīti evaṃ anekākārato pavattāni bhagavato ariyamaggavibhāvanañāṇāni atthassa avisaṃvādanato sabbānipi tathāni avitathāni anaññathāni evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.
ਤਥਾ ਪਠਮਜ੍ਝਾਨਸਮਾਪਤ੍ਤਿਯਾ ਚ ਨਿਰੋਧਸਮਾਪਤ੍ਤੀਤਿ ਏਤਾਸੁ ਅਨੁਪਟਿਪਾਟਿਯਾ વਿਹਰਿਤਬ੍ਬਟ੍ਠੇਨ ਸਮਾਪਜ੍ਜਿਤਬ੍ਬਟ੍ਠੇਨ ਚ ਅਨੁਪੁਬ੍ਬવਿਹਾਰਸਮਾਪਤ੍ਤੀਸੁ ਸਮ੍ਪਾਦਨਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਣਾਦਿવਸੇਨ ਯਥਾਰਹਂ ਸਮ੍ਪਯੋਗવਸੇਨ ਚ ਪવਤ੍ਤਾਨਿ ਭਗવਤੋ ਞਾਣਾਨਿ ਤਦਤ੍ਥਸਿਦ੍ਧਿਯਾ ਤਥਾਨਿ ਅવਿਤਥਾਨਿ ਅਨਞ੍ਞਥਾਨਿ। ਏવਮ੍ਪਿ ਭਗવਾ ਤਥਾਨਿ ਆਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ। ਤਥਾ ‘‘ਇਦਂ ਇਮਸ੍ਸ ਠਾਨਂ , ਇਦਂ ਅਟ੍ਠਾਨ’’ਨ੍ਤਿ ਅવਿਪਰੀਤਂ ਤਸ੍ਸ ਤਸ੍ਸ ਫਲਸ੍ਸ ਕਾਰਣਾਕਾਰਣਜਾਨਨਂ, ਤੇਸਂ ਤੇਸਂ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਅਤੀਤਾਦਿਭੇਦਭਿਨ੍ਨਸ੍ਸ ਕਮ੍ਮਸਮਾਦਾਨਸ੍ਸ ਅਨવਸੇਸਤੋ ਯਥਾਭੂਤਂ વਿਪਾਕਨ੍ਤਰਜਾਨਨਂ, ਆਯੂਹਨਕ੍ਖਣੇਯੇવ ਤਸ੍ਸ ਤਸ੍ਸ ਸਤ੍ਤਸ੍ਸ ‘‘ਅਯਂ ਨਿਰਯਗਾਮਿਨੀ ਪਟਿਪਦਾ…ਪੇ॰… ਅਯਂ ਨਿਬ੍ਬਾਨਗਾਮਿਨੀ ਪਟਿਪਦਾ’’ਤਿ ਯਾਥਾવਤੋ ਸਾਸવਾਨਾਸવਕਮ੍ਮવਿਭਾਗਜਾਨਨਂ, ਖਨ੍ਧਾਯਤਨਾਨਂ ਉਪਾਦਿਨ੍ਨਾਨੁਪਾਦਿਨ੍ਨਾਦਿਅਨੇਕਸਭਾવਂ ਨਾਨਾਸਭਾવਞ੍ਚ ਤਸ੍ਸ ਲੋਕਸ੍ਸ ‘‘ਇਮਾਯ ਨਾਮ ਧਾਤੁਯਾ ਉਸ੍ਸਨ੍ਨਤ੍ਤਾ ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਧਮ੍ਮਪ੍ਪਬਨ੍ਧੇ ਅਯਂ વਿਸੇਸੋ ਜਾਯਤੀ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਨਯੇਨ ਯਥਾਭੂਤਂ ਧਾਤੁਨਾਨਤ੍ਤਜਾਨਨਂ, ਸਦ੍ਧਾਦਿਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਾਨਂ ਤਿਕ੍ਖਮੁਦੁਤਾਜਾਨਨਂ ਸਂਕਿਲੇਸਾਦੀਹਿ ਸਦ੍ਧਿਂ ਝਾਨવਿਮੋਕ੍ਖਾਦਿਜਾਨਨਂ, ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਅਪਰਿਮਾਣਾਸੁ ਜਾਤੀਸੁ ਤਪ੍ਪਟਿਬਨ੍ਧੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਅਨવਸੇਸਤੋ ਪੁਬ੍ਬੇਨਿવੁਤ੍ਥਕ੍ਖਨ੍ਧਸਨ੍ਤਤਿਜਾਨਨਂ ਹੀਨਾਦਿવਿਭਾਗੇਹਿ ਸਦ੍ਧਿਂ ਚੁਤਿਪਟਿਸਨ੍ਧਿਜਾਨਨਂ, ‘‘ਇਦਂ ਦੁਕ੍ਖ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਨਾ ਹੇਟ੍ਠਾ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ ਚਤੁਸਚ੍ਚਜਾਨਨਨ੍ਤਿ ਇਮਾਨਿ ਭਗવਤੋ ਦਸਬਲਞਾਣਾਨਿ ਅવਿਰਜ੍ਝਿਤ੍વਾ ਯਥਾਸਕਂવਿਸਯਾવਗਾਹਨਤੋ ਯਥਾਧਿਪ੍ਪੇਤਤ੍ਥਸਾਧਨਤੋ ਚ ਯਥਾਭੂਤવੁਤ੍ਤਿਯਾ ਤਥਾਨਿ ਅવਿਤਥਾਨਿ ਅਨਞ੍ਞਥਾਨਿ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤਂ –
Tathā paṭhamajjhānasamāpattiyā ca nirodhasamāpattīti etāsu anupaṭipāṭiyā viharitabbaṭṭhena samāpajjitabbaṭṭhena ca anupubbavihārasamāpattīsu sampādanapaccavekkhaṇādivasena yathārahaṃ sampayogavasena ca pavattāni bhagavato ñāṇāni tadatthasiddhiyā tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato. Tathā ‘‘idaṃ imassa ṭhānaṃ , idaṃ aṭṭhāna’’nti aviparītaṃ tassa tassa phalassa kāraṇākāraṇajānanaṃ, tesaṃ tesaṃ sattānaṃ atītādibhedabhinnassa kammasamādānassa anavasesato yathābhūtaṃ vipākantarajānanaṃ, āyūhanakkhaṇeyeva tassa tassa sattassa ‘‘ayaṃ nirayagāminī paṭipadā…pe… ayaṃ nibbānagāminī paṭipadā’’ti yāthāvato sāsavānāsavakammavibhāgajānanaṃ, khandhāyatanānaṃ upādinnānupādinnādianekasabhāvaṃ nānāsabhāvañca tassa lokassa ‘‘imāya nāma dhātuyā ussannattā imasmiṃ dhammappabandhe ayaṃ viseso jāyatī’’tiādinā nayena yathābhūtaṃ dhātunānattajānanaṃ, saddhādiindriyānaṃ tikkhamudutājānanaṃ saṃkilesādīhi saddhiṃ jhānavimokkhādijānanaṃ, sattānaṃ aparimāṇāsu jātīsu tappaṭibandhena saddhiṃ anavasesato pubbenivutthakkhandhasantatijānanaṃ hīnādivibhāgehi saddhiṃ cutipaṭisandhijānanaṃ, ‘‘idaṃ dukkha’’ntiādinā heṭṭhā vuttanayeneva catusaccajānananti imāni bhagavato dasabalañāṇāni avirajjhitvā yathāsakaṃvisayāvagāhanato yathādhippetatthasādhanato ca yathābhūtavuttiyā tathāni avitathāni anaññathāni. Vuttañhetaṃ –
‘‘ਇਧ ਤਥਾਗਤੋ ਠਾਨਞ੍ਚ ਠਾਨਤੋ ਅਟ੍ਠਾਨਞ੍ਚ ਅਟ੍ਠਾਨਤੋ ਯਥਾਭੂਤਂ ਪਜਾਨਾਤੀ’’ਤਿਆਦਿ (વਿਭ॰ ੮੦੯; ਅ॰ ਨਿ॰ ੧੦.੨੧)।
‘‘Idha tathāgato ṭhānañca ṭhānato aṭṭhānañca aṭṭhānato yathābhūtaṃ pajānātī’’tiādi (vibha. 809; a. ni. 10.21).
ਏવਮ੍ਪਿ ਭਗવਾ ਤਥਾਨਿ ਆਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ।
Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.
ਯਥਾ ਚੇਤੇਸਮ੍ਪਿ ਞਾਣਾਨਂ વਸੇਨ, ਏવਂ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਾਨਂ ਸਤਿਪਟ੍ਠਾਨਸਮ੍ਮਪ੍ਪਧਾਨਾਦਿવਿਭਾવਨਞਾਣਾਦਿਅਨਨ੍ਤਾਪਰਿਮੇਯ੍ਯਭੇਦਾਨਂ ਅਨਞ੍ਞਸਾਧਾਰਣਾਨਂ ਪਞ੍ਞਾવਿਸੇਸਾਨਂ વਸੇਨ ਭਗવਾ ਤਥਾਨਿ ਞਾਣਾਨਿ ਆਗਤੋ ਅਧਿਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ, ਏવਮ੍ਪਿ ਤਥਾਨਿ ਆਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ।
Yathā cetesampi ñāṇānaṃ vasena, evaṃ yathāvuttānaṃ satipaṭṭhānasammappadhānādivibhāvanañāṇādianantāparimeyyabhedānaṃ anaññasādhāraṇānaṃ paññāvisesānaṃ vasena bhagavā tathāni ñāṇāni āgato adhigatoti tathāgato, evampi tathāni āgatoti tathāgato.
ਕਥਂ ਤਥਾ ਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ? ਯਾ ਤਾ ਭਗવਤੋ ਅਭਿਜਾਤਿਅਭਿਸਮ੍ਬੋਧਿਧਮ੍ਮવਿਨਯਪਞ੍ਞਾਪਨਅਨੁਪਾਦਿਸੇਸਨਿਬ੍ਬਾਨਧਾਤੁਯੋ, ਤਾ ਤਥਾ। ਕਿਂ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ? ਯਦਤ੍ਥਂ ਤਾ ਲੋਕਨਾਥੇਨ ਅਭਿਪਤ੍ਥਿਤਾ ਪવਤ੍ਤਿਤਾ ਚ, ਤਦਤ੍ਥਸ੍ਸ ਏਕਨ੍ਤਸਿਦ੍ਧਿਯਾ ਅવਿਸਂવਾਦਨਤੋ ਅવਿਪਰੀਤਤ੍ਥવੁਤ੍ਤਿਯਾ ਤਥਾ ਅવਿਤਥਾ ਅਨਞ੍ਞਥਾ। ਤਥਾ ਹਿ ਅਯਂ ਭਗવਾ ਬੋਧਿਸਤ੍ਤਭੂਤੋ ਸਮਤਿਂਸਪਾਰਮਿਪਰਿਪੂਰਣਾਦਿਕਂ વੁਤ੍ਤਪ੍ਪਕਾਰਂ ਸਬ੍ਬਬੁਦ੍ਧਤ੍ਤਹੇਤੁਂ ਸਮ੍ਪਾਦੇਤ੍વਾ ਤੁਸਿਤਪੁਰੇ ਠਿਤੋ ਬੁਦ੍ਧਕੋਲਾਹਲਂ ਸੁਤ੍વਾ ਦਸਸਹਸ੍ਸਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਦੇવਤਾਹਿ ਏਕਤੋ ਸਨ੍ਨਿਪਤਿਤਾਹਿ ਉਪਸਙ੍ਕਮਿਤ੍વਾ –
Kathaṃ tathā gatoti tathāgato? Yā tā bhagavato abhijātiabhisambodhidhammavinayapaññāpanaanupādisesanibbānadhātuyo, tā tathā. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yadatthaṃ tā lokanāthena abhipatthitā pavattitā ca, tadatthassa ekantasiddhiyā avisaṃvādanato aviparītatthavuttiyā tathā avitathā anaññathā. Tathā hi ayaṃ bhagavā bodhisattabhūto samatiṃsapāramiparipūraṇādikaṃ vuttappakāraṃ sabbabuddhattahetuṃ sampādetvā tusitapure ṭhito buddhakolāhalaṃ sutvā dasasahassacakkavāḷadevatāhi ekato sannipatitāhi upasaṅkamitvā –
‘‘ਕਾਲੋ ਖੋ ਤੇ ਮਹਾવੀਰ, ਉਪ੍ਪਜ੍ਜ ਮਾਤੁਕੁਚ੍ਛਿਯਂ।
‘‘Kālo kho te mahāvīra, uppajja mātukucchiyaṃ;
ਸਦੇવਕਂ ਤਾਰਯਨ੍ਤੋ, ਬੁਜ੍ਝਸ੍ਸੁ ਅਮਤਂ ਪਦ’’ਨ੍ਤਿ॥ (ਬੁ॰ વਂ॰ ੧.੬੭) –
Sadevakaṃ tārayanto, bujjhassu amataṃ pada’’nti. (bu. vaṃ. 1.67) –
ਆਯਾਚਿਤੋ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਪੁਬ੍ਬਨਿਮਿਤ੍ਤੋ ਪਞ੍ਚ ਮਹਾવਿਲੋਕਨਾਨਿ વਿਲੋਕੇਤ੍વਾ ‘‘ਇਦਾਨਿ ਅਹਂ ਮਨੁਸ੍ਸਯੋਨਿਯਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਿਤ੍વਾ ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਜ੍ਝਿਸ੍ਸਾਮੀ’’ਤਿ ਆਸਾਲ਼੍ਹਿਪੁਣ੍ਣਮਾਯਂ ਸਕ੍ਯਰਾਜਕੁਲੇ ਮਹਾਮਾਯਾਯ ਦੇવਿਯਾ ਕੁਚ੍ਛਿਯਂ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਂ ਗਹੇਤ੍વਾ ਦਸ ਮਾਸੇ ਦੇવਮਨੁਸ੍ਸੇਹਿ ਮਹਤਾ ਪਰਿਹਾਰੇਨ ਪਰਿਹਰਿਯਮਾਨੋ વਿਸਾਖਪੁਣ੍ਣਮਾਯਂ ਪਚ੍ਚੂਸਸਮਯੇ ਅਭਿਜਾਤਿਂ ਪਾਪੁਣਿ।
Āyācito uppannapubbanimitto pañca mahāvilokanāni viloketvā ‘‘idāni ahaṃ manussayoniyaṃ uppajjitvā abhisambujjhissāmī’’ti āsāḷhipuṇṇamāyaṃ sakyarājakule mahāmāyāya deviyā kucchiyaṃ paṭisandhiṃ gahetvā dasa māse devamanussehi mahatā parihārena parihariyamāno visākhapuṇṇamāyaṃ paccūsasamaye abhijātiṃ pāpuṇi.
ਅਭਿਜਾਤਿਕ੍ਖਣੇ ਪਨਸ੍ਸ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਗ੍ਗਹਣਕ੍ਖਣੇ વਿਯ ਦ੍વਤ੍ਤਿਂਸ ਪੁਬ੍ਬਨਿਮਿਤ੍ਤਾਨਿ ਪਾਤੁਰਹੇਸੁਂ, ਅਯਂ ਦਸਸਹਸ੍ਸਿਲੋਕਧਾਤੁ ਸਂਕਮ੍ਪਿ ਸਮ੍ਪਕਮ੍ਪਿ ਸਮ੍ਪવੇਧਿ, ਦਸਸੁ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਸਹਸ੍ਸੇਸੁ ਅਪਰਿਮਾਣੋ ਓਭਾਸੋ ਫਰਿ, ਤਸ੍ਸ, ਤਂ ਸਿਰਿਂ ਦਟ੍ਠੁਕਾਮਾ વਿਯ ਅਨ੍ਧਾ ਚਕ੍ਖੂਨਿ ਪਟਿਲਭਿਂਸੁ, ਬਧਿਰਾ ਸਦ੍ਦਂ ਸੁਣਿਂਸੁ, ਮੂਗਾ ਸਮਾਲਪਿਂਸੁ, ਖੁਜ੍ਜਾ ਉਜੁਗਤ੍ਤਾ ਅਹੇਸੁਂ, ਪਙ੍ਗੁਲਾ ਪਦਸਾ ਗਮਨਂ ਪਟਿਲਭਿਂਸੁ, ਬਨ੍ਧਨਗਤਾ ਸਬ੍ਬਸਤ੍ਤਾ ਅਨ੍ਦੁਬਨ੍ਧਨਾਦੀਹਿ ਮੁਚ੍ਚਿਂਸੁ, ਸਬ੍ਬਨਰਕੇਸੁ ਅਗ੍ਗਿ ਨਿਬ੍ਬਾਯਿ, ਪੇਤ੍ਤਿવਿਸਯੇ ਖੁਪ੍ਪਿਪਾਸਾ વੂਪਸਮਿ, ਤਿਰਚ੍ਛਾਨਾਨਂ ਭਯਂ ਨਾਹੋਸਿ, ਸਬ੍ਬਸਤ੍ਤਾਨਂ ਰੋਗੋ વੂਪਸਮਿ, ਸਬ੍ਬਸਤ੍ਤਾ ਪਿਯਂવਦਾ ਅਹੇਸੁਂ, ਮਧੁਰੇਨਾਕਾਰੇਨ ਅਸ੍ਸਾ ਹਸਿਂਸੁ, વਾਰਣਾ ਗਜ੍ਜਿਂਸੁ, ਸਬ੍ਬਤੂਰਿਯਾਨਿ ਸਕਸਕਨਿਨ੍ਨਾਦਂ ਮੁਞ੍ਚਿਂਸੁ, ਅਘਟ੍ਟਿਤਾਨਿ ਏવ ਮਨੁਸ੍ਸਾਨਂ ਹਤ੍ਥੂਪਗਾਦੀਨਿ ਆਭਰਣਾਨਿ ਮਧੁਰੇਨਾਕਾਰੇਨ ਸਦ੍ਦਂ ਮੁਞ੍ਚਿਂਸੁ, ਸਬ੍ਬਦਿਸਾ વਿਪ੍ਪਸਨ੍ਨਾ ਅਹੇਸੁਂ, ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਸੁਖਂ ਉਪ੍ਪਾਦਯਮਾਨੋ ਮੁਦੁਸੀਤਲવਾਤੋ વਾਯਿ, ਅਕਾਲਮੇਘੋ વਸ੍ਸਿ, ਪਥવਿਤੋਪਿ ਉਦਕਂ ਉਬ੍ਭਿਜ੍ਜਿਤ੍વਾ વਿਸ੍ਸਨ੍ਦਿ, ਪਕ੍ਖਿਨੋ ਆਕਾਸਗਮਨਂ વਿਜਹਿਂਸੁ, ਨਦਿਯੋ ਅਸਨ੍ਦਮਾਨਾ ਅਟ੍ਠਂਸੁ, ਮਹਾਸਮੁਦ੍ਦੇ ਮਧੁਰਂ ਉਦਕਂ ਅਹੋਸਿ, ਉਪਕ੍ਕਿਲੇਸવਿਨਿਮੁਤ੍ਤੇ ਸੂਰਿਯੇ ਦਿਪ੍ਪਮਾਨੇ ਏવ ਆਕਾਸਗਤਾ ਸਬ੍ਬਾ ਜੋਤਿਯੋ ਜੋਤਿਂਸੁ, ਠਪੇਤ੍વਾ ਅਰੂਪਾવਚਰੇ ਦੇવੇ ਅવਸੇਸਾ ਸਬ੍ਬੇ ਦੇવਾ ਸਬ੍ਬੇ ਚ ਨੇਰਯਿਕਾ ਦਿਸ੍ਸਮਾਨਰੂਪਾ ਅਹੇਸੁਂ, ਤਰੁਕੁਟ੍ਟਕવਾਟਸੇਲਾਦਯੋ ਅਨਾવਰਣਭੂਤਾ ਅਹੇਸੁਂ, ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਚੁਤੂਪਪਾਤਾ ਨਾਹੇਸੁਂ, ਸਬ੍ਬਂ ਅਨਿਟ੍ਠਗਨ੍ਧਂ ਅਭਿਭવਿਤ੍વਾ ਦਿਬ੍ਬਗਨ੍ਧੋ ਪવਾਯਿ, ਸਬ੍ਬੇ ਫਲੂਪਗਾ ਰੁਕ੍ਖਾ ਫਲਧਰਾ ਸਮ੍ਪਜ੍ਜਿਂਸੁ, ਮਹਾਸਮੁਦ੍ਦੋ ਸਬ੍ਬਤ੍ਥਕਮੇવ ਪਞ੍ਚવਣ੍ਣੇਹਿ ਪਦੁਮੇਹਿ ਸਞ੍ਛਨ੍ਨਤਲੋ ਅਹੋਸਿ, ਥਲਜਜਲਜਾਦੀਨਿ ਸਬ੍ਬਪੁਪ੍ਫਾਨਿ ਪੁਪ੍ਫਿਂਸੁ, ਰੁਕ੍ਖਾਨਂ ਖਨ੍ਧੇਸੁ ਖਨ੍ਧਪਦੁਮਾਨਿ, ਸਾਖਾਸੁ ਸਾਖਾਪਦੁਮਾਨਿ, ਲਤਾਸੁ ਲਤਾਪਦੁਮਾਨਿ, ਪੁਪ੍ਫਿਂਸੁ, ਮਹੀਤਲਸਿਲਾਤਲਾਨਿ ਭਿਨ੍ਦਿਤ੍વਾ ਉਪਰੂਪਰਿ ਸਤ੍ਤ ਸਤ੍ਤ ਹੁਤ੍વਾ ਦਣ੍ਡਪਦੁਮਾਨਿ ਨਾਮ ਨਿਕ੍ਖਮਿਂਸੁ, ਆਕਾਸੇ ਓਲਮ੍ਬਕਪਦੁਮਾਨਿ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿਂਸੁ, ਸਮਨ੍ਤਤੋ ਪੁਪ੍ਫવਸ੍ਸਂ વਸ੍ਸਿ ਆਕਾਸੇ ਦਿਬ੍ਬਤੂਰਿਯਾਨਿ વਜ੍ਜਿਂਸੁ, ਸਕਲਦਸਸਹਸ੍ਸਿਲੋਕਧਾਤੁ વਟ੍ਟੇਤ੍વਾ વਿਸ੍ਸਟ੍ਠਮਾਲਾਗੁਲ਼ਂ વਿਯ, ਉਪ੍ਪੀਲ਼ੇਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤਮਾਲਾਕਲਾਪੋ વਿਯ, ਅਲਙ੍ਕਤਪਟਿਯਤ੍ਤਂ ਮਾਲਾਸਨਂ વਿਯ ਚ ਏਕਮਾਲਾਮਾਲਿਨੀ વਿਪ੍ਫੁਰਨ੍ਤવਾਲ਼ਬੀਜਨੀ ਪੁਪ੍ਫਧੂਪਗਨ੍ਧਪਰਿવਾਸਿਤਾ ਪਰਮਸੋਭਗ੍ਗਪ੍ਪਤ੍ਤਾ ਅਹੋਸਿ, ਤਾਨਿ ਚ ਪੁਬ੍ਬਨਿਮਿਤ੍ਤਾਨਿ ਉਪਰਿ ਅਧਿਗਤਾਨਂ ਅਨੇਕੇਸਂ વਿਸੇਸਾਧਿਗਮਾਨਂ ਨਿਮਿਤ੍ਤਭੂਤਾਨਿ ਏવ ਅਹੇਸੁਂ। ਏવਂ ਅਨੇਕਚ੍ਛਰਿਯਪਾਤੁਭਾવਾ ਅਯਂ ਅਭਿਜਾਤਿ ਯਦਤ੍ਥਂ ਤੇਨ ਅਭਿਪਤ੍ਥਿਤਾ, ਤਸ੍ਸਾ ਅਭਿਸਮ੍ਬੋਧਿਯਾ ਏਕਨ੍ਤਸਿਦ੍ਧਿਯਾ ਤਥਾવ ਅਹੋਸਿ ਅવਿਤਥਾ ਅਨਞ੍ਞਥਾ।
Abhijātikkhaṇe panassa paṭisandhiggahaṇakkhaṇe viya dvattiṃsa pubbanimittāni pāturahesuṃ, ayaṃ dasasahassilokadhātu saṃkampi sampakampi sampavedhi, dasasu cakkavāḷasahassesu aparimāṇo obhāso phari, tassa, taṃ siriṃ daṭṭhukāmā viya andhā cakkhūni paṭilabhiṃsu, badhirā saddaṃ suṇiṃsu, mūgā samālapiṃsu, khujjā ujugattā ahesuṃ, paṅgulā padasā gamanaṃ paṭilabhiṃsu, bandhanagatā sabbasattā andubandhanādīhi mucciṃsu, sabbanarakesu aggi nibbāyi, pettivisaye khuppipāsā vūpasami, tiracchānānaṃ bhayaṃ nāhosi, sabbasattānaṃ rogo vūpasami, sabbasattā piyaṃvadā ahesuṃ, madhurenākārena assā hasiṃsu, vāraṇā gajjiṃsu, sabbatūriyāni sakasakaninnādaṃ muñciṃsu, aghaṭṭitāni eva manussānaṃ hatthūpagādīni ābharaṇāni madhurenākārena saddaṃ muñciṃsu, sabbadisā vippasannā ahesuṃ, sattānaṃ sukhaṃ uppādayamāno mudusītalavāto vāyi, akālamegho vassi, pathavitopi udakaṃ ubbhijjitvā vissandi, pakkhino ākāsagamanaṃ vijahiṃsu, nadiyo asandamānā aṭṭhaṃsu, mahāsamudde madhuraṃ udakaṃ ahosi, upakkilesavinimutte sūriye dippamāne eva ākāsagatā sabbā jotiyo jotiṃsu, ṭhapetvā arūpāvacare deve avasesā sabbe devā sabbe ca nerayikā dissamānarūpā ahesuṃ, tarukuṭṭakavāṭaselādayo anāvaraṇabhūtā ahesuṃ, sattānaṃ cutūpapātā nāhesuṃ, sabbaṃ aniṭṭhagandhaṃ abhibhavitvā dibbagandho pavāyi, sabbe phalūpagā rukkhā phaladharā sampajjiṃsu, mahāsamuddo sabbatthakameva pañcavaṇṇehi padumehi sañchannatalo ahosi, thalajajalajādīni sabbapupphāni pupphiṃsu, rukkhānaṃ khandhesu khandhapadumāni, sākhāsu sākhāpadumāni, latāsu latāpadumāni, pupphiṃsu, mahītalasilātalāni bhinditvā uparūpari satta satta hutvā daṇḍapadumāni nāma nikkhamiṃsu, ākāse olambakapadumāni nibbattiṃsu, samantato pupphavassaṃ vassi ākāse dibbatūriyāni vajjiṃsu, sakaladasasahassilokadhātu vaṭṭetvā vissaṭṭhamālāguḷaṃ viya, uppīḷetvā pavattamālākalāpo viya, alaṅkatapaṭiyattaṃ mālāsanaṃ viya ca ekamālāmālinī vipphurantavāḷabījanī pupphadhūpagandhaparivāsitā paramasobhaggappattā ahosi, tāni ca pubbanimittāni upari adhigatānaṃ anekesaṃ visesādhigamānaṃ nimittabhūtāni eva ahesuṃ. Evaṃ anekacchariyapātubhāvā ayaṃ abhijāti yadatthaṃ tena abhipatthitā, tassā abhisambodhiyā ekantasiddhiyā tathāva ahosi avitathā anaññathā.
ਤਥਾ ਯੇ ਬੁਦ੍ਧવੇਨੇਯ੍ਯਾ ਬੋਧਨੇਯ੍ਯਬਨ੍ਧવਾ, ਤੇ ਸਬ੍ਬੇਪਿ ਅਨવਸੇਸਤੋ ਸਯਮੇવ ਭਗવਤਾ વਿਨੀਤਾ। ਯੇ ਚ ਸਾવਕવੇਨੇਯ੍ਯਾ ਧਮ੍ਮવੇਨੇਯ੍ਯਾ ਚ, ਤੇਪਿ ਸਾવਕਾਦੀਹਿ વਿਨੀਤਾ વਿਨਯਂ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ ਗਮਿਸ੍ਸਨ੍ਤਿ ਚਾਤਿ ਯਦਤ੍ਥਂ ਭਗવਤਾ ਅਭਿਸਮ੍ਬੋਧਿ ਅਭਿਪਤ੍ਥਿਤਾ, ਤਦਤ੍ਥਸ੍ਸ ਏਕਨ੍ਤਸਿਦ੍ਧਿਯਾ ਅਭਿਸਮ੍ਬੋਧਿ ਤਥਾ ਅવਿਤਥਾ ਅਨਞ੍ਞਥਾ।
Tathā ye buddhaveneyyā bodhaneyyabandhavā, te sabbepi anavasesato sayameva bhagavatā vinītā. Ye ca sāvakaveneyyā dhammaveneyyā ca, tepi sāvakādīhi vinītā vinayaṃ gacchanti gamissanti cāti yadatthaṃ bhagavatā abhisambodhi abhipatthitā, tadatthassa ekantasiddhiyā abhisambodhi tathā avitathā anaññathā.
ਅਪਿਚ ਯਸ੍ਸ ਯਸ੍ਸ ਞੇਯ੍ਯਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਯੋ ਯੋ ਸਭਾવੋ ਬੁਜ੍ਝਿਤਬ੍ਬੋ, ਸੋ ਸੋ ਹਤ੍ਥਤਲੇ ਠਪਿਤਆਮਲਕਂ વਿਯ ਆવਜ੍ਜਨਮਤ੍ਤਪਟਿਬਦ੍ਧੇਨ ਅਤ੍ਤਨੋ ਞਾਣੇਨ ਅવਿਪਰੀਤਂ ਅਨવਸੇਸਤੋ ਭਗવਤਾ ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਏવਮ੍ਪਿ ਅਭਿਸਮ੍ਬੋਧਿ ਤਥਾ ਅવਿਤਥਾ ਅਨਞ੍ਞਥਾ।
Apica yassa yassa ñeyyadhammassa yo yo sabhāvo bujjhitabbo, so so hatthatale ṭhapitaāmalakaṃ viya āvajjanamattapaṭibaddhena attano ñāṇena aviparītaṃ anavasesato bhagavatā abhisambuddhoti evampi abhisambodhi tathā avitathā anaññathā.
ਤਥਾ ਤੇਸਂ ਤੇਸਂ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਤਥਾ ਤਥਾ ਦੇਸੇਤਬ੍ਬਪ੍ਪਕਾਰਂ, ਤੇਸਂ ਤੇਸਞ੍ਚ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਆਸਯਾਨੁਸਯਚਰਿਯਾਧਿਮੁਤ੍ਤਿਂ ਸਮ੍ਮਦੇવ ਓਲੋਕੇਤ੍વਾ ਧਮ੍ਮਤਂ ਅવਿਜਹਨ੍ਤੇਨੇવ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿਨਯਂ વੋਹਾਰਮਤ੍ਤਂ ਅਨਤਿਧਾવਨ੍ਤੇਨੇવ ਚ ਧਮ੍ਮਤਂ વਿਭਾવੇਨ੍ਤੇਨ ਯਥਾਪਰਾਧਂ ਯਥਾਜ੍ਝਾਸਯਂ ਯਥਾਧਮ੍ਮਞ੍ਚ ਅਨੁਸਾਸਨ੍ਤੇਨ ਭਗવਤਾ વੇਨੇਯ੍ਯਾ વਿਨੀਤਾ ਅਰਿਯਭੂਮਿਂ ਸਮ੍ਪਾਪਿਤਾਤਿ ਧਮ੍ਮવਿਨਯਪਞ੍ਞਾਪਨਾਪਿਸ੍ਸ ਤਦਤ੍ਥਸਿਦ੍ਧਿਯਾ ਯਥਾਭੂਤવੁਤ੍ਤਿਯਾ ਚ ਤਥਾ ਅવਿਤਥਾ ਅਨਞ੍ਞਥਾ।
Tathā tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ tathā tathā desetabbappakāraṃ, tesaṃ tesañca sattānaṃ āsayānusayacariyādhimuttiṃ sammadeva oloketvā dhammataṃ avijahanteneva paññattinayaṃ vohāramattaṃ anatidhāvanteneva ca dhammataṃ vibhāventena yathāparādhaṃ yathājjhāsayaṃ yathādhammañca anusāsantena bhagavatā veneyyā vinītā ariyabhūmiṃ sampāpitāti dhammavinayapaññāpanāpissa tadatthasiddhiyā yathābhūtavuttiyā ca tathā avitathā anaññathā.
ਤਥਾ ਯਾ ਸਾ ਭਗવਤਾ ਅਨੁਪ੍ਪਤ੍ਤਾ ਪਥવਿਯਾਦਿਫਸ੍ਸવੇਦਨਾਦਿਰੂਪਾਰੂਪਸਭਾવਨਿਮੁਤ੍ਤਾ ਲੁਜ੍ਜਨਪਲੁਜ੍ਜਨਭਾવਾਭਾવਤੋ ਲੋਕਸਭਾવਾਤੀਤਾ ਤਮਸਾ વਿਸਂਸਟ੍ਠਤ੍ਤਾ ਕੇਨਚਿ ਅਨੋਭਾਸਨੀਯਾ ਲੋਕਸਭਾવਾਭਾવਤੋ ਏવ ਗਤਿਆਦਿਭਾવਰਹਿਤਾ ਅਪ੍ਪਤਿਟ੍ਠਾ ਅਨਾਰਮ੍ਮਣਾ ਅਮਤਮਹਾਨਿਬ੍ਬਾਨਧਾਤੁ ਖਨ੍ਧਸਙ੍ਖਾਤਾਨਂ ਉਪਾਦੀਨਂ ਲੇਸਮਤ੍ਤਸ੍ਸਾਪਿ ਅਭਾવਤੋ ‘‘ਅਨੁਪਾਦਿਸੇਸਾ’’ਤਿਪਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਯਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ –
Tathā yā sā bhagavatā anuppattā pathaviyādiphassavedanādirūpārūpasabhāvanimuttā lujjanapalujjanabhāvābhāvato lokasabhāvātītā tamasā visaṃsaṭṭhattā kenaci anobhāsanīyā lokasabhāvābhāvato eva gatiādibhāvarahitā appatiṭṭhā anārammaṇā amatamahānibbānadhātu khandhasaṅkhātānaṃ upādīnaṃ lesamattassāpi abhāvato ‘‘anupādisesā’’tipi vuccati. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –
‘‘ਅਤ੍ਥਿ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਤਦਾਯਤਨਂ, ਯਤ੍ਥ ਨੇવ ਪਥવੀ ਨ ਆਪੋ ਨ ਤੇਜੋ ਨ વਾਯੋ ਨ ਆਕਾਸਾਨਞ੍ਚਾਯਤਨਂ ਨ વਿਞ੍ਞਾਣਞ੍ਚਾਯਤਨਂ ਨ ਆਕਿਞ੍ਚਞ੍ਞਾਯਤਨਂ ਨ ਨੇવਸਞ੍ਞਾਨਾਸਞ੍ਞਾਯਤਨਂ ਨਾਯਂ ਲੋਕੋ ਨ ਪਰੋ ਲੋਕੋ ਨ ਚ ਉਭੋ ਚਨ੍ਦਿਮਸੂਰਿਯਾ। ਤਮਹਂ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਨੇવ ਆਗਤਿਂ વਦਾਮਿ ਨ ਗਤਿਂ ਨ ਠਿਤਿਂ ਨ ਚੁਤਿਂ ਨ ਉਪਪਤ੍ਤਿਂ; ਅਪ੍ਪਤਿਟ੍ਠਂ ਅਪ੍ਪવਤ੍ਤਂ ਅਨਾਰਮ੍ਮਣਮੇવੇਤਂ ਏਸੇવਨ੍ਤੋ ਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸਾ’’ਤਿ (ਉਦਾ॰ ੭੧)।
‘‘Atthi, bhikkhave, tadāyatanaṃ, yattha neva pathavī na āpo na tejo na vāyo na ākāsānañcāyatanaṃ na viññāṇañcāyatanaṃ na ākiñcaññāyatanaṃ na nevasaññānāsaññāyatanaṃ nāyaṃ loko na paro loko na ca ubho candimasūriyā. Tamahaṃ, bhikkhave, neva āgatiṃ vadāmi na gatiṃ na ṭhitiṃ na cutiṃ na upapattiṃ; appatiṭṭhaṃ appavattaṃ anārammaṇamevetaṃ esevanto dukkhassā’’ti (udā. 71).
ਸਾ ਸਬ੍ਬੇਸਮ੍ਪਿ ਉਪਾਦਾਨਕ੍ਖਨ੍ਧਾਨਂ ਅਤ੍ਥਙ੍ਗਮੋ ਸਬ੍ਬਸਙ੍ਖਾਰਾਨਂ ਸਮਥੋ, ਸਬ੍ਬੂਪਧੀਨਂ ਪਟਿਨਿਸ੍ਸਗ੍ਗੋ, ਸਬ੍ਬਦੁਕ੍ਖਾਨਂ વੂਪਸਮੋ, ਸਬ੍ਬਾਲਯਾਨਂ ਸਮੁਗ੍ਘਾਤੋ, ਸਬ੍ਬવਟ੍ਟਾਨਂ ਉਪਚ੍ਛੇਦੋ, ਅਚ੍ਚਨ੍ਤਸਨ੍ਤਿਲਕ੍ਖਣਾਤਿ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਸਭਾવਸ੍ਸ ਕਦਾਚਿਪਿ ਅવਿਸਂવਾਦਨਤੋ ਤਥਾ ਅવਿਤਥਾ ਅਨਞ੍ਞਥਾ । ਏવਮੇਤਾ ਅਭਿਜਾਤਿਆਦਿਕਾ ਤਥਾ ਗਤੋ ਉਪਗਤੋ ਅਧਿਗਤੋ ਪਟਿਪਨ੍ਨੋ ਪਤ੍ਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ। ਏવਂ ਭਗવਾ ਤਥਾ ਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ।
Sā sabbesampi upādānakkhandhānaṃ atthaṅgamo sabbasaṅkhārānaṃ samatho, sabbūpadhīnaṃ paṭinissaggo, sabbadukkhānaṃ vūpasamo, sabbālayānaṃ samugghāto, sabbavaṭṭānaṃ upacchedo, accantasantilakkhaṇāti yathāvuttasabhāvassa kadācipi avisaṃvādanato tathā avitathā anaññathā . Evametā abhijātiādikā tathā gato upagato adhigato paṭipanno pattoti tathāgato. Evaṃ bhagavā tathā gatoti tathāgato.
ਕਥਂ ਤਥਾવਿਧੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ? ਯਥਾવਿਧਾ ਪੁਰਿਮਕਾ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਾ, ਅਯਮ੍ਪਿ ਭਗવਾ ਤਥਾવਿਧੋ। ਕਿਂ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ? ਯਥਾવਿਧਾ ਤੇ ਭਗવਨ੍ਤੋ ਮਗ੍ਗਸੀਲੇਨ, ਫਲਸੀਲੇਨ, ਸਬ੍ਬੇਨਪਿ ਲੋਕਿਯਲੋਕੁਤ੍ਤਰਸੀਲੇਨ, ਮਗ੍ਗਸਮਾਧਿਨਾ, ਫਲਸਮਾਧਿਨਾ, ਸਬ੍ਬੇਨਪਿ ਲੋਕਿਯਲੋਕੁਤ੍ਤਰਸਮਾਧਿਨਾ, ਮਗ੍ਗਪਞ੍ਞਾਯ, ਫਲਪਞ੍ਞਾਯ, ਸਬ੍ਬਾਯਪਿ ਲੋਕਿਯਲੋਕੁਤ੍ਤਰਪਞ੍ਞਾਯ, ਦੇવਸਿਕਂ વਲ਼ਞ੍ਜਿਤਬ੍ਬੇਹਿ ਚਤੁવੀਸਤਿਕੋਟਿਸਤਸਹਸ੍ਸਸਮਾਪਤ੍ਤਿવਿਹਾਰੇਹਿ, ਤਦਙ੍ਗવਿਮੁਤ੍ਤਿਯਾ વਿਕ੍ਖਮ੍ਭਨવਿਮੁਤ੍ਤਿਯਾ ਸਮੁਚ੍ਛੇਦવਿਮੁਤ੍ਤਿਯਾ ਪਟਿਪ੍ਪਸ੍ਸਦ੍ਧਿવਿਮੁਤ੍ਤਿਯਾ ਨਿਸ੍ਸਰਣવਿਮੁਤ੍ਤਿਯਾਤਿ ਸਙ੍ਖੇਪਤੋ, વਿਤ੍ਥਾਰਤੋ ਪਨ ਅਨਨ੍ਤਾਪਰਿਮਾਣਭੇਦੇਹਿ ਅਚਿਨ੍ਤੇਯ੍ਯਾਨੁਭਾવੇਹਿ ਸਕਲਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਗੁਣੇਹਿ, ਅਯਮ੍ਪਿ ਅਮ੍ਹਾਕਂ ਭਗવਾ ਤਥਾવਿਧੋ। ਸਬ੍ਬੇਸਞ੍ਹਿ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਾਨਂ ਆਯੁવੇਮਤ੍ਤਂ, ਸਰੀਰਪ੍ਪਮਾਣવੇਮਤ੍ਤਂ, ਕੁਲવੇਮਤ੍ਤਂ, ਦੁਕ੍ਕਰਚਰਿਯਾવੇਮਤ੍ਤਂ, ਰਸ੍ਮਿવੇਮਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਇਮੇਹਿ ਪਞ੍ਚਹਿ વੇਮਤ੍ਤੇਹਿ ਸਿਯਾ વੇਮਤ੍ਤਂ, ਨ ਪਨ ਸੀਲવਿਸੁਦ੍ਧਿਆਦੀਸੁ વਿਸੁਦ੍ਧੀਸੁ ਸਮਥવਿਪਸ੍ਸਨਾਪਟਿਪਤ੍ਤਿਯਂ ਅਤ੍ਤਨਾ ਪਟਿવਿਦ੍ਧਗੁਣੇਸੁ ਚ ਕਿਞ੍ਚਿ ਨਾਨਾਕਰਣਂ ਅਤ੍ਥਿ, ਅਥ ਖੋ ਮਜ੍ਝੇ ਭਿਨ੍ਨਸੁવਣ੍ਣਂ વਿਯ ਅਞ੍ਞਂਮਞ੍ਞਂ ਨਿਬ੍ਬਿਸੇਸਾ ਤੇ ਬੁਦ੍ਧਾ ਭਗવਨ੍ਤੋ। ਤਸ੍ਮਾ ਯਥਾવਿਧਾ ਪੁਰਿਮਕਾ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਾ, ਅਯਮ੍ਪਿ ਭਗવਾ ਤਥਾવਿਧੋ। ਏવਂ ਤਥਾવਿਧੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ। વਿਧਤ੍ਥੋ ਚੇਤ੍ਥ ਗਤਸਦ੍ਦੋ। ਤਥਾ ਹਿ ਲੋਕਿਯਾ વਿਧਯੁਤ੍ਤਗਤਸਦ੍ਦੇ ਪਕਾਰਤ੍ਥੇ વਦਨ੍ਤਿ।
Kathaṃ tathāvidhoti tathāgato? Yathāvidhā purimakā sammāsambuddhā, ayampi bhagavā tathāvidho. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yathāvidhā te bhagavanto maggasīlena, phalasīlena, sabbenapi lokiyalokuttarasīlena, maggasamādhinā, phalasamādhinā, sabbenapi lokiyalokuttarasamādhinā, maggapaññāya, phalapaññāya, sabbāyapi lokiyalokuttarapaññāya, devasikaṃ vaḷañjitabbehi catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattivihārehi, tadaṅgavimuttiyā vikkhambhanavimuttiyā samucchedavimuttiyā paṭippassaddhivimuttiyā nissaraṇavimuttiyāti saṅkhepato, vitthārato pana anantāparimāṇabhedehi acinteyyānubhāvehi sakalasabbaññuguṇehi, ayampi amhākaṃ bhagavā tathāvidho. Sabbesañhi sammāsambuddhānaṃ āyuvemattaṃ, sarīrappamāṇavemattaṃ, kulavemattaṃ, dukkaracariyāvemattaṃ, rasmivemattanti imehi pañcahi vemattehi siyā vemattaṃ, na pana sīlavisuddhiādīsu visuddhīsu samathavipassanāpaṭipattiyaṃ attanā paṭividdhaguṇesu ca kiñci nānākaraṇaṃ atthi, atha kho majjhe bhinnasuvaṇṇaṃ viya aññaṃmaññaṃ nibbisesā te buddhā bhagavanto. Tasmā yathāvidhā purimakā sammāsambuddhā, ayampi bhagavā tathāvidho. Evaṃ tathāvidhoti tathāgato. Vidhattho cettha gatasaddo. Tathā hi lokiyā vidhayuttagatasadde pakāratthe vadanti.
ਕਥਂ ਤਥਾਪવਤ੍ਤਿਕੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ? ਅਨਞ੍ਞਸਾਧਾਰਣੇਨ ਇਦ੍ਧਾਨੁਭਾવੇਨ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤਤ੍ਤਾ ਅਤ੍ਥਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਦੀਨਂ ਉਕ੍ਕਂਸਪਾਰਮਿਪ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਅਨਾવਰਣਞਾਣਪਟਿਲਾਭੇਨ ਚ ਭਗવਤੋ ਕਾਯਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਯਾਦੀਨਂ ਕਤ੍ਥਚਿ ਪਟਿਘਾਤਾਭਾવਤੋ ਯਥਾਰੁਚਿ ਤਥਾ ਗਤਂ ਗਤਿ ਗਮਨਂ ਕਾਯવਚੀਚਿਤ੍ਤਪ੍ਪવਤ੍ਤਿ ਏਤਸ੍ਸਾਤਿ ਤਥਾਗਤੋ। ਏવਂ ਤਥਾਪવਤ੍ਤਿਕੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ।
Kathaṃ tathāpavattikoti tathāgato? Anaññasādhāraṇena iddhānubhāvena samannāgatattā atthapaṭisambhidādīnaṃ ukkaṃsapāramippattiyā anāvaraṇañāṇapaṭilābhena ca bhagavato kāyappavattiyādīnaṃ katthaci paṭighātābhāvato yathāruci tathā gataṃ gati gamanaṃ kāyavacīcittappavatti etassāti tathāgato. Evaṃ tathāpavattikoti tathāgato.
ਕਥਂ ਤਥੇਹਿ ਅਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ? ਬੋਧਿਸਮ੍ਭਾਰਸਮ੍ਭਰਣੇ ਤਪ੍ਪਟਿਪਕ੍ਖਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਸਙ੍ਖਾਤਂ ਨਤ੍ਥਿ ਏਤਸ੍ਸ ਗਤਨ੍ਤਿ ਅਗਤੋ। ਸੋ ਪਨਸ੍ਸ ਅਗਤਭਾવੋ ਮਚ੍ਛੇਰਦਾਨਪਾਰਮਿਆਦੀਸੁ ਅવਿਪਰੀਤਂ ਆਦੀਨવਾਨਿਸਂਸਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਣਾਦਿਨਯਪ੍ਪવਤ੍ਤੇਹਿ ਞਾਣੇਹੀਤਿ ਤਥੇਹਿ ਞਾਣੇਹਿ ਅਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ।
Kathaṃ tathehi agatoti tathāgato? Bodhisambhārasambharaṇe tappaṭipakkhappavattisaṅkhātaṃ natthi etassa gatanti agato. So panassa agatabhāvo maccheradānapāramiādīsu aviparītaṃ ādīnavānisaṃsapaccavekkhaṇādinayappavattehi ñāṇehīti tathehi ñāṇehi agatoti tathāgato.
ਅਥ વਾ ਕਿਲੇਸਾਭਿਸਙ੍ਖਾਰਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਸਙ੍ਖਾਤਂ ਖਨ੍ਧਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਸਙ੍ਖਾਤਮੇવ વਾ ਪਞ੍ਚਸੁਪਿ ਗਤੀਸੁ ਗਤਂ ਗਮਨਂ ਏਤਸ੍ਸ ਨਤ੍ਥੀਤਿ ਅਗਤੋ। ਸਉਪਾਦਿਸੇਸਅਨੁਪਾਦਿਸੇਸਨਿਬ੍ਬਾਨਪ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਸ੍વਾਯਮਸ੍ਸ ਅਗਤਭਾવੋ ਤਥੇਹਿ ਅਰਿਯਮਗ੍ਗਞਾਣੇਹੀਤਿ ਏવਮ੍ਪਿ ਭਗવਾ ਤਥੇਹਿ ਆਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ।
Atha vā kilesābhisaṅkhārappavattisaṅkhātaṃ khandhappavattisaṅkhātameva vā pañcasupi gatīsu gataṃ gamanaṃ etassa natthīti agato. Saupādisesaanupādisesanibbānappattiyā svāyamassa agatabhāvo tathehi ariyamaggañāṇehīti evampi bhagavā tathehi āgatoti tathāgato.
ਕਥਂ ਤਥਾਗਤਭਾવੇਨ ਤਥਾਗਤੋ? ਤਥਾਗਤਭਾવੇਨਾਤਿ ਚ ਤਥਾਗਤਸ੍ਸ ਸਬ੍ਭਾવੇਨ, ਅਤ੍ਥਿਤਾਯਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਕੋ ਪਨੇਸ ਤਥਾਗਤੋ, ਯਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਿਤਾਯ ਭਗવਾ ਤਥਾਗਤੋਤਿ વੁਚ੍ਚਤੀਤਿ? ਸਦ੍ਧਮ੍ਮੋ। ਸਦ੍ਧਮ੍ਮੋ ਹਿ ਅਰਿਯਮਗ੍ਗੋ ਤਾવ ਯਥਾ ਯੁਗਨਦ੍ਧਸਮਥવਿਪਸ੍ਸਨਾਬਲੇਨ ਅਨવਸੇਸਕਿਲੇਸਪਕ੍ਖਂ ਸਮੂਹਨਨ੍ਤੇਨ ਸਮੁਚ੍ਛੇਦਪ੍ਪਹਾਨવਸੇਨ ਗਨ੍ਤਬ੍ਬਂ, ਤਥਾ ਗਤੋ। ਫਲਧਮ੍ਮੋ ਯਥਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਮਗ੍ਗਾਨੁਰੂਪਂ ਪਟਿਪ੍ਪਸ੍ਸਦ੍ਧਿਪ੍ਪਹਾਨવਸੇਨ ਗਨ੍ਤਬ੍ਬਂ, ਤਥਾ ਗਤੋ ਪવਤ੍ਤੋ। ਨਿਬ੍ਬਾਨਧਮ੍ਮੋ ਪਨ ਯਥਾ ਗਤੋ ਪਞ੍ਞਾਯ ਪਟਿવਿਦ੍ਧੋ ਸਕਲવਟ੍ਟਦੁਕ੍ਖવੂਪਸਮਾਯ ਸਮ੍ਪਜ੍ਜਤਿ, ਬੁਦ੍ਧਾਦੀਹਿ ਤਥਾ ਗਤੋ ਸਚ੍ਛਿਕਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ। ਪਰਿਯਤ੍ਤਿਧਮ੍ਮੋਪਿ ਯਥਾ ਪੁਰਿਮਬੁਦ੍ਧੇਹਿ ਸੁਤ੍ਤਗੇਯ੍ਯਾਦਿવਸੇਨ ਪવਤ੍ਤਿਆਦਿਪ੍ਪਕਾਸਨવਸੇਨ ਚ વੇਨੇਯ੍ਯਾਨਂ ਆਸਯਾਦਿਅਨੁਰੂਪਂ ਪવਤ੍ਤਿਤੋ, ਅਮ੍ਹਾਕਮ੍ਪਿ ਭਗવਤਾ ਤਥਾ ਗਤੋ ਗਦਿਤੋ ਪવਤ੍ਤਿਤੋਤਿ વਾ ਤਥਾਗਤੋ। ਯਥਾ ਭਗવਤਾ ਦੇਸਿਤੋ, ਤਥਾ ਭਗવਤੋ ਸਾવਕੇਹਿ ਗਤੋ ਅવਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ। ਏવਂ ਸਬ੍ਬੋਪਿ ਸਦ੍ਧਮ੍ਮੋ ਤਥਾਗਤੋ। ਤੇਨਾਹ ਸਕ੍ਕੋ ਦੇવਾਨਮਿਨ੍ਦੋ ‘‘ਤਥਾਗਤਂ ਦੇવਮਨੁਸ੍ਸਪੂਜਿਤਂ, ਧਮ੍ਮਂ ਨਮਸ੍ਸਾਮ ਸੁવਤ੍ਥਿ ਹੋਤੂ’’ਤਿ (ਖੁ॰ ਪਾ॰ ੬.੧੭; ਸੁ॰ ਨਿ॰ ੨੪੦)। ਸ੍વਾਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਭਗવਾ ਤਥਾਗਤੋ।
Kathaṃ tathāgatabhāvena tathāgato? Tathāgatabhāvenāti ca tathāgatassa sabbhāvena, atthitāyāti attho. Ko panesa tathāgato, yassa atthitāya bhagavā tathāgatoti vuccatīti? Saddhammo. Saddhammo hi ariyamaggo tāva yathā yuganaddhasamathavipassanābalena anavasesakilesapakkhaṃ samūhanantena samucchedappahānavasena gantabbaṃ, tathā gato. Phaladhammo yathā attano maggānurūpaṃ paṭippassaddhippahānavasena gantabbaṃ, tathā gato pavatto. Nibbānadhammo pana yathā gato paññāya paṭividdho sakalavaṭṭadukkhavūpasamāya sampajjati, buddhādīhi tathā gato sacchikatoti tathāgato. Pariyattidhammopi yathā purimabuddhehi suttageyyādivasena pavattiādippakāsanavasena ca veneyyānaṃ āsayādianurūpaṃ pavattito, amhākampi bhagavatā tathā gato gadito pavattitoti vā tathāgato. Yathā bhagavatā desito, tathā bhagavato sāvakehi gato avagatoti tathāgato. Evaṃ sabbopi saddhammo tathāgato. Tenāha sakko devānamindo ‘‘tathāgataṃ devamanussapūjitaṃ, dhammaṃ namassāma suvatthi hotū’’ti (khu. pā. 6.17; su. ni. 240). Svāssa atthīti bhagavā tathāgato.
ਯਥਾ ਚ ਧਮ੍ਮੋ, ਏવਂ ਅਰਿਯਸਙ੍ਘੋਪਿ, ਯਥਾ ਅਤ੍ਤਹਿਤਾਯ ਪਰਹਿਤਾਯ ਚ ਪਟਿਪਨ੍ਨੇਹਿ ਸੁવਿਸੁਦ੍ਧਂ ਪੁਬ੍ਬਭਾਗਸਮਥવਿਪਸ੍ਸਨਾਪਟਿਪਦਂ ਪੁਰਕ੍ਖਤ੍વਾ ਤੇਨ ਤੇਨ ਮਗ੍ਗੇਨ ਗਨ੍ਤਬ੍ਬਂ, ਤਂ ਤਂ ਤਥਾ ਗਤੋਤਿ ਤਥਾਗਤੋ। ਯਥਾ વਾ ਭਗવਤਾ ਸਚ੍ਚਪਟਿਚ੍ਚਸਮੁਪ੍ਪਾਦਾਦਿਨਯੋ ਦੇਸਿਤੋ, ਤਥਾ ਚ ਬੁਦ੍ਧਤ੍ਤਾ ਤਥਾ ਗਦਨਤੋ ਚ ਤਥਾਗਤੋ। ਤੇਨਾਹ ਸਕ੍ਕੋ ਦੇવਰਾਜਾ – ‘‘ਤਥਾਗਤਂ ਦੇવਮਨੁਸ੍ਸਪੂਜਿਤਂ, ਸਙ੍ਘਂ ਨਮਸ੍ਸਾਮ ਸੁવਤ੍ਥਿ ਹੋਤੂ’’ਤਿ (ਖੁ॰ ਪਾ॰ ੬.੧੮; ਸੁ॰ ਨਿ॰ ੨੪੧), ਸ੍વਾਸ੍ਸ ਸਾવਕਭੂਤੋ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਭਗવਾ ਤਥਾਗਤੋ। ਏવਂ ਤਥਾਗਤਭਾવੇਨ ਤਥਾਗਤੋ।
Yathā ca dhammo, evaṃ ariyasaṅghopi, yathā attahitāya parahitāya ca paṭipannehi suvisuddhaṃ pubbabhāgasamathavipassanāpaṭipadaṃ purakkhatvā tena tena maggena gantabbaṃ, taṃ taṃ tathā gatoti tathāgato. Yathā vā bhagavatā saccapaṭiccasamuppādādinayo desito, tathā ca buddhattā tathā gadanato ca tathāgato. Tenāha sakko devarājā – ‘‘tathāgataṃ devamanussapūjitaṃ, saṅghaṃ namassāma suvatthi hotū’’ti (khu. pā. 6.18; su. ni. 241), svāssa sāvakabhūto atthīti bhagavā tathāgato. Evaṃ tathāgatabhāvena tathāgato.
ਇਦਮ੍ਪਿ ਤਥਾਗਤਸ੍ਸ ਤਥਾਗਤਭਾવਦੀਪਨੇ ਮੁਖਮਤ੍ਤਕਮੇવ, ਸਬ੍ਬਾਕਾਰੇਨ ਪਨ ਤਥਾਗਤੋવ ਤਥਾਗਤਸ੍ਸ ਤਥਾਗਤਭਾવਂ વਣ੍ਣੇਯ੍ਯ। ਇਦਞ੍ਹਿ ਤਥਾਗਤਪਦਂ ਮਹਤ੍ਥਂ, ਮਹਾਗਤਿਕਂ, ਮਹਾવਿਸਯਂ, ਤਸ੍ਸ ਅਪ੍ਪਮਾਦਪਦਸ੍ਸ વਿਯ ਤੇਪਿਟਕਮ੍ਪਿ ਬੁਦ੍ਧવਚਨਂ ਯੁਤ੍ਤਿਤੋ ਅਤ੍ਥਭਾવੇਨ ਆਹਰਨ੍ਤੋ ‘‘ਅਤਿਤ੍ਥੇਨ ਧਮ੍ਮਕਥਿਕੋ ਪਕ੍ਖਨ੍ਦੋ’’ਤਿ ਨ વਤ੍ਤਬ੍ਬੋਤਿ।
Idampi tathāgatassa tathāgatabhāvadīpane mukhamattakameva, sabbākārena pana tathāgatova tathāgatassa tathāgatabhāvaṃ vaṇṇeyya. Idañhi tathāgatapadaṃ mahatthaṃ, mahāgatikaṃ, mahāvisayaṃ, tassa appamādapadassa viya tepiṭakampi buddhavacanaṃ yuttito atthabhāvena āharanto ‘‘atitthena dhammakathiko pakkhando’’ti na vattabboti.
ਤਤ੍ਥੇਤਂ વੁਚ੍ਚਤਿ –
Tatthetaṃ vuccati –
‘‘ਯਥੇવ ਲੋਕੇ ਪੁਰਿਮਾ ਮਹੇਸਿਨੋ,
‘‘Yatheva loke purimā mahesino,
ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਭਾવਂ ਮੁਨਯੋ ਇਧਾਗਤਾ।
Sabbaññubhāvaṃ munayo idhāgatā;
ਤਥਾ ਅਯਂ ਸਕ੍ਯਮੁਨੀਪਿ ਆਗਤੋ,
Tathā ayaṃ sakyamunīpi āgato,
ਤਥਾਗਤੋ વੁਚ੍ਚਤਿ ਤੇਨ ਚਕ੍ਖੁਮਾ॥
Tathāgato vuccati tena cakkhumā.
‘‘ਪਹਾਯ ਕਾਮਾਦਿਮਲੇ ਅਸੇਸਤੋ,
‘‘Pahāya kāmādimale asesato,
ਸਮਾਧਿਞਾਣੇਹਿ ਯਥਾ ਗਤਾ ਜਿਨਾ।
Samādhiñāṇehi yathā gatā jinā;
ਪੁਰਾਤਨਾ ਸਕ੍ਯਮੁਨੀ ਜੁਤਿਨ੍ਧਰੋ,
Purātanā sakyamunī jutindharo,
ਤਥਾ ਗਤੋ ਤੇਨ ਤਥਾਗਤੋ ਮਤੋ॥
Tathā gato tena tathāgato mato.
‘‘ਤਥਞ੍ਚ ਧਾਤਾਯਤਨਾਦਿਲਕ੍ਖਣਂ,
‘‘Tathañca dhātāyatanādilakkhaṇaṃ,
ਸਭਾવਸਾਮਞ੍ਞવਿਭਾਗਭੇਦਤੋ।
Sabhāvasāmaññavibhāgabhedato;
ਸਯਮ੍ਭੁਞਾਣੇਨ ਜਿਨੋਯਮਾਗਤੋ,
Sayambhuñāṇena jinoyamāgato,
ਤਥਾਗਤੋ વੁਚ੍ਚਤਿ ਸਕ੍ਯਪੁਙ੍ਗવੋ॥
Tathāgato vuccati sakyapuṅgavo.
‘‘ਤਥਾਨਿ ਸਚ੍ਚਾਨਿ ਸਮਨ੍ਤਚਕ੍ਖੁਨਾ,
‘‘Tathāni saccāni samantacakkhunā,
ਤਥਾ ਇਦਪ੍ਪਚ੍ਚਯਤਾ ਚ ਸਬ੍ਬਸੋ।
Tathā idappaccayatā ca sabbaso;
ਅਨਞ੍ਞਨੇਯ੍ਯਾ ਨਯਤੋ વਿਭਾવਿਤਾ,
Anaññaneyyā nayato vibhāvitā,
ਤਥਾ ਗਤੋ ਤੇਨ ਜਿਨੋ ਤਥਾਗਤੋ॥
Tathā gato tena jino tathāgato.
‘‘ਅਨੇਕਭੇਦਾਸੁਪਿ ਲੋਕਧਾਤੁਸੁ,
‘‘Anekabhedāsupi lokadhātusu,
ਜਿਨਸ੍ਸ ਰੂਪਾਯਤਨਾਦਿਗੋਚਰੇ।
Jinassa rūpāyatanādigocare;
વਿਚਿਤ੍ਤਭੇਦੇ ਤਥਮੇવ ਦਸ੍ਸਨਂ,
Vicittabhede tathameva dassanaṃ,
ਤਥਾਗਤੋ ਤੇਨ ਸਮਨ੍ਤਲੋਚਨੋ॥
Tathāgato tena samantalocano.
‘‘ਯਤੋ ਚ ਧਮ੍ਮਂ ਤਥਮੇવ ਭਾਸਤਿ,
‘‘Yato ca dhammaṃ tathameva bhāsati,
ਕਰੋਤਿ વਾਚਾਯਨੁਰੂਪਮਤ੍ਤਨੋ।
Karoti vācāyanurūpamattano;
ਗੁਣੇਹਿ ਲੋਕਂ ਅਭਿਭੁਯ੍ਯਿਰੀਯਤਿ,
Guṇehi lokaṃ abhibhuyyirīyati,
ਤਥਾਗਤੋ ਤੇਨਪਿ ਲੋਕਨਾਯਕੋ॥
Tathāgato tenapi lokanāyako.
‘‘ਤਥਾ ਪਰਿਞ੍ਞਾਯ ਤਥਾਯ ਸਬ੍ਬਸੋ,
‘‘Tathā pariññāya tathāya sabbaso,
ਅવੇਦਿ ਲੋਕਂ ਪਭવਂ ਅਤਿਕ੍ਕਮਿ।
Avedi lokaṃ pabhavaṃ atikkami;
ਗਤੋ ਚ ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਕਿਰਿਯਾਯ ਨਿਬ੍ਬੁਤਿਂ,
Gato ca paccakkhakiriyāya nibbutiṃ,
ਅਰਿਯਮਗ੍ਗਞ੍ਚ ਗਤੋ ਤਥਾਗਤੋ॥
Ariyamaggañca gato tathāgato.
‘‘ਤਥਾ ਪਟਿਞ੍ਞਾਯ ਤਥਾਯ ਸਬ੍ਬਸੋ,
‘‘Tathā paṭiññāya tathāya sabbaso,
ਹਿਤਾਯ ਲੋਕਸ੍ਸ ਯਤੋਯਮਾਗਤੋ।
Hitāya lokassa yatoyamāgato;
ਤਥਾਯ ਨਾਥੋ ਕਰੁਣਾਯ ਸਬ੍ਬਦਾ,
Tathāya nātho karuṇāya sabbadā,
ਗਤੋ ਚ ਤੇਨਾਪਿ ਜਿਨੋ ਤਥਾਗਤੋ॥
Gato ca tenāpi jino tathāgato.
‘‘ਤਥਾਨਿ ਞਾਣਾਨਿ ਯਤੋਯਮਾਗਤੋ,
‘‘Tathāni ñāṇāni yatoyamāgato,
ਯਥਾਸਭਾવਂ વਿਸਯਾવਬੋਧਤੋ।
Yathāsabhāvaṃ visayāvabodhato;
ਤਥਾਭਿਜਾਤਿਪ੍ਪਭੁਤੀ ਤਥਾਗਤੋ,
Tathābhijātippabhutī tathāgato,
ਤਦਤ੍ਥਸਮ੍ਪਾਦਨਤੋ ਤਥਾਗਤੋ॥
Tadatthasampādanato tathāgato.
‘‘ਯਥਾવਿਧਾ ਤੇ ਪੁਰਿਮਾ ਮਹੇਸਿਨੋ,
‘‘Yathāvidhā te purimā mahesino,
ਤਥਾવਿਧੋਯਮ੍ਪਿ ਤਥਾ ਯਥਾਰੁਚਿ।
Tathāvidhoyampi tathā yathāruci;
ਪવਤ੍ਤવਾਚਾ ਤਨੁਚਿਤ੍ਤਭਾવਤੋ,
Pavattavācā tanucittabhāvato,
ਤਥਾਗਤੋ વੁਚ੍ਚਤਿ ਅਗ੍ਗਪੁਗ੍ਗਲੋ॥
Tathāgato vuccati aggapuggalo.
‘‘ਸਮ੍ਬੋਧਿਸਮ੍ਭਾਰવਿਪਕ੍ਖਤੋ ਪੁਰੇ,
‘‘Sambodhisambhāravipakkhato pure,
ਗਤਂ ਨ ਸਂਸਾਰਗਤਮ੍ਪਿ ਤਸ੍ਸ વਾ।
Gataṃ na saṃsāragatampi tassa vā;
ਨ ਚਤ੍ਥਿ ਨਾਥਸ੍ਸ ਭવਨ੍ਤਦਸ੍ਸਿਨੋ,
Na catthi nāthassa bhavantadassino,
ਤਥੇਹਿ ਤਸ੍ਮਾ ਅਗਤੋ ਤਥਾਗਤੋ॥
Tathehi tasmā agato tathāgato.
‘‘ਤਥਾਗਤੋ ਧਮ੍ਮવਰੋ ਮਹੇਸਿਨਾ,
‘‘Tathāgato dhammavaro mahesinā,
ਯਥਾ ਪਹਾਤਬ੍ਬਮਲਂ ਪਹੀਯਤਿ।
Yathā pahātabbamalaṃ pahīyati;
ਤਥਾਗਤੋ ਅਰਿਯਗਣੋ વਿਨਾਯਕੋ,
Tathāgato ariyagaṇo vināyako,
ਤਥਾਗਤੋ ਤੇਨ ਸਮਙ੍ਗਿਭਾવਤੋ’’ਤਿ॥
Tathāgato tena samaṅgibhāvato’’ti.
ਅਰਹਨ੍ਤਂ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਅਰਹਾਤਿ ਪਦਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥੋ ਹੇਟ੍ਠਾ વੁਤ੍ਤੋਯੇવ। ਸਮ੍ਮਾ ਸਾਮਞ੍ਚ ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮਾਨਂ ਬੁਦ੍ਧਤ੍ਤਾ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਂ। ਯਂਕਿਞ੍ਚਿ ਞੇਯ੍ਯਂ ਨਾਮ, ਤਸ੍ਸ ਸਬ੍ਬਸ੍ਸਪਿ ਸਬ੍ਬਾਕਾਰਤੋ ਅવਿਪਰੀਤਤੋ ਸਯਮੇવ ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਤ੍ਤਾਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਇਮਿਨਾਸ੍ਸ ਪਰੋਪਦੇਸਰਹਿਤਸ੍ਸ ਸਬ੍ਬਾਕਾਰੇਨ ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮਾવਬੋਧਨਸਮਤ੍ਥਸ੍ਸ ਆਕਙ੍ਖਾਪਟਿਬਦ੍ਧવੁਤ੍ਤਿਨੋ ਅਨਾવਰਣਞਾਣਸਙ੍ਖਾਤਸ੍ਸ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਸ੍ਸ ਅਧਿਗਮੋ ਦਸ੍ਸਿਤੋ।
Arahantaṃ sammāsambuddhanti ettha arahāti padassa attho heṭṭhā vuttoyeva. Sammā sāmañca sabbadhammānaṃ buddhattā sammāsambuddhaṃ. Yaṃkiñci ñeyyaṃ nāma, tassa sabbassapi sabbākārato aviparītato sayameva abhisambuddhattāti vuttaṃ hoti. Imināssa paropadesarahitassa sabbākārena sabbadhammāvabodhanasamatthassa ākaṅkhāpaṭibaddhavuttino anāvaraṇañāṇasaṅkhātassa sabbaññutaññāṇassa adhigamo dassito.
ਨਨੁ ਚ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਤੋ ਅਞ੍ਞਂ ਅਨਾવਰਣਂ, ਅਞ੍ਞਥਾ ਛ ਅਸਾਧਾਰਣਾਨਿ ਞਾਣਾਨਿ ਬੁਦ੍ਧਞਾਣਾਨੀਤਿ વਚਨਂ વਿਰੁਜ੍ਝੇਯ੍ਯਾਤਿ? ਨ વਿਰੁਜ੍ਝਤਿ, વਿਸਯਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਭੇਦવਸੇਨ ਅਞ੍ਞੇਹਿ ਅਸਾਧਾਰਣਭਾવਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥਂ ਏਕਸ੍ਸੇવ ਞਾਣਸ੍ਸ ਦ੍વਿਧਾ વੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ। ਏਕਮੇવ ਹਿ ਤਂ ਞਾਣਂ ਅਨવਸੇਸਸਙ੍ਖਤਾਸਙ੍ਖਤਸਮ੍ਮੁਤਿਧਮ੍ਮવਿਸਯਤਾਯ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਂ, ਤਤ੍ਥ ਚ ਆવਰਣਾਭਾવਤੋ ਨਿਸ੍ਸਙ੍ਗਚਾਰਮੁਪਾਦਾਯ ਅਨਾવਰਣਞਾਣਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਯਥਾਹ ਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਯਂ –
Nanu ca sabbaññutaññāṇato aññaṃ anāvaraṇaṃ, aññathā cha asādhāraṇāni ñāṇāni buddhañāṇānīti vacanaṃ virujjheyyāti? Na virujjhati, visayappavattibhedavasena aññehi asādhāraṇabhāvadassanatthaṃ ekasseva ñāṇassa dvidhā vuttattā. Ekameva hi taṃ ñāṇaṃ anavasesasaṅkhatāsaṅkhatasammutidhammavisayatāya sabbaññutaññāṇaṃ, tattha ca āvaraṇābhāvato nissaṅgacāramupādāya anāvaraṇañāṇanti vuttaṃ. Yathāha paṭisambhidāyaṃ –
‘‘ਸਬ੍ਬਂ ਸਙ੍ਖਤਾਸਙ੍ਖਤਂ ਅਨવਸੇਸਂ ਜਾਨਾਤੀਤਿ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਂ। ਤਤ੍ਥ ਆવਰਣਂ ਨਤ੍ਥੀਤਿ ਅਨਾવਰਣਞਾਣ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿ (ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੧.੧੧੯)।
‘‘Sabbaṃ saṅkhatāsaṅkhataṃ anavasesaṃ jānātīti sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti anāvaraṇañāṇa’’ntiādi (paṭi. ma. 1.119).
ਤਸ੍ਮਾ ਨਤ੍ਥਿ ਨੇਸਂ ਅਤ੍ਥਤੋ ਭੇਦੋ, ਏਕਨ੍ਤੇਨੇવੇਤਂ ਏવਮਿਚ੍ਛਿਤਬ੍ਬਂ। ਅਞ੍ਞਥਾ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਾਨਾવਰਣਞਾਣਾਨਂ ਸਾਧਾਰਣਤਾ ਅਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣਤਾ ਚ ਆਪਜ੍ਜੇਯ੍ਯ। ਨ ਹਿ ਭਗવਤੋ ਞਾਣਸ੍ਸ ਅਣੁਮਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਆવਰਣਂ ਅਤ੍ਥਿ, ਅਨਾવਰਣਞਾਣਸ੍ਸ ਚ ਅਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣਭਾવੇ ਯਤ੍ਥ ਤਂ ਨ ਪવਤ੍ਤਤਿ ਤਤ੍ਥਾવਰਣਸਬ੍ਭਾવਤੋ ਅਨਾવਰਣਭਾવੋਯੇવ ਨ ਸਿਯਾ। ਅਥ વਾ ਪਨ ਹੋਤੁ ਅਞ੍ਞਮੇવ ਅਨਾવਰਣਂ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਤੋ, ਇਧ ਪਨ ਸਬ੍ਬਤ੍ਥ ਅਪ੍ਪਟਿਹਤવੁਤ੍ਤਿਤਾਯ ਅਨਾવਰਣਞਾਣਨ੍ਤਿ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਮੇવ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਂ, ਤਸ੍ਸੇવਾਧਿਗਮੇਨ ਭਗવਾ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੂ ਸਬ੍ਬવਿਦੂ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ, ਨ ਸਕਿਂਯੇવ ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮਾવਬੋਧਤੋ। ਤਥਾ ਚ વੁਤ੍ਤਂ ਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਯਂ –
Tasmā natthi nesaṃ atthato bhedo, ekantenevetaṃ evamicchitabbaṃ. Aññathā sabbaññutānāvaraṇañāṇānaṃ sādhāraṇatā asabbadhammārammaṇatā ca āpajjeyya. Na hi bhagavato ñāṇassa aṇumattampi āvaraṇaṃ atthi, anāvaraṇañāṇassa ca asabbadhammārammaṇabhāve yattha taṃ na pavattati tatthāvaraṇasabbhāvato anāvaraṇabhāvoyeva na siyā. Atha vā pana hotu aññameva anāvaraṇaṃ sabbaññutaññāṇato, idha pana sabbattha appaṭihatavuttitāya anāvaraṇañāṇanti sabbaññutaññāṇameva adhippetaṃ, tassevādhigamena bhagavā sabbaññū sabbavidū sammāsambuddhoti vuccati, na sakiṃyeva sabbadhammāvabodhato. Tathā ca vuttaṃ paṭisambhidāyaṃ –
‘‘વਿਮੋਕ੍ਖਨ੍ਤਿਕਮੇਤਂ ਬੁਦ੍ਧਾਨਂ ਭਗવਨ੍ਤਾਨਂ ਬੋਧਿਯਾ ਮੂਲੇ ਸਹ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਸ੍ਸ ਪਟਿਲਾਭਾ ਸਚ੍ਛਿਕਾ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿ ਯਦਿਦਂ ਬੁਦ੍ਧੋ’’ਤਿ।
‘‘Vimokkhantikametaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ bodhiyā mūle saha sabbaññutaññāṇassa paṭilābhā sacchikā paññatti yadidaṃ buddho’’ti.
ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮਾવਬੋਧਨਸਮਤ੍ਥਞਾਣਸਮਧਿਗਮੇਨ ਹਿ ਭਗવਤੋ ਸਨ੍ਤਾਨੇ ਅਨવਸੇਸਧਮ੍ਮੇ ਪਟਿવਿਜ੍ਝਿਤੁਂ ਸਮਤ੍ਥਤਾ ਅਹੋਸੀਤਿ।
Sabbadhammāvabodhanasamatthañāṇasamadhigamena hi bhagavato santāne anavasesadhamme paṭivijjhituṃ samatthatā ahosīti.
ਏਤ੍ਥਾਹ – ਕਿਂ ਪਨਿਦਂ ਞਾਣਂ ਪવਤ੍ਤਮਾਨਂ ਸਕਿਂਯੇવ ਸਬ੍ਬਸ੍ਮਿਂ વਿਸਯੇ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਉਦਾਹੁ ਕਮੇਨਾਤਿ? ਕਿਞ੍ਚੇਤ੍ਥ – ਯਦਿ ਤਾવ ਸਕਿਂਯੇવ ਸਬ੍ਬਸ੍ਮਿਂ વਿਸਯੇ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਅਤੀਤਾਨਾਗਤਪ੍ਪਚ੍ਚੁਪਨ੍ਨਅਜ੍ਝਤ੍ਤਬਹਿਦ੍ਧਾਦਿਭੇਦਭਿਨ੍ਨਾਨਂ ਸਙ੍ਖਤਧਮ੍ਮਾਨਂ ਅਸਙ੍ਖਤਸਮ੍ਮੁਤਿਧਮ੍ਮਾਨਞ੍ਚ ਏਕਜ੍ਝਂ ਉਪਟ੍ਠਾਨੇ ਦੂਰਤੋ ਚਿਤ੍ਤਪਟਂ ਪੇਕ੍ਖਨ੍ਤਸ੍ਸ વਿਯ વਿਸਯવਿਭਾਗੇਨਾવਬੋਧੋ ਨ ਸਿਯਾ, ਤਥਾ ਚ ਸਤਿ ‘‘ਸਬ੍ਬੇ ਧਮ੍ਮਾ ਅਨਤ੍ਤਾ’’ਤਿ વਿਪਸ੍ਸਨ੍ਤਾਨਂ ਅਨਤ੍ਤਾਕਾਰੇਨ વਿਯ ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮਾ ਅਨਿਰੂਪਿਤਰੂਪੇਨ ਭਗવਤੋ ਞਾਣਸ੍ਸ વਿਸਯਾ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ ਆਪਜ੍ਜਤਿ। ਯੇਪਿ ‘‘ਸਬ੍ਬਞੇਯ੍ਯਧਮ੍ਮਾਨਂ ਠਿਤਲਕ੍ਖਣવਿਸਯਂ વਿਕਪ੍ਪਰਹਿਤਂ ਸਬ੍ਬਕਾਲਂ ਬੁਦ੍ਧਾਨਂ ਞਾਣਂ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਤੇਨ ਤੇ ਸਬ੍ਬવਿਦੂਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਏવਞ੍ਚ ਕਤ੍વਾ –
Etthāha – kiṃ panidaṃ ñāṇaṃ pavattamānaṃ sakiṃyeva sabbasmiṃ visaye pavattati, udāhu kamenāti? Kiñcettha – yadi tāva sakiṃyeva sabbasmiṃ visaye pavattati, atītānāgatappaccupannaajjhattabahiddhādibhedabhinnānaṃ saṅkhatadhammānaṃ asaṅkhatasammutidhammānañca ekajjhaṃ upaṭṭhāne dūrato cittapaṭaṃ pekkhantassa viya visayavibhāgenāvabodho na siyā, tathā ca sati ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti vipassantānaṃ anattākārena viya sabbadhammā anirūpitarūpena bhagavato ñāṇassa visayā hontīti āpajjati. Yepi ‘‘sabbañeyyadhammānaṃ ṭhitalakkhaṇavisayaṃ vikapparahitaṃ sabbakālaṃ buddhānaṃ ñāṇaṃ pavattati, tena te sabbavidūti vuccanti. Evañca katvā –
‘‘ਚਰਂ ਸਮਾਹਿਤੋ ਨਾਗੋ, ਤਿਟ੍ਠਨ੍ਤੋਪਿ ਸਮਾਹਿਤੋ’’ਤਿ॥ –
‘‘Caraṃ samāhito nāgo, tiṭṭhantopi samāhito’’ti. –
‘‘ਇਦਮ੍ਪਿ વਚਨਂ ਸੁવੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤੀ’’ਤਿ વਦਨ੍ਤਿ, ਤੇਸਮ੍ਪਿ વੁਤ੍ਤਦੋਸਾਨਾਤਿવਤ੍ਤਿ, ਠਿਤਲਕ੍ਖਣਾਰਮ੍ਮਣਤਾਯ ਚ ਅਤੀਤਾਨਾਗਤਸਮ੍ਮੁਤਿਧਮ੍ਮਾਨਂ ਤਦਭਾવਤੋ, ਏਕਦੇਸવਿਸਯਮੇવ ਭਗવਤੋ ਞਾਣਂ ਸਿਯਾ। ਤਸ੍ਮਾ ਸਕਿਂਯੇવ ਞਾਣਂ ਪવਤ੍ਤਤੀਤਿ ਨ ਯੁਜ੍ਜਤਿ।
‘‘Idampi vacanaṃ suvuttaṃ hotī’’ti vadanti, tesampi vuttadosānātivatti, ṭhitalakkhaṇārammaṇatāya ca atītānāgatasammutidhammānaṃ tadabhāvato, ekadesavisayameva bhagavato ñāṇaṃ siyā. Tasmā sakiṃyeva ñāṇaṃ pavattatīti na yujjati.
ਅਥ ਕਮੇਨ ਸਬ੍ਬਸ੍ਮਿਂ વਿਸਯੇ ਞਾਣਂ ਪવਤ੍ਤਤੀਤਿ? ਏવਮ੍ਪਿ ਨ ਯੁਜ੍ਜਤਿ। ਨ ਹਿ ਜਾਤਿਭੂਮਿਸਭਾવਾਦਿવਸੇਨ ਦਿਸਾਦੇਸਕਾਲਾਦਿવਸੇਨ ਚ ਅਨੇਕਭੇਦਭਿਨ੍ਨੇ ਞੇਯ੍ਯੇ ਕਮੇਨ ਗਯ੍ਹਮਾਨੇ ਤਸ੍ਸ ਅਨવਸੇਸਪਟਿવੇਧੋ ਸਮ੍ਭવਤਿ ਅਪਰਿਯਨ੍ਤਭਾવਤੋ ਞੇਯ੍ਯਸ੍ਸ। ਯੇ ਪਨ ‘‘ਅਤ੍ਥਸ੍ਸ ਅવਿਸਂવਾਦਨਤੋ ਞੇਯ੍ਯਸ੍ਸ ਏਕਦੇਸਂ ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਂ ਕਤ੍વਾ ਸੇਸੇਪਿ ਏવਨ੍ਤਿ ਅਧਿਮੁਚ੍ਚਿਤ੍વਾ વવਤ੍ਥਾਪਨੇਨ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੂ ਭਗવਾ, ਤਞ੍ਚ ਞਾਣਂ ਨ ਅਨੁਮਾਨਿਕਂ ਸਂਸਯਾਭਾવਤੋ। ਸਂਸਯਾਨੁਬਦ੍ਧਞ੍ਹਿ ਲੋਕੇ ਅਨੁਮਾਨਞਾਣ’’ਨ੍ਤਿ વਦਨ੍ਤਿ, ਤੇਸਮ੍ਪਿ ਨ ਯੁਤ੍ਤਂ। ਸਬ੍ਬਸ੍ਸ ਹਿ ਅਪਚ੍ਚਕ੍ਖਭਾવੇ ਅਤ੍ਥਸ੍ਸ ਅવਿਸਂવਾਦਨੇਨ ਞੇਯ੍ਯਸ੍ਸ ਏਕਦੇਸਂ ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਂ ਕਤ੍વਾ ਸੇਸੇਪਿ ਏવਨ੍ਤਿ ਅਧਿਮੁਚ੍ਚਿਤ੍વਾ વવਤ੍ਥਾਪਨਸ੍ਸ ਅਸਮ੍ਭવਤੋ। ਯਞ੍ਹਿ ਤਂ ਸੇਸਂ, ਤਂ ਅਪਚ੍ਚਕ੍ਖਨ੍ਤਿ। ਅਥ ਤਮ੍ਪਿ ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਂ, ਤਸ੍ਸ ਸੇਸਭਾવੋ ਪਨ ਨ ਸਿਯਾਤਿ ਸਬ੍ਬਮੇਤਂ ਅਕਾਰਣਂ। ਕਸ੍ਮਾ? ਅવਿਸਯવਿਚਾਰਭਾવਤੋ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤਂ ਭਗવਤਾ –
Atha kamena sabbasmiṃ visaye ñāṇaṃ pavattatīti? Evampi na yujjati. Na hi jātibhūmisabhāvādivasena disādesakālādivasena ca anekabhedabhinne ñeyye kamena gayhamāne tassa anavasesapaṭivedho sambhavati apariyantabhāvato ñeyyassa. Ye pana ‘‘atthassa avisaṃvādanato ñeyyassa ekadesaṃ paccakkhaṃ katvā sesepi evanti adhimuccitvā vavatthāpanena sabbaññū bhagavā, tañca ñāṇaṃ na anumānikaṃ saṃsayābhāvato. Saṃsayānubaddhañhi loke anumānañāṇa’’nti vadanti, tesampi na yuttaṃ. Sabbassa hi apaccakkhabhāve atthassa avisaṃvādanena ñeyyassa ekadesaṃ paccakkhaṃ katvā sesepi evanti adhimuccitvā vavatthāpanassa asambhavato. Yañhi taṃ sesaṃ, taṃ apaccakkhanti. Atha tampi paccakkhaṃ, tassa sesabhāvo pana na siyāti sabbametaṃ akāraṇaṃ. Kasmā? Avisayavicārabhāvato. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘ਬੁਦ੍ਧવਿਸਯੋ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਅਚਿਨ੍ਤੇਯ੍ਯੋ, ਨ ਚਿਨ੍ਤੇਤਬ੍ਬੋ; ਯੋ ਚਿਨ੍ਤੇਯ੍ਯ, ਉਮ੍ਮਾਦਸ੍ਸ વਿਘਾਤਸ੍ਸ ਭਾਗੀ ਅਸ੍ਸਾ’’ਤਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੪.੭੭)।
‘‘Buddhavisayo, bhikkhave, acinteyyo, na cintetabbo; yo cinteyya, ummādassa vighātassa bhāgī assā’’ti (a. ni. 4.77).
ਇਦਂ ਪਨੇਤ੍ਥ ਸਨ੍ਨਿਟ੍ਠਾਨਂ – ਯਂਕਿਞ੍ਚਿ ਭਗવਤਾ ਞਾਤੁਂ ਇਚ੍ਛਿਤਂ ਸਕਲਮੇਕਦੇਸੋ વਾ, ਤਤ੍ਥ ਅਪ੍ਪਟਿਹਤવੁਤ੍ਤਿਤਾਯ ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਤੋ ਞਾਣਂ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਨਿਚ੍ਚਸਮਾਧਾਨਞ੍ਚ વਿਕ੍ਖੇਪਾਭਾવਤੋ, ਞਾਤੁਂ ਇਚ੍ਛਿਤਸ੍ਸ ਸਕਲਸ੍ਸ ਅવਿਸਯਭਾવਤੋ ਤਸ੍ਸ ਆਕਙ੍ਖਾਪਟਿਬਦ੍ਧવੁਤ੍ਤਿਤਾ ਨ ਸਿਯਾ, ਏਕਨ੍ਤੇਨੇવ ਸਾ ਇਚ੍ਛਿਤਬ੍ਬਾ ‘‘ਸਬ੍ਬੇ ਧਮ੍ਮਾ ਬੁਦ੍ਧਸ੍ਸ ਭਗવਤੋ ਆવਜ੍ਜਨਪਟਿਬਦ੍ਧਾ, ਆਕਙ੍ਖਾਪਟਿਬਦ੍ਧਾ, ਮਨਸਿਕਾਰਪਟਿਬਦ੍ਧਾ, ਚਿਤ੍ਤੁਪ੍ਪਾਦਪਟਿਬਦ੍ਧਾ’’ਤਿ (ਮਹਾਨਿ॰ ੬੯; ਚੂਲ਼ਨਿ॰ ਮੋਘਰਾਜਮਾਣવਪੁਚ੍ਛਾਨਿਦ੍ਦੇਸ ੮੫) વਚਨਤੋ। ਅਤੀਤਾਨਾਗਤવਿਸਯਮ੍ਪਿ ਭਗવਤੋ ਞਾਣਂ ਅਨੁਮਾਨਾਗਮਨਤਕ੍ਕਗ੍ਗਹਣવਿਰਹਿਤਤ੍ਤਾ ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਮੇવ।
Idaṃ panettha sanniṭṭhānaṃ – yaṃkiñci bhagavatā ñātuṃ icchitaṃ sakalamekadeso vā, tattha appaṭihatavuttitāya paccakkhato ñāṇaṃ pavattati, niccasamādhānañca vikkhepābhāvato, ñātuṃ icchitassa sakalassa avisayabhāvato tassa ākaṅkhāpaṭibaddhavuttitā na siyā, ekanteneva sā icchitabbā ‘‘sabbe dhammā buddhassa bhagavato āvajjanapaṭibaddhā, ākaṅkhāpaṭibaddhā, manasikārapaṭibaddhā, cittuppādapaṭibaddhā’’ti (mahāni. 69; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85) vacanato. Atītānāgatavisayampi bhagavato ñāṇaṃ anumānāgamanatakkaggahaṇavirahitattā paccakkhameva.
ਨਨੁ ਚ ਏਤਸ੍ਮਿਮ੍ਪਿ ਪਕ੍ਖੇ ਯਦਾ ਸਕਲਂ ਞਾਤੁਂ ਇਚ੍ਛਿਤਂ, ਤਦਾ ਸਕਿਮੇવ ਸਕਲવਿਸਯਤਾਯ ਅਨਿਰੂਪਿਤਰੂਪੇਨ ਭਗવਤੋ ਞਾਣਂ ਪવਤ੍ਤੇਯ੍ਯਾਤਿ વੁਤ੍ਤਦੋਸਾਨਾਤਿવਤ੍ਤਿਯੇવਾਤਿ? ਨ, ਤਸ੍ਸ વਿਸੋਧਿਤਤ੍ਤਾ। વਿਸੋਧਿਤੋ ਹਿ ਸੋ ਬੁਦ੍ਧવਿਸਯੋ ਅਚਿਨ੍ਤੇਯ੍ਯੋਤਿ। ਅਞ੍ਞਥਾ ਪਚੁਰਜਨਞਾਣਸਮવੁਤ੍ਤਿਤਾਯ ਬੁਦ੍ਧਾਨਂ ਭਗવਨ੍ਤਾਨਂ ਞਾਣਸ੍ਸ ਅਚਿਨ੍ਤੇਯ੍ਯਤਾ ਨ ਸਿਯਾ, ਤਸ੍ਮਾ ਸਕਲਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣਮ੍ਪਿ ਤਂ ਏਕਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣਂ વਿਯ ਸੁવવਤ੍ਥਾਪਿਤੇਯੇવ ਤੇ ਧਮ੍ਮੇ ਕਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤਤੀਤਿ ਇਦਮੇਤ੍ਥ ਅਚਿਨ੍ਤੇਯ੍ਯਂ। ਯਾવਤਕਂ ਞੇਯ੍ਯਂ, ਤਾવਤਕਂ ਞਾਣਂ, ਯਾવਤਕਂ ਞਾਣਂ, ਤਾવਤਕਂ ਞੇਯ੍ਯਂ, ਞੇਯ੍ਯਪਰਿਯਨ੍ਤਿਕਂ ਞਾਣਂ, ਞਾਣਪਰਿਯਨ੍ਤਿਕਂ ਞੇਯ੍ਯਨ੍ਤਿ ਏવਮੇਕਜ੍ਝਂ વਿਸੁਂ વਿਸੁਂ ਸਕਿਂ ਕਮੇਨ ਚ ਇਚ੍ਛਾਨੁਰੂਪਂ ਸਮ੍ਮਾ ਸਾਮਞ੍ਚ ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮਾਨਂ ਬੁਦ੍ਧਤ੍ਤਾ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ ਭਗવਾ। ਤਂ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਂ।
Nanu ca etasmimpi pakkhe yadā sakalaṃ ñātuṃ icchitaṃ, tadā sakimeva sakalavisayatāya anirūpitarūpena bhagavato ñāṇaṃ pavatteyyāti vuttadosānātivattiyevāti? Na, tassa visodhitattā. Visodhito hi so buddhavisayo acinteyyoti. Aññathā pacurajanañāṇasamavuttitāya buddhānaṃ bhagavantānaṃ ñāṇassa acinteyyatā na siyā, tasmā sakaladhammārammaṇampi taṃ ekadhammārammaṇaṃ viya suvavatthāpiteyeva te dhamme katvā pavattatīti idamettha acinteyyaṃ. Yāvatakaṃ ñeyyaṃ, tāvatakaṃ ñāṇaṃ, yāvatakaṃ ñāṇaṃ, tāvatakaṃ ñeyyaṃ, ñeyyapariyantikaṃ ñāṇaṃ, ñāṇapariyantikaṃ ñeyyanti evamekajjhaṃ visuṃ visuṃ sakiṃ kamena ca icchānurūpaṃ sammā sāmañca sabbadhammānaṃ buddhattā sammāsambuddho bhagavā. Taṃ sammāsambuddhaṃ.
ਦ੍વੇ વਿਤਕ੍ਕਾਤਿ ਦ੍વੇ ਸਮ੍ਮਾ વਿਤਕ੍ਕਾ। ਤਤ੍ਥ વਿਤਕ੍ਕੇਨ੍ਤਿ ਏਤੇਨ, ਸਯਂ વਾ વਿਤਕ੍ਕੇਤਿ, વਿਤਕ੍ਕਨਮਤ੍ਤਮੇવ વਾਤਿ વਿਤਕ੍ਕੋ। ਸ੍વਾਯਂ ਆਰਮ੍ਮਣਾਭਿਨਿਰੋਪਨਲਕ੍ਖਣੋ, ਆਹਨਨਪਰਿਯਾਹਨਨਰਸੋ, ਆਰਮ੍ਮਣੇ ਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਆਨਯਨਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਾਨੋ। વਿਸਯਭੇਦੇਨ ਪਨ ਤਂ ਦ੍વਿਧਾ ਕਤ੍વਾ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਦ੍વੇ વਿਤਕ੍ਕਾ’’ਤਿ। ਸਮੁਦਾਚਰਨ੍ਤੀਤਿ ਸਮਂ ਸਮ੍ਮਾ ਚ ਉਦ੍ਧਮੁਦ੍ਧਂ ਮਰਿਯਾਦਾਯ ਚਰਨ੍ਤਿ। ਮਰਿਯਾਦਤ੍ਥੋ ਹਿ ਅਯਮਾਕਾਰੋ, ਤੇਨ ਚ ਯੋਗੇਨ ‘‘ਤਥਾਗਤਂ ਅਰਹਨ੍ਤਂ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧ’’ਨ੍ਤਿ ਇਦਂ ਸਾਮਿਅਤ੍ਥੇ ਉਪਯੋਗવਚਨਂ। ਇਦਂ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ – ਤਥਾਗਤਸ੍ਸ ਅਰਹਤੋ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਸ੍ਸ ਅਤ੍ਤਨੋ વਿਸਯੇ ਸਮਂ ਸਮ੍ਮਾ ਚ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਂ ਮਰਿਯਾਦਂ ਅਨਤਿਕ੍ਕਮਨ੍ਤਾ ਉਦ੍ਧਮੁਦ੍ਧਂ ਬਹੁਲਂ ਅਭਿਣ੍ਹਂ ਚਰਨ੍ਤਿ ਪવਤ੍ਤਨ੍ਤੀਤਿ।
Dve vitakkāti dve sammā vitakkā. Tattha vitakkenti etena, sayaṃ vā vitakketi, vitakkanamattameva vāti vitakko. Svāyaṃ ārammaṇābhiniropanalakkhaṇo, āhananapariyāhananaraso, ārammaṇe cittassa ānayanapaccupaṭṭhāno. Visayabhedena pana taṃ dvidhā katvā vuttaṃ ‘‘dve vitakkā’’ti. Samudācarantīti samaṃ sammā ca uddhamuddhaṃ mariyādāya caranti. Mariyādattho hi ayamākāro, tena ca yogena ‘‘tathāgataṃ arahantaṃ sammāsambuddha’’nti idaṃ sāmiatthe upayogavacanaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – tathāgatassa arahato sammāsambuddhassa attano visaye samaṃ sammā ca aññamaññaṃ mariyādaṃ anatikkamantā uddhamuddhaṃ bahulaṃ abhiṇhaṃ caranti pavattantīti.
ਕੋ ਪਨ ਨੇਸਂ વਿਸਯੋ, ਕਾ વਾ ਮਰਿਯਾਦਾ, ਕਥਞ੍ਚ ਤਂ ਅਨਤਿਕ੍ਕਮਿਤ੍વਾ ਤੇ ਉਦ੍ਧਮੁਦ੍ਧਂ ਬਹੁਲਂ ਅਭਿਣ੍ਹਂ ਨਿਚ੍ਚਂ ਪવਤ੍ਤਨ੍ਤੀਤਿ? વੁਚ੍ਚਤੇ – ਖੇਮવਿਤਕ੍ਕੋ, ਪવਿવੇਕવਿਤਕ੍ਕੋਤਿ ਇਮੇ ਦ੍વੇ વਿਤਕ੍ਕਾਯੇવ। ਤੇਸੁ ਖੇਮવਿਤਕ੍ਕੋ ਤਾવ ਭਗવਤੋ વਿਸੇਸੇਨ ਕਰੁਣਾਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤੋ, ਮੇਤ੍ਤਾਮੁਦਿਤਾਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤੋਪਿ ਲਬ੍ਭਤੇવ, ਤਸ੍ਮਾ ਸੋ ਮਹਾਕਰੁਣਾਸਮਾਪਤ੍ਤਿਯਾ ਮੇਤ੍ਤਾਦਿਸਮਾਪਤ੍ਤਿਯਾ ਚ ਪੁਬ੍ਬਙ੍ਗਮੋ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤੋ ਚ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਪવਿવੇਕવਿਤਕ੍ਕੋ ਪਨ ਫਲਸਮਾਪਤ੍ਤਿਯਾ ਪੁਬ੍ਬਙ੍ਗਮੋ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤੋ ਚ, ਦਿਬ੍ਬવਿਹਾਰਾਦਿવਸੇਨਾਪਿ ਲਬ੍ਭਤੇવ। ਇਤਿ ਨੇਸਂ વਿਤਕ੍ਕੋ વਿਸਯੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਏਕਸ੍ਮਿਂ ਸਨ੍ਤਾਨੇ ਬਹੁਲਂ ਪવਤ੍ਤਮਾਨਾਨਮ੍ਪਿ ਕਾਲੇਨ ਕਾਲਂ ਸવਿਸਯਸ੍ਮਿਂਯੇવ ਚਰਣਤੋ ਨਤ੍ਥਿ ਮਰਿਯਾਦਾ, ਨ ਸਙ੍ਕਰੇਨ વੁਤ੍ਤਿ।
Ko pana nesaṃ visayo, kā vā mariyādā, kathañca taṃ anatikkamitvā te uddhamuddhaṃ bahulaṃ abhiṇhaṃ niccaṃ pavattantīti? Vuccate – khemavitakko, pavivekavitakkoti ime dve vitakkāyeva. Tesu khemavitakko tāva bhagavato visesena karuṇāsampayutto, mettāmuditāsampayuttopi labbhateva, tasmā so mahākaruṇāsamāpattiyā mettādisamāpattiyā ca pubbaṅgamo sampayutto ca veditabbo. Pavivekavitakko pana phalasamāpattiyā pubbaṅgamo sampayutto ca, dibbavihārādivasenāpi labbhateva. Iti nesaṃ vitakko visayo, tasmā ekasmiṃ santāne bahulaṃ pavattamānānampi kālena kālaṃ savisayasmiṃyeva caraṇato natthi mariyādā, na saṅkarena vutti.
ਤਤ੍ਥ ਖੇਮવਿਤਕ੍ਕੋ ਭਗવਤੋ ਕਰੁਣੋਕ੍ਕਮਨਾਦਿਨਾ વਿਭਾવੇਤਬ੍ਬੋ, ਪવਿવੇਕવਿਤਕ੍ਕੋ ਸਮਾਪਤ੍ਤੀਹਿ। ਤਤ੍ਰਾਯਂ વਿਭਾવਨਾ – ‘‘ਅਯਂ ਲੋਕੋ ਸਨ੍ਤਾਪਜਾਤੋ ਦੁਕ੍ਖਪਰੇਤੋ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਰਾਗਗ੍ਗਿਆਦੀਹਿ ਲੋਕਸਨ੍ਨਿવਾਸਸ੍ਸ ਆਦਿਤ੍ਤਤਾਦਿਆਕਾਰਦਸ੍ਸਨੇਹਿ ਮਹਾਕਰੁਣਾਸਮਾਪਤ੍ਤਿਯਾ ਪੁਬ੍ਬਭਾਗੇ , ਸਮਾਪਤ੍ਤਿਯਮ੍ਪਿ ਪਠਮਜ੍ਝਾਨવਸੇਨ વਤ੍ਤਬ੍ਬੋ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤਂ (ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੧.੧੧੭-੧੧੮) –
Tattha khemavitakko bhagavato karuṇokkamanādinā vibhāvetabbo, pavivekavitakko samāpattīhi. Tatrāyaṃ vibhāvanā – ‘‘ayaṃ loko santāpajāto dukkhapareto’’tiādinā rāgaggiādīhi lokasannivāsassa ādittatādiākāradassanehi mahākaruṇāsamāpattiyā pubbabhāge , samāpattiyampi paṭhamajjhānavasena vattabbo. Vuttañhetaṃ (paṭi. ma. 1.117-118) –
‘‘ਬਹੂਹਿ ਆਕਾਰੇਹਿ ਪਸ੍ਸਨ੍ਤਾਨਂ ਬੁਦ੍ਧਾਨਂ ਭਗવਨ੍ਤਾਨਂ ਸਤ੍ਤੇਸੁ ਮਹਾਕਰੁਣਾ ਓਕ੍ਕਮਤਿ, ਆਦਿਤ੍ਤੋ ਲੋਕਸਨ੍ਨਿવਾਸੋਤਿ ਪਸ੍ਸਨ੍ਤਾਨਂ ਬੁਦ੍ਧਾਨਂ ਭਗવਨ੍ਤਾਨਂ ਸਤ੍ਤੇਸੁ ਮਹਾਕਰੁਣਾ ਓਕ੍ਕਮਤਿ। ਉਯ੍ਯੁਤ੍ਤੋ, ਪਯਾਤੋ, ਕੁਮ੍ਮਗ੍ਗਪਟਿਪਨ੍ਨੋ, ਉਪਨੀਯਤਿ ਲੋਕੋ ਅਦ੍ਧੁવੋ, ਅਤਾਣੋ ਲੋਕੋ ਅਨਭਿਸ੍ਸਰੋ, ਅਸ੍ਸਕੋ ਲੋਕੋ, ਸਬ੍ਬਂ ਪਹਾਯ ਗਮਨੀਯਂ, ਊਨੋ ਲੋਕੋ ਅਤਿਤ੍ਤੋ ਤਣ੍ਹਾਦਾਸੋ।
‘‘Bahūhi ākārehi passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati, āditto lokasannivāsoti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati. Uyyutto, payāto, kummaggapaṭipanno, upanīyati loko addhuvo, atāṇo loko anabhissaro, assako loko, sabbaṃ pahāya gamanīyaṃ, ūno loko atitto taṇhādāso.
‘‘ਅਤਾਯਨੋ ਲੋਕਸਨ੍ਨਿવਾਸੋ, ਅਲੇਣੋ, ਅਸਰਣੋ, ਅਸਰਣੀਭੂਤੋ, ਉਦ੍ਧਤੋ ਲੋਕੋ ਅવੂਪਸਨ੍ਤੋ, ਸਸਲ੍ਲੋ ਲੋਕਸਨ੍ਨਿવਾਸੋ વਿਦ੍ਧੋ ਪੁਥੁਸਲ੍ਲੇਹਿ, ਅવਿਜ੍ਜਨ੍ਧਕਾਰਾવਰਣੋ ਕਿਲੇਸਪਞ੍ਜਰਪਰਿਕ੍ਖਿਤ੍ਤੋ, ਅવਿਜ੍ਜਾਗਤੋ ਲੋਕਸਨ੍ਨਿવਾਸੋ ਅਣ੍ਡਭੂਤੋ ਪਰਿਯੋਨਦ੍ਧੋ ਤਨ੍ਤਾਕੁਲਕਜਾਤੋ ਕੁਲਾਗੁਣ੍ਠਿਕਜਾਤੋ ਮੁਞ੍ਜਪਬ੍ਬਜਭੂਤੋ ਅਪਾਯਂ ਦੁਗ੍ਗਤਿਂ વਿਨਿਪਾਤਂ ਸਂਸਾਰਂ ਨਾਤਿવਤ੍ਤਤੀਤਿ ਪਸ੍ਸਨ੍ਤਾਨਂ, ਅવਿਜ੍ਜਾવਿਸਦੋਸਸਂਲਿਤ੍ਤੋ ਕਿਲੇਸਕਲਲੀਭੂਤੋ, ਰਾਗਦੋਸਮੋਹਜਟਾਜਟਿਤੋ।
‘‘Atāyano lokasannivāso, aleṇo, asaraṇo, asaraṇībhūto, uddhato loko avūpasanto, sasallo lokasannivāso viddho puthusallehi, avijjandhakārāvaraṇo kilesapañjaraparikkhitto, avijjāgato lokasannivāso aṇḍabhūto pariyonaddho tantākulakajāto kulāguṇṭhikajāto muñjapabbajabhūto apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ saṃsāraṃ nātivattatīti passantānaṃ, avijjāvisadosasaṃlitto kilesakalalībhūto, rāgadosamohajaṭājaṭito.
‘‘ਤਣ੍ਹਾਸਙ੍ਘਾਟਪਟਿਮੁਕ੍ਕੋ, ਤਣ੍ਹਾਜਾਲੇਨ ਓਤ੍ਥਟੋ, ਤਣ੍ਹਾਸੋਤੇਨ વੁਯ੍ਹਤਿ, ਤਣ੍ਹਾਸਂਯੋਜਨੇਨ ਸਂਯੁਤ੍ਤੋ, ਤਣ੍ਹਾਨੁਸਯੇਨ ਅਨੁਸਟੋ, ਤਣ੍ਹਾਸਨ੍ਤਾਪੇਨ ਸਨ੍ਤਪ੍ਪਤਿ, ਤਣ੍ਹਾਪਰਿਲ਼ਾਹੇਨ ਪਰਿਡਯ੍ਹਤਿ।
‘‘Taṇhāsaṅghāṭapaṭimukko, taṇhājālena otthaṭo, taṇhāsotena vuyhati, taṇhāsaṃyojanena saṃyutto, taṇhānusayena anusaṭo, taṇhāsantāpena santappati, taṇhāpariḷāhena pariḍayhati.
‘‘ਦਿਟ੍ਠਿਸਙ੍ਘਾਟਪਟਿਮੁਕ੍ਕੋ, ਦਿਟ੍ਠਿਜਾਲੇਨ ਓਤ੍ਥਟੋ, ਦਿਟ੍ਠਿਸੋਤੇਨ વੁਯ੍ਹਤਿ, ਦਿਟ੍ਠਿਸਂਯੋਜਨੇਨ ਸਂਯੁਤ੍ਤੋ, ਦਿਟ੍ਠਾਨੁਸਯੇਨ ਅਨੁਸਟੋ, ਦਿਟ੍ਠਿਸਨ੍ਤਾਪੇਨ ਸਨ੍ਤਪ੍ਪਤਿ, ਦਿਟ੍ਠਿਪਰਿਲ਼ਾਹੇਨ ਪਰਿਡਯ੍ਹਤਿ।
‘‘Diṭṭhisaṅghāṭapaṭimukko, diṭṭhijālena otthaṭo, diṭṭhisotena vuyhati, diṭṭhisaṃyojanena saṃyutto, diṭṭhānusayena anusaṭo, diṭṭhisantāpena santappati, diṭṭhipariḷāhena pariḍayhati.
‘‘ਜਾਤਿਯਾ ਅਨੁਗਤੋ, ਜਰਾਯ ਅਨੁਸਟੋ, ਬ੍ਯਾਧਿਨਾ ਅਭਿਭੂਤੋ, ਮਰਣੇਨ ਅਬ੍ਭਾਹਤੋ, ਦੁਕ੍ਖੇ ਪਤਿਟ੍ਠਿਤੋ।
‘‘Jātiyā anugato, jarāya anusaṭo, byādhinā abhibhūto, maraṇena abbhāhato, dukkhe patiṭṭhito.
‘‘ਤਣ੍ਹਾਯ ਓਡ੍ਡਿਤੋ, ਜਰਾਪਾਕਾਰਪਰਿਕ੍ਖਿਤ੍ਤੋ, ਮਚ੍ਚੁਪਾਸਪਰਿਕ੍ਖਿਤ੍ਤੋ, ਮਹਾਬਨ੍ਧਨਬਦ੍ਧੋ, ਲੋਕਸਨ੍ਨਿવਾਸੋ, ਰਾਗਬਨ੍ਧਨੇਨ, ਦੋਸਮੋਹਬਨ੍ਧਨੇਨ, ਮਾਨਦਿਟ੍ਠਿਕਿਲੇਸਦੁਚ੍ਚਰਿਤਬਨ੍ਧਨੇਨ ਬਦ੍ਧੋ, ਮਹਾਸਮ੍ਬਾਧਪਟਿਪਨ੍ਨੋ, ਮਹਾਪਲਿਬੋਧੇਨ ਪਲਿਬੁਦ੍ਧੋ, ਮਹਾਪਪਾਤੇ ਪਤਿਤੋ, ਮਹਾਕਨ੍ਤਾਰਪਟਿਪਨ੍ਨੋ, ਮਹਾਸਂਸਾਰਪਟਿਪਨ੍ਨੋ, ਮਹਾવਿਦੁਗ੍ਗੇ ਸਮ੍ਪਰਿવਤ੍ਤਤਿ, ਮਹਾਪਲਿਪੇ ਪਲਿਪਨ੍ਨੋ।
‘‘Taṇhāya oḍḍito, jarāpākāraparikkhitto, maccupāsaparikkhitto, mahābandhanabaddho, lokasannivāso, rāgabandhanena, dosamohabandhanena, mānadiṭṭhikilesaduccaritabandhanena baddho, mahāsambādhapaṭipanno, mahāpalibodhena palibuddho, mahāpapāte patito, mahākantārapaṭipanno, mahāsaṃsārapaṭipanno, mahāvidugge samparivattati, mahāpalipe palipanno.
‘‘ਅਬ੍ਭਾਹਤੋ ਲੋਕਸਨ੍ਨਿવਾਸੋ, ਆਦਿਤ੍ਤੋ ਲੋਕਸਨ੍ਨਿવਾਸੋ ਰਾਗਗ੍ਗਿਨਾ, ਦੋਸਗ੍ਗਿਨਾ, ਮੋਹਗ੍ਗਿਨਾ ਜਾਤਿਯਾ…ਪੇ॰… ਉਪਾਯਾਸੇਹਿ, ਉਨ੍ਨੀਤਕੋ ਲੋਕਸਨ੍ਨਿવਾਸੋ ਹਞ੍ਞਤਿ ਨਿਚ੍ਚਮਤਾਣੋ ਪਤ੍ਤਦਣ੍ਡੋ ਤਕ੍ਕਰੋ, વਜ੍ਜਬਨ੍ਧਨਬਦ੍ਧੋ ਆਘਾਤਨਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਿਤੋ, ਅਨਾਥੋ ਲੋਕਸਨ੍ਨਿવਾਸੋ ਪਰਮਕਾਰੁਞ੍ਞਤਂ ਪਤ੍ਤੋ, ਦੁਕ੍ਖਾਭਿਤੁਨ੍ਨੋ ਚਿਰਰਤ੍ਤਪੀਲ਼ਿਤੋ, ਨਿਚ੍ਚਗਧਿਤੋ ਨਿਚ੍ਚਪਿਪਾਸਿਤੋ।
‘‘Abbhāhato lokasannivāso, āditto lokasannivāso rāgagginā, dosagginā, mohagginā jātiyā…pe… upāyāsehi, unnītako lokasannivāso haññati niccamatāṇo pattadaṇḍo takkaro, vajjabandhanabaddho āghātanapaccupaṭṭhito, anātho lokasannivāso paramakāruññataṃ patto, dukkhābhitunno cirarattapīḷito, niccagadhito niccapipāsito.
‘‘ਅਨ੍ਧੋ, ਅਚਕ੍ਖੁਕੋ, ਹਤਨੇਤ੍ਤੋ, ਅਪਰਿਣਾਯਕੋ, વਿਪਥਪਕ੍ਖਨ੍ਦੋ, ਅਞ੍ਜਸਾਪਰਦ੍ਧੋ, ਮਹੋਘਪਕ੍ਖਨ੍ਦੋ।
‘‘Andho, acakkhuko, hatanetto, apariṇāyako, vipathapakkhando, añjasāparaddho, mahoghapakkhando.
‘‘ਦ੍વੀਹਿ ਦਿਟ੍ਠਿਗਤੇਹਿ ਪਰਿਯੁਟ੍ਠਿਤੋ, ਤੀਹਿ ਦੁਚ੍ਚਰਿਤੇਹਿ વਿਪ੍ਪਟਿਪਨ੍ਨੋ, ਚਤੂਹਿ ਯੋਗੇਹਿ ਯੋਜਿਤੋ, ਚਤੂਹਿ ਗਨ੍ਥੇਹਿ ਗਨ੍ਥਿਤੋ, ਚਤੂਹਿ ਉਪਾਦਾਨੇਹਿ ਉਪਾਦੀਯਤਿ, ਪਞ੍ਚਗਤਿਸਮਾਰੁਲ਼੍ਹੋ, ਪਞ੍ਚਹਿ ਕਾਮਗੁਣੇਹਿ ਰਜ੍ਜਤਿ, ਪਞ੍ਚਹਿ ਨੀવਰਣੇਹਿ ਓਤ੍ਥਟੋ, ਛਹਿ વਿવਾਦਮੂਲੇਹਿ વਿવਦਤਿ, ਛਹਿ ਤਣ੍ਹਾਕਾਯੇਹਿ ਰਜ੍ਜਤਿ, ਛਹਿ ਦਿਟ੍ਠਿਗਤੇਹਿ ਪਰਿਯੁਟ੍ਠਿਤੋ, ਸਤ੍ਤਹਿ ਅਨੁਸਯੇਹਿ ਅਨੁਸਟੋ, ਸਤ੍ਤਹਿ ਸਂਯੋਜਨੇਹਿ ਸਂਯੁਤ੍ਤੋ, ਸਤ੍ਤਹਿ ਮਾਨੇਹਿ ਉਨ੍ਨਤੋ, ਅਟ੍ਠਹਿ ਲੋਕਧਮ੍ਮੇਹਿ ਸਮ੍ਪਰਿવਤ੍ਤਤਿ, ਅਟ੍ਠਹਿ ਮਿਚ੍ਛਤ੍ਤੇਹਿ ਨਿਯਤੋ, ਅਟ੍ਠਹਿ ਪੁਰਿਸਦੋਸੇਹਿ ਦੁਸ੍ਸਤਿ, ਨવਹਿ ਆਘਾਤવਤ੍ਥੂਹਿ ਆਘਾਤਿਤੋ, ਨવਹਿ ਮਾਨੇਹਿ ਉਨ੍ਨਤੋ, ਨવਹਿ ਤਣ੍ਹਾਮੂਲਕੇਹਿ ਧਮ੍ਮੇਹਿ ਰਜ੍ਜਤਿ, ਦਸਹਿ ਕਿਲੇਸવਤ੍ਥੂਹਿ ਕਿਲਿਸ੍ਸਤਿ, ਦਸਹਿ ਆਘਾਤવਤ੍ਥੂਹਿ ਆਘਾਤਿਤੋ, ਦਸਹਿ ਅਕੁਸਲਕਮ੍ਮਪਥੇਹਿ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤੋ, ਦਸਹਿ ਸਂਯੋਜਨੇਹਿ ਸਂਯੁਤ੍ਤੋ, ਦਸਹਿ ਮਿਚ੍ਛਤ੍ਤੇਹਿ ਨਿਯਤੋ, ਦਸવਤ੍ਥੁਕਾਯ ਦਿਟ੍ਠਿਯਾ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤੋ, ਦਸવਤ੍ਥੁਕਾਯ ਅਨ੍ਤਗ੍ਗਾਹਿਕਾਯ ਦਿਟ੍ਠਿਯਾ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤੋ, ਅਟ੍ਠਸਤਤਣ੍ਹਾਪਪਞ੍ਚੇਹਿ ਪਪਞ੍ਚਿਤੋ, ਦ੍વਾਸਟ੍ਠਿਯਾ ਦਿਟ੍ਠਿਗਤੇਹਿ ਪਰਿਯੁਟ੍ਠਿਤੋ ਲੋਕਸਨ੍ਨਿવਾਸੋਤਿ ਸਮ੍ਪਸ੍ਸਨ੍ਤਾਨਂ ਬੁਦ੍ਧਾਨਂ ਭਗવਨ੍ਤਾਨਂ ਸਤ੍ਤੇਸੁ ਮਹਾਕਰੁਣਾ ਓਕ੍ਕਮਤਿ।
‘‘Dvīhi diṭṭhigatehi pariyuṭṭhito, tīhi duccaritehi vippaṭipanno, catūhi yogehi yojito, catūhi ganthehi ganthito, catūhi upādānehi upādīyati, pañcagatisamāruḷho, pañcahi kāmaguṇehi rajjati, pañcahi nīvaraṇehi otthaṭo, chahi vivādamūlehi vivadati, chahi taṇhākāyehi rajjati, chahi diṭṭhigatehi pariyuṭṭhito, sattahi anusayehi anusaṭo, sattahi saṃyojanehi saṃyutto, sattahi mānehi unnato, aṭṭhahi lokadhammehi samparivattati, aṭṭhahi micchattehi niyato, aṭṭhahi purisadosehi dussati, navahi āghātavatthūhi āghātito, navahi mānehi unnato, navahi taṇhāmūlakehi dhammehi rajjati, dasahi kilesavatthūhi kilissati, dasahi āghātavatthūhi āghātito, dasahi akusalakammapathehi samannāgato, dasahi saṃyojanehi saṃyutto, dasahi micchattehi niyato, dasavatthukāya diṭṭhiyā samannāgato, dasavatthukāya antaggāhikāya diṭṭhiyā samannāgato, aṭṭhasatataṇhāpapañcehi papañcito, dvāsaṭṭhiyā diṭṭhigatehi pariyuṭṭhito lokasannivāsoti sampassantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati.
‘‘ਅਹਞ੍ਚਮ੍ਹਿ ਤਿਣ੍ਣੋ, ਲੋਕੋ ਚ ਅਤਿਣ੍ਣੋ। ਅਹਞ੍ਚਮ੍ਹਿ ਮੁਤ੍ਤੋ, ਲੋਕੋ ਚ ਅਮੁਤ੍ਤੋ। ਅਹਞ੍ਚਮ੍ਹਿ ਦਨ੍ਤੋ, ਲੋਕੋ ਚ ਅਦਨ੍ਤੋ। ਅਹਞ੍ਚਮ੍ਹਿ ਸਨ੍ਤੋ, ਲੋਕੋ ਚ ਅਸਨ੍ਤੋ। ਅਹਞ੍ਚਮ੍ਹਿ ਅਸ੍ਸਤ੍ਥੋ, ਲੋਕੋ ਚ ਅਨਸ੍ਸਤ੍ਥੋ। ਅਹਞ੍ਚਮ੍ਹਿ ਪਰਿਨਿਬ੍ਬੁਤੋ, ਲੋਕੋ ਚ ਅਪਰਿਨਿਬ੍ਬੁਤੋ। ਪਹੋਮਿ ਖ੍વਾਹਂ ਤਿਣ੍ਣੋ ਤਾਰੇਤੁਂ, ਮੁਤ੍ਤੋ ਮੋਚੇਤੁਂ, ਦਨ੍ਤੋ ਦਮੇਤੁਂ, ਸਨ੍ਤੋ ਸਮੇਤੁਂ , ਅਸ੍ਸਤ੍ਥੋ ਅਸ੍ਸਾਸੇਤੁਂ, ਪਰਿਨਿਬ੍ਬੁਤੋ ਪਰੇ ਚ ਪਰਿਨਿਬ੍ਬਾਪੇਤੁਨ੍ਤਿ ਪਸ੍ਸਨ੍ਤਾਨਂ ਬੁਦ੍ਧਾਨਂ ਭਗવਨ੍ਤਾਨਂ ਸਤ੍ਤੇਸੁ ਮਹਾਕਰੁਣਾ ਓਕ੍ਕਮਤੀ’’ਤਿ (ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੧.੧੧੭-੧੧੮)।
‘‘Ahañcamhi tiṇṇo, loko ca atiṇṇo. Ahañcamhi mutto, loko ca amutto. Ahañcamhi danto, loko ca adanto. Ahañcamhi santo, loko ca asanto. Ahañcamhi assattho, loko ca anassattho. Ahañcamhi parinibbuto, loko ca aparinibbuto. Pahomi khvāhaṃ tiṇṇo tāretuṃ, mutto mocetuṃ, danto dametuṃ, santo sametuṃ , assattho assāsetuṃ, parinibbuto pare ca parinibbāpetunti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamatī’’ti (paṭi. ma. 1.117-118).
ਇਮਿਨਾવ ਨਯੇਨ ਭਗવਤੋ ਸਤ੍ਤੇਸੁ ਮੇਤ੍ਤਾਓਕ੍ਕਮਨਞ੍ਚ વਿਭਾવੇਤਬ੍ਬਂ। ਕਰੁਣਾવਿਸਯਸ੍ਸ ਹਿ ਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸ ਪਟਿਪਕ੍ਖਭੂਤਂ ਸੁਖਂ ਸਤ੍ਤੇਸੁ ਉਪਸਂਹਰਨ੍ਤੀ ਮੇਤ੍ਤਾਪਿ ਪવਤ੍ਤਤੀਤਿ ਇਧ ਅਬ੍ਯਾਪਾਦਅવਿਹਿਂਸਾવਿਤਕ੍ਕਾ ਖੇਮવਿਤਕ੍ਕੋ। ਪવਿવੇਕવਿਤਕ੍ਕੋ ਪਨ ਨੇਕ੍ਖਮ੍ਮવਿਤਕ੍ਕੋਯੇવ, ਤਸ੍ਸ ਦਿਬ੍ਬવਿਹਾਰਅਰਿਯવਿਹਾਰੇਸੁ ਪੁਬ੍ਬਭਾਗਸ੍ਸ ਪਠਮਜ੍ਝਾਨਸ੍ਸ ਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਣਾਯ ਚ વਸੇਨ ਪવਤ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਤਤ੍ਥ ਯੇ ਤੇ ਭਗવਤੋ ਦੇવਸਿਕਂ વਲ਼ਞ੍ਜਨਕવਸੇਨ ਚਤੁવੀਸਤਿਕੋਟਿਸਤਸਹਸ੍ਸਸਙ੍ਖਾ ਸਮਾਪਤ੍ਤਿવਿਹਾਰਾ, ਯੇਸਂ ਪੁਰੇਚਰਣਭਾવੇਨ ਪવਤ੍ਤਂ ਸਮਾਧਿਚਰਿਯਾਨੁਗਤਂ ਞਾਣਚਰਿਯਾਨੁਗਤਂ ਞਾਣਂ ਚਤੁવੀਸਤਿਕੋਟਿਸਤਸਹਸ੍ਸਸਮਾਪਤ੍ਤਿਸਞ੍ਚਾਰਿਮਹਾવਜਿਰਞਾਣਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ, ਤੇਸਂ વਸੇਨ ਭਗવਤੋ ਪવਿવੇਕવਿਤਕ੍ਕਸ੍ਸ ਬਹੁਲਂ ਪવਤ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਅਯਞ੍ਚ ਅਤ੍ਥੋ ਮਹਾਸਚ੍ਚਕਸੁਤ੍ਤੇਨਪਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹਿ ਤਤ੍ਥ ਭਗવਤਾ –
Imināva nayena bhagavato sattesu mettāokkamanañca vibhāvetabbaṃ. Karuṇāvisayassa hi dukkhassa paṭipakkhabhūtaṃ sukhaṃ sattesu upasaṃharantī mettāpi pavattatīti idha abyāpādaavihiṃsāvitakkā khemavitakko. Pavivekavitakko pana nekkhammavitakkoyeva, tassa dibbavihāraariyavihāresu pubbabhāgassa paṭhamajjhānassa paccavekkhaṇāya ca vasena pavatti veditabbā. Tattha ye te bhagavato devasikaṃ vaḷañjanakavasena catuvīsatikoṭisatasahassasaṅkhā samāpattivihārā, yesaṃ purecaraṇabhāvena pavattaṃ samādhicariyānugataṃ ñāṇacariyānugataṃ ñāṇaṃ catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattisañcārimahāvajirañāṇanti vuccati, tesaṃ vasena bhagavato pavivekavitakkassa bahulaṃ pavatti veditabbā. Ayañca attho mahāsaccakasuttenapi veditabbo. Vuttañhi tattha bhagavatā –
‘‘ਸੋ ਖੋ ਅਹਂ, ਅਗ੍ਗਿવੇਸ੍ਸਨ, ਤਸ੍ਮਿਂਯੇવ ਪੁਰਿਮਸ੍ਮਿਂ ਸਮਾਧਿਨਿਮਿਤ੍ਤੇ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਮੇવ ਚਿਤ੍ਤਂ ਸਣ੍ਠਪੇਮਿ, ਸਨ੍ਨਿਸਾਦੇਮਿ, ਯੇਨ ਸੁਦਂ ਨਿਚ੍ਚਕਪ੍ਪਂ વਿਹਰਾਮੀ’’ਤਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੩੮੭)।
‘‘So kho ahaṃ, aggivessana, tasmiṃyeva purimasmiṃ samādhinimitte ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapemi, sannisādemi, yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’ti (ma. ni. 1.387).
ਇਦਞ੍ਹਿ ਭਗવਾ ‘‘ਸਮਣੋ ਗੋਤਮੋ ਅਭਿਰੂਪੋ ਪਾਸਾਦਿਕੋ ਸੁਫੁਸਿਤਂ ਦਨ੍ਤਾવਰਣਂ, ਜਿવ੍ਹਾ ਤਨੁਕਾ, ਮਧੁਰਂ વਚਨਂ, ਤੇਨ ਪਰਿਸਂ ਰਞ੍ਜੇਨ੍ਤੋ ਮਞ੍ਞੇ વਿਚਰਤਿ, ਚਿਤ੍ਤੇ ਪਨਸ੍ਸ ਏਕਗ੍ਗਤਾ ਨਤ੍ਥਿ, ਯੋ ਏવਂ ਸਞ੍ਞਤ੍ਤਿਬਹੁਲੋ ਚਰਤੀ’’ਤਿ ਸਚ੍ਚਕੇਨ ਨਿਗਣ੍ਠਪੁਤ੍ਤੇਨ વਿਤਕ੍ਕਿਤੇ ਅવਸ੍ਸਂ ਸਹੋਢਂ ਚੋਰਂ ਗਣ੍ਹਨ੍ਤੋ વਿਯ ‘‘ਨ ਅਗ੍ਗਿવੇਸ੍ਸਨ ਤਥਾਗਤੋ ਪਰਿਸਂ ਰਞ੍ਜੇਨ੍ਤੋ ਸਞ੍ਞਤ੍ਤਿਬਹੁਲੋ વਿਚਰਤਿ, ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਪਰਿਯਨ੍ਤਾਯਪਿ ਪਰਿਸਾਯ ਧਮ੍ਮਂ ਦੇਸੇਤਿ, ਅਸਲ੍ਲੀਨੋ ਅਨੁਪਲਿਤ੍ਤੋ ਏਕਤ੍ਤਂ ਏਕવਿਹਾਰਿਸੁਞ੍ਞਤਾਫਲਸਮਾਪਤ੍ਤਿਫਲਂ ਅਨੁਯੁਤ੍ਤੋ’’ਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ਆਹਰਿ।
Idañhi bhagavā ‘‘samaṇo gotamo abhirūpo pāsādiko suphusitaṃ dantāvaraṇaṃ, jivhā tanukā, madhuraṃ vacanaṃ, tena parisaṃ rañjento maññe vicarati, citte panassa ekaggatā natthi, yo evaṃ saññattibahulo caratī’’ti saccakena nigaṇṭhaputtena vitakkite avassaṃ sahoḍhaṃ coraṃ gaṇhanto viya ‘‘na aggivessana tathāgato parisaṃ rañjento saññattibahulo vicarati, cakkavāḷapariyantāyapi parisāya dhammaṃ deseti, asallīno anupalitto ekattaṃ ekavihārisuññatāphalasamāpattiphalaṃ anuyutto’’ti dassetuṃ āhari.
ਭਗવਾ ਹਿ ਯਸ੍ਮਿਂ ਖਣੇ ਪਰਿਸਾ ਸਾਧੁਕਾਰਂ ਦੇਤਿ, ਧਮ੍ਮਂ વਾ ਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਤਿ, ਤਸ੍ਮਿਂ ਖਣੇ ਪੁਬ੍ਬਭਾਗੇਨ ਕਾਲਂ ਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਦਿਤ੍વਾ ਫਲਸਮਾਪਤ੍ਤਿਂ ਅਸ੍ਸਾਸવਾਰੇ ਪਸ੍ਸਾਸવਾਰੇ ਸਮਾਪਜ੍ਜਤਿ, ਸਾਧੁਕਾਰਸਦ੍ਦਨਿਗ੍ਘੋਸੇ ਅવਿਚ੍ਛਿਨ੍ਨੇਯੇવ ਧਮ੍ਮਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਣਾਯ ਚ ਪਰਿਯੋਸਾਨੇ ਸਮਾਪਤ੍ਤਿਤੋ વੁਟ੍ਠਾਯ ਠਿਤਟ੍ਠਾਨਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯ ਧਮ੍ਮਂ ਦੇਸੇਤਿ। ਬੁਦ੍ਧਾਨਞ੍ਹਿ ਭવਙ੍ਗਪਰਿવਾਸੋ ਲਹੁਕੋ, ਅਸ੍ਸਾਸવਾਰੇ ਪਸ੍ਸਾਸવਾਰੇ ਸਮਾਪਤ੍ਤਿਯੋ ਸਮਾਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ। ਏવਂ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਸਮਾਪਤ੍ਤੀਨਂ ਸਪੁਬ੍ਬਭਾਗਾਨਂ વਸੇਨ ਭਗવਤੋ ਖੇਮવਿਤਕ੍ਕਸ੍ਸ ਪવਿવੇਕવਿਤਕ੍ਕਸ੍ਸ ਚ ਬਹੁਲਪ੍ਪવਤ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ।
Bhagavā hi yasmiṃ khaṇe parisā sādhukāraṃ deti, dhammaṃ vā paccavekkhati, tasmiṃ khaṇe pubbabhāgena kālaṃ paricchinditvā phalasamāpattiṃ assāsavāre passāsavāre samāpajjati, sādhukārasaddanigghose avicchinneyeva dhammapaccavekkhaṇāya ca pariyosāne samāpattito vuṭṭhāya ṭhitaṭṭhānato paṭṭhāya dhammaṃ deseti. Buddhānañhi bhavaṅgaparivāso lahuko, assāsavāre passāsavāre samāpattiyo samāpajjanti. Evaṃ yathāvuttasamāpattīnaṃ sapubbabhāgānaṃ vasena bhagavato khemavitakkassa pavivekavitakkassa ca bahulappavatti veditabbā.
ਤਤ੍ਥ ਯਸ੍ਸ ਬ੍ਯਾਪਾਦવਿਹਿਂਸਾવਿਤਕ੍ਕਾਦਿਸਂਕਿਲੇਸਪ੍ਪਹਾਨਸ੍ਸ ਅਬ੍ਯਾਪਾਦવਿਤਕ੍ਕਸ੍ਸ ਅવਿਹਿਂਸਾવਿਤਕ੍ਕਸ੍ਸ ਚ ਆਨੁਭਾવੇਨ ਕੁਤੋਚਿਪਿ ਭਯਾਭਾવਤੋ ਤਂਸਮਙ੍ਗੀ ਖੇਮਪ੍ਪਤ੍ਤੋ ਚ વਿਹਰਤਿ, ਤਤੋ ਚ ਸਬ੍ਬਸ੍ਸਪਿ ਸਬ੍ਬਦਾਪਿ ਖੇਮਮੇવ ਹੋਤਿ ਅਭਯਮੇવ। ਤਸ੍ਮਾ ਦੁવਿਧੋਪਿ ਉਭਯੇਸਂ ਖੇਮਙ੍ਕਰੋਤਿ ਖੇਮવਿਤਕ੍ਕੋ। ਯਸ੍ਸ ਪਨ ਕਾਮવਿਤਕ੍ਕਾਦਿਸਂਕਿਲੇਸਪਹਾਨਸ੍ਸ ਨੇਕ੍ਖਮ੍ਮવਿਤਕ੍ਕਸ੍ਸ ਆਨੁਭਾવੇਨ ਕਾਯવਿવੇਕੋ, ਚਿਤ੍ਤવਿવੇਕੋ, ਉਪਧਿવਿવੇਕੋਤਿ ਤਿવਿਧੋ; ਤਦਙ੍ਗવਿવੇਕੋ, વਿਕ੍ਖਮ੍ਭਨવਿવੇਕੋ, ਸਮੁਚ੍ਛੇਦવਿવੇਕੋ, ਪਟਿਪ੍ਪਸ੍ਸਦ੍ਧਿવਿવੇਕੋ, ਨਿਸ੍ਸਰਣવਿવੇਕੋਤਿ ਪਞ੍ਚવਿਧੋ ਚ વਿવੇਕੋ ਪਾਰਿਪੂਰਿਂ ਗਚ੍ਛਤਿ। ਸੋ ਯਥਾਰਹਂ ਆਰਮ੍ਮਣਤੋ ਸਮ੍ਪਯੋਗਤੋ ਚ ਪવਿવੇਕਸਹਗਤੋ વਿਤਕ੍ਕੋਤਿ ਪવਿવੇਕવਿਤਕ੍ਕੋ। ਏਤੇ ਚ ਦ੍વੇ વਿਤਕ੍ਕਾ ਏવਂ વਿਭਤ੍ਤવਿਸਯਾਪਿ ਸਮਾਨਾ ਆਦਿਕਮ੍ਮਿਕਾਨਂ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞੂਪਕਾਰਾਯ ਸਮ੍ਭવਨ੍ਤਿ। ਯਥਾ ਹਿ ਖੇਮવਿਤਕ੍ਕਸ੍ਸ ਪવਿવੇਕવਿਤਕ੍ਕੋ ਅਨੁਪ੍ਪਨ੍ਨਸ੍ਸ ਉਪ੍ਪਾਦਾਯ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਸ੍ਸ ਭਿਯ੍ਯੋਭਾવਾਯ વੇਪੁਲ੍ਲਾਯ ਹੋਤਿ, ਏવਂ ਪવਿવੇਕવਿਤਕ੍ਕਸ੍ਸਪਿ ਖੇਮવਿਤਕ੍ਕੋ। ਨ ਹਿ વੂਪਕਟ੍ਠਕਾਯਚਿਤ੍ਤਾਨਮਨ੍ਤਰੇਨ ਮੇਤ੍ਤਾવਿਹਾਰਾਦਯੋ ਸਮ੍ਭવਨ੍ਤਿ ਬ੍ਯਾਪਾਦਾਦਿਪ੍ਪਹਾਨੇਨ ਚ વਿਨਾ ਚਿਤ੍ਤવਿવੇਕਾਦੀਨਂ ਅਸਮ੍ਭવੋਯੇવਾਤਿ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਸ੍ਸ ਬਹੂਪਕਾਰਾ ਏਤੇ ਧਮ੍ਮਾ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾ। ਭਗવਤੋ ਪਨ ਸਬ੍ਬਸੋ ਪਹੀਨਸਂਕਿਲੇਸਸ੍ਸ ਲੋਕਹਿਤਤ੍ਥਾਯ ਏવਂ ਖੇਮવਿਤਕ੍ਕੋ ਚ ਪવਿવੇਕવਿਤਕ੍ਕੋ ਚ ਅਸ੍ਸਾਸવਾਰਮਤ੍ਤੇਪਿ ਹਿਤਸੁਖਮਾવਹਨ੍ਤਿਯੇવਾਤਿ। ਖੇਮੋ ਚ વਿਤਕ੍ਕੋ ਪવਿવੇਕੋ ਚ વਿਤਕ੍ਕੋਤਿ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧਿਤਬ੍ਬਂ।
Tattha yassa byāpādavihiṃsāvitakkādisaṃkilesappahānassa abyāpādavitakkassa avihiṃsāvitakkassa ca ānubhāvena kutocipi bhayābhāvato taṃsamaṅgī khemappatto ca viharati, tato ca sabbassapi sabbadāpi khemameva hoti abhayameva. Tasmā duvidhopi ubhayesaṃ khemaṅkaroti khemavitakko. Yassa pana kāmavitakkādisaṃkilesapahānassa nekkhammavitakkassa ānubhāvena kāyaviveko, cittaviveko, upadhivivekoti tividho; tadaṅgaviveko, vikkhambhanaviveko, samucchedaviveko, paṭippassaddhiviveko, nissaraṇavivekoti pañcavidho ca viveko pāripūriṃ gacchati. So yathārahaṃ ārammaṇato sampayogato ca pavivekasahagato vitakkoti pavivekavitakko. Ete ca dve vitakkā evaṃ vibhattavisayāpi samānā ādikammikānaṃ aññamaññūpakārāya sambhavanti. Yathā hi khemavitakkassa pavivekavitakko anuppannassa uppādāya uppannassa bhiyyobhāvāya vepullāya hoti, evaṃ pavivekavitakkassapi khemavitakko. Na hi vūpakaṭṭhakāyacittānamantarena mettāvihārādayo sambhavanti byāpādādippahānena ca vinā cittavivekādīnaṃ asambhavoyevāti aññamaññassa bahūpakārā ete dhammā daṭṭhabbā. Bhagavato pana sabbaso pahīnasaṃkilesassa lokahitatthāya evaṃ khemavitakko ca pavivekavitakko ca assāsavāramattepi hitasukhamāvahantiyevāti. Khemo ca vitakko paviveko ca vitakkoti sambandhitabbaṃ.
ਏવਂ ਉਦ੍ਦਿਟ੍ਠੇ ਦ੍વੇ વਿਤਕ੍ਕੇ ਨਿਦ੍ਦਿਸਿਤੁਂ ‘‘ਅਬ੍ਯਾਪਜ੍ਝਾਰਾਮੋ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤਤ੍ਥ ਅਬ੍ਯਾਪਜ੍ਝਨਂ ਕਸ੍ਸਚਿ ਅਦੁਕ੍ਖਨਂ ਅਬ੍ਯਾਪਜ੍ਝੋ, ਸੋ ਆਰਮਿਤਬ੍ਬਤੋ ਆਰਾਮੋ ਏਤਸ੍ਸਾਤਿ ਅਬ੍ਯਾਪਜ੍ਝਾਰਾਮੋ। ਅਬ੍ਯਾਪਜ੍ਝੇ ਰਤੋ ਸੇવਨવਸੇਨ ਨਿਰਤੋਤਿ ਅਬ੍ਯਾਪਜ੍ਝਰਤੋ। ਏਸੇવਾਤਿ ਏਸੋ ਏવ। ਇਰਿਯਾਯਾਤਿ ਕਿਰਿਯਾਯ, ਕਾਯવਚੀਪਯੋਗੇਨਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਨ ਕਞ੍ਚਿ ਬ੍ਯਾਬਾਧੇਮੀਤਿ ਹੀਨਾਦੀਸੁ ਕਞ੍ਚਿਪਿ ਸਤ੍ਤਂ ਤਣ੍ਹਾਤਸਾਦਿਯੋਗਤੋ ਤਸਂ વਾ ਤਦਭਾવਤੋ ਪਹੀਨਸਬ੍ਬਕਿਲੇਸવਿਪ੍ਫਨ੍ਦਿਤਤ੍ਤਾ ਥਾવਰਂ વਾ ਨ ਬਾਧੇਮਿ ਨ ਦੁਕ੍ਖਾਪੇਮਿ। ਕਰੁਣਜ੍ਝਾਸਯੋ ਭਗવਾ ਮਹਾਕਰੁਣਾਸਮਾਪਤ੍ਤਿਬਹੁਲੋ ਅਤ੍ਤਨੋ ਪਰਮਰੁਚਿਤਕਰੁਣਜ੍ਝਾਸਯਾਨੁਰੂਪਮੇવਮਾਹ। ਤੇਨ ਅવਿਹਿਂਸਾવਿਤਕ੍ਕਂ ਅਬ੍ਯਾਪਾਦવਿਤਕ੍ਕਞ੍ਚ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਇਦਂ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ – ‘ਅਹਂ ਇਮਾਯ ਇਰਿਯਾਯ ਇਮਾਯ ਪਟਿਪਤ੍ਤਿਯਾ ਏવਂ ਸਮ੍ਮਾ ਪਟਿਪਜ੍ਜਨ੍ਤੋ ਏવਂ ਸਮਾਪਤ੍ਤਿવਿਹਾਰੇਹਿ વਿਹਰਨ੍ਤੋ ਏવਂ ਪੁਞ੍ਞਤ੍ਥਿਕੇਹਿ ਕਤਾਨਿ ਸਕ੍ਕਾਰਗਰੁਕਾਰਮਾਨਨવਨ੍ਦਨਪੂਜਨਾਨਿ ਅਧਿવਾਸੇਨ੍ਤੋ ਸਤ੍ਤੇਸੁ ਨ ਕਞ੍ਚਿ ਬ੍ਯਾਬਾਧੇਮਿ, ਅਪਿਚ ਖੋ ਦਿਟ੍ਠਧਮ੍ਮਿਕਸਮ੍ਪਰਾਯਿਕਪਰਮਤ੍ਥਪ੍ਪਭੇਦਂ ਹਿਤਸੁਖਮੇવ ਨੇਸਂ ਪਰਿਬ੍ਰੂਹੇਮੀ’ਤਿ।
Evaṃ uddiṭṭhe dve vitakke niddisituṃ ‘‘abyāpajjhārāmo’’tiādimāha. Tattha abyāpajjhanaṃ kassaci adukkhanaṃ abyāpajjho, so āramitabbato ārāmo etassāti abyāpajjhārāmo. Abyāpajjhe rato sevanavasena niratoti abyāpajjharato. Esevāti eso eva. Iriyāyāti kiriyāya, kāyavacīpayogenāti attho. Na kañci byābādhemīti hīnādīsu kañcipi sattaṃ taṇhātasādiyogato tasaṃ vā tadabhāvato pahīnasabbakilesavipphanditattā thāvaraṃ vā na bādhemi na dukkhāpemi. Karuṇajjhāsayo bhagavā mahākaruṇāsamāpattibahulo attano paramarucitakaruṇajjhāsayānurūpamevamāha. Tena avihiṃsāvitakkaṃ abyāpādavitakkañca dasseti. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘ahaṃ imāya iriyāya imāya paṭipattiyā evaṃ sammā paṭipajjanto evaṃ samāpattivihārehi viharanto evaṃ puññatthikehi katāni sakkāragarukāramānanavandanapūjanāni adhivāsento sattesu na kañci byābādhemi, apica kho diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthappabhedaṃ hitasukhameva nesaṃ paribrūhemī’ti.
ਯਂ ਅਕੁਸਲਂ, ਤਂ ਪਹੀਨਨ੍ਤਿ ਯਂ ਦਿਯਡ੍ਢਕਿਲੇਸਸਹਸ੍ਸਭੇਦਂ ਅਞ੍ਞਞ੍ਚ ਤਂਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਂ ਅਨਨ੍ਤਪ੍ਪਭੇਦਂ ਅਕੁਸਲਂ, ਤਂ ਸਬ੍ਬਂ ਬੋਧਿਮੂਲੇਯੇવ ਮਯ੍ਹਂ ਪਹੀਨਂ ਸਮੂਹਤਨ੍ਤਿ। ਇਮਿਨਾ ਪવਿવੇਕੇਸੁ ਮੁਦ੍ਧਭੂਤੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਨਿਸ੍ਸਰਣવਿવੇਕੇਨ ਸਮੁਚ੍ਛੇਦਪ੍ਪਟਿਪ੍ਪਸ੍ਸਦ੍ਧਿવਿવੇਕੇ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਕੇਚਿ ਪਨੇਤ੍ਥ ਤਦਙ੍ਗવਿਕ੍ਖਮ੍ਭਨવਿવੇਕੇਪਿ ਉਦ੍ਧਰਨ੍ਤਿ । ਆਗਮਨੀਯਪਟਿਪਦਾਯ ਹਿ ਸਦ੍ਧਿਂ ਭਗવਤਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਕਿਲੇਸਕ੍ਖਯੋ ਇਧ વੁਤ੍ਤੋਤਿ।
Yaṃ akusalaṃ, taṃ pahīnanti yaṃ diyaḍḍhakilesasahassabhedaṃ aññañca taṃsampayuttaṃ anantappabhedaṃ akusalaṃ, taṃ sabbaṃ bodhimūleyeva mayhaṃ pahīnaṃ samūhatanti. Iminā pavivekesu muddhabhūtena saddhiṃ nissaraṇavivekena samucchedappaṭippassaddhiviveke dasseti. Keci panettha tadaṅgavikkhambhanavivekepi uddharanti . Āgamanīyapaṭipadāya hi saddhiṃ bhagavatā attano kilesakkhayo idha vuttoti.
ਇਤਿ ਭਗવਾ ਅਪਰਿਮਿਤਕਪ੍ਪਪਰਿਚਿਤ੍ਤਂ ਅਤ੍ਤਨੋ ਪવਿવੇਕਜ੍ਝਾਸਯਂ ਸਦ੍ਧਿਂ ਨਿਸ੍ਸਰਣਜ੍ਝਾਸਯੇਨ ਇਦਾਨਿ ਮਤ੍ਥਕਂ ਪਾਪੇਤ੍વਾ ਠਿਤੋ ਤਮਜ੍ਝਾਸਯਂ ਫਲਸਮਾਪਤ੍ਤਿਂ ਸਮਾਪਜ੍ਜਿਤ੍વਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਕਿਲੇਸਪ੍ਪਹਾਨਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਣਮੁਖੇਨ વਿਭਾવੇਤਿ। ਯਦਤ੍ਥਂ ਪਨੇਤ੍ਥ ਸਤ੍ਥਾ ਇਮੇ ਦ੍વੇ વਿਤਕ੍ਕੇ ਉਦ੍ਧਰਿ, ਇਦਾਨਿ ਤਮਤ੍ਥਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਤਸ੍ਮਾਤਿਹ, ਭਿਕ੍ਖવੇ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਭਗવਾ ਹਿ ਇਮਸ੍ਸ વਿਤਕ੍ਕਦ੍વਯਸ੍ਸ ਅਤ੍ਤਨੋ ਬਹੁਲਸਮੁਦਾਚਾਰਦਸ੍ਸਨਮੁਖੇਨੇવ ਤਤ੍ਥ ਭਿਕ੍ਖੂ ਨਿવੇਸੇਤੁਂ ਇਮਂ ਦੇਸਨਂ ਆਰਭਿ।
Iti bhagavā aparimitakappaparicittaṃ attano pavivekajjhāsayaṃ saddhiṃ nissaraṇajjhāsayena idāni matthakaṃ pāpetvā ṭhito tamajjhāsayaṃ phalasamāpattiṃ samāpajjitvā attano kilesappahānapaccavekkhaṇamukhena vibhāveti. Yadatthaṃ panettha satthā ime dve vitakke uddhari, idāni tamatthaṃ dassento ‘‘tasmātiha, bhikkhave’’tiādimāha. Bhagavā hi imassa vitakkadvayassa attano bahulasamudācāradassanamukheneva tattha bhikkhū nivesetuṃ imaṃ desanaṃ ārabhi.
ਤਤ੍ਥ ਤਸ੍ਮਾਤਿ ਯਸ੍ਮਾ ਅਬ੍ਯਾਪਜ੍ਝਪવਿવੇਕਾਭਿਰਤਸ੍ਸ ਮੇ ਖੇਮਪવਿવੇਕવਿਤਕ੍ਕਾਯੇવ ਬਹੁਲਂ ਪવਤ੍ਤਨ੍ਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ। ਤਿਹਾਤਿ ਨਿਪਾਤਮਤ੍ਤਂ। ਅਬ੍ਯਾਪਜ੍ਝਾਰਾਮਾ વਿਹਰਥਾਤਿ ਸਬ੍ਬਸਤ੍ਤੇਸੁ ਮੇਤ੍ਤਾવਿਹਾਰੇਨ ਕਰੁਣਾવਿਹਾਰੇ ਨ ਚ ਅਭਿਰਮਨ੍ਤਾ વਿਹਰਥ। ਤੇਨ ਬ੍ਯਾਪਾਦਸ੍ਸ ਤਦੇਕਟ੍ਠਕਿਲੇਸਾਨਞ੍ਚ ਦੂਰੀਕਰਣਮਾਹ। ਤੇਸਂ વੋਤਿ ਏਤ੍ਥ વੋਤਿ ਨਿਪਾਤਮਤ੍ਤਂ। ਪવਿવੇਕਾਰਾਮਾ વਿਹਰਥਾਤਿ ਕਾਯਾਦਿવਿવੇਕਞ੍ਚੇવ ਤਦਙ੍ਗਾਦਿવਿવੇਕਞ੍ਚਾਤਿ ਸਬ੍ਬવਿવੇਕੇ ਆਰਮਿਤਬ੍ਬਟ੍ਠਾਨਂ ਕਤ੍વਾ વਿਹਰਥ। ਇਮਾਯ ਮਯਨ੍ਤਿਆਦਿ ਯਥਾ ਨੇਸਂ ਖੇਮવਿਤਕ੍ਕਸ੍ਸ ਪવਤ੍ਤਨਾਕਾਰਦਸ੍ਸਨਂ, ਏવਂ ਕਿਂ ਅਕੁਸਲਨ੍ਤਿਆਦਿ ਪવਿવੇਕવਿਤਕ੍ਕਸ੍ਸ ਪવਤ੍ਤਨਾਕਾਰਦਸ੍ਸਨਂ। ਤਤ੍ਥ ਯਥਾ ਅਨવਜ੍ਜਧਮ੍ਮੇ ਪਰਿਪੂਰੇਤੁਕਾਮੇਨ ਕਿਂਕੁਸਲਗવੇਸਿਨਾ ਹੁਤ੍વਾ ਕੁਸਲਧਮ੍ਮਪਰਿਯੇਸਨਾ ਕਾਤਬ੍ਬਾવ, ਸਾવਜ੍ਜਧਮ੍ਮੇ ਪਜਹਿਤੁਕਾਮੇਨਾਪਿ ਅਕੁਸਲਪਰਿਯੇਸਨਾ ਕਾਤਬ੍ਬਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਕਿਂ ਅਕੁਸਲ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿ। ਅਭਿਞ੍ਞਾਪੁਬ੍ਬਿਕਾ ਹਿ ਪਰਿਞ੍ਞਾਪਹਾਨਸਚ੍ਛਿਕਿਰਿਯਾਭਾવਨਾ। ਤਤ੍ਥ ਕਿਂ ਅਕੁਸਲਨ੍ਤਿ ਅਕੁਸਲਂ ਨਾਮ ਕਿਂ, ਸਭਾવਤੋ ਕਿਮਸ੍ਸ ਲਕ੍ਖਣਂ, ਕਾਨਿ વਾ ਰਸਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਾਨਪਦਟ੍ਠਾਨਾਨੀਤਿ ਅਕੁਸਲਸ੍ਸ ਸਭਾવਕਿਚ੍ਚਾਦਿਤੋ ਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਣવਿਧਿਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਆਦਿਕਮ੍ਮਿਕવਸੇਨ ਚੇਸ વਿਤਕ੍ਕੋ ਆਗਤੋ, ਕਿਂ ਅਪ੍ਪਹੀਨਂ ਕਿਂ ਪਜਹਾਮਾਤਿ ਇਦਂ ਪਦਦ੍વਯਂ ਸੇਕ੍ਖવਸੇਨ। ਤਸ੍ਮਾ ਕਿਂ ਅਪ੍ਪਹੀਨਨ੍ਤਿ ਕਾਮਰਾਗਸਂਯੋਜਨਾਦੀਸੁ ਅਕੁਸਲੇਸੁ ਕਿਂ ਅਕੁਸਲਂ ਅਮ੍ਹਾਕਂ ਮਗ੍ਗੇਨ ਅਸਮੁਚ੍ਛਿਨ੍ਨਂ? ਕਿਂ ਪਜਹਾਮਾਤਿ ਕਿਂ ਅਕੁਸਲਂ ਸਮੁਗ੍ਘਾਤੇਮ? ਅਥ વਾ ਕਿਂ ਪਜਹਾਮਾਤਿ વੀਤਿਕ੍ਕਮਪਰਿਯੁਟ੍ਠਾਨਾਨੁਸਯੇਸੁ ਕਿਂ વਿਭਾਗਂ ਅਕੁਸਲਂ ਇਦਾਨਿ ਮਯਂ ਪਜਹਾਮਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਕੇਚਿ ਪਨ ‘‘ਕਿਂ ਅਪ੍ਪਹੀਨ’’ਨ੍ਤਿ ਪਠਨ੍ਤਿ। ਤੇਸਂ ਦਿਟ੍ਠਿਸਂਯੋਜਨਾਦਿવਸੇਨ ਅਨੇਕਭੇਦੇਸੁ ਅਕੁਸਲੇਸੁ ਕਿਂ ਕਤਮਂ ਅਕੁਸਲਂ, ਕੇਨ ਕਤਮੇਨ ਪਕਾਰੇਨ, ਕਤਮੇਨ વਾ ਮਗ੍ਗੇਨ ਅਮ੍ਹਾਕਂ ਅਪ੍ਪਹੀਨਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਸੇਸਂ વੁਤ੍ਤਨਯਮੇવ।
Tattha tasmāti yasmā abyāpajjhapavivekābhiratassa me khemapavivekavitakkāyeva bahulaṃ pavattanti, tasmā. Tihāti nipātamattaṃ. Abyāpajjhārāmāviharathāti sabbasattesu mettāvihārena karuṇāvihāre na ca abhiramantā viharatha. Tena byāpādassa tadekaṭṭhakilesānañca dūrīkaraṇamāha. Tesaṃ voti ettha voti nipātamattaṃ. Pavivekārāmā viharathāti kāyādivivekañceva tadaṅgādivivekañcāti sabbaviveke āramitabbaṭṭhānaṃ katvā viharatha. Imāya mayantiādi yathā nesaṃ khemavitakkassa pavattanākāradassanaṃ, evaṃ kiṃ akusalantiādi pavivekavitakkassa pavattanākāradassanaṃ. Tattha yathā anavajjadhamme paripūretukāmena kiṃkusalagavesinā hutvā kusaladhammapariyesanā kātabbāva, sāvajjadhamme pajahitukāmenāpi akusalapariyesanā kātabbāti āha ‘‘kiṃ akusala’’ntiādi. Abhiññāpubbikā hi pariññāpahānasacchikiriyābhāvanā. Tattha kiṃ akusalanti akusalaṃ nāma kiṃ, sabhāvato kimassa lakkhaṇaṃ, kāni vā rasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānānīti akusalassa sabhāvakiccādito paccavekkhaṇavidhiṃ dasseti. Ādikammikavasena cesa vitakko āgato, kiṃ appahīnaṃ kiṃ pajahāmāti idaṃ padadvayaṃ sekkhavasena. Tasmā kiṃ appahīnanti kāmarāgasaṃyojanādīsu akusalesu kiṃ akusalaṃ amhākaṃ maggena asamucchinnaṃ? Kiṃpajahāmāti kiṃ akusalaṃ samugghātema? Atha vā kiṃ pajahāmāti vītikkamapariyuṭṭhānānusayesu kiṃ vibhāgaṃ akusalaṃ idāni mayaṃ pajahāmāti attho. Keci pana ‘‘kiṃ appahīna’’nti paṭhanti. Tesaṃ diṭṭhisaṃyojanādivasena anekabhedesu akusalesu kiṃ katamaṃ akusalaṃ, kena katamena pakārena, katamena vā maggena amhākaṃ appahīnanti vuttaṃ hoti. Sesaṃ vuttanayameva.
ਗਾਥਾਸੁ ਬੁਦ੍ਧਨ੍ਤਿ ਚਤੁਨ੍ਨਂ ਅਰਿਯਸਚ੍ਚਾਨਂ ਅવਿਪਰੀਤਂ ਸਯਮ੍ਭੁਞਾਣੇਨ ਬੁਦ੍ਧਤ੍ਤਾ ਪਟਿવਿਦ੍ਧਤ੍ਤਾ ਬੁਦ੍ਧਂ ਸਚ੍ਚવਿਨਿਮੁਤ੍ਤਸ੍ਸ ਞੇਯ੍ਯਸ੍ਸ ਅਭਾવਤੋ। ਤਥਾ ਹਿ વੁਤ੍ਤਂ –
Gāthāsu buddhanti catunnaṃ ariyasaccānaṃ aviparītaṃ sayambhuñāṇena buddhattā paṭividdhattā buddhaṃ saccavinimuttassa ñeyyassa abhāvato. Tathā hi vuttaṃ –
‘‘ਅਭਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਂ ਅਭਿਞ੍ਞਾਤਂ, ਭਾવੇਤਬ੍ਬਞ੍ਚ ਭਾવਿਤਂ।
‘‘Abhiññeyyaṃ abhiññātaṃ, bhāvetabbañca bhāvitaṃ;
ਪਹਾਤਬ੍ਬਂ ਪਹੀਨਂ ਮੇ, ਤਸ੍ਮਾ ਬੁਦ੍ਧੋਸ੍ਮਿ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਾ’’ਤਿ॥ (ਸੁ॰ ਨਿ॰ ੫੬੩; ਮ॰ ਨਿ॰ ੨.੩੯੯)।
Pahātabbaṃ pahīnaṃ me, tasmā buddhosmi brāhmaṇā’’ti. (su. ni. 563; ma. ni. 2.399);
ਠਪੇਤ੍વਾ ਮਹਾਬੋਧਿਸਤ੍ਤਂ ਅਞ੍ਞੇਹਿ ਸਹਿਤੁਂ વਹਿਤੁਂ ਅਸਕ੍ਕੁਣੇਯ੍ਯਤ੍ਤਾ ਅਸਯ੍ਹਸ੍ਸ ਸਕਲਸ੍ਸ ਬੋਧਿਸਮ੍ਭਾਰਸ੍ਸ ਮਹਾਕਰੁਣਾਧਿਕਾਰਸ੍ਸ ਚ ਸਹਨਤੋ વਹਨਤੋ, ਤਥਾ ਅਞ੍ਞੇਹਿ ਸਹਿਤੁਂ ਅਭਿਭવਿਤੁਂ ਦੁਕ੍ਕਰਤ੍ਤਾ ਅਸਯ੍ਹਾਨਂ ਪਞ੍ਚਨ੍ਨਂ ਮਾਰਾਨਂ ਸਹਨਤੋ ਅਭਿਭવਨਤੋ, ਆਸਯਾਨੁਸਯਚਰਿਯਾਧਿਮੁਤ੍ਤਿਆਦਿવਿਭਾਗਾવਬੋਧੇਨ ਯਥਾਰਹਂ વੇਨੇਯ੍ਯਾਨਂ ਦਿਟ੍ਠਧਮ੍ਮਿਕਸਮ੍ਪਰਾਯਿਕਪਰਮਤ੍ਥੇਹਿ ਅਨੁਸਾਸਨਸਙ੍ਖਾਤਸ੍ਸ ਅਞ੍ਞੇਹਿ ਅਸਯ੍ਹਸ੍ਸ ਬੁਦ੍ਧਕਿਚ੍ਚਸ੍ਸ ਸਹਨਤੋ વਹਨਤੋ, ਤਤ੍ਥ વਾ ਸਾਧੁਕਾਰਿਭਾવਤੋ ਅਸਯ੍ਹਸਾਹਿਨਂ। ਸਮੁਦਾਚਰਨ੍ਤਿ ਨਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਨਨ੍ਤਿ ਨਿਪਾਤਮਤ੍ਤਂ, ਨਂ ਤਥਾਗਤਨ੍ਤਿ વਾ ਅਤ੍ਥੋ।
Ṭhapetvā mahābodhisattaṃ aññehi sahituṃ vahituṃ asakkuṇeyyattā asayhassa sakalassa bodhisambhārassa mahākaruṇādhikārassa ca sahanato vahanato, tathā aññehi sahituṃ abhibhavituṃ dukkarattā asayhānaṃ pañcannaṃ mārānaṃ sahanato abhibhavanato, āsayānusayacariyādhimuttiādivibhāgāvabodhena yathārahaṃ veneyyānaṃ diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi anusāsanasaṅkhātassa aññehi asayhassa buddhakiccassa sahanato vahanato, tattha vā sādhukāribhāvato asayhasāhinaṃ. Samudācaranti nanti ettha nanti nipātamattaṃ, naṃ tathāgatanti vā attho.
ਸਕਪਰਸਨ੍ਤਾਨੇਸੁ ਤਮਸਙ੍ਖਾਤਂ ਮੋਹਨ੍ਧਕਾਰਂ ਨੁਦਿ ਖਿਪੀਤਿ ਤਮੋਨੁਦੋ। ਪਾਰਂ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਗਤੋਤਿ ਪਾਰਗਤੋ। ਅਥ વਾ ‘‘ਮੁਤ੍ਤੋ ਮੋਚੇਯ੍ਯ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਨਾ ਨਯੇਨ ਪવਤ੍ਤਿਤਸ੍ਸ ਮਹਾਭਿਨੀਹਾਰਸ੍ਸ ਸਕਲਸ੍ਸ વਾ ਸਂਸਾਰਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਗੁਣਾਨਂ ਪਾਰਂ ਪਰਿਯਨ੍ਤਂ ਗਤੋਤਿ ਪਾਰਗਤੋ, ਤਂ ਤਮੋਨੁਦਂ ਪਾਰਗਤਂ। ਤਤੋ ਏવ ਪਤ੍ਤਿਪਤ੍ਤਂ ਬੁਦ੍ਧਂ, ਸੀਲਾਦਿਂ ਦਸਬਲਞਾਣਾਦਿਞ੍ਚ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੇਹਿ ਪਤ੍ਤਬ੍ਬਂ ਸਬ੍ਬਂ ਪਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। વਸਿਮਨ੍ਤਿ ਝਾਨਾਦੀਸੁ ਆਕਙ੍ਖਾਪਟਿਬਦ੍ਧੋ ਪਰਮੋ ਆવਜ੍ਜਨਾਦਿવਸਿਭਾવੋ, ਅਰਿਯਿਦ੍ਧਿਸਙ੍ਖਾਤੋ ਅਨਞ੍ਞਸਾਧਾਰਣੋ ਚਿਤ੍ਤવਸਿਭਾવੋ ਚ ਅਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥੀਤਿ વਸਿਮਾ, ਤਂ વਸਿਮਂ, વਸਿਨਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਸਬ੍ਬੇਸਂ ਕਾਮਾਸવਾਦੀਨਂ ਅਭਾવੇਨ ਅਨਾਸવਂ। ਕਾਯવਿਸਮਾਦਿਕਸ੍ਸ વਿਸਮਸ੍ਸ વਨ੍ਤਤ੍ਤਾ વਾ વਿਸਸਙ੍ਖਾਤਂ ਸਬ੍ਬਂ ਕਿਲੇਸਮਲਂ ਤਰਿਤ੍વਾ વਾ વਿਸਂ ਸਕਲવਟ੍ਟਦੁਕ੍ਖਂ ਸਯਂ ਤਰਿਤ੍વਾ ਤਾਰਣਤੋ વਿਸਨ੍ਤਰੋ ਤਂ વਿਸਨ੍ਤਰਂ। ਤਣ੍ਹਕ੍ਖਯੇ ਅਰਹਤ੍ਤਫਲੇ ਨਿਬ੍ਬਾਨੇ વਾ વਿਮੁਤ੍ਤਂ, ਉਭਯਮ੍ਹਿ ਗਮਨਤੋ ਮੋਨਸਙ੍ਖਾਤੇਨ ਞਾਣੇਨ ਕਾਯਮੋਨੇਯ੍ਯਾਦੀਹਿ વਾ ਸਾਤਿਸਯਂ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤਤ੍ਤਾ ਮੁਨਿਂ। ਮੁਨੀਤਿ ਹਿ ਅਗਾਰਿਯਮੁਨਿ, ਅਨਗਾਰਿਯਮੁਨਿ, ਸੇਕ੍ਖਮੁਨਿ, ਅਸੇਕ੍ਖਮੁਨਿ, ਪਚ੍ਚੇਕਮੁਨਿ, ਮੁਨਿਮੁਨੀਤਿ ਅਨੇਕવਿਧਾ ਮੁਨਯੋ। ਤਤ੍ਥ ਗਿਹੀ ਆਗਤਫਲੋ વਿਞ੍ਞਾਤਸਾਸਨੋ ਅਗਾਰਿਯਮੁਨਿ, ਤਥਾਰੂਪੋ ਪਬ੍ਬਜਿਤੋ ਅਨਗਾਰਿਯਮੁਨਿ, ਸਤ੍ਤ ਸੇਕ੍ਖਾ ਸੇਕ੍ਖਮੁਨਿ, ਖੀਣਾਸવੋ ਅਸੇਕ੍ਖਮੁਨਿ, ਪਚ੍ਚੇਕਬੁਦ੍ਧੋ ਪਚ੍ਚੇਕਮੁਨਿ, ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ ਮੁਨਿਮੁਨੀਤਿ। ਅਯਮੇવ ਇਧਾਧਿਪ੍ਪੇਤੋ। ਆਯਤਿਂ ਪੁਨਬ੍ਭવਾਭਾવਤੋ ਅਨ੍ਤਿਮਂ, ਪਚ੍ਛਿਮਂ ਦੇਹਂ ਕਾਯਂ ਧਾਰੇਤੀਤਿ ਅਨ੍ਤਿਮਦੇਹਧਾਰੀ, ਤਂ ਅਨ੍ਤਿਮਦੇਹਧਾਰਿਂ। ਕਿਲੇਸਮਾਰਾਦੀਨਂ ਸਮ੍ਮਦੇવ ਪਰਿਚ੍ਚਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ਮਾਰਞ੍ਜਹਂ। ਤਤੋ ਏવ ਜਰਾਹੇਤੁਸਮੁਚ੍ਛੇਦਤੋ ਅਨੁਪਾਦਿਸੇਸਨਿਬ੍ਬਾਨਪ੍ਪਤ੍ਤਿવਸੇਨ ਪਾਕਟਜਰਾਦਿਸਬ੍ਬਜਰਾਯ ਪਾਰਗੁਂ। ਜਰਾਸੀਸੇਨ ਚੇਤ੍ਥ ਜਾਤਿਮਰਣਸੋਕਾਦੀਨਂ ਪਾਰਗਮਨਂ વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਤਂ ਏવਂਭੂਤਂ ਤਥਾਗਤਂ ਦੁવੇ વਿਤਕ੍ਕਾ ਸਮੁਦਾਚਰਨ੍ਤੀਤਿ ਬ੍ਰੂਮੀਤਿ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ।
Sakaparasantānesu tamasaṅkhātaṃ mohandhakāraṃ nudi khipīti tamonudo. Pāraṃ nibbānaṃ gatoti pāragato. Atha vā ‘‘mutto moceyya’’ntiādinā nayena pavattitassa mahābhinīhārassa sakalassa vā saṃsāradukkhassa sabbaññuguṇānaṃ pāraṃ pariyantaṃ gatoti pāragato, taṃ tamonudaṃ pāragataṃ. Tato eva pattipattaṃ buddhaṃ, sīlādiṃ dasabalañāṇādiñca sammāsambuddhehi pattabbaṃ sabbaṃ pattanti attho. Vasimanti jhānādīsu ākaṅkhāpaṭibaddho paramo āvajjanādivasibhāvo, ariyiddhisaṅkhāto anaññasādhāraṇo cittavasibhāvo ca assa atthīti vasimā, taṃ vasimaṃ, vasinanti attho. Sabbesaṃ kāmāsavādīnaṃ abhāvena anāsavaṃ. Kāyavisamādikassa visamassa vantattā vā visasaṅkhātaṃ sabbaṃ kilesamalaṃ taritvā vā visaṃ sakalavaṭṭadukkhaṃ sayaṃ taritvā tāraṇato visantaro taṃ visantaraṃ. Taṇhakkhaye arahattaphale nibbāne vā vimuttaṃ, ubhayamhi gamanato monasaṅkhātena ñāṇena kāyamoneyyādīhi vā sātisayaṃ samannāgatattā muniṃ. Munīti hi agāriyamuni, anagāriyamuni, sekkhamuni, asekkhamuni, paccekamuni, munimunīti anekavidhā munayo. Tattha gihī āgataphalo viññātasāsano agāriyamuni, tathārūpo pabbajito anagāriyamuni, satta sekkhā sekkhamuni, khīṇāsavo asekkhamuni, paccekabuddho paccekamuni, sammāsambuddho munimunīti. Ayameva idhādhippeto. Āyatiṃ punabbhavābhāvato antimaṃ, pacchimaṃ dehaṃ kāyaṃ dhāretīti antimadehadhārī, taṃ antimadehadhāriṃ. Kilesamārādīnaṃ sammadeva pariccattattā mārañjahaṃ. Tato eva jarāhetusamucchedato anupādisesanibbānappattivasena pākaṭajarādisabbajarāya pāraguṃ. Jarāsīsena cettha jātimaraṇasokādīnaṃ pāragamanaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Taṃ evaṃbhūtaṃ tathāgataṃ duve vitakkā samudācarantīti brūmīti sambandho.
ਇਤਿ ਭਗવਾ ਪਠਮਗਾਥਾਯ વਿਤਕ੍ਕਦ੍વਯਂ ਉਦ੍ਦਿਸਿਤ੍વਾ ਤਤੋ ਦੁਤਿਯਗਾਥਾਯ ਪવਿવੇਕવਿਤਕ੍ਕਂ ਦਸ੍ਸੇਤ੍વਾ ਇਦਾਨਿ ਖੇਮવਿਤਕ੍ਕਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਸੇਲੇ ਯਥਾ’’ਤਿ ਤਤਿਯਗਾਥਮਾਹ। ਤਤ੍ਥ ਸੇਲੇ ਯਥਾ ਪਬ੍ਬਤਮੁਦ੍ਧਨਿਟ੍ਠਿਤੋਤਿ ਸੇਲੇ ਸਿਲਾਮਯੇ ਏਕਗ੍ਘਨਪਬ੍ਬਤਮੁਦ੍ਧਨਿ ਯਥਾ ਠਿਤੋ। ਨ ਹਿ ਤਤ੍ਥ ਠਿਤਸ੍ਸ ਉਦ੍ਧਂ ਗੀવੁਕ੍ਖਿਪਨਪਸਾਰਣਾਦਿਕਿਚ੍ਚਂ ਅਤ੍ਥਿ। ਤਥੂਪਮਨ੍ਤਿ ਤਪ੍ਪਟਿਭਾਗਂ ਸੇਲਪਬ੍ਬਤੂਪਮਂ। ਅਯਂ ਪਨੇਤ੍ਥ ਸਙ੍ਖੇਪਤ੍ਥੋ – ਯਥਾ ਸੇਲਪਬ੍ਬਤਮੁਦ੍ਧਨਿ ਠਿਤੋ ਚਕ੍ਖੁਮਾ ਪੁਰਿਸੋ ਸਮਨ੍ਤਤੋ ਜਨਤਂ ਪਸ੍ਸੇਯ੍ਯ, ਏવਮੇવ ਸੁਮੇਧੋ, ਸੁਨ੍ਦਰਪਞ੍ਞੋ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣੇਨ ਸਮਨ੍ਤਚਕ੍ਖੁ ਭਗવਾ ਧਮ੍ਮਮਯਂ ਪਞ੍ਞਾਮਯਂ ਪਾਸਾਦਮਾਰੁਯ੍ਹ ਸਯਂ ਅਪੇਤਸੋਕੋ ਸੋਕਾવਤਿਣ੍ਣਂ ਜਾਤਿਜਰਾਭਿਭੂਤਞ੍ਚ ਜਨਤਂ ਸਤ੍ਤਕਾਯਂ ਅવੇਕ੍ਖਤਿ ਉਪਧਾਰਯਤਿ ਉਪਪਰਿਕ੍ਖਤਿ। ਅਯਂ ਪਨੇਤ੍ਥ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ – ਯਥਾ ਹਿ ਪਬ੍ਬਤਪਾਦੇ ਸਮਨ੍ਤਾ ਮਹਨ੍ਤਂ ਖੇਤ੍ਤਂ ਕਤ੍વਾ ਤਤ੍ਥ ਕੇਦਾਰਪਾਲ਼ੀਸੁ ਕੁਟਿਯੋ ਕਤ੍વਾ ਰਤ੍ਤਿਂ ਅਗ੍ਗਿਂ ਜਾਲੇਯ੍ਯ, ਚਤੁਰਙ੍ਗਸਮਨ੍ਨਾਗਤਞ੍ਚ ਅਨ੍ਧਕਾਰਂ ਭવੇਯ੍ਯ, ਅਥਸ੍ਸ ਪਬ੍ਬਤਸ੍ਸ ਮਤ੍ਥਕੇ ਠਤ੍વਾ ਚਕ੍ਖੁਮਤੋ ਪੁਰਿਸਸ੍ਸ ਭੂਮਿਪ੍ਪਦੇਸਂ ਓਲੋਕਯਤੋ ਨੇવ ਖੇਤ੍ਤਂ, ਨ ਕੇਦਾਰਪਾਲ਼ਿਯੋ, ਨ ਕੁਟਿਯੋ, ਨ ਤਤ੍ਥ ਸਯਿਤਮਨੁਸ੍ਸਾ ਪਞ੍ਞਾਯੇਯ੍ਯੁਂ, ਕੁਟੀਸੁ ਪਨ ਅਗ੍ਗਿਜਾਲਮਤ੍ਤਮੇવ ਪਞ੍ਞਾਯੇਯ੍ਯ, ਏવਂ ਧਮ੍ਮਮਯਂ ਪਾਸਾਦਮਾਰੁਯ੍ਹ ਸਤ੍ਤਕਾਯਂ ਓਲੋਕਯਤੋ ਤਥਾਗਤਸ੍ਸ ਯੇ ਤੇ ਅਕਤਕਲ੍ਯਾਣਾ ਸਤ੍ਤਾ, ਤੇ ਏਕવਿਹਾਰੇ ਦਕ੍ਖਿਣਪਸ੍ਸੇ ਨਿਸਿਨ੍ਨਾਪਿ ਬੁਦ੍ਧਞਾਣਸ੍ਸ ਆਪਾਥਂ ਨਾਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ, ਰਤ੍ਤਿਂ ਖਿਤ੍ਤਸਰਾ વਿਯ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਯੇ ਪਨ ਕਤਕਲ੍ਯਾਣਾ વੇਨੇਯ੍ਯਪੁਗ੍ਗਲਾ, ਤੇ ਏવਸ੍ਸ ਦੂਰੇਪਿ ਠਿਤਾ ਆਪਾਥਂ ਆਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ, ਸੋ ਅਗ੍ਗਿ વਿਯ ਹਿਮવਨ੍ਤਪਬ੍ਬਤੋ વਿਯ ਚ વੁਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਚੇਤਂ –
Iti bhagavā paṭhamagāthāya vitakkadvayaṃ uddisitvā tato dutiyagāthāya pavivekavitakkaṃ dassetvā idāni khemavitakkaṃ dassetuṃ ‘‘sele yathā’’ti tatiyagāthamāha. Tattha sele yathā pabbatamuddhaniṭṭhitoti sele silāmaye ekagghanapabbatamuddhani yathā ṭhito. Na hi tattha ṭhitassa uddhaṃ gīvukkhipanapasāraṇādikiccaṃ atthi. Tathūpamanti tappaṭibhāgaṃ selapabbatūpamaṃ. Ayaṃ panettha saṅkhepattho – yathā selapabbatamuddhani ṭhito cakkhumā puriso samantato janataṃ passeyya, evameva sumedho, sundarapañño sabbaññutaññāṇena samantacakkhu bhagavā dhammamayaṃ paññāmayaṃ pāsādamāruyha sayaṃ apetasoko sokāvatiṇṇaṃ jātijarābhibhūtañca janataṃ sattakāyaṃ avekkhati upadhārayati upaparikkhati. Ayaṃ panettha adhippāyo – yathā hi pabbatapāde samantā mahantaṃ khettaṃ katvā tattha kedārapāḷīsu kuṭiyo katvā rattiṃ aggiṃ jāleyya, caturaṅgasamannāgatañca andhakāraṃ bhaveyya, athassa pabbatassa matthake ṭhatvā cakkhumato purisassa bhūmippadesaṃ olokayato neva khettaṃ, na kedārapāḷiyo, na kuṭiyo, na tattha sayitamanussā paññāyeyyuṃ, kuṭīsu pana aggijālamattameva paññāyeyya, evaṃ dhammamayaṃ pāsādamāruyha sattakāyaṃ olokayato tathāgatassa ye te akatakalyāṇā sattā, te ekavihāre dakkhiṇapasse nisinnāpi buddhañāṇassa āpāthaṃ nāgacchanti, rattiṃ khittasarā viya honti. Ye pana katakalyāṇā veneyyapuggalā, te evassa dūrepi ṭhitā āpāthaṃ āgacchanti, so aggi viya himavantapabbato viya ca vuttampi cetaṃ –
‘‘ਦੂਰੇ ਸਨ੍ਤੋ ਪਕਾਸੇਨ੍ਤਿ, ਹਿਮવਨ੍ਤੋવ ਪਬ੍ਬਤੋ।
‘‘Dūre santo pakāsenti, himavantova pabbato;
ਅਸਨ੍ਤੇਤ੍ਥ ਨ ਦਿਸ੍ਸਨ੍ਤਿ, ਰਤ੍ਤਿਂ ਖਿਤ੍ਤਾ ਯਥਾ ਸਰਾ’’ਤਿ॥ (ਧ॰ ਪ॰ ੩੦੪; ਨੇਤ੍ਤਿ॰ ੧੧)।
Asantettha na dissanti, rattiṃ khittā yathā sarā’’ti. (dha. pa. 304; netti. 11);
ਏવਮੇਤਸ੍ਮਿਂ ਸੁਤ੍ਤੇ ਗਾਥਾਸੁ ਚ ਭਗવਾ ਅਤ੍ਤਾਨਂ ਪਰਂ વਿਯ ਕਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਸਿ।
Evametasmiṃ sutte gāthāsu ca bhagavā attānaṃ paraṃ viya katvā dassesi.
ਪਠਮਸੁਤ੍ਤવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Paṭhamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ਤਿਪਿਟਕ (ਮੂਲ) • Tipiṭaka (Mūla) / ਸੁਤ੍ਤਪਿਟਕ • Suttapiṭaka / ਖੁਦ੍ਦਕਨਿਕਾਯ • Khuddakanikāya / ਇਤਿવੁਤ੍ਤਕਪਾਲ਼ਿ • Itivuttakapāḷi / ੧. વਿਤਕ੍ਕਸੁਤ੍ਤਂ • 1. Vitakkasuttaṃ