| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / เถรคาถา-อฎฺฐกถา • Theragāthā-aṭṭhakathā |
๕. วีตโสกเตฺถรคาถาวณฺณนา
5. Vītasokattheragāthāvaṇṇanā
เกเส เม โอลิขิสฺสนฺตีติอาทิกา อายสฺมโต วีตโสกเตฺถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุเทฺธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินโนฺต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิเปฺปสุ นิปฺผตฺติํ คโต กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา มหตา อิสิคเณน ปริวุโต อรเญฺญ วสโนฺต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา หฎฺฐตุโฎฺฐ ‘‘อุทุมฺพรปุปฺผสทิสา ทุลฺลภทสฺสนา พุทฺธา ภควโนฺต, อิทาเนว อุปคนฺตพฺพา’’ติ มหติยา ปริสาย สทฺธิํ สตฺถารํ ทฎฺฐุํ คจฺฉโนฺต ทิยฑฺฒโยชเน เสเส พฺยาธิโก หุตฺวา พุทฺธคตาย สญฺญาย กาลงฺกโต เทเวสุ อุปฺปชฺชิตฺวา อปราปรํ เทวมนุเสฺสสุ สํสรโนฺต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท อฎฺฐารสวสฺสาธิกานํ ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ มตฺถเก ธมฺมาโสกรโญฺญ กนิฎฺฐภาตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส วีตโสโกติ นาม อโหสิฯ โส วยปฺปโตฺต ขตฺติยกุมาเรหิ สิกฺขิตพฺพวิชฺชาสิเปฺปสุ นิปฺผตฺติํ คโต คิริทตฺตเตฺถรํ นิสฺสาย คิหิภูโต สุตฺตนฺตปิฎเก อภิธมฺมปิฎเก จ วิสารโท หุตฺวา เอกทิวสํ มสฺสุกมฺมสมเย กปฺปกสฺส หตฺถโต อาทาสํ คเหตฺวา กายํ โอโลเกโนฺต วลิตปลิตาทีนิ ทิสฺวา สญฺชาตสํเวโค วิปสฺสนาย จิตฺตํ โอตาเรตฺวา ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ตสฺมิํเยว อาสเน โสตาปโนฺน หุตฺวา คิริทตฺตเตฺถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา นจิรเสฺสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๙.๙-๒๖) –
Kese me olikhissantītiādikā āyasmato vītasokattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinanto siddhatthassa bhagavato kāle brāhmaṇakule nibbattitvā brāhmaṇānaṃ vijjāsippesu nipphattiṃ gato kāme pahāya isipabbajjaṃ pabbajitvā mahatā isigaṇena parivuto araññe vasanto buddhuppādaṃ sutvā haṭṭhatuṭṭho ‘‘udumbarapupphasadisā dullabhadassanā buddhā bhagavanto, idāneva upagantabbā’’ti mahatiyā parisāya saddhiṃ satthāraṃ daṭṭhuṃ gacchanto diyaḍḍhayojane sese byādhiko hutvā buddhagatāya saññāya kālaṅkato devesu uppajjitvā aparāparaṃ devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde aṭṭhārasavassādhikānaṃ dvinnaṃ vassasatānaṃ matthake dhammāsokarañño kaniṭṭhabhātā hutvā nibbatti, tassa vītasokoti nāma ahosi. So vayappatto khattiyakumārehi sikkhitabbavijjāsippesu nipphattiṃ gato giridattattheraṃ nissāya gihibhūto suttantapiṭake abhidhammapiṭake ca visārado hutvā ekadivasaṃ massukammasamaye kappakassa hatthato ādāsaṃ gahetvā kāyaṃ olokento valitapalitādīni disvā sañjātasaṃvego vipassanāya cittaṃ otāretvā bhāvanaṃ ussukkāpetvā tasmiṃyeva āsane sotāpanno hutvā giridattattherassa santike pabbajitvā nacirasseva arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.49.9-26) –
‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;
‘‘Ajjhāyako mantadharo, tiṇṇaṃ vedāna pāragū;
ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สนิฆณฺฑุสเกฎุเภฯ
Lakkhaṇe itihāse ca, sanighaṇḍusakeṭubhe.
‘‘นทีโสตปฎิภาคา, สิสฺสา อายนฺติ เม ตทา;
‘‘Nadīsotapaṭibhāgā, sissā āyanti me tadā;
เตสาหํ มเนฺต วาเจมิ, รตฺตินฺทิวมตนฺทิโตฯ
Tesāhaṃ mante vācemi, rattindivamatandito.
‘‘สิทฺธโตฺถ นาม สมฺพุโทฺธ, โลเก อุปฺปชฺชิ ตาวเท;
‘‘Siddhattho nāma sambuddho, loke uppajji tāvade;
ตมนฺธการํ นาเสตฺวา, ญาณาโลกํ ปวตฺตยิฯ
Tamandhakāraṃ nāsetvā, ñāṇālokaṃ pavattayi.
‘‘มม อญฺญตโร สิโสฺส, สิสฺสานํ โส กเถสิ เม;
‘‘Mama aññataro sisso, sissānaṃ so kathesi me;
สุตฺวาน เต เอตมตฺถํ, อาโรเจสุํ มมํ ตทาฯ
Sutvāna te etamatthaṃ, ārocesuṃ mamaṃ tadā.
‘‘พุโทฺธ โลเก สมุปฺปโนฺน, สพฺพญฺญู โลกนายโก;
‘‘Buddho loke samuppanno, sabbaññū lokanāyako;
ตสฺสานุวตฺตติ ชโน, ลาโภ อมฺหํ น วิชฺชติฯ
Tassānuvattati jano, lābho amhaṃ na vijjati.
‘‘อธิจฺจุปฺปตฺติกา พุทฺธา, จกฺขุมโนฺต มหายสา;
‘‘Adhiccuppattikā buddhā, cakkhumanto mahāyasā;
ยํนูนาหํ พุทฺธเสฎฺฐํ, ปเสฺสยฺยํ โลกนายกํฯ
Yaṃnūnāhaṃ buddhaseṭṭhaṃ, passeyyaṃ lokanāyakaṃ.
‘‘อชินํ เม คเหตฺวาน, วากจีรํ กมณฺฑลุํ;
‘‘Ajinaṃ me gahetvāna, vākacīraṃ kamaṇḍaluṃ;
อสฺสมา อภินิกฺขมฺม, สิเสฺส อามนฺตยิํ อหํฯ
Assamā abhinikkhamma, sisse āmantayiṃ ahaṃ.
‘‘โอทุมฺพริกปุปฺผํว, จนฺทมฺหิ สสกํ ยถา;
‘‘Odumbarikapupphaṃva, candamhi sasakaṃ yathā;
วายสานํ ยถา ขีรํ, ทุลฺลโภ โลกนายโกฯ
Vāyasānaṃ yathā khīraṃ, dullabho lokanāyako.
‘‘พุโทฺธ โลกมฺหิ อุปฺปโนฺน, มนุสฺสตฺตมฺปิ ทุลฺลภํ;
‘‘Buddho lokamhi uppanno, manussattampi dullabhaṃ;
อุโภสุ วิชฺชมาเนสุ, สวนญฺจ สุทุลฺลภํฯ
Ubhosu vijjamānesu, savanañca sudullabhaṃ.
‘‘พุโทฺธ โลเก สมุปฺปโนฺน, จกฺขุํ ลจฺฉาม โน ภวํ;
‘‘Buddho loke samuppanno, cakkhuṃ lacchāma no bhavaṃ;
เอถ สเพฺพ คมิสฺสาม, สมฺมาสมฺพุทฺธสนฺติกํฯ
Etha sabbe gamissāma, sammāsambuddhasantikaṃ.
‘‘กมณฺฑลุธรา สเพฺพ, ขราชินนิวาสิโน;
‘‘Kamaṇḍaludharā sabbe, kharājinanivāsino;
เต ชฎาภารภริตา, นิกฺขมุํ วิปินา ตทาฯ
Te jaṭābhārabharitā, nikkhamuṃ vipinā tadā.
‘‘ยุคมตฺตํ เปกฺขมานา, อุตฺตมตฺถํ คเวสิโน;
‘‘Yugamattaṃ pekkhamānā, uttamatthaṃ gavesino;
อาสตฺติโทสรหิตา, อสมฺภีตาว เกสรีฯ
Āsattidosarahitā, asambhītāva kesarī.
‘‘อปฺปกิจฺจา อโลลุปฺปา, นิปกา สนฺตวุตฺติโน;
‘‘Appakiccā aloluppā, nipakā santavuttino;
อุญฺฉาย จรมานา เต, พุทฺธเสฎฺฐมุปาคมุํฯ
Uñchāya caramānā te, buddhaseṭṭhamupāgamuṃ.
‘‘ทิยฑฺฒโยชเน เสเส, พฺยาธิ เม อุปปชฺชถ;
‘‘Diyaḍḍhayojane sese, byādhi me upapajjatha;
พุทฺธเสฎฺฐํ สริตฺวาน, ตตฺถ กาลงฺกโต อหํฯ
Buddhaseṭṭhaṃ saritvāna, tattha kālaṅkato ahaṃ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กเปฺป, ยํ สญฺญมลภิํ ตทา;
‘‘Catunnavutito kappe, yaṃ saññamalabhiṃ tadā;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธสญฺญายิทํ ผลํฯ
Duggatiṃ nābhijānāmi, buddhasaññāyidaṃ phalaṃ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อญฺญํ พฺยากโรโนฺต –
Arahattaṃ pana patvā aññaṃ byākaronto –
๑๖๙.
169.
‘‘เกเส เม โอลิขิสฺสนฺติ, กปฺปโก อุปสงฺกมิ;
‘‘Kese me olikhissanti, kappako upasaṅkami;
ตโต อาทาสมาทาย, สรีรํ ปจฺจเวกฺขิสํฯ
Tato ādāsamādāya, sarīraṃ paccavekkhisaṃ.
๑๗๐.
170.
‘‘ตุโจฺฉ กาโย อทิสฺสิตฺถ, อนฺธกาเร ตโม พฺยคา;
‘‘Tuccho kāyo adissittha, andhakāre tamo byagā;
สเพฺพ โจฬา สมุจฺฉินฺนา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติฯ – คาถาทฺวยํ อภาสิ;
Sabbe coḷā samucchinnā, natthi dāni punabbhavo’’ti. – gāthādvayaṃ abhāsi;
ตตฺถ เกเส เม โอลิขิสฺสนฺติ, กปฺปโก อุปสงฺกมีติ คิหิกาเล มสฺสุกมฺมสมเย ‘‘มม เกเส โอลิขิสฺสํ กเปฺปมี’’ติ เกสาทีนํ เฉทนาทิวเสน กปฺปนโต กปฺปโก นฺหาปิโต มํ อุปคจฺฉิฯ ตโตติ กปฺปกโตฯ สรีรํ ปจฺจเวกฺขิสนฺติ สพฺพกายิเก อาทาเส ปลิตวลิตมุขนิมิตฺตาทิทสฺสนมุเขน ‘‘อภิภูโต วต ชราย เม กาโย’’ติ ชราภิภูตํ อตฺตโน สรีรํ ปจฺจเวกฺขิํฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขโต จ ตุโจฺฉ กาโย อทิสฺสิตฺถ นิจฺจธุวสุขสภาวาทีหิ ริโตฺต หุตฺวา เม กาโย อทิสฺสถ ปญฺญายิฯ กสฺมา? อนฺธกาเร ตโม พฺยคา เยน อโยนิโสมนสิการสงฺขาเตน ตมสา อตฺตโน กาเย อนฺธคตา วิชฺชมานมฺปิ อสุภาทิสภาวํ อปสฺสนฺตา อวิชฺชมานํ สุภาทิอาการํ คณฺหนฺติ, ตสฺมิํ อนฺธกาเร อนฺธกรณฎฺฐาเน กาเย โยนิโสมนสิการสงฺขาเตน ญาณาโลเกน อวิชฺชาตโม วิคโต, ตโต เอว สเพฺพ โจฬา สมุจฺฉินฺนา โจรา วิย กุสลภณฺฑเจฺฉทนโต, สาธูหิ อลาตพฺพโต อสงฺคเหตพฺพโต สงฺการกูฎาทีสุ ฉฑฺฑิตปิโลติกขณฺฑํ วิย อิสฺสรชเนน อริยชเนน ชิคุจฺฉิตพฺพตาย โจฬา วิยาติ วา ‘‘โจฬา’’ติ ลทฺธนามา กิเลสา สมุจฺฉินฺนาฯ อคฺคมเคฺคน สมุคฺฆาฎิตตฺตา เอว จ เนสํ นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ นตฺถีติฯ
Tattha kese me olikhissanti, kappako upasaṅkamīti gihikāle massukammasamaye ‘‘mama kese olikhissaṃ kappemī’’ti kesādīnaṃ chedanādivasena kappanato kappako nhāpito maṃ upagacchi. Tatoti kappakato. Sarīraṃ paccavekkhisanti sabbakāyike ādāse palitavalitamukhanimittādidassanamukhena ‘‘abhibhūto vata jarāya me kāyo’’ti jarābhibhūtaṃ attano sarīraṃ paccavekkhiṃ. Evaṃ paccavekkhato ca tuccho kāyo adissittha niccadhuvasukhasabhāvādīhi ritto hutvā me kāyo adissatha paññāyi. Kasmā? Andhakāre tamo byagā yena ayonisomanasikārasaṅkhātena tamasā attano kāye andhagatā vijjamānampi asubhādisabhāvaṃ apassantā avijjamānaṃ subhādiākāraṃ gaṇhanti, tasmiṃ andhakāre andhakaraṇaṭṭhāne kāye yonisomanasikārasaṅkhātena ñāṇālokena avijjātamo vigato, tato eva sabbe coḷā samucchinnā corā viya kusalabhaṇḍacchedanato, sādhūhi alātabbato asaṅgahetabbato saṅkārakūṭādīsu chaḍḍitapilotikakhaṇḍaṃ viya issarajanena ariyajanena jigucchitabbatāya coḷā viyāti vā ‘‘coḷā’’ti laddhanāmā kilesā samucchinnā. Aggamaggena samugghāṭitattā eva ca nesaṃ natthi dāni punabbhavo āyatiṃ punabbhavābhinibbatti natthīti.
วีตโสกเตฺถรคาถาวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Vītasokattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / เถรคาถาปาฬิ • Theragāthāpāḷi / ๕. วีตโสกเตฺถรคาถา • 5. Vītasokattheragāthā
