Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / පටිසම්භිදාමග්ග-අට්ඨකථා • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
44-49. විවට්ටඤාණඡක්කනිද්දෙසවණ්ණනා
44-49. Vivaṭṭañāṇachakkaniddesavaṇṇanā
95. විවට්ටඤාණඡක්කනිද්දෙසෙ නෙක්ඛම්මාධිපතත්තා පඤ්ඤාති නෙක්ඛම්මං අධිකං කත්වා නෙක්ඛම්මාධිකභාවෙන පවත්තා පඤ්ඤා. කාමච්ඡන්දතො සඤ්ඤාය විවට්ටතීති නෙක්ඛම්මාධිපතිකතපඤ්ඤාසම්පයුත්තසඤ්ඤාය හෙතුභූතාය, කරණභූතාය වා කාමච්ඡන්දතො විවට්ටති පරාවත්තති, පරම්මුඛී හොතීති අත්ථො. එස නයො සෙසෙසු.
95. Vivaṭṭañāṇachakkaniddese nekkhammādhipatattā paññāti nekkhammaṃ adhikaṃ katvā nekkhammādhikabhāvena pavattā paññā. Kāmacchandato saññāya vivaṭṭatīti nekkhammādhipatikatapaññāsampayuttasaññāya hetubhūtāya, karaṇabhūtāya vā kāmacchandato vivaṭṭati parāvattati, parammukhī hotīti attho. Esa nayo sesesu.
96. කාමච්ඡන්දො නානත්තන්ති කාමච්ඡන්දො සන්තවුත්තිතාය අභාවතො න එකසභාවො. නෙක්ඛම්මං එකත්තන්ති නෙක්ඛම්මං සන්තවුත්තිභාවතො එකසභාවො. නෙක්ඛම්මෙකත්තං චෙතයතොති කාමච්ඡන්දෙ ආදීනවදස්සනෙන නෙක්ඛම්මං පවත්තයතො. කාමච්ඡන්දතො චිත්තං විවට්ටතීති දිට්ඨාදීනවතො කාමච්ඡන්දතො නෙක්ඛම්මක්ඛණෙ චිත්තං විවට්ටති. එස නයො සෙසෙසු.
96.Kāmacchando nānattanti kāmacchando santavuttitāya abhāvato na ekasabhāvo. Nekkhammaṃ ekattanti nekkhammaṃ santavuttibhāvato ekasabhāvo. Nekkhammekattaṃ cetayatoti kāmacchande ādīnavadassanena nekkhammaṃ pavattayato. Kāmacchandato cittaṃ vivaṭṭatīti diṭṭhādīnavato kāmacchandato nekkhammakkhaṇe cittaṃ vivaṭṭati. Esa nayo sesesu.
97. කාමච්ඡන්දං පජහන්තොති නෙක්ඛම්මපවත්තික්ඛණෙ කාමච්ඡන්දං වික්ඛම්භනප්පහානෙන පජහන්තො. නෙක්ඛම්මවසෙන චිත්තං අධිට්ඨාතීති පටිලද්ධස්ස නෙක්ඛම්මස්ස වසෙන තංසම්පයුත්තචිත්තං අධිතිට්ඨති අධිකං කරොන්තො තිට්ඨති, පවත්තෙතීති අත්ථො. එස නයො සෙසෙසු.
97.Kāmacchandaṃ pajahantoti nekkhammapavattikkhaṇe kāmacchandaṃ vikkhambhanappahānena pajahanto. Nekkhammavasena cittaṃ adhiṭṭhātīti paṭiladdhassa nekkhammassa vasena taṃsampayuttacittaṃ adhitiṭṭhati adhikaṃ karonto tiṭṭhati, pavattetīti attho. Esa nayo sesesu.
98. චක්ඛු සුඤ්ඤං අත්තෙන වාති බාලජනපරිකප්පිතස්ස කාරකවෙදකසඞ්ඛාතස්ස අත්තනො අභාවා චක්ඛු අත්තෙන ච සුඤ්ඤං. යඤ්හි යත්ථ න හොති, තෙන තං සුඤ්ඤං නාම හොති. අත්තනියෙන වාති අත්තනො අභාවෙනෙව අත්තනො සන්තකස්සපි අභාවා අත්තනො සන්තකෙන ච සුඤ්ඤං. ලොකස්ස අත්තාති ච අත්තනියන්ති ච උභයථා ගාහසම්භවතො තදුභයගාහපටිසෙධනත්ථං අත්තාභාවො ච අත්තනියාභාවො ච වුත්තො. නිච්චෙන වාති භඞ්ගං අතික්කමිත්වා තිට්ඨන්තස්ස කස්සචි අභාවතො නිච්චෙන ච සුඤ්ඤං. ධුවෙන වාති පවත්තික්ඛණෙපි ථිරස්ස කස්සචි අභාවතො ධුවෙන ච සුඤ්ඤං. සස්සතෙන වාති සබ්බකාලෙපි විජ්ජමානස්ස කස්සචි අභාවතො සස්සතෙන ච සුඤ්ඤං. අවිපරිණාමධම්මෙන වාති ජරාභඞ්ගවසෙන ද්විධා අපරිවත්තමානපකතිකස්ස කස්සචි අභාවතො අවිපරිණාමධම්මෙන ච සුඤ්ඤං. අථ වා නිච්චභාවෙන ච ධුවභාවෙන ච සස්සතභාවෙන ච අවිපරිණාමධම්මභාවෙන ච සුඤ්ඤන්ති අත්ථො. සමුච්චයත්ථො වා-සද්දො. යථාභූතං ජානතො පස්සතොති ඉච්චෙවං අනත්තානුපස්සනාඤාණෙන යථාසභාවෙන ජානන්තස්ස චක්ඛුනා විය ච පස්සන්තස්ස. චක්ඛාභිනිවෙසතො ඤාණං විවට්ටතීති චක්ඛු අත්තාති වා අත්තනියන්ති වා පවත්තමානතො දිට්ඨාභිනිවෙසතො තදඞ්ගප්පහානවසෙන ඤාණං විවට්ටති. එස නයො සෙසෙසු.
98.Cakkhu suññaṃ attena vāti bālajanaparikappitassa kārakavedakasaṅkhātassa attano abhāvā cakkhu attena ca suññaṃ. Yañhi yattha na hoti, tena taṃ suññaṃ nāma hoti. Attaniyena vāti attano abhāveneva attano santakassapi abhāvā attano santakena ca suññaṃ. Lokassa attāti ca attaniyanti ca ubhayathā gāhasambhavato tadubhayagāhapaṭisedhanatthaṃ attābhāvo ca attaniyābhāvo ca vutto. Niccena vāti bhaṅgaṃ atikkamitvā tiṭṭhantassa kassaci abhāvato niccena ca suññaṃ. Dhuvena vāti pavattikkhaṇepi thirassa kassaci abhāvato dhuvena ca suññaṃ. Sassatena vāti sabbakālepi vijjamānassa kassaci abhāvato sassatena ca suññaṃ. Avipariṇāmadhammena vāti jarābhaṅgavasena dvidhā aparivattamānapakatikassa kassaci abhāvato avipariṇāmadhammena ca suññaṃ. Atha vā niccabhāvena ca dhuvabhāvena ca sassatabhāvena ca avipariṇāmadhammabhāvena ca suññanti attho. Samuccayattho vā-saddo. Yathābhūtaṃ jānato passatoti iccevaṃ anattānupassanāñāṇena yathāsabhāvena jānantassa cakkhunā viya ca passantassa. Cakkhābhinivesato ñāṇaṃ vivaṭṭatīti cakkhu attāti vā attaniyanti vā pavattamānato diṭṭhābhinivesato tadaṅgappahānavasena ñāṇaṃ vivaṭṭati. Esa nayo sesesu.
99. නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දං වොසජ්ජතීති නෙක්ඛම්මලාභී පුග්ගලො නෙක්ඛම්මෙන තප්පටිපක්ඛං කාමච්ඡන්දං පරිච්චජති. වොසග්ගෙ පඤ්ඤාති කාමච්ඡන්දස්ස වොසග්ගභූතෙ නෙක්ඛම්මෙ තංසම්පයුත්තා පඤ්ඤා. එස නයො සෙසෙසු. පීළනට්ඨාදයො හෙට්ඨා වුත්තත්ථා එව. පරිජානන්තො විවට්ටතීති පුග්ගලාධිට්ඨානා දෙසනා, මග්ගසමඞ්ගීපුග්ගලො දුක්ඛස්ස චතුබ්බිධං අත්ථං කිච්චවසෙන පරිජානන්තො දුභතො වුට්ඨානවසෙන විවට්ටති, ඤාණවිවට්ටනෙපි ඤාණසමඞ්ගී විවට්ටතීති වුත්තො.
99.Nekkhammena kāmacchandaṃ vosajjatīti nekkhammalābhī puggalo nekkhammena tappaṭipakkhaṃ kāmacchandaṃ pariccajati. Vosagge paññāti kāmacchandassa vosaggabhūte nekkhamme taṃsampayuttā paññā. Esa nayo sesesu. Pīḷanaṭṭhādayo heṭṭhā vuttatthā eva. Parijānanto vivaṭṭatīti puggalādhiṭṭhānā desanā, maggasamaṅgīpuggalo dukkhassa catubbidhaṃ atthaṃ kiccavasena parijānanto dubhato vuṭṭhānavasena vivaṭṭati, ñāṇavivaṭṭanepi ñāṇasamaṅgī vivaṭṭatīti vutto.
100. තථට්ඨෙ පඤ්ඤාති එතස්ස පුග්ගලස්සෙව තථට්ඨෙ විවට්ටනා පඤ්ඤා. එස නයො සෙසෙසු. ඉදානි මග්ගක්ඛණෙ එව කිච්චවසෙන ආකාරනානත්තතො ඡ විවට්ටඤාණානි දස්සෙතුං සඤ්ඤාවිවට්ටොතිආදිමාතිකං ඨපෙත්වා තං අත්ථතො විභජන්තො සඤ්ජානන්තො විවට්ටතීතිආදිමාහ. තත්ථ සඤ්ජානන්තො විවට්ටතීති සඤ්ඤාවිවට්ටොති යස්මා පුබ්බභාගෙ නෙක්ඛම්මාදිං අධිපතිතො සඤ්ජානන්තො යොගී පච්ඡා නෙක්ඛම්මසම්පයුත්තඤාණෙන කාමච්ඡන්දාදිතො විවට්ටති, තස්මා තං ඤාණං සඤ්ඤාවිවට්ටො නාමාති අත්ථො. චෙතයන්තො විවට්ටතීති චෙතොවිවට්ටොති යස්මා යොගී නෙක්ඛම්මෙකත්තාදීනි චෙතයන්තො සම්පයුත්තඤාණෙන කාමච්ඡන්දාදිතො විවට්ටති, තස්මා තං ඤාණං චෙතොවිවට්ටො නාමාති අත්ථො. විජානන්තො විවට්ටතීති චිත්තවිවට්ටොති යස්මා යොගී නෙක්ඛම්මාදිවසෙන චිත්තාධිට්ඨානෙන විජානන්තො තංසම්පයුත්තඤාණෙන කාමච්ඡන්දාදිතො විවට්ටති, තස්මා තං ඤාණං චිත්තවිවට්ටො නාමාති අත්ථො. ඤාණං කරොන්තො විවට්ටතීති ඤාණවිවට්ටොති යස්මා යොගී ඡබ්බිධං අජ්ඣත්තිකායතනං අනත්තානුපස්සනාඤාණෙන සුඤ්ඤතො විදිතං කරොන්තො තෙනෙව ඤාණෙන දිට්ඨාභිනිවෙසතො විවට්ටති, තස්මා තං ඤාණං ඤාණවිවට්ටො නාමාති අත්ථො. වොසජ්ජන්තො විවට්ටතීති විමොක්ඛවිවට්ටොති යස්මා යොගී නෙක්ඛම්මාදීහි කාමච්ඡන්දාදීනි වොසජ්ජන්තො තංසම්පයුත්තඤාණෙන කාමච්ඡන්දාදිතො විවට්ටති, තස්මා තං ඤාණං විමොක්ඛවිවට්ටො නාමාති අත්ථො. තථට්ඨෙ විවට්ටතීති සච්චවිවට්ටොති යස්මා යොගී චතුබ්බිධෙ තථට්ඨෙ දුභතො වුට්ඨානවසෙන විවට්ටති, තස්මා මග්ගඤාණං සච්චවිවට්ටො නාමාති අත්ථො. මග්ගඤාණමෙව වා තථට්ඨෙ දුභතො වුට්ඨානභාවෙන විවට්ටතීති සච්චවිවට්ටොති අත්ථො.
100.Tathaṭṭhepaññāti etassa puggalasseva tathaṭṭhe vivaṭṭanā paññā. Esa nayo sesesu. Idāni maggakkhaṇe eva kiccavasena ākāranānattato cha vivaṭṭañāṇāni dassetuṃ saññāvivaṭṭotiādimātikaṃ ṭhapetvā taṃ atthato vibhajanto sañjānanto vivaṭṭatītiādimāha. Tattha sañjānanto vivaṭṭatīti saññāvivaṭṭoti yasmā pubbabhāge nekkhammādiṃ adhipatito sañjānanto yogī pacchā nekkhammasampayuttañāṇena kāmacchandādito vivaṭṭati, tasmā taṃ ñāṇaṃ saññāvivaṭṭo nāmāti attho. Cetayanto vivaṭṭatīti cetovivaṭṭoti yasmā yogī nekkhammekattādīni cetayanto sampayuttañāṇena kāmacchandādito vivaṭṭati, tasmā taṃ ñāṇaṃ cetovivaṭṭo nāmāti attho. Vijānanto vivaṭṭatīti cittavivaṭṭoti yasmā yogī nekkhammādivasena cittādhiṭṭhānena vijānanto taṃsampayuttañāṇena kāmacchandādito vivaṭṭati, tasmā taṃ ñāṇaṃ cittavivaṭṭo nāmāti attho. Ñāṇaṃ karonto vivaṭṭatīti ñāṇavivaṭṭoti yasmā yogī chabbidhaṃ ajjhattikāyatanaṃ anattānupassanāñāṇena suññato viditaṃ karonto teneva ñāṇena diṭṭhābhinivesato vivaṭṭati, tasmā taṃ ñāṇaṃ ñāṇavivaṭṭo nāmāti attho. Vosajjanto vivaṭṭatīti vimokkhavivaṭṭoti yasmā yogī nekkhammādīhi kāmacchandādīni vosajjanto taṃsampayuttañāṇena kāmacchandādito vivaṭṭati, tasmā taṃ ñāṇaṃ vimokkhavivaṭṭo nāmāti attho. Tathaṭṭhe vivaṭṭatīti saccavivaṭṭoti yasmā yogī catubbidhe tathaṭṭhe dubhato vuṭṭhānavasena vivaṭṭati, tasmā maggañāṇaṃ saccavivaṭṭo nāmāti attho. Maggañāṇameva vā tathaṭṭhe dubhato vuṭṭhānabhāvena vivaṭṭatīti saccavivaṭṭoti attho.
යත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටොතිආදි සච්චවිවට්ටඤාණනිද්දෙසෙ වුත්තත්තා සච්චවිවට්ටඤාණක්ඛණමෙව සන්ධාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. මග්ගක්ඛණෙයෙව හි සබ්බානි යුජ්ජන්ති. කථං? ඤාණවිවට්ටෙ ඤාණඤ්හි වජ්ජෙත්වා සෙසෙසු අරියමග්ගො සරූපෙනෙව ආගතො. විපස්සනාකිච්චස්ස පන මග්ගෙනෙව සිජ්ඣනතො විපස්සනාකිච්චසිද්ධිවසෙන ඤාණවිවට්ටඤාණම්පි මග්ගක්ඛණෙ යුජ්ජති. මග්ගඤාණෙනෙව වා ‘‘චක්ඛු සුඤ්ඤ’’න්තිආදි කිච්චවසෙන පටිවිද්ධමෙව හොතීති මග්ගක්ඛණෙ තං ඤාණං වත්තුං යුජ්ජතියෙව. අත්ථයොජනා පනෙත්ථ ‘‘යත්ථ මග්ගක්ඛණෙ සඤ්ඤාවිවට්ටො, තත්ථ චෙතොවිවට්ටො. යත්ථ මග්ගක්ඛණෙ චෙතොවිවට්ටො , තත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො’’ති එවමාදිනා නයෙන සබ්බසංසන්දනෙසු යොජනා කාතබ්බා. අථ වා සඤ්ඤාවිවට්ටචෙතොවිවට්ටචිත්තවිවට්ටවිමොක්ඛවිවට්ටෙසු චතුන්නං අරියමග්ගානං ආගතත්තා සච්චවිවට්ටො ආගතොයෙව හොති. ඤාණවිවට්ටො ච සච්චවිවට්ටෙනෙව කිච්චවසෙන සිද්ධො හොති. සඤ්ඤාචෙතොචිත්තවිමොක්ඛවිවට්ටෙස්වෙව ච පෙය්යාලෙ විත්ථාරියමානෙ ‘‘අනත්තානුපස්සනාධිපතත්තා පඤ්ඤා අභිනිවෙසතො සඤ්ඤාය විවට්ටතීති අධිපතත්තා පඤ්ඤා සඤ්ඤාවිවට්ටෙ ඤාණ’’න්ති ච, ‘‘අභිනිවෙසො නානත්තං, අනත්තානුපස්සනා එකත්තං. අනත්තානුපස්සනෙකත්තං චෙතයතො අභිනිවෙසතො චිත්තං විවට්ටතීති නානත්තෙ පඤ්ඤා චෙතොවිවට්ටෙ ඤාණ’’න්ති ච, ‘‘අභිනිවෙසං පජහන්තො අනත්තානුපස්සනාවසෙන චිත්තං අධිට්ඨාතීති අධිට්ඨානෙ පඤ්ඤා චිත්තවිවට්ටෙ ඤාණ’’න්ති ච, ‘‘අනත්තානුපස්සනාය අභිනිවෙසං වොසජ්ජතීති වොසග්ගෙ පඤ්ඤා විමොක්ඛවිවට්ටෙ ඤාණ’’න්ති ච පාඨසම්භවතො ඤාණවිවට්ටෙ ඤාණම්පි තෙසු ආගතමෙව හොති. ඤාණවිවට්ටෙ ච අනත්තානුපස්සනාය වුට්ඨාය අරියමග්ගං පටිලද්ධස්ස කිච්චවසෙන ‘‘චක්ඛු සුඤ්ඤං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා’’තිආදියුජ්ජනතො සච්චවිවට්ටො ලබ්භති, තස්මා එකෙකස්මිං විවට්ටෙ සෙසා පඤ්ච පඤ්ච විවට්ටා ලබ්භන්ති. තස්මා එවං ‘‘යත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො, තත්ථ චෙතොවිවට්ටො’’තිආදිකානි සංසන්දනානි වුත්තානීති වෙදිතබ්බං.
Yatthasaññāvivaṭṭotiādi saccavivaṭṭañāṇaniddese vuttattā saccavivaṭṭañāṇakkhaṇameva sandhāya vuttanti veditabbaṃ. Maggakkhaṇeyeva hi sabbāni yujjanti. Kathaṃ? Ñāṇavivaṭṭe ñāṇañhi vajjetvā sesesu ariyamaggo sarūpeneva āgato. Vipassanākiccassa pana maggeneva sijjhanato vipassanākiccasiddhivasena ñāṇavivaṭṭañāṇampi maggakkhaṇe yujjati. Maggañāṇeneva vā ‘‘cakkhu suñña’’ntiādi kiccavasena paṭividdhameva hotīti maggakkhaṇe taṃ ñāṇaṃ vattuṃ yujjatiyeva. Atthayojanā panettha ‘‘yattha maggakkhaṇe saññāvivaṭṭo, tattha cetovivaṭṭo. Yattha maggakkhaṇe cetovivaṭṭo , tattha saññāvivaṭṭo’’ti evamādinā nayena sabbasaṃsandanesu yojanā kātabbā. Atha vā saññāvivaṭṭacetovivaṭṭacittavivaṭṭavimokkhavivaṭṭesu catunnaṃ ariyamaggānaṃ āgatattā saccavivaṭṭo āgatoyeva hoti. Ñāṇavivaṭṭo ca saccavivaṭṭeneva kiccavasena siddho hoti. Saññācetocittavimokkhavivaṭṭesveva ca peyyāle vitthāriyamāne ‘‘anattānupassanādhipatattā paññā abhinivesato saññāya vivaṭṭatīti adhipatattā paññā saññāvivaṭṭe ñāṇa’’nti ca, ‘‘abhiniveso nānattaṃ, anattānupassanā ekattaṃ. Anattānupassanekattaṃ cetayato abhinivesato cittaṃ vivaṭṭatīti nānatte paññā cetovivaṭṭe ñāṇa’’nti ca, ‘‘abhinivesaṃ pajahanto anattānupassanāvasena cittaṃ adhiṭṭhātīti adhiṭṭhāne paññā cittavivaṭṭe ñāṇa’’nti ca, ‘‘anattānupassanāya abhinivesaṃ vosajjatīti vosagge paññā vimokkhavivaṭṭe ñāṇa’’nti ca pāṭhasambhavato ñāṇavivaṭṭe ñāṇampi tesu āgatameva hoti. Ñāṇavivaṭṭe ca anattānupassanāya vuṭṭhāya ariyamaggaṃ paṭiladdhassa kiccavasena ‘‘cakkhu suññaṃ attena vā attaniyena vā’’tiādiyujjanato saccavivaṭṭo labbhati, tasmā ekekasmiṃ vivaṭṭe sesā pañca pañca vivaṭṭā labbhanti. Tasmā evaṃ ‘‘yattha saññāvivaṭṭo, tattha cetovivaṭṭo’’tiādikāni saṃsandanāni vuttānīti veditabbaṃ.
විවට්ටඤාණඡක්කනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
Vivaṭṭañāṇachakkaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්තපිටක • Suttapiṭaka / ඛුද්දකනිකාය • Khuddakanikāya / පටිසම්භිදාමග්ගපාළි • Paṭisambhidāmaggapāḷi / 44-49. ඡවිවට්ටඤාණනිද්දෙසො • 44-49. Chavivaṭṭañāṇaniddeso