| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
४४-४९. विवट्टञाणछक्कनिद्देसवण्णना
44-49. Vivaṭṭañāṇachakkaniddesavaṇṇanā
९५. विवट्टञाणछक्कनिद्देसे नेक्खम्माधिपतत्ता पञ्ञाति नेक्खम्मं अधिकं कत्वा नेक्खम्माधिकभावेन पवत्ता पञ्ञा। कामच्छन्दतो सञ्ञाय विवट्टतीति नेक्खम्माधिपतिकतपञ्ञासम्पयुत्तसञ्ञाय हेतुभूताय, करणभूताय वा कामच्छन्दतो विवट्टति परावत्तति, परम्मुखी होतीति अत्थो। एस नयो सेसेसु।
95. Vivaṭṭañāṇachakkaniddese nekkhammādhipatattā paññāti nekkhammaṃ adhikaṃ katvā nekkhammādhikabhāvena pavattā paññā. Kāmacchandato saññāya vivaṭṭatīti nekkhammādhipatikatapaññāsampayuttasaññāya hetubhūtāya, karaṇabhūtāya vā kāmacchandato vivaṭṭati parāvattati, parammukhī hotīti attho. Esa nayo sesesu.
९६. कामच्छन्दो नानत्तन्ति कामच्छन्दो सन्तवुत्तिताय अभावतो न एकसभावो। नेक्खम्मं एकत्तन्ति नेक्खम्मं सन्तवुत्तिभावतो एकसभावो। नेक्खम्मेकत्तं चेतयतोति कामच्छन्दे आदीनवदस्सनेन नेक्खम्मं पवत्तयतो। कामच्छन्दतो चित्तं विवट्टतीति दिट्ठादीनवतो कामच्छन्दतो नेक्खम्मक्खणे चित्तं विवट्टति। एस नयो सेसेसु।
96.Kāmacchando nānattanti kāmacchando santavuttitāya abhāvato na ekasabhāvo. Nekkhammaṃ ekattanti nekkhammaṃ santavuttibhāvato ekasabhāvo. Nekkhammekattaṃ cetayatoti kāmacchande ādīnavadassanena nekkhammaṃ pavattayato. Kāmacchandato cittaṃ vivaṭṭatīti diṭṭhādīnavato kāmacchandato nekkhammakkhaṇe cittaṃ vivaṭṭati. Esa nayo sesesu.
९७. कामच्छन्दं पजहन्तोति नेक्खम्मपवत्तिक्खणे कामच्छन्दं विक्खम्भनप्पहानेन पजहन्तो। नेक्खम्मवसेन चित्तं अधिट्ठातीति पटिलद्धस्स नेक्खम्मस्स वसेन तंसम्पयुत्तचित्तं अधितिट्ठति अधिकं करोन्तो तिट्ठति, पवत्तेतीति अत्थो। एस नयो सेसेसु।
97.Kāmacchandaṃ pajahantoti nekkhammapavattikkhaṇe kāmacchandaṃ vikkhambhanappahānena pajahanto. Nekkhammavasena cittaṃ adhiṭṭhātīti paṭiladdhassa nekkhammassa vasena taṃsampayuttacittaṃ adhitiṭṭhati adhikaṃ karonto tiṭṭhati, pavattetīti attho. Esa nayo sesesu.
९८. चक्खु सुञ्ञं अत्तेन वाति बालजनपरिकप्पितस्स कारकवेदकसङ्खातस्स अत्तनो अभावा चक्खु अत्तेन च सुञ्ञं। यञ्हि यत्थ न होति, तेन तं सुञ्ञं नाम होति। अत्तनियेन वाति अत्तनो अभावेनेव अत्तनो सन्तकस्सपि अभावा अत्तनो सन्तकेन च सुञ्ञं। लोकस्स अत्ताति च अत्तनियन्ति च उभयथा गाहसम्भवतो तदुभयगाहपटिसेधनत्थं अत्ताभावो च अत्तनियाभावो च वुत्तो। निच्चेन वाति भङ्गं अतिक्कमित्वा तिट्ठन्तस्स कस्सचि अभावतो निच्चेन च सुञ्ञं। धुवेन वाति पवत्तिक्खणेपि थिरस्स कस्सचि अभावतो धुवेन च सुञ्ञं। सस्सतेन वाति सब्बकालेपि विज्जमानस्स कस्सचि अभावतो सस्सतेन च सुञ्ञं। अविपरिणामधम्मेन वाति जराभङ्गवसेन द्विधा अपरिवत्तमानपकतिकस्स कस्सचि अभावतो अविपरिणामधम्मेन च सुञ्ञं। अथ वा निच्चभावेन च धुवभावेन च सस्सतभावेन च अविपरिणामधम्मभावेन च सुञ्ञन्ति अत्थो। समुच्चयत्थो वा-सद्दो। यथाभूतं जानतो पस्सतोति इच्चेवं अनत्तानुपस्सनाञाणेन यथासभावेन जानन्तस्स चक्खुना विय च पस्सन्तस्स। चक्खाभिनिवेसतो ञाणं विवट्टतीति चक्खु अत्ताति वा अत्तनियन्ति वा पवत्तमानतो दिट्ठाभिनिवेसतो तदङ्गप्पहानवसेन ञाणं विवट्टति। एस नयो सेसेसु।
98.Cakkhu suññaṃ attena vāti bālajanaparikappitassa kārakavedakasaṅkhātassa attano abhāvā cakkhu attena ca suññaṃ. Yañhi yattha na hoti, tena taṃ suññaṃ nāma hoti. Attaniyena vāti attano abhāveneva attano santakassapi abhāvā attano santakena ca suññaṃ. Lokassa attāti ca attaniyanti ca ubhayathā gāhasambhavato tadubhayagāhapaṭisedhanatthaṃ attābhāvo ca attaniyābhāvo ca vutto. Niccena vāti bhaṅgaṃ atikkamitvā tiṭṭhantassa kassaci abhāvato niccena ca suññaṃ. Dhuvena vāti pavattikkhaṇepi thirassa kassaci abhāvato dhuvena ca suññaṃ. Sassatena vāti sabbakālepi vijjamānassa kassaci abhāvato sassatena ca suññaṃ. Avipariṇāmadhammena vāti jarābhaṅgavasena dvidhā aparivattamānapakatikassa kassaci abhāvato avipariṇāmadhammena ca suññaṃ. Atha vā niccabhāvena ca dhuvabhāvena ca sassatabhāvena ca avipariṇāmadhammabhāvena ca suññanti attho. Samuccayattho vā-saddo. Yathābhūtaṃ jānato passatoti iccevaṃ anattānupassanāñāṇena yathāsabhāvena jānantassa cakkhunā viya ca passantassa. Cakkhābhinivesato ñāṇaṃ vivaṭṭatīti cakkhu attāti vā attaniyanti vā pavattamānato diṭṭhābhinivesato tadaṅgappahānavasena ñāṇaṃ vivaṭṭati. Esa nayo sesesu.
९९. नेक्खम्मेन कामच्छन्दं वोसज्जतीति नेक्खम्मलाभी पुग्गलो नेक्खम्मेन तप्पटिपक्खं कामच्छन्दं परिच्चजति। वोसग्गे पञ्ञाति कामच्छन्दस्स वोसग्गभूते नेक्खम्मे तंसम्पयुत्ता पञ्ञा। एस नयो सेसेसु। पीळनट्ठादयो हेट्ठा वुत्तत्था एव। परिजानन्तो विवट्टतीति पुग्गलाधिट्ठाना देसना, मग्गसमङ्गीपुग्गलो दुक्खस्स चतुब्बिधं अत्थं किच्चवसेन परिजानन्तो दुभतो वुट्ठानवसेन विवट्टति, ञाणविवट्टनेपि ञाणसमङ्गी विवट्टतीति वुत्तो।
99.Nekkhammena kāmacchandaṃ vosajjatīti nekkhammalābhī puggalo nekkhammena tappaṭipakkhaṃ kāmacchandaṃ pariccajati. Vosagge paññāti kāmacchandassa vosaggabhūte nekkhamme taṃsampayuttā paññā. Esa nayo sesesu. Pīḷanaṭṭhādayo heṭṭhā vuttatthā eva. Parijānanto vivaṭṭatīti puggalādhiṭṭhānā desanā, maggasamaṅgīpuggalo dukkhassa catubbidhaṃ atthaṃ kiccavasena parijānanto dubhato vuṭṭhānavasena vivaṭṭati, ñāṇavivaṭṭanepi ñāṇasamaṅgī vivaṭṭatīti vutto.
१००. तथट्ठे पञ्ञाति एतस्स पुग्गलस्सेव तथट्ठे विवट्टना पञ्ञा। एस नयो सेसेसु। इदानि मग्गक्खणे एव किच्चवसेन आकारनानत्ततो छ विवट्टञाणानि दस्सेतुं सञ्ञाविवट्टोतिआदिमातिकं ठपेत्वा तं अत्थतो विभजन्तो सञ्जानन्तो विवट्टतीतिआदिमाह। तत्थ सञ्जानन्तो विवट्टतीति सञ्ञाविवट्टोति यस्मा पुब्बभागे नेक्खम्मादिं अधिपतितो सञ्जानन्तो योगी पच्छा नेक्खम्मसम्पयुत्तञाणेन कामच्छन्दादितो विवट्टति, तस्मा तं ञाणं सञ्ञाविवट्टो नामाति अत्थो। चेतयन्तो विवट्टतीति चेतोविवट्टोति यस्मा योगी नेक्खम्मेकत्तादीनि चेतयन्तो सम्पयुत्तञाणेन कामच्छन्दादितो विवट्टति, तस्मा तं ञाणं चेतोविवट्टो नामाति अत्थो। विजानन्तो विवट्टतीति चित्तविवट्टोति यस्मा योगी नेक्खम्मादिवसेन चित्ताधिट्ठानेन विजानन्तो तंसम्पयुत्तञाणेन कामच्छन्दादितो विवट्टति, तस्मा तं ञाणं चित्तविवट्टो नामाति अत्थो। ञाणं करोन्तो विवट्टतीति ञाणविवट्टोति यस्मा योगी छब्बिधं अज्झत्तिकायतनं अनत्तानुपस्सनाञाणेन सुञ्ञतो विदितं करोन्तो तेनेव ञाणेन दिट्ठाभिनिवेसतो विवट्टति, तस्मा तं ञाणं ञाणविवट्टो नामाति अत्थो। वोसज्जन्तो विवट्टतीति विमोक्खविवट्टोति यस्मा योगी नेक्खम्मादीहि कामच्छन्दादीनि वोसज्जन्तो तंसम्पयुत्तञाणेन कामच्छन्दादितो विवट्टति, तस्मा तं ञाणं विमोक्खविवट्टो नामाति अत्थो। तथट्ठे विवट्टतीति सच्चविवट्टोति यस्मा योगी चतुब्बिधे तथट्ठे दुभतो वुट्ठानवसेन विवट्टति, तस्मा मग्गञाणं सच्चविवट्टो नामाति अत्थो। मग्गञाणमेव वा तथट्ठे दुभतो वुट्ठानभावेन विवट्टतीति सच्चविवट्टोति अत्थो।
100.Tathaṭṭhepaññāti etassa puggalasseva tathaṭṭhe vivaṭṭanā paññā. Esa nayo sesesu. Idāni maggakkhaṇe eva kiccavasena ākāranānattato cha vivaṭṭañāṇāni dassetuṃ saññāvivaṭṭotiādimātikaṃ ṭhapetvā taṃ atthato vibhajanto sañjānanto vivaṭṭatītiādimāha. Tattha sañjānanto vivaṭṭatīti saññāvivaṭṭoti yasmā pubbabhāge nekkhammādiṃ adhipatito sañjānanto yogī pacchā nekkhammasampayuttañāṇena kāmacchandādito vivaṭṭati, tasmā taṃ ñāṇaṃ saññāvivaṭṭo nāmāti attho. Cetayanto vivaṭṭatīti cetovivaṭṭoti yasmā yogī nekkhammekattādīni cetayanto sampayuttañāṇena kāmacchandādito vivaṭṭati, tasmā taṃ ñāṇaṃ cetovivaṭṭo nāmāti attho. Vijānanto vivaṭṭatīti cittavivaṭṭoti yasmā yogī nekkhammādivasena cittādhiṭṭhānena vijānanto taṃsampayuttañāṇena kāmacchandādito vivaṭṭati, tasmā taṃ ñāṇaṃ cittavivaṭṭo nāmāti attho. Ñāṇaṃ karonto vivaṭṭatīti ñāṇavivaṭṭoti yasmā yogī chabbidhaṃ ajjhattikāyatanaṃ anattānupassanāñāṇena suññato viditaṃ karonto teneva ñāṇena diṭṭhābhinivesato vivaṭṭati, tasmā taṃ ñāṇaṃ ñāṇavivaṭṭo nāmāti attho. Vosajjanto vivaṭṭatīti vimokkhavivaṭṭoti yasmā yogī nekkhammādīhi kāmacchandādīni vosajjanto taṃsampayuttañāṇena kāmacchandādito vivaṭṭati, tasmā taṃ ñāṇaṃ vimokkhavivaṭṭo nāmāti attho. Tathaṭṭhe vivaṭṭatīti saccavivaṭṭoti yasmā yogī catubbidhe tathaṭṭhe dubhato vuṭṭhānavasena vivaṭṭati, tasmā maggañāṇaṃ saccavivaṭṭo nāmāti attho. Maggañāṇameva vā tathaṭṭhe dubhato vuṭṭhānabhāvena vivaṭṭatīti saccavivaṭṭoti attho.
यत्थ सञ्ञाविवट्टोतिआदि सच्चविवट्टञाणनिद्देसे वुत्तत्ता सच्चविवट्टञाणक्खणमेव सन्धाय वुत्तन्ति वेदितब्बं। मग्गक्खणेयेव हि सब्बानि युज्जन्ति। कथं? ञाणविवट्टे ञाणञ्हि वज्जेत्वा सेसेसु अरियमग्गो सरूपेनेव आगतो। विपस्सनाकिच्चस्स पन मग्गेनेव सिज्झनतो विपस्सनाकिच्चसिद्धिवसेन ञाणविवट्टञाणम्पि मग्गक्खणे युज्जति। मग्गञाणेनेव वा ‘‘चक्खु सुञ्ञ’’न्तिआदि किच्चवसेन पटिविद्धमेव होतीति मग्गक्खणे तं ञाणं वत्तुं युज्जतियेव। अत्थयोजना पनेत्थ ‘‘यत्थ मग्गक्खणे सञ्ञाविवट्टो, तत्थ चेतोविवट्टो। यत्थ मग्गक्खणे चेतोविवट्टो , तत्थ सञ्ञाविवट्टो’’ति एवमादिना नयेन सब्बसंसन्दनेसु योजना कातब्बा। अथ वा सञ्ञाविवट्टचेतोविवट्टचित्तविवट्टविमोक्खविवट्टेसु चतुन्नं अरियमग्गानं आगतत्ता सच्चविवट्टो आगतोयेव होति। ञाणविवट्टो च सच्चविवट्टेनेव किच्चवसेन सिद्धो होति। सञ्ञाचेतोचित्तविमोक्खविवट्टेस्वेव च पेय्याले वित्थारियमाने ‘‘अनत्तानुपस्सनाधिपतत्ता पञ्ञा अभिनिवेसतो सञ्ञाय विवट्टतीति अधिपतत्ता पञ्ञा सञ्ञाविवट्टे ञाण’’न्ति च, ‘‘अभिनिवेसो नानत्तं, अनत्तानुपस्सना एकत्तं। अनत्तानुपस्सनेकत्तं चेतयतो अभिनिवेसतो चित्तं विवट्टतीति नानत्ते पञ्ञा चेतोविवट्टे ञाण’’न्ति च, ‘‘अभिनिवेसं पजहन्तो अनत्तानुपस्सनावसेन चित्तं अधिट्ठातीति अधिट्ठाने पञ्ञा चित्तविवट्टे ञाण’’न्ति च, ‘‘अनत्तानुपस्सनाय अभिनिवेसं वोसज्जतीति वोसग्गे पञ्ञा विमोक्खविवट्टे ञाण’’न्ति च पाठसम्भवतो ञाणविवट्टे ञाणम्पि तेसु आगतमेव होति। ञाणविवट्टे च अनत्तानुपस्सनाय वुट्ठाय अरियमग्गं पटिलद्धस्स किच्चवसेन ‘‘चक्खु सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वा’’तिआदियुज्जनतो सच्चविवट्टो लब्भति, तस्मा एकेकस्मिं विवट्टे सेसा पञ्च पञ्च विवट्टा लब्भन्ति। तस्मा एवं ‘‘यत्थ सञ्ञाविवट्टो, तत्थ चेतोविवट्टो’’तिआदिकानि संसन्दनानि वुत्तानीति वेदितब्बं।
Yatthasaññāvivaṭṭotiādi saccavivaṭṭañāṇaniddese vuttattā saccavivaṭṭañāṇakkhaṇameva sandhāya vuttanti veditabbaṃ. Maggakkhaṇeyeva hi sabbāni yujjanti. Kathaṃ? Ñāṇavivaṭṭe ñāṇañhi vajjetvā sesesu ariyamaggo sarūpeneva āgato. Vipassanākiccassa pana maggeneva sijjhanato vipassanākiccasiddhivasena ñāṇavivaṭṭañāṇampi maggakkhaṇe yujjati. Maggañāṇeneva vā ‘‘cakkhu suñña’’ntiādi kiccavasena paṭividdhameva hotīti maggakkhaṇe taṃ ñāṇaṃ vattuṃ yujjatiyeva. Atthayojanā panettha ‘‘yattha maggakkhaṇe saññāvivaṭṭo, tattha cetovivaṭṭo. Yattha maggakkhaṇe cetovivaṭṭo , tattha saññāvivaṭṭo’’ti evamādinā nayena sabbasaṃsandanesu yojanā kātabbā. Atha vā saññāvivaṭṭacetovivaṭṭacittavivaṭṭavimokkhavivaṭṭesu catunnaṃ ariyamaggānaṃ āgatattā saccavivaṭṭo āgatoyeva hoti. Ñāṇavivaṭṭo ca saccavivaṭṭeneva kiccavasena siddho hoti. Saññācetocittavimokkhavivaṭṭesveva ca peyyāle vitthāriyamāne ‘‘anattānupassanādhipatattā paññā abhinivesato saññāya vivaṭṭatīti adhipatattā paññā saññāvivaṭṭe ñāṇa’’nti ca, ‘‘abhiniveso nānattaṃ, anattānupassanā ekattaṃ. Anattānupassanekattaṃ cetayato abhinivesato cittaṃ vivaṭṭatīti nānatte paññā cetovivaṭṭe ñāṇa’’nti ca, ‘‘abhinivesaṃ pajahanto anattānupassanāvasena cittaṃ adhiṭṭhātīti adhiṭṭhāne paññā cittavivaṭṭe ñāṇa’’nti ca, ‘‘anattānupassanāya abhinivesaṃ vosajjatīti vosagge paññā vimokkhavivaṭṭe ñāṇa’’nti ca pāṭhasambhavato ñāṇavivaṭṭe ñāṇampi tesu āgatameva hoti. Ñāṇavivaṭṭe ca anattānupassanāya vuṭṭhāya ariyamaggaṃ paṭiladdhassa kiccavasena ‘‘cakkhu suññaṃ attena vā attaniyena vā’’tiādiyujjanato saccavivaṭṭo labbhati, tasmā ekekasmiṃ vivaṭṭe sesā pañca pañca vivaṭṭā labbhanti. Tasmā evaṃ ‘‘yattha saññāvivaṭṭo, tattha cetovivaṭṭo’’tiādikāni saṃsandanāni vuttānīti veditabbaṃ.
विवट्टञाणछक्कनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Vivaṭṭañāṇachakkaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ४४-४९. छविवट्टञाणनिद्देसो • 44-49. Chavivaṭṭañāṇaniddeso
