| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ปฎิสมฺภิทามคฺค-อฎฺฐกถา • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
๔๔-๔๙. วิวฎฺฎญาณฉกฺกนิเทฺทสวณฺณนา
44-49. Vivaṭṭañāṇachakkaniddesavaṇṇanā
๙๕. วิวฎฺฎญาณฉกฺกนิเทฺทเส เนกฺขมฺมาธิปตตฺตา ปญฺญาติ เนกฺขมฺมํ อธิกํ กตฺวา เนกฺขมฺมาธิกภาเวน ปวตฺตา ปญฺญาฯ กามจฺฉนฺทโต สญฺญาย วิวฎฺฎตีติ เนกฺขมฺมาธิปติกตปญฺญาสมฺปยุตฺตสญฺญาย เหตุภูตาย, กรณภูตาย วา กามจฺฉนฺทโต วิวฎฺฎติ ปราวตฺตติ, ปรมฺมุขี โหตีติ อโตฺถฯ เอส นโย เสเสสุฯ
95. Vivaṭṭañāṇachakkaniddese nekkhammādhipatattā paññāti nekkhammaṃ adhikaṃ katvā nekkhammādhikabhāvena pavattā paññā. Kāmacchandato saññāya vivaṭṭatīti nekkhammādhipatikatapaññāsampayuttasaññāya hetubhūtāya, karaṇabhūtāya vā kāmacchandato vivaṭṭati parāvattati, parammukhī hotīti attho. Esa nayo sesesu.
๙๖. กามจฺฉโนฺท นานตฺตนฺติ กามจฺฉโนฺท สนฺตวุตฺติตาย อภาวโต น เอกสภาโวฯ เนกฺขมฺมํ เอกตฺตนฺติ เนกฺขมฺมํ สนฺตวุตฺติภาวโต เอกสภาโวฯ เนกฺขเมฺมกตฺตํ เจตยโตติ กามจฺฉเนฺท อาทีนวทสฺสเนน เนกฺขมฺมํ ปวตฺตยโตฯ กามจฺฉนฺทโต จิตฺตํ วิวฎฺฎตีติ ทิฎฺฐาทีนวโต กามจฺฉนฺทโต เนกฺขมฺมกฺขเณ จิตฺตํ วิวฎฺฎติฯ เอส นโย เสเสสุฯ
96.Kāmacchando nānattanti kāmacchando santavuttitāya abhāvato na ekasabhāvo. Nekkhammaṃ ekattanti nekkhammaṃ santavuttibhāvato ekasabhāvo. Nekkhammekattaṃ cetayatoti kāmacchande ādīnavadassanena nekkhammaṃ pavattayato. Kāmacchandato cittaṃ vivaṭṭatīti diṭṭhādīnavato kāmacchandato nekkhammakkhaṇe cittaṃ vivaṭṭati. Esa nayo sesesu.
๙๗. กามจฺฉนฺทํ ปชหโนฺตติ เนกฺขมฺมปวตฺติกฺขเณ กามจฺฉนฺทํ วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ปชหโนฺตฯ เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตํ อธิฎฺฐาตีติ ปฎิลทฺธสฺส เนกฺขมฺมสฺส วเสน ตํสมฺปยุตฺตจิตฺตํ อธิติฎฺฐติ อธิกํ กโรโนฺต ติฎฺฐติ, ปวเตฺตตีติ อโตฺถฯ เอส นโย เสเสสุฯ
97.Kāmacchandaṃ pajahantoti nekkhammapavattikkhaṇe kāmacchandaṃ vikkhambhanappahānena pajahanto. Nekkhammavasena cittaṃ adhiṭṭhātīti paṭiladdhassa nekkhammassa vasena taṃsampayuttacittaṃ adhitiṭṭhati adhikaṃ karonto tiṭṭhati, pavattetīti attho. Esa nayo sesesu.
๙๘. จกฺขุ สุญฺญํ อเตฺตน วาติ พาลชนปริกปฺปิตสฺส การกเวทกสงฺขาตสฺส อตฺตโน อภาวา จกฺขุ อเตฺตน จ สุญฺญํฯ ยญฺหิ ยตฺถ น โหติ, เตน ตํ สุญฺญํ นาม โหติฯ อตฺตนิเยน วาติ อตฺตโน อภาเวเนว อตฺตโน สนฺตกสฺสปิ อภาวา อตฺตโน สนฺตเกน จ สุญฺญํฯ โลกสฺส อตฺตาติ จ อตฺตนิยนฺติ จ อุภยถา คาหสมฺภวโต ตทุภยคาหปฎิเสธนตฺถํ อตฺตาภาโว จ อตฺตนิยาภาโว จ วุโตฺตฯ นิเจฺจน วาติ ภงฺคํ อติกฺกมิตฺวา ติฎฺฐนฺตสฺส กสฺสจิ อภาวโต นิเจฺจน จ สุญฺญํฯ ธุเวน วาติ ปวตฺติกฺขเณปิ ถิรสฺส กสฺสจิ อภาวโต ธุเวน จ สุญฺญํฯ สสฺสเตน วาติ สพฺพกาเลปิ วิชฺชมานสฺส กสฺสจิ อภาวโต สสฺสเตน จ สุญฺญํฯ อวิปริณามธเมฺมน วาติ ชราภงฺควเสน ทฺวิธา อปริวตฺตมานปกติกสฺส กสฺสจิ อภาวโต อวิปริณามธเมฺมน จ สุญฺญํฯ อถ วา นิจฺจภาเวน จ ธุวภาเวน จ สสฺสตภาเวน จ อวิปริณามธมฺมภาเวน จ สุญฺญนฺติ อโตฺถฯ สมุจฺจยโตฺถ วา-สโทฺทฯ ยถาภูตํ ชานโต ปสฺสโตติ อิเจฺจวํ อนตฺตานุปสฺสนาญาเณน ยถาสภาเวน ชานนฺตสฺส จกฺขุนา วิย จ ปสฺสนฺตสฺสฯ จกฺขาภินิเวสโต ญาณํ วิวฎฺฎตีติ จกฺขุ อตฺตาติ วา อตฺตนิยนฺติ วา ปวตฺตมานโต ทิฎฺฐาภินิเวสโต ตทงฺคปฺปหานวเสน ญาณํ วิวฎฺฎติฯ เอส นโย เสเสสุฯ
98.Cakkhu suññaṃ attena vāti bālajanaparikappitassa kārakavedakasaṅkhātassa attano abhāvā cakkhu attena ca suññaṃ. Yañhi yattha na hoti, tena taṃ suññaṃ nāma hoti. Attaniyena vāti attano abhāveneva attano santakassapi abhāvā attano santakena ca suññaṃ. Lokassa attāti ca attaniyanti ca ubhayathā gāhasambhavato tadubhayagāhapaṭisedhanatthaṃ attābhāvo ca attaniyābhāvo ca vutto. Niccena vāti bhaṅgaṃ atikkamitvā tiṭṭhantassa kassaci abhāvato niccena ca suññaṃ. Dhuvena vāti pavattikkhaṇepi thirassa kassaci abhāvato dhuvena ca suññaṃ. Sassatena vāti sabbakālepi vijjamānassa kassaci abhāvato sassatena ca suññaṃ. Avipariṇāmadhammena vāti jarābhaṅgavasena dvidhā aparivattamānapakatikassa kassaci abhāvato avipariṇāmadhammena ca suññaṃ. Atha vā niccabhāvena ca dhuvabhāvena ca sassatabhāvena ca avipariṇāmadhammabhāvena ca suññanti attho. Samuccayattho vā-saddo. Yathābhūtaṃ jānato passatoti iccevaṃ anattānupassanāñāṇena yathāsabhāvena jānantassa cakkhunā viya ca passantassa. Cakkhābhinivesato ñāṇaṃ vivaṭṭatīti cakkhu attāti vā attaniyanti vā pavattamānato diṭṭhābhinivesato tadaṅgappahānavasena ñāṇaṃ vivaṭṭati. Esa nayo sesesu.
๙๙. เนกฺขเมฺมน กามจฺฉนฺทํ โวสชฺชตีติ เนกฺขมฺมลาภี ปุคฺคโล เนกฺขเมฺมน ตปฺปฎิปกฺขํ กามจฺฉนฺทํ ปริจฺจชติฯ โวสเคฺค ปญฺญาติ กามจฺฉนฺทสฺส โวสคฺคภูเต เนกฺขเมฺม ตํสมฺปยุตฺตา ปญฺญาฯ เอส นโย เสเสสุฯ ปีฬนฎฺฐาทโย เหฎฺฐา วุตฺตตฺถา เอวฯ ปริชานโนฺต วิวฎฺฎตีติ ปุคฺคลาธิฎฺฐานา เทสนา, มคฺคสมงฺคีปุคฺคโล ทุกฺขสฺส จตุพฺพิธํ อตฺถํ กิจฺจวเสน ปริชานโนฺต ทุภโต วุฎฺฐานวเสน วิวฎฺฎติ, ญาณวิวฎฺฎเนปิ ญาณสมงฺคี วิวฎฺฎตีติ วุโตฺตฯ
99.Nekkhammena kāmacchandaṃ vosajjatīti nekkhammalābhī puggalo nekkhammena tappaṭipakkhaṃ kāmacchandaṃ pariccajati. Vosagge paññāti kāmacchandassa vosaggabhūte nekkhamme taṃsampayuttā paññā. Esa nayo sesesu. Pīḷanaṭṭhādayo heṭṭhā vuttatthā eva. Parijānanto vivaṭṭatīti puggalādhiṭṭhānā desanā, maggasamaṅgīpuggalo dukkhassa catubbidhaṃ atthaṃ kiccavasena parijānanto dubhato vuṭṭhānavasena vivaṭṭati, ñāṇavivaṭṭanepi ñāṇasamaṅgī vivaṭṭatīti vutto.
๑๐๐. ตถเฎฺฐ ปญฺญาติ เอตสฺส ปุคฺคลเสฺสว ตถเฎฺฐ วิวฎฺฎนา ปญฺญาฯ เอส นโย เสเสสุฯ อิทานิ มคฺคกฺขเณ เอว กิจฺจวเสน อาการนานตฺตโต ฉ วิวฎฺฎญาณานิ ทเสฺสตุํ สญฺญาวิวโฎฺฎติอาทิมาติกํ ฐเปตฺวา ตํ อตฺถโต วิภชโนฺต สญฺชานโนฺต วิวฎฺฎตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ สญฺชานโนฺต วิวฎฺฎตีติ สญฺญาวิวโฎฺฎติ ยสฺมา ปุพฺพภาเค เนกฺขมฺมาทิํ อธิปติโต สญฺชานโนฺต โยคี ปจฺฉา เนกฺขมฺมสมฺปยุตฺตญาเณน กามจฺฉนฺทาทิโต วิวฎฺฎติ, ตสฺมา ตํ ญาณํ สญฺญาวิวโฎฺฎ นามาติ อโตฺถฯ เจตยโนฺต วิวฎฺฎตีติ เจโตวิวโฎฺฎติ ยสฺมา โยคี เนกฺขเมฺมกตฺตาทีนิ เจตยโนฺต สมฺปยุตฺตญาเณน กามจฺฉนฺทาทิโต วิวฎฺฎติ, ตสฺมา ตํ ญาณํ เจโตวิวโฎฺฎ นามาติ อโตฺถฯ วิชานโนฺต วิวฎฺฎตีติ จิตฺตวิวโฎฺฎติ ยสฺมา โยคี เนกฺขมฺมาทิวเสน จิตฺตาธิฎฺฐาเนน วิชานโนฺต ตํสมฺปยุตฺตญาเณน กามจฺฉนฺทาทิโต วิวฎฺฎติ, ตสฺมา ตํ ญาณํ จิตฺตวิวโฎฺฎ นามาติ อโตฺถฯ ญาณํ กโรโนฺต วิวฎฺฎตีติ ญาณวิวโฎฺฎติ ยสฺมา โยคี ฉพฺพิธํ อชฺฌตฺติกายตนํ อนตฺตานุปสฺสนาญาเณน สุญฺญโต วิทิตํ กโรโนฺต เตเนว ญาเณน ทิฎฺฐาภินิเวสโต วิวฎฺฎติ, ตสฺมา ตํ ญาณํ ญาณวิวโฎฺฎ นามาติ อโตฺถฯ โวสชฺชโนฺต วิวฎฺฎตีติ วิโมกฺขวิวโฎฺฎติ ยสฺมา โยคี เนกฺขมฺมาทีหิ กามจฺฉนฺทาทีนิ โวสชฺชโนฺต ตํสมฺปยุตฺตญาเณน กามจฺฉนฺทาทิโต วิวฎฺฎติ, ตสฺมา ตํ ญาณํ วิโมกฺขวิวโฎฺฎ นามาติ อโตฺถฯ ตถเฎฺฐ วิวฎฺฎตีติ สจฺจวิวโฎฺฎติ ยสฺมา โยคี จตุพฺพิเธ ตถเฎฺฐ ทุภโต วุฎฺฐานวเสน วิวฎฺฎติ, ตสฺมา มคฺคญาณํ สจฺจวิวโฎฺฎ นามาติ อโตฺถฯ มคฺคญาณเมว วา ตถเฎฺฐ ทุภโต วุฎฺฐานภาเวน วิวฎฺฎตีติ สจฺจวิวโฎฺฎติ อโตฺถฯ
100.Tathaṭṭhepaññāti etassa puggalasseva tathaṭṭhe vivaṭṭanā paññā. Esa nayo sesesu. Idāni maggakkhaṇe eva kiccavasena ākāranānattato cha vivaṭṭañāṇāni dassetuṃ saññāvivaṭṭotiādimātikaṃ ṭhapetvā taṃ atthato vibhajanto sañjānanto vivaṭṭatītiādimāha. Tattha sañjānanto vivaṭṭatīti saññāvivaṭṭoti yasmā pubbabhāge nekkhammādiṃ adhipatito sañjānanto yogī pacchā nekkhammasampayuttañāṇena kāmacchandādito vivaṭṭati, tasmā taṃ ñāṇaṃ saññāvivaṭṭo nāmāti attho. Cetayanto vivaṭṭatīti cetovivaṭṭoti yasmā yogī nekkhammekattādīni cetayanto sampayuttañāṇena kāmacchandādito vivaṭṭati, tasmā taṃ ñāṇaṃ cetovivaṭṭo nāmāti attho. Vijānanto vivaṭṭatīti cittavivaṭṭoti yasmā yogī nekkhammādivasena cittādhiṭṭhānena vijānanto taṃsampayuttañāṇena kāmacchandādito vivaṭṭati, tasmā taṃ ñāṇaṃ cittavivaṭṭo nāmāti attho. Ñāṇaṃ karonto vivaṭṭatīti ñāṇavivaṭṭoti yasmā yogī chabbidhaṃ ajjhattikāyatanaṃ anattānupassanāñāṇena suññato viditaṃ karonto teneva ñāṇena diṭṭhābhinivesato vivaṭṭati, tasmā taṃ ñāṇaṃ ñāṇavivaṭṭo nāmāti attho. Vosajjanto vivaṭṭatīti vimokkhavivaṭṭoti yasmā yogī nekkhammādīhi kāmacchandādīni vosajjanto taṃsampayuttañāṇena kāmacchandādito vivaṭṭati, tasmā taṃ ñāṇaṃ vimokkhavivaṭṭo nāmāti attho. Tathaṭṭhe vivaṭṭatīti saccavivaṭṭoti yasmā yogī catubbidhe tathaṭṭhe dubhato vuṭṭhānavasena vivaṭṭati, tasmā maggañāṇaṃ saccavivaṭṭo nāmāti attho. Maggañāṇameva vā tathaṭṭhe dubhato vuṭṭhānabhāvena vivaṭṭatīti saccavivaṭṭoti attho.
ยตฺถ สญฺญาวิวโฎฺฎติอาทิ สจฺจวิวฎฺฎญาณนิเทฺทเส วุตฺตตฺตา สจฺจวิวฎฺฎญาณกฺขณเมว สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ มคฺคกฺขเณเยว หิ สพฺพานิ ยุชฺชนฺติฯ กถํ? ญาณวิวเฎฺฎ ญาณญฺหิ วเชฺชตฺวา เสเสสุ อริยมโคฺค สรูเปเนว อาคโตฯ วิปสฺสนากิจฺจสฺส ปน มเคฺคเนว สิชฺฌนโต วิปสฺสนากิจฺจสิทฺธิวเสน ญาณวิวฎฺฎญาณมฺปิ มคฺคกฺขเณ ยุชฺชติฯ มคฺคญาเณเนว วา ‘‘จกฺขุ สุญฺญ’’นฺติอาทิ กิจฺจวเสน ปฎิวิทฺธเมว โหตีติ มคฺคกฺขเณ ตํ ญาณํ วตฺตุํ ยุชฺชติเยวฯ อตฺถโยชนา ปเนตฺถ ‘‘ยตฺถ มคฺคกฺขเณ สญฺญาวิวโฎฺฎ, ตตฺถ เจโตวิวโฎฺฎฯ ยตฺถ มคฺคกฺขเณ เจโตวิวโฎฺฎ , ตตฺถ สญฺญาวิวโฎฺฎ’’ติ เอวมาทินา นเยน สพฺพสํสนฺทเนสุ โยชนา กาตพฺพาฯ อถ วา สญฺญาวิวฎฺฎเจโตวิวฎฺฎจิตฺตวิวฎฺฎวิโมกฺขวิวเฎฺฎสุ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ อาคตตฺตา สจฺจวิวโฎฺฎ อาคโตเยว โหติฯ ญาณวิวโฎฺฎ จ สจฺจวิวเฎฺฎเนว กิจฺจวเสน สิโทฺธ โหติฯ สญฺญาเจโตจิตฺตวิโมกฺขวิวเฎฺฎเสฺวว จ เปยฺยาเล วิตฺถาริยมาเน ‘‘อนตฺตานุปสฺสนาธิปตตฺตา ปญฺญา อภินิเวสโต สญฺญาย วิวฎฺฎตีติ อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวเฎฺฎ ญาณ’’นฺติ จ, ‘‘อภินิเวโส นานตฺตํ, อนตฺตานุปสฺสนา เอกตฺตํฯ อนตฺตานุปสฺสเนกตฺตํ เจตยโต อภินิเวสโต จิตฺตํ วิวฎฺฎตีติ นานเตฺต ปญฺญา เจโตวิวเฎฺฎ ญาณ’’นฺติ จ, ‘‘อภินิเวสํ ปชหโนฺต อนตฺตานุปสฺสนาวเสน จิตฺตํ อธิฎฺฐาตีติ อธิฎฺฐาเน ปญฺญา จิตฺตวิวเฎฺฎ ญาณ’’นฺติ จ, ‘‘อนตฺตานุปสฺสนาย อภินิเวสํ โวสชฺชตีติ โวสเคฺค ปญฺญา วิโมกฺขวิวเฎฺฎ ญาณ’’นฺติ จ ปาฐสมฺภวโต ญาณวิวเฎฺฎ ญาณมฺปิ เตสุ อาคตเมว โหติฯ ญาณวิวเฎฺฎ จ อนตฺตานุปสฺสนาย วุฎฺฐาย อริยมคฺคํ ปฎิลทฺธสฺส กิจฺจวเสน ‘‘จกฺขุ สุญฺญํ อเตฺตน วา อตฺตนิเยน วา’’ติอาทิยุชฺชนโต สจฺจวิวโฎฺฎ ลพฺภติ, ตสฺมา เอเกกสฺมิํ วิวเฎฺฎ เสสา ปญฺจ ปญฺจ วิวฎฺฎา ลพฺภนฺติฯ ตสฺมา เอวํ ‘‘ยตฺถ สญฺญาวิวโฎฺฎ, ตตฺถ เจโตวิวโฎฺฎ’’ติอาทิกานิ สํสนฺทนานิ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพํฯ
Yatthasaññāvivaṭṭotiādi saccavivaṭṭañāṇaniddese vuttattā saccavivaṭṭañāṇakkhaṇameva sandhāya vuttanti veditabbaṃ. Maggakkhaṇeyeva hi sabbāni yujjanti. Kathaṃ? Ñāṇavivaṭṭe ñāṇañhi vajjetvā sesesu ariyamaggo sarūpeneva āgato. Vipassanākiccassa pana maggeneva sijjhanato vipassanākiccasiddhivasena ñāṇavivaṭṭañāṇampi maggakkhaṇe yujjati. Maggañāṇeneva vā ‘‘cakkhu suñña’’ntiādi kiccavasena paṭividdhameva hotīti maggakkhaṇe taṃ ñāṇaṃ vattuṃ yujjatiyeva. Atthayojanā panettha ‘‘yattha maggakkhaṇe saññāvivaṭṭo, tattha cetovivaṭṭo. Yattha maggakkhaṇe cetovivaṭṭo , tattha saññāvivaṭṭo’’ti evamādinā nayena sabbasaṃsandanesu yojanā kātabbā. Atha vā saññāvivaṭṭacetovivaṭṭacittavivaṭṭavimokkhavivaṭṭesu catunnaṃ ariyamaggānaṃ āgatattā saccavivaṭṭo āgatoyeva hoti. Ñāṇavivaṭṭo ca saccavivaṭṭeneva kiccavasena siddho hoti. Saññācetocittavimokkhavivaṭṭesveva ca peyyāle vitthāriyamāne ‘‘anattānupassanādhipatattā paññā abhinivesato saññāya vivaṭṭatīti adhipatattā paññā saññāvivaṭṭe ñāṇa’’nti ca, ‘‘abhiniveso nānattaṃ, anattānupassanā ekattaṃ. Anattānupassanekattaṃ cetayato abhinivesato cittaṃ vivaṭṭatīti nānatte paññā cetovivaṭṭe ñāṇa’’nti ca, ‘‘abhinivesaṃ pajahanto anattānupassanāvasena cittaṃ adhiṭṭhātīti adhiṭṭhāne paññā cittavivaṭṭe ñāṇa’’nti ca, ‘‘anattānupassanāya abhinivesaṃ vosajjatīti vosagge paññā vimokkhavivaṭṭe ñāṇa’’nti ca pāṭhasambhavato ñāṇavivaṭṭe ñāṇampi tesu āgatameva hoti. Ñāṇavivaṭṭe ca anattānupassanāya vuṭṭhāya ariyamaggaṃ paṭiladdhassa kiccavasena ‘‘cakkhu suññaṃ attena vā attaniyena vā’’tiādiyujjanato saccavivaṭṭo labbhati, tasmā ekekasmiṃ vivaṭṭe sesā pañca pañca vivaṭṭā labbhanti. Tasmā evaṃ ‘‘yattha saññāvivaṭṭo, tattha cetovivaṭṭo’’tiādikāni saṃsandanāni vuttānīti veditabbaṃ.
วิวฎฺฎญาณฉกฺกนิเทฺทสวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Vivaṭṭañāṇachakkaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / ปฎิสมฺภิทามคฺคปาฬิ • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ๔๔-๔๙. ฉวิวฎฺฎญาณนิเทฺทโส • 44-49. Chavivaṭṭañāṇaniddeso
