| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
४. वोदानञाणनिद्देसवण्णना
4. Vodānañāṇaniddesavaṇṇanā
१५८. वोदाने ञाणानीति विसुद्धञाणानि। तं विवज्जयित्वाति यं पुब्बे वुत्तं अतीतानुधावनं चित्तं विक्खेपानुपतितं, तं विवज्जयित्वाति सम्बन्धितब्बं। एकट्ठाने समादहतीति अस्सासपस्सासानं फुसनट्ठाने समं आदहति पतिट्ठापेति। तत्थेव अधिमोचेतीति एकट्ठानेति वुत्ते अस्सासपस्सासानं फुसनट्ठानेयेव सन्निट्ठपेति सन्निट्ठानं करोति। पग्गण्हित्वाति धम्मविचयपीतिसम्बोज्झङ्गभावनाय पग्गहेत्वा। विनिग्गण्हित्वाति पस्सद्धिसमाधिउपेक्खासम्बोज्झङ्गभावनाय विनिग्गण्हित्वा। ‘‘सतिन्द्रियवीरियिन्द्रियेहि पग्गहेत्वा, सतिन्द्रियसमाधिन्द्रियेहि विनिग्गहेत्वा’’तिपि वदन्ति। सम्पजानो हुत्वाति असुभभावनादीहि। पुन सम्पजानो हुत्वाति मेत्ताभावनादीहि। येन रागेन अनुपतितं, येन ब्यापादेन अनुपतितं, तं पजहतीति सम्बन्धो। तं चित्तं ईदिसन्ति सम्पजानन्तो तप्पटिपक्खेन रागं पजहति, ब्यापादं पजहतीति वा अत्थो। परिसुद्धन्ति निरुपक्किलेसं। परियोदातन्ति पभस्सरं। एकत्तगतं होतीति तं तं विसेसं पत्तस्स तं तं एकत्तं गतं होति।
158.Vodāne ñāṇānīti visuddhañāṇāni. Taṃ vivajjayitvāti yaṃ pubbe vuttaṃ atītānudhāvanaṃ cittaṃ vikkhepānupatitaṃ, taṃ vivajjayitvāti sambandhitabbaṃ. Ekaṭṭhāne samādahatīti assāsapassāsānaṃ phusanaṭṭhāne samaṃ ādahati patiṭṭhāpeti. Tattheva adhimocetīti ekaṭṭhāneti vutte assāsapassāsānaṃ phusanaṭṭhāneyeva sanniṭṭhapeti sanniṭṭhānaṃ karoti. Paggaṇhitvāti dhammavicayapītisambojjhaṅgabhāvanāya paggahetvā. Viniggaṇhitvāti passaddhisamādhiupekkhāsambojjhaṅgabhāvanāya viniggaṇhitvā. ‘‘Satindriyavīriyindriyehi paggahetvā, satindriyasamādhindriyehi viniggahetvā’’tipi vadanti. Sampajāno hutvāti asubhabhāvanādīhi. Puna sampajāno hutvāti mettābhāvanādīhi. Yena rāgena anupatitaṃ, yena byāpādena anupatitaṃ, taṃ pajahatīti sambandho. Taṃ cittaṃ īdisanti sampajānanto tappaṭipakkhena rāgaṃ pajahati, byāpādaṃ pajahatīti vā attho. Parisuddhanti nirupakkilesaṃ. Pariyodātanti pabhassaraṃ. Ekattagataṃ hotīti taṃ taṃ visesaṃ pattassa taṃ taṃ ekattaṃ gataṃ hoti.
कतमे ते एकत्ताति इध युज्जमानायुज्जमानेपि एकत्ते एकतो कत्वा पुच्छति। दानूपसग्गुपट्ठानेकत्तन्ति दानवत्थुसङ्खातस्स दानस्स उपसग्गो वोसज्जनं दानूपसग्गो, दानवत्थुपरिच्चागचेतना। तस्स उपट्ठानं आरम्मणकरणवसेन उपगन्त्वा ठानं दानूपसग्गुपट्ठानं, तदेव एकत्तं, तेन वा एकत्तं एकग्गभावो दानूपसग्गुपट्ठानेकत्तं। दानवोसग्गुपट्ठानेकत्तन्ति पाठो सुन्दरतरो, सो एवत्थो। एतेन पदुद्धारवसेन चागानुस्सतिसमाधि वुत्तो। पदुद्धारवसेन वुत्तोपि चेस इतरेसं तिण्णम्पि एकत्तानं उपनिस्सयपच्चयो होति, तस्मा इध निद्दिट्ठन्ति वदन्ति। विसाखापि हि महाउपासिका आह – ‘‘इध, भन्ते, दिसासु वस्संवुट्ठा भिक्खू सावत्थिं आगच्छिस्सन्ति भगवन्तं दस्सनाय, ते भगवन्तं उपसङ्कमित्वा पुच्छिस्सन्ति ‘इत्थन्नामो, भन्ते, भिक्खु कालङ्कतो, तस्स का गति, को अभिसम्परायो’ति? तं भगवा ब्याकरिस्सति सोतापत्तिफले वा सकदागामिफले वा अनागामिफले वा अरहत्ते वा। त्याहं उपसङ्कमित्वा पुच्छिस्सामि ‘आगतपुब्बा नु खो, भन्ते, तेन अय्येन सावत्थी’ति? सचे मे वक्खन्ति ‘आगतपुब्बा तेन भिक्खुना सावत्थी’ति। निट्ठमेत्थ गच्छिस्सामि निस्संसयं परिभुत्तं तेन अय्येन वस्सिकसाटिका वा आगन्तुकभत्तं वा गमिकभत्तं वा गिलानभत्तं वा गिलानुपट्ठाकभत्तं वा गिलानभेसज्जं वा धुवयागु वाति। तस्सा मे तदनुस्सरन्तिया पामोज्जं जायिस्सति, पमुदिताय पीति जायिस्सति, पीतिमनाय कायो पस्सम्भिस्सति, पस्सद्धकाया सुखं वेदयिस्सामि, सुखिनिया चित्तं समाधियिस्सति, सा मे भविस्सति इन्द्रियभावना बलभावना बोज्झङ्गभावना’’ति (महाव॰ ३५१)। अथ वा एकत्तेसु पठमं उपचारसमाधिवसेन वुत्तं, दुतियं अप्पनासमाधिवसेन, ततियं विपस्सनावसेन, चतुत्थं मग्गफलवसेनाति वेदितब्बं। समथस्स निमित्तं समथनिमित्तं। वयो भङ्गो एव लक्खणं वयलक्खणं। निरोधो निब्बानं। सेसमेतेसु तीसु वुत्तनयेनेव योजेतब्बं।
Katame te ekattāti idha yujjamānāyujjamānepi ekatte ekato katvā pucchati. Dānūpasaggupaṭṭhānekattanti dānavatthusaṅkhātassa dānassa upasaggo vosajjanaṃ dānūpasaggo, dānavatthupariccāgacetanā. Tassa upaṭṭhānaṃ ārammaṇakaraṇavasena upagantvā ṭhānaṃ dānūpasaggupaṭṭhānaṃ, tadeva ekattaṃ, tena vā ekattaṃ ekaggabhāvo dānūpasaggupaṭṭhānekattaṃ. Dānavosaggupaṭṭhānekattanti pāṭho sundarataro, so evattho. Etena paduddhāravasena cāgānussatisamādhi vutto. Paduddhāravasena vuttopi cesa itaresaṃ tiṇṇampi ekattānaṃ upanissayapaccayo hoti, tasmā idha niddiṭṭhanti vadanti. Visākhāpi hi mahāupāsikā āha – ‘‘idha, bhante, disāsu vassaṃvuṭṭhā bhikkhū sāvatthiṃ āgacchissanti bhagavantaṃ dassanāya, te bhagavantaṃ upasaṅkamitvā pucchissanti ‘itthannāmo, bhante, bhikkhu kālaṅkato, tassa kā gati, ko abhisamparāyo’ti? Taṃ bhagavā byākarissati sotāpattiphale vā sakadāgāmiphale vā anāgāmiphale vā arahatte vā. Tyāhaṃ upasaṅkamitvā pucchissāmi ‘āgatapubbā nu kho, bhante, tena ayyena sāvatthī’ti? Sace me vakkhanti ‘āgatapubbā tena bhikkhunā sāvatthī’ti. Niṭṭhamettha gacchissāmi nissaṃsayaṃ paribhuttaṃ tena ayyena vassikasāṭikā vā āgantukabhattaṃ vā gamikabhattaṃ vā gilānabhattaṃ vā gilānupaṭṭhākabhattaṃ vā gilānabhesajjaṃ vā dhuvayāgu vāti. Tassā me tadanussarantiyā pāmojjaṃ jāyissati, pamuditāya pīti jāyissati, pītimanāya kāyo passambhissati, passaddhakāyā sukhaṃ vedayissāmi, sukhiniyā cittaṃ samādhiyissati, sā me bhavissati indriyabhāvanā balabhāvanā bojjhaṅgabhāvanā’’ti (mahāva. 351). Atha vā ekattesu paṭhamaṃ upacārasamādhivasena vuttaṃ, dutiyaṃ appanāsamādhivasena, tatiyaṃ vipassanāvasena, catutthaṃ maggaphalavasenāti veditabbaṃ. Samathassa nimittaṃ samathanimittaṃ. Vayo bhaṅgo eva lakkhaṇaṃ vayalakkhaṇaṃ. Nirodho nibbānaṃ. Sesametesu tīsu vuttanayeneva yojetabbaṃ.
चागाधिमुत्तानन्ति दाने अधिमुत्तानं। अधिचित्तन्ति विपस्सनापादकसमाधि। विपस्सकानन्ति भङ्गानुपस्सनतो पट्ठाय तीहि अनुपस्सनाहि सङ्खारे विपस्सन्तानं। अरियपुग्गलानन्ति अट्ठन्नं। दुतियादीनि तीणि एकत्तानि आनापानस्सतिवसेन सेसकम्मट्ठानवसेन च युज्जन्ति। चतूहि ठानेहीति चतूहि कारणेहि। समाधिविपस्सनामग्गफलानं वसेन ‘‘एकत्तगतं चित्तं पटिपदाविसुद्धिपक्खन्दञ्चेव होति उपेक्खानुब्रूहितञ्च ञाणेन च सम्पहंसित’’न्ति उद्देसपदानि। ‘‘पठमस्स झानस्स को आदी’’तिआदीनि तेसं उद्देसपदानं वित्थारेतुकम्यतापुच्छापुब्बङ्गमानि निद्देसपदानि। तत्थ पटिपदाविसुद्धिपक्खन्दन्ति पटिपदा एव नीवरणमलविसोधनतो विसुद्धि, तं पटिपदाविसुद्धिं पक्खन्दं पविट्ठं। उपेक्खानुब्रूहितन्ति तत्रमज्झत्तुपेक्खाय ब्रूहितं वड्ढितं। ञाणेन च सम्पहंसितन्ति परियोदापकेन ञाणेन सम्पहंसितं परियोदापितं विसोधितं। पटिपदाविसुद्धि नाम ससम्भारिको उपचारो, उपेक्खानुब्रूहना नाम अप्पना, सम्पहंसना नाम पच्चवेक्खणाति एवमेके वण्णयन्ति। यस्मा पन ‘‘एकत्तगतं चित्तं पटिपदाविसुद्धिपक्खन्दञ्चेव होती’’तिआदि वुत्तं, तस्मा अन्तोअप्पनायमेव आगमनवसेन पटिपदाविसुद्धि, तत्रमज्झत्तुपेक्खाय किच्चवसेन उपेक्खानुब्रूहना, धम्मानं अनतिवत्तनादिभावसाधनेन परियोदापकस्स ञाणस्स किच्चनिप्फत्तिवसेन सम्पहंसना वेदितब्बा। कथं? यस्मिञ्हि वारे अप्पना उप्पज्जति, तस्मिं यो नीवरणसङ्खातो किलेसगणो तस्स झानस्स परिपन्थो, ततो चित्तं विसुज्झति, विसुद्धत्ता आवरणविरहितं हुत्वा मज्झिमं समथनिमित्तं पटिपज्जति। मज्झिमं समथनिमित्तं नाम समप्पवत्तो अप्पनासमाधियेव। तदनन्तरं पन पुरिमचित्तं एकसन्ततिपरिणामनयेन तथत्तं उपगच्छमानं मज्झिमं समथनिमित्तं पटिपज्जति नाम। एवं पटिपन्नत्ता तथत्तुपगमनेन तत्थ पक्खन्दति नाम। एवं ताव पुरिमचित्ते विज्जमानाकारनिप्फादिका पठमस्स झानस्स उप्पादक्खणेयेव आगमनवसेन पटिपदाविसुद्धि वेदितब्बा। एवं विसुद्धस्स पन तस्स पुन विसोधेतब्बाभावतो विसोधने ब्यापारं अकरोन्तो विसुद्धं चित्तं अज्झुपेक्खति नाम। समथभावूपगमनेन समथपटिपन्नस्स पुन समादाने ब्यापारं अकरोन्तो समथपटिपन्नं अज्झुपेक्खति नाम। समथपटिपन्नभावतो एव चस्स किलेससंसग्गं पहाय एकत्तेन उपट्ठितस्स पुन एकत्तुपट्ठाने ब्यापारं अकरोन्तो एकत्तुपट्ठानं अज्झुपेक्खति नाम। एवं तत्रमज्झत्तुपेक्खाय किच्चवसेन उपेक्खानुब्रूहना वेदितब्बा।
Cāgādhimuttānanti dāne adhimuttānaṃ. Adhicittanti vipassanāpādakasamādhi. Vipassakānanti bhaṅgānupassanato paṭṭhāya tīhi anupassanāhi saṅkhāre vipassantānaṃ. Ariyapuggalānanti aṭṭhannaṃ. Dutiyādīni tīṇi ekattāni ānāpānassativasena sesakammaṭṭhānavasena ca yujjanti. Catūhi ṭhānehīti catūhi kāraṇehi. Samādhivipassanāmaggaphalānaṃ vasena ‘‘ekattagataṃ cittaṃ paṭipadāvisuddhipakkhandañceva hoti upekkhānubrūhitañca ñāṇena ca sampahaṃsita’’nti uddesapadāni. ‘‘Paṭhamassa jhānassa ko ādī’’tiādīni tesaṃ uddesapadānaṃ vitthāretukamyatāpucchāpubbaṅgamāni niddesapadāni. Tattha paṭipadāvisuddhipakkhandanti paṭipadā eva nīvaraṇamalavisodhanato visuddhi, taṃ paṭipadāvisuddhiṃ pakkhandaṃ paviṭṭhaṃ. Upekkhānubrūhitanti tatramajjhattupekkhāya brūhitaṃ vaḍḍhitaṃ. Ñāṇena ca sampahaṃsitanti pariyodāpakena ñāṇena sampahaṃsitaṃ pariyodāpitaṃ visodhitaṃ. Paṭipadāvisuddhi nāma sasambhāriko upacāro, upekkhānubrūhanā nāma appanā, sampahaṃsanā nāma paccavekkhaṇāti evameke vaṇṇayanti. Yasmā pana ‘‘ekattagataṃ cittaṃ paṭipadāvisuddhipakkhandañceva hotī’’tiādi vuttaṃ, tasmā antoappanāyameva āgamanavasena paṭipadāvisuddhi, tatramajjhattupekkhāya kiccavasena upekkhānubrūhanā, dhammānaṃ anativattanādibhāvasādhanena pariyodāpakassa ñāṇassa kiccanipphattivasena sampahaṃsanā veditabbā. Kathaṃ? Yasmiñhi vāre appanā uppajjati, tasmiṃ yo nīvaraṇasaṅkhāto kilesagaṇo tassa jhānassa paripantho, tato cittaṃ visujjhati, visuddhattā āvaraṇavirahitaṃ hutvā majjhimaṃ samathanimittaṃ paṭipajjati. Majjhimaṃ samathanimittaṃ nāma samappavatto appanāsamādhiyeva. Tadanantaraṃ pana purimacittaṃ ekasantatipariṇāmanayena tathattaṃ upagacchamānaṃ majjhimaṃ samathanimittaṃ paṭipajjati nāma. Evaṃ paṭipannattā tathattupagamanena tattha pakkhandati nāma. Evaṃ tāva purimacitte vijjamānākāranipphādikā paṭhamassa jhānassa uppādakkhaṇeyeva āgamanavasena paṭipadāvisuddhi veditabbā. Evaṃ visuddhassa pana tassa puna visodhetabbābhāvato visodhane byāpāraṃ akaronto visuddhaṃ cittaṃ ajjhupekkhati nāma. Samathabhāvūpagamanena samathapaṭipannassa puna samādāne byāpāraṃ akaronto samathapaṭipannaṃ ajjhupekkhati nāma. Samathapaṭipannabhāvato eva cassa kilesasaṃsaggaṃ pahāya ekattena upaṭṭhitassa puna ekattupaṭṭhāne byāpāraṃ akaronto ekattupaṭṭhānaṃ ajjhupekkhati nāma. Evaṃ tatramajjhattupekkhāya kiccavasena upekkhānubrūhanā veditabbā.
ये पनेते एवं उपेक्खानुब्रूहिते तत्थ जाता समाधिपञ्ञासङ्खाता युगनद्धधम्मा अञ्ञमञ्ञं अनतिवत्तमाना हुत्वा पवत्ता, यानि च सद्धादीनि इन्द्रियानि नानाकिलेसेहि विमुत्तत्ता विमुत्तिरसेन एकरसानि हुत्वा पवत्तानि, यं चेस तदुपगं तेसं अनतिवत्तनएकरसभावानं अनुच्छविकं वीरियं वाहयति, या चस्स तस्मिं खणे पवत्ता आसेवना, सब्बेपि ते आकारा यस्मा ञाणेन संकिलेसवोदानेसु तं तं आदीनवञ्च आनिसंसञ्च दिस्वा तथा तथा सम्पहंसितत्ता विसोधितत्ता परियोदापितत्ता निप्फन्ना, तस्मा धम्मानं अनतिवत्तनादिभावसाधनेन परियोदापकस्स ञाणस्स किच्चनिप्फत्तिवसेन सम्पहंसना वेदितब्बाति वुत्तं। तत्थ यस्मा उपेक्खावसेन ञाणं पाकटं होति, यथाह – ‘‘तथापग्गहितं चित्तं साधुकं अज्झुपेक्खति, उपेक्खावसेन पञ्ञावसेन पञ्ञिन्द्रियं अधिमत्तं होति। उपेक्खावसेन नानत्तकिलेसेहि चित्तं विमुच्चति, विमोक्खवसेन पञ्ञावसेन पञ्ञिन्द्रियं अधिमत्तं होति। विमुत्तत्ता ते धम्मा एकरसा होन्ति, एकरसट्ठेन भावना’’ति (पटि॰ म॰ १.२०१)। तस्मा ञाणकिच्चभूता सम्पहंसना परियोसानन्ति वुत्ता।
Ye panete evaṃ upekkhānubrūhite tattha jātā samādhipaññāsaṅkhātā yuganaddhadhammā aññamaññaṃ anativattamānā hutvā pavattā, yāni ca saddhādīni indriyāni nānākilesehi vimuttattā vimuttirasena ekarasāni hutvā pavattāni, yaṃ cesa tadupagaṃ tesaṃ anativattanaekarasabhāvānaṃ anucchavikaṃ vīriyaṃ vāhayati, yā cassa tasmiṃ khaṇe pavattā āsevanā, sabbepi te ākārā yasmā ñāṇena saṃkilesavodānesu taṃ taṃ ādīnavañca ānisaṃsañca disvā tathā tathā sampahaṃsitattā visodhitattā pariyodāpitattā nipphannā, tasmā dhammānaṃ anativattanādibhāvasādhanena pariyodāpakassa ñāṇassa kiccanipphattivasena sampahaṃsanā veditabbāti vuttaṃ. Tattha yasmā upekkhāvasena ñāṇaṃ pākaṭaṃ hoti, yathāha – ‘‘tathāpaggahitaṃ cittaṃ sādhukaṃ ajjhupekkhati, upekkhāvasena paññāvasena paññindriyaṃ adhimattaṃ hoti. Upekkhāvasena nānattakilesehi cittaṃ vimuccati, vimokkhavasena paññāvasena paññindriyaṃ adhimattaṃ hoti. Vimuttattā te dhammā ekarasā honti, ekarasaṭṭhena bhāvanā’’ti (paṭi. ma. 1.201). Tasmā ñāṇakiccabhūtā sampahaṃsanā pariyosānanti vuttā.
एवं तिवत्तगतन्तिआदीनि तस्सेव चित्तस्स थोमनवचनानि। तत्थ एवं तिवत्तगतन्ति एवं यथावुत्तेन विधिना पटिपदाविसुद्धिपक्खन्दनउपेक्खानुब्रूहनाञाणसम्पहंसनावसेन तिविधभावं गतं। वितक्कसम्पन्नन्ति किलेसक्खोभविरहितत्ता वितक्केन सुन्दरभावं पन्नं गतं। चित्तस्स अधिट्ठानसम्पन्नन्ति तस्मिंयेव आरम्मणे चित्तस्स निरन्तरप्पवत्तिसङ्खातेन अधिट्ठानेन सम्पन्नं अनूनं। यथा अधिट्ठानवसियं अधिट्ठानन्ति झानप्पवत्ति, तथा इधापि चित्तस्स अधिट्ठानन्ति चित्तेकग्गतापि युज्जति। तेन हि एकस्मिंयेव आरम्मणे चित्तं अधिट्ठाति, न एत्थ विक्खिपतीति। ‘‘समाधिसम्पन्न’’न्ति विसुं वुत्तत्ता पन वुत्तनयेनेव गहेतब्बं। अथ वा समाधिस्सेव झानसङ्गहितत्ता चित्तस्स अधिट्ठानसम्पन्नन्ति झानङ्गपञ्चकवसेन वुत्तं। समाधिसम्पन्नन्ति इन्द्रियसङ्गहितत्ता इन्द्रियपञ्चकवसेन, दुतियज्झानादीसु पन अलब्भमानानि पदानि पहाय लब्भमानकवसेन पीतिसम्पन्नन्तिआदि वुत्तं।
Evaṃ tivattagatantiādīni tasseva cittassa thomanavacanāni. Tattha evaṃ tivattagatanti evaṃ yathāvuttena vidhinā paṭipadāvisuddhipakkhandanaupekkhānubrūhanāñāṇasampahaṃsanāvasena tividhabhāvaṃ gataṃ. Vitakkasampannanti kilesakkhobhavirahitattā vitakkena sundarabhāvaṃ pannaṃ gataṃ. Cittassa adhiṭṭhānasampannanti tasmiṃyeva ārammaṇe cittassa nirantarappavattisaṅkhātena adhiṭṭhānena sampannaṃ anūnaṃ. Yathā adhiṭṭhānavasiyaṃ adhiṭṭhānanti jhānappavatti, tathā idhāpi cittassa adhiṭṭhānanti cittekaggatāpi yujjati. Tena hi ekasmiṃyeva ārammaṇe cittaṃ adhiṭṭhāti, na ettha vikkhipatīti. ‘‘Samādhisampanna’’nti visuṃ vuttattā pana vuttanayeneva gahetabbaṃ. Atha vā samādhisseva jhānasaṅgahitattā cittassa adhiṭṭhānasampannanti jhānaṅgapañcakavasena vuttaṃ. Samādhisampannanti indriyasaṅgahitattā indriyapañcakavasena, dutiyajjhānādīsu pana alabbhamānāni padāni pahāya labbhamānakavasena pītisampannantiādi vuttaṃ.
अनिच्चानुपस्सनादीसु अट्ठारससु महाविपस्सनासु वितक्कादयो परिपुण्णायेव तासं कामावचरत्ता। एतासु च अप्पनाय अभावतो पटिपदाविसुद्धिआदयो खणिकसमाधिवसेन योजेतब्बा। चतूसु मग्गेसु पठमज्झानिकवसेन वितक्कादीनं लब्भनतो लब्भमानकवसेनेव वितक्कादयो परिपुण्णा वुत्ता। दुतियज्झानिकादीसु हि मग्गेसु वितक्कादयो झानेसु विय परिहायन्तीति। एत्तावता तेरस वोदानञाणानि वित्थारतो निद्दिट्ठानि होन्ति। कथं? एकट्ठाने समादहनेन तत्थेव अधिमुच्चनेन कोसज्जप्पजहनेन उद्धच्चप्पजहनेन रागप्पजहनेन ब्यापादप्पजहनेन सम्पयुत्तानि छ ञाणानि, चतूहि एकत्तेहि सम्पयुत्तानि चत्तारि ञाणानि, पटिपदाविसुद्धिउपेक्खानुब्रूहनासम्पहंसनाहि सम्पयुत्तानि तीणि ञाणानीति एवं तेरस ञाणानि निद्दिट्ठानि।
Aniccānupassanādīsu aṭṭhārasasu mahāvipassanāsu vitakkādayo paripuṇṇāyeva tāsaṃ kāmāvacarattā. Etāsu ca appanāya abhāvato paṭipadāvisuddhiādayo khaṇikasamādhivasena yojetabbā. Catūsu maggesu paṭhamajjhānikavasena vitakkādīnaṃ labbhanato labbhamānakavaseneva vitakkādayo paripuṇṇā vuttā. Dutiyajjhānikādīsu hi maggesu vitakkādayo jhānesu viya parihāyantīti. Ettāvatā terasa vodānañāṇāni vitthārato niddiṭṭhāni honti. Kathaṃ? Ekaṭṭhāne samādahanena tattheva adhimuccanena kosajjappajahanena uddhaccappajahanena rāgappajahanena byāpādappajahanena sampayuttāni cha ñāṇāni, catūhi ekattehi sampayuttāni cattāri ñāṇāni, paṭipadāvisuddhiupekkhānubrūhanāsampahaṃsanāhi sampayuttāni tīṇi ñāṇānīti evaṃ terasa ñāṇāni niddiṭṭhāni.
१५९. एवं सन्तेपि आनापानस्सतिसमाधिभावनावसेन तेसं निप्फत्तिं दस्सेतुकामो तानि ञाणानि अनिगमेत्वाव निमित्तं अस्सासपस्सासातिआदिना नयेन चोदनापुब्बङ्गमं आनापानस्सतिसमाधिभावनाविधिं दस्सेत्वा अन्ते तानि ञाणानि निगमेत्वा दस्सेसि। तत्थ निमित्तं वुत्तमेव। अनारम्मणामेकचित्तस्साति अनारम्मणा एकचित्तस्स। म-कारो पनेत्थ पदसन्धिकरो। अनारम्मणमेकचित्तस्सातिपि पाठो, एकस्स चित्तस्स आरम्मणं न भवन्तीति अत्थो। तयो धम्मेति निमित्तादयो तयो धम्मे। भावनाति आनापानस्सतिसमाधिभावना। कथन्ति पठमं वुत्ताय चोदनागाथाय अनन्तरं वुत्ताय परिहारगाथाय अत्थं कथेतुकम्यतापुच्छा। न चिमेति न च इमे। न चमेतिपि पाठो, सोयेव पदच्छेदो। कथं न च अविदिता होन्ति, कथं न च चित्तं विक्खेपं गच्छतीति एवं कथं सद्दो सेसेहि पञ्चहि योजेतब्बो। पधानञ्च पञ्ञायतीति आनापानस्सतिसमाधिभावनारम्भकं वीरियं सन्दिस्सति। वीरियञ्हि पदहन्ति तेनाति पधानन्ति वुच्चति। पयोगञ्च साधेतीति नीवरणविक्खम्भकं झानञ्च योगी निप्फादेति। झानञ्हि नीवरणविक्खम्भनाय पयुञ्जीयतीति पयोगोति वुत्तं। विसेसमधिगच्छतीति संयोजनप्पहानकरं मग्गञ्च पटिलभति। मग्गो हि समथविपस्सनानं आनिसंसत्ता विसेसोति वुत्तो। विसेसस्स च पमुखभूतत्ता च-कारेन समुच्चयो न कतो।
159. Evaṃ santepi ānāpānassatisamādhibhāvanāvasena tesaṃ nipphattiṃ dassetukāmo tāni ñāṇāni anigametvāva nimittaṃ assāsapassāsātiādinā nayena codanāpubbaṅgamaṃ ānāpānassatisamādhibhāvanāvidhiṃ dassetvā ante tāni ñāṇāni nigametvā dassesi. Tattha nimittaṃ vuttameva. Anārammaṇāmekacittassāti anārammaṇā ekacittassa. Ma-kāro panettha padasandhikaro. Anārammaṇamekacittassātipi pāṭho, ekassa cittassa ārammaṇaṃ na bhavantīti attho. Tayo dhammeti nimittādayo tayo dhamme. Bhāvanāti ānāpānassatisamādhibhāvanā. Kathanti paṭhamaṃ vuttāya codanāgāthāya anantaraṃ vuttāya parihāragāthāya atthaṃ kathetukamyatāpucchā. Na cimeti na ca ime. Na cametipi pāṭho, soyeva padacchedo. Kathaṃ na ca aviditā honti, kathaṃ na ca cittaṃ vikkhepaṃ gacchatīti evaṃ kathaṃ saddo sesehi pañcahi yojetabbo. Padhānañca paññāyatīti ānāpānassatisamādhibhāvanārambhakaṃ vīriyaṃ sandissati. Vīriyañhi padahanti tenāti padhānanti vuccati. Payogañca sādhetīti nīvaraṇavikkhambhakaṃ jhānañca yogī nipphādeti. Jhānañhi nīvaraṇavikkhambhanāya payuñjīyatīti payogoti vuttaṃ. Visesamadhigacchatīti saṃyojanappahānakaraṃ maggañca paṭilabhati. Maggo hi samathavipassanānaṃ ānisaṃsattā visesoti vutto. Visesassa ca pamukhabhūtattā ca-kārena samuccayo na kato.
इदानि तं पुच्छितमत्थं उपमाय साधेन्तो सेय्यथापि रुक्खोतिआदिमाह। तस्सत्थो – यथा नाम ककचेन फालनत्थं वासिया तच्छित्वा रुक्खो फालनकाले निच्चलभावत्थं समे भूमिपदेसे पयोगक्खमं कत्वा ठपितो। ककचेनाति हत्थककचेन। आगतेति रुक्खं फुसित्वा अत्तनो समीपभागं आगते। गतेति रुक्खं फुसित्वा परभागं गते। वा-सद्दो समुच्चयत्थो। न अविदिता होन्तीति रुक्खे ककचदन्तेहि फुट्ठं पुरिसेन पेक्खमानं ठानं अप्पत्वा तेसं आगमनगमनाभावतो सब्बेपि ककचदन्ता विदिताव होन्ति। पधानन्ति रुक्खच्छेदनवीरियं। पयोगन्ति रुक्खच्छेदनकिरियं। ‘‘विसेसमधिगच्छती’’ति वचनं उपमाय नत्थि। उपनिबन्धना निमित्तन्ति उपनिबन्धनाय सतिया निमित्तभूतं कारणभूतं नासिकग्गं वा मुखनिमित्तं वा। उपनिबन्धति एताय आरम्मणे चित्तन्ति उपनिबन्धना नाम सति। नासिकग्गे वाति दीघनासिको नासिकग्गे। मुखनिमित्ते वाति रस्सनासिको उत्तरोट्ठे। उत्तरोट्ठो हि मुखे सतिया निमित्तन्ति मुखनिमित्तन्ति वुत्तो। आगतेति फुट्ठट्ठानतो अब्भन्तरं आगते। गतेति फुट्ठट्ठानतो बहिद्धा गते। न अविदिता होन्तीति फुसनट्ठानं अप्पत्वा अस्सासपस्सासानं आगमनगमनाभावतो सब्बेपि ते विदिता एव होन्ति। कम्मनियं होतीति येन वीरियेन कायोपि चित्तम्पि कम्मनियं भावनाकम्मक्खमं भावनाकम्मयोग्गं होति। इदं वीरियं पधानं नामाति फलेन कारणं वुत्तं होति। उपक्किलेसा पहीयन्तीति विक्खम्भनवसेन नीवरणानि पहीयन्ति। वितक्का वूपसम्मन्तीति नानारम्मणचारिनो अनवट्ठिता वितक्का उपसमं गच्छन्ति। येन झानेन उपक्किलेसा पहीयन्ति, वितक्का वूपसम्मन्ति। अयं पयोगोति पयोगमपेक्खित्वा पुल्लिङ्गनिद्देसो कतो। सञ्ञोजना पहीयन्तीति तंतंमग्गवज्झा सञ्ञोजना समुच्छेदप्पहानेन पहीयन्ति। अनुसया ब्यन्तीहोन्तीति पहीनानं पुन अनुप्पत्तिधम्मकत्ता विगतो उप्पादन्तो वा वयन्तो वा एतेसन्ति ब्यन्ता, पुब्बे अब्यन्ता ब्यन्ता होन्तीति ब्यन्तीहोन्ति, विनस्सन्तीति अत्थो। सञ्ञोजनप्पहानं अनुसयप्पहानेन होति, न अञ्ञथाति दस्सनत्थं अनुसयप्पहानमाह। येन मग्गेन सञ्ञोजना पहीयन्ति अनुसया ब्यन्तीहोन्ति, अयं विसेसोति अत्थो। चतुत्थचतुक्के अरियमग्गस्सापि निद्दिट्ठत्ता इध अरियमग्गो वुत्तो। एकचित्तस्स आरम्मणद्वयाभावस्स अवुत्तेपि सिद्धत्ता तं अविस्सज्जेत्वाव एवं इमे तयो धम्मा एकचित्तस्स आरम्मणा न होन्तीति निगमनं कतं।
Idāni taṃ pucchitamatthaṃ upamāya sādhento seyyathāpi rukkhotiādimāha. Tassattho – yathā nāma kakacena phālanatthaṃ vāsiyā tacchitvā rukkho phālanakāle niccalabhāvatthaṃ same bhūmipadese payogakkhamaṃ katvā ṭhapito. Kakacenāti hatthakakacena. Āgateti rukkhaṃ phusitvā attano samīpabhāgaṃ āgate. Gateti rukkhaṃ phusitvā parabhāgaṃ gate. Vā-saddo samuccayattho. Na aviditā hontīti rukkhe kakacadantehi phuṭṭhaṃ purisena pekkhamānaṃ ṭhānaṃ appatvā tesaṃ āgamanagamanābhāvato sabbepi kakacadantā viditāva honti. Padhānanti rukkhacchedanavīriyaṃ. Payoganti rukkhacchedanakiriyaṃ. ‘‘Visesamadhigacchatī’’ti vacanaṃ upamāya natthi. Upanibandhanā nimittanti upanibandhanāya satiyā nimittabhūtaṃ kāraṇabhūtaṃ nāsikaggaṃ vā mukhanimittaṃ vā. Upanibandhati etāya ārammaṇe cittanti upanibandhanā nāma sati. Nāsikagge vāti dīghanāsiko nāsikagge. Mukhanimitte vāti rassanāsiko uttaroṭṭhe. Uttaroṭṭho hi mukhe satiyā nimittanti mukhanimittanti vutto. Āgateti phuṭṭhaṭṭhānato abbhantaraṃ āgate. Gateti phuṭṭhaṭṭhānato bahiddhā gate. Na aviditā hontīti phusanaṭṭhānaṃ appatvā assāsapassāsānaṃ āgamanagamanābhāvato sabbepi te viditā eva honti. Kammaniyaṃ hotīti yena vīriyena kāyopi cittampi kammaniyaṃ bhāvanākammakkhamaṃ bhāvanākammayoggaṃ hoti. Idaṃ vīriyaṃ padhānaṃ nāmāti phalena kāraṇaṃ vuttaṃ hoti. Upakkilesā pahīyantīti vikkhambhanavasena nīvaraṇāni pahīyanti. Vitakkā vūpasammantīti nānārammaṇacārino anavaṭṭhitā vitakkā upasamaṃ gacchanti. Yena jhānena upakkilesā pahīyanti, vitakkā vūpasammanti. Ayaṃ payogoti payogamapekkhitvā pulliṅganiddeso kato. Saññojanā pahīyantīti taṃtaṃmaggavajjhā saññojanā samucchedappahānena pahīyanti. Anusayā byantīhontīti pahīnānaṃ puna anuppattidhammakattā vigato uppādanto vā vayanto vā etesanti byantā, pubbe abyantā byantā hontīti byantīhonti, vinassantīti attho. Saññojanappahānaṃ anusayappahānena hoti, na aññathāti dassanatthaṃ anusayappahānamāha. Yena maggena saññojanā pahīyanti anusayā byantīhonti, ayaṃ visesoti attho. Catutthacatukke ariyamaggassāpi niddiṭṭhattā idha ariyamaggo vutto. Ekacittassa ārammaṇadvayābhāvassa avuttepi siddhattā taṃ avissajjetvāva evaṃ ime tayo dhammā ekacittassa ārammaṇā na hontīti nigamanaṃ kataṃ.
१६०. इदानि तं भावनासिद्धिसाधकं योगावचरं थुनन्तो आनापानस्सति यस्साति गाथं वत्वा तस्सा निद्देसमाह। तत्थ आनापानस्सतियो यथा बुद्धेन देसिता, तथा परिपुण्णा सुभाविता अनुपुब्बं परिचिता यस्स अत्थि संविज्जन्ति। सो इमं लोकं पभासेति। किं विय? अब्भा मुत्तोव चन्दिमा यथा अब्भादीहि मुत्तो चन्दिमा इमं ओकासलोकं पभासेति, तथा सो योगावचरो इमं खन्धादिलोकं पभासेतीति गाथाय सम्बन्धो। ‘‘अब्भा मुत्तोव चन्दिमा’’ति च पदस्स निद्देसे महिकादीनम्पि वुत्तत्ता एत्थ आदिसद्दलोपो कतोति वेदितब्बो। गाथानिद्देसे नो पस्सासो नो अस्सासोति सो सोयेव अत्थो पटिसेधेन विसेसेत्वा वुत्तो। उपट्ठानं सतीति असम्मुस्सनताय तमेव अस्सासं उपगन्त्वा ठानं सति नामाति अत्थो। तथा पस्सासं। एत्तावता आनापानेसु सति आनापानस्सतीति अत्थो वुत्तो होति।
160. Idāni taṃ bhāvanāsiddhisādhakaṃ yogāvacaraṃ thunanto ānāpānassati yassāti gāthaṃ vatvā tassā niddesamāha. Tattha ānāpānassatiyo yathā buddhena desitā, tathā paripuṇṇā subhāvitā anupubbaṃ paricitā yassa atthi saṃvijjanti. So imaṃ lokaṃ pabhāseti. Kiṃ viya? Abbhā muttova candimā yathā abbhādīhi mutto candimā imaṃ okāsalokaṃ pabhāseti, tathā so yogāvacaro imaṃ khandhādilokaṃ pabhāsetīti gāthāya sambandho. ‘‘Abbhā muttova candimā’’ti ca padassa niddese mahikādīnampi vuttattā ettha ādisaddalopo katoti veditabbo. Gāthāniddese no passāso no assāsoti so soyeva attho paṭisedhena visesetvā vutto. Upaṭṭhānaṃ satīti asammussanatāya tameva assāsaṃ upagantvā ṭhānaṃ sati nāmāti attho. Tathā passāsaṃ. Ettāvatā ānāpānesu sati ānāpānassatīti attho vutto hoti.
इदानि सतिवसेनेव ‘‘यस्सा’’ति वुत्तं पुग्गलं निद्दिसितुकामो यो अस्ससति, तस्सुपट्ठाति। यो पस्ससति, तस्सुपट्ठातीति वुत्तं। यो अस्ससति, तस्स सति अस्सासं उपगन्त्वा तिट्ठति। यो पस्ससति, तस्स सति पस्सासं उपगन्त्वा तिट्ठतीति अत्थो। परिपुण्णाति झानविपस्सनामग्गपरम्पराय अरहत्तमग्गप्पत्तिया परिपुण्णा। तेयेव हि झानविपस्सनामग्गधम्मे सन्धाय परिग्गहट्ठेनातिआदिमाह। ते हि धम्मा इमिना योगिना परिग्गय्हमानत्ता परिग्गहा, तेन परिग्गहट्ठेन परिपुण्णा। तत्थ सब्बेसं चित्तचेतसिकानं अञ्ञमञ्ञपरिवारत्ता परिवारट्ठेन परिपुण्णा। भावनापारिपूरिवसेन परिपूरट्ठेन परिपुण्णा। चतस्सो भावनातिआदीनि सुभाविताति वुत्तपदस्स अत्थवसेन वुत्तानि। चतस्सो भावना हेट्ठा वुत्तायेव। यानीकताति युत्तयानसदिसा कता। वत्थुकताति पतिट्ठट्ठेन वत्थुसदिसा कता। अनुट्ठिताति पच्चुपट्ठिता। परिचिताति समन्ततो चिता उपचिता। सुसमारद्धाति सुट्ठु समारद्धा सुकता। यत्थ यत्थ आकङ्खतीति येसु येसु झानेसु यासु यासु विपस्सनासु सचे इच्छति। तत्थ तत्थाति तेसु तेसु झानेसु तासु तासु विपस्सनासु। वसिप्पत्तोति वसीभावं बहुभावं पत्तो। बलप्पत्तोति समथविपस्सनाबलप्पत्तो। वेसारज्जप्पत्तोति विसारदभावं पटुभावं पत्तो। ते धम्माति समथविपस्सना धम्मा। आवज्जनपटिबद्धाति आवज्जनायत्ता, आवज्जितमत्तेयेव तस्स सन्तानेन, ञाणेन वा सम्पयोगं गच्छन्तीति अत्थो। आकङ्खपटिबद्धाति रुचिआयत्ता, रोचितमत्तेयेव वुत्तनयेन सम्पयोगं गच्छन्तीति अत्थो। मनसिकारो पनेत्थ आवज्जनाय चित्तुप्पादो। आकङ्खनाय वेवचनवसेन अत्थविवरणत्थं वुत्तो। तेन वुच्चति यानीकताति एवं कतत्तायेव ते युत्तयानसदिसा कता होन्तीति वुत्तं होति।
Idāni sativaseneva ‘‘yassā’’ti vuttaṃ puggalaṃ niddisitukāmo yo assasati, tassupaṭṭhāti. Yo passasati, tassupaṭṭhātīti vuttaṃ. Yo assasati, tassa sati assāsaṃ upagantvā tiṭṭhati. Yo passasati, tassa sati passāsaṃ upagantvā tiṭṭhatīti attho. Paripuṇṇāti jhānavipassanāmaggaparamparāya arahattamaggappattiyā paripuṇṇā. Teyeva hi jhānavipassanāmaggadhamme sandhāya pariggahaṭṭhenātiādimāha. Te hi dhammā iminā yoginā pariggayhamānattā pariggahā, tena pariggahaṭṭhena paripuṇṇā. Tattha sabbesaṃ cittacetasikānaṃ aññamaññaparivārattā parivāraṭṭhena paripuṇṇā. Bhāvanāpāripūrivasena paripūraṭṭhena paripuṇṇā. Catasso bhāvanātiādīni subhāvitāti vuttapadassa atthavasena vuttāni. Catasso bhāvanā heṭṭhā vuttāyeva. Yānīkatāti yuttayānasadisā katā. Vatthukatāti patiṭṭhaṭṭhena vatthusadisā katā. Anuṭṭhitāti paccupaṭṭhitā. Paricitāti samantato citā upacitā. Susamāraddhāti suṭṭhu samāraddhā sukatā. Yattha yattha ākaṅkhatīti yesu yesu jhānesu yāsu yāsu vipassanāsu sace icchati. Tattha tatthāti tesu tesu jhānesu tāsu tāsu vipassanāsu. Vasippattoti vasībhāvaṃ bahubhāvaṃ patto. Balappattoti samathavipassanābalappatto. Vesārajjappattoti visāradabhāvaṃ paṭubhāvaṃ patto. Te dhammāti samathavipassanā dhammā. Āvajjanapaṭibaddhāti āvajjanāyattā, āvajjitamatteyeva tassa santānena, ñāṇena vā sampayogaṃ gacchantīti attho. Ākaṅkhapaṭibaddhāti ruciāyattā, rocitamatteyeva vuttanayena sampayogaṃ gacchantīti attho. Manasikāro panettha āvajjanāya cittuppādo. Ākaṅkhanāya vevacanavasena atthavivaraṇatthaṃ vutto. Tena vuccati yānīkatāti evaṃ katattāyeva te yuttayānasadisā katā hontīti vuttaṃ hoti.
यस्मिं यस्मिं वत्थुस्मिन्ति सोळससु वत्थूसु एकेकस्मिं। स्वाधिट्ठितन्ति सुप्पतिट्ठितं। सूपट्ठिताति सुट्ठु उपट्ठिता। सम्पयुत्तचित्तसतीनं सहेव सकसककिच्चकरणतो अनुलोमपटिलोमवसेन योजेत्वा ते द्वे धम्मा दस्सिता। तेन वुच्चति वत्थुकताति एवं भूतत्तायेव कतपतिट्ठा होन्तीति वुत्तं होति। येन येन चित्तं अभिनीहरतीति पुब्बप्पवत्तितो अपनेत्वा यत्थ यत्थ भावनाविसेसे चित्तं उपनेति। तेन तेन सति अनुपरिवत्ततीति तस्मिं तस्मिंयेव भावनाविसेसे सति अनुकूला हुत्वा पुब्बप्पवत्तितो निवत्तित्वा पवत्तति। ‘‘येन, तेना’’ति चेत्थ ‘‘येन भगवा तेनुपसङ्कमी’’तिआदीसु (खु॰ पा॰ ५.१; सु॰ नि॰ मङ्गलसुत्त) विय भुम्मत्थो वेदितब्बो। तेन वुच्चति अनुट्ठिताति एवं करणतोयेव तं तं भावनं अनुगन्त्वा ठिता होन्तीति वुत्तं होति। आनापानस्सतिया सतिपधानत्ता वत्थुकतानुट्ठितपदेसु सतिया सह योजना कताति वेदितब्बा।
Yasmiṃ yasmiṃ vatthusminti soḷasasu vatthūsu ekekasmiṃ. Svādhiṭṭhitanti suppatiṭṭhitaṃ. Sūpaṭṭhitāti suṭṭhu upaṭṭhitā. Sampayuttacittasatīnaṃ saheva sakasakakiccakaraṇato anulomapaṭilomavasena yojetvā te dve dhammā dassitā. Tena vuccati vatthukatāti evaṃ bhūtattāyeva katapatiṭṭhā hontīti vuttaṃ hoti. Yena yena cittaṃ abhinīharatīti pubbappavattito apanetvā yattha yattha bhāvanāvisese cittaṃ upaneti. Tena tena sati anuparivattatīti tasmiṃ tasmiṃyeva bhāvanāvisese sati anukūlā hutvā pubbappavattito nivattitvā pavattati. ‘‘Yena, tenā’’ti cettha ‘‘yena bhagavā tenupasaṅkamī’’tiādīsu (khu. pā. 5.1; su. ni. maṅgalasutta) viya bhummattho veditabbo. Tena vuccati anuṭṭhitāti evaṃ karaṇatoyeva taṃ taṃ bhāvanaṃ anugantvā ṭhitā hontīti vuttaṃ hoti. Ānāpānassatiyā satipadhānattā vatthukatānuṭṭhitapadesu satiyā saha yojanā katāti veditabbā.
यस्मा पन परिपुण्णायेव परिचिता होन्ति वड्ढिता लद्धासेवना, तस्मा ‘‘परिपुण्णा’’तिपदे वुत्ता तयो अत्था ‘‘परिचिता’’तिपदेपि वुत्ता, चतुत्थो विसेसत्थोपि वुत्तो। तत्थ सतिया परिग्गण्हन्तोति सम्पयुत्ताय, पुब्बभागाय वा सतिया परिग्गहेतब्बे परिग्गण्हन्तो योगी। जिनाति पापके अकुसले धम्मेति समुच्छेदवसेन लामके किलेसे जिनाति अभिभवति। अयञ्च पुग्गलाधिट्ठाना धम्मदेसना। धम्मेसु हि जिनन्तेसु तंधम्मसमङ्गीपुग्गलोपि जिनाति नाम। ते च धम्मा सतिं अविहाय अत्तनो पवत्तिक्खणे जिनितुमारद्धा जिताति वुच्चन्ति यथा ‘‘भुञ्जितुमारद्धो भुत्तो’’ति वुच्चति। लक्खणं पनेत्थ सद्दसत्थतो वेदितब्बं। एवं सन्तेपि ‘‘परिजिता’’ति वत्तब्बे ज-कारस्स च-कारं कत्वा ‘‘परिचिता’’ति वुत्तं, यथा सम्मा गदो अस्साति सुगतोति अत्थविकप्पे द-कारस्स त-कारो निरुत्तिलक्खणेन कतो, एवमिधापि वेदितब्बो। इमस्मिं अत्थविकप्पे परिचिताति पदं कत्तुसाधनं, पुरिमानि तीणि कम्मसाधनानि।
Yasmā pana paripuṇṇāyeva paricitā honti vaḍḍhitā laddhāsevanā, tasmā ‘‘paripuṇṇā’’tipade vuttā tayo atthā ‘‘paricitā’’tipadepi vuttā, catuttho visesatthopi vutto. Tattha satiyā pariggaṇhantoti sampayuttāya, pubbabhāgāya vā satiyā pariggahetabbe pariggaṇhanto yogī. Jināti pāpake akusale dhammeti samucchedavasena lāmake kilese jināti abhibhavati. Ayañca puggalādhiṭṭhānā dhammadesanā. Dhammesu hi jinantesu taṃdhammasamaṅgīpuggalopi jināti nāma. Te ca dhammā satiṃ avihāya attano pavattikkhaṇe jinitumāraddhā jitāti vuccanti yathā ‘‘bhuñjitumāraddho bhutto’’ti vuccati. Lakkhaṇaṃ panettha saddasatthato veditabbaṃ. Evaṃ santepi ‘‘parijitā’’ti vattabbe ja-kārassa ca-kāraṃ katvā ‘‘paricitā’’ti vuttaṃ, yathā sammā gado assāti sugatoti atthavikappe da-kārassa ta-kāro niruttilakkhaṇena kato, evamidhāpi veditabbo. Imasmiṃ atthavikappe paricitāti padaṃ kattusādhanaṃ, purimāni tīṇi kammasādhanāni.
चत्तारो सुसमारद्धाति चत्तारो सुसमारद्धत्थाति वुत्तं होति, अत्थसद्दस्स लोपो दट्ठब्बो। सुसमारद्धाति पदस्स अत्थापि हि इध सुसमारद्धाति वुत्ताति वेदितब्बा, सुसमारद्धधम्मा वा। चतुरत्थभेदतो चत्तारोति वुत्ताति वेदितब्बा, न धम्मभेदतो। यस्मा पन सुभावितायेव सुसमारद्धा होन्ति, न अञ्ञे, तस्मा तयो भावनत्था इधापि वुत्ता। आसेवनत्थोपि तीसु वुत्तेसु वुत्तोयेव होति, तस्मा तं अवत्वा तप्पच्चनीकानं सुसमूहतत्थो वुत्तो। पच्चनीकसमुग्घातेन हि आरद्धपरियोसानं पञ्ञायति, तेन सुसमारद्धस्स सिखाप्पत्तो अत्थो वुत्तो होति। तत्थ तप्पच्चनीकानन्ति तेसं झानविपस्सनामग्गानं पटिपक्खभूतानं। किलेसानन्ति कामच्छन्दादीनं निच्चसञ्ञादिसम्पयुत्तानं सक्कायदिट्ठादीनञ्च। सुसमूहतत्ताति विक्खम्भनतदङ्गसमुच्छेदवसेन सुट्ठु समूहतत्ता नासितत्ता। पोत्थकेसु पन ‘‘सुसमुग्घातत्ता’’ति लिखन्ति, तं न सुन्दरं।
Cattāro susamāraddhāti cattāro susamāraddhatthāti vuttaṃ hoti, atthasaddassa lopo daṭṭhabbo. Susamāraddhāti padassa atthāpi hi idha susamāraddhāti vuttāti veditabbā, susamāraddhadhammā vā. Caturatthabhedato cattāroti vuttāti veditabbā, na dhammabhedato. Yasmā pana subhāvitāyeva susamāraddhā honti, na aññe, tasmā tayo bhāvanatthā idhāpi vuttā. Āsevanatthopi tīsu vuttesu vuttoyeva hoti, tasmā taṃ avatvā tappaccanīkānaṃ susamūhatattho vutto. Paccanīkasamugghātena hi āraddhapariyosānaṃ paññāyati, tena susamāraddhassa sikhāppatto attho vutto hoti. Tattha tappaccanīkānanti tesaṃ jhānavipassanāmaggānaṃ paṭipakkhabhūtānaṃ. Kilesānanti kāmacchandādīnaṃ niccasaññādisampayuttānaṃ sakkāyadiṭṭhādīnañca. Susamūhatattāti vikkhambhanatadaṅgasamucchedavasena suṭṭhu samūhatattā nāsitattā. Potthakesu pana ‘‘susamugghātattā’’ti likhanti, taṃ na sundaraṃ.
१६१. पुन तस्सेव पदस्स अञ्ञम्पि अत्थविकप्पं दस्सेन्तो सुसमन्तिआदिमाह। तत्थ तत्थ जाताति तस्मिं सिखाप्पत्तभावनाविसेसे जाता। अनवज्जाति किलेसानं आरम्मणभावानुपगमनेन किलेसदोसविरहिता। कुसलाति जातिवसेन कुसला। बोधिपक्खियाति बुज्झनट्ठेन बोधीति लद्धनामस्स अरियस्स पक्खे भवत्ता बोधिपक्खिया। पक्खे भवत्ताति हि उपकारभावे ठितत्ता। ते च ‘‘चत्तारो सतिपट्ठाना, चत्तारो सम्मप्पधाना, चत्तारो इद्धिपादा, पञ्चिन्द्रियानि, पञ्च बलानि, सत्त बोज्झङ्गा, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो’’ति (म॰ नि॰ ३.३५; चूळनि॰ मेत्तगूमाणवपुच्छानिद्देस २२; मि॰ प॰ ५.४.१) सत्ततिंस धम्मा। इदं समन्ति इदं मग्गक्खणे धम्मजातं समुच्छेदवसेन किलेसे समेति विनासेतीति समं नाम। निरोधो निब्बानन्ति दुक्खनिरोधत्ता निरोधो, वानसङ्खाताय तण्हाय अभावा निब्बानं। इदं सुसमन्ति इदं निब्बानं सब्बसङ्खतविसमापगतत्ता सुट्ठु समन्ति सुसमं नाम। ञातन्ति बोधिपक्खियसङ्खातं समं असम्मोहतो ञाणेन ञातं, निब्बानसङ्खातं सुसमं आरम्मणतो ञाणेन ञातं। तदेव द्वयं तेनेव चक्खुना विय दिट्ठं। विदितन्ति तदेव द्वयं सन्ताने उप्पादनेन आरम्मणकरणेन च पटिलद्धं। ञातं विय पञ्ञाय सच्छिकतं फस्सितञ्च। ‘‘असल्लीनं असम्मुट्ठा असारद्धो एकग्ग’’न्ति पुरिमस्स पुरिमस्स पदस्स अत्थप्पकासनं। तत्थ आरद्धन्ति पट्ठपितं। असल्लीनन्ति असङ्कुचितं। उपट्ठिताति उपगन्त्वा ठिता। असम्मुट्ठाति अविनट्ठा। पस्सद्धोति निब्बुतो। असारद्धोति निद्दरथो। समाहितन्ति समं ठपितं। एकग्गन्ति अविक्खित्तं।
161. Puna tasseva padassa aññampi atthavikappaṃ dassento susamantiādimāha. Tattha tattha jātāti tasmiṃ sikhāppattabhāvanāvisese jātā. Anavajjāti kilesānaṃ ārammaṇabhāvānupagamanena kilesadosavirahitā. Kusalāti jātivasena kusalā. Bodhipakkhiyāti bujjhanaṭṭhena bodhīti laddhanāmassa ariyassa pakkhe bhavattā bodhipakkhiyā. Pakkhe bhavattāti hi upakārabhāve ṭhitattā. Te ca ‘‘cattāro satipaṭṭhānā, cattāro sammappadhānā, cattāro iddhipādā, pañcindriyāni, pañca balāni, satta bojjhaṅgā, ariyo aṭṭhaṅgiko maggo’’ti (ma. ni. 3.35; cūḷani. mettagūmāṇavapucchāniddesa 22; mi. pa. 5.4.1) sattatiṃsa dhammā. Idaṃ samanti idaṃ maggakkhaṇe dhammajātaṃ samucchedavasena kilese sameti vināsetīti samaṃ nāma. Nirodhonibbānanti dukkhanirodhattā nirodho, vānasaṅkhātāya taṇhāya abhāvā nibbānaṃ. Idaṃ susamanti idaṃ nibbānaṃ sabbasaṅkhatavisamāpagatattā suṭṭhu samanti susamaṃ nāma. Ñātanti bodhipakkhiyasaṅkhātaṃ samaṃ asammohato ñāṇena ñātaṃ, nibbānasaṅkhātaṃ susamaṃ ārammaṇato ñāṇena ñātaṃ. Tadeva dvayaṃ teneva cakkhunā viya diṭṭhaṃ. Viditanti tadeva dvayaṃ santāne uppādanena ārammaṇakaraṇena ca paṭiladdhaṃ. Ñātaṃ viya paññāya sacchikataṃ phassitañca. ‘‘Asallīnaṃ asammuṭṭhā asāraddho ekagga’’nti purimassa purimassa padassa atthappakāsanaṃ. Tattha āraddhanti paṭṭhapitaṃ. Asallīnanti asaṅkucitaṃ. Upaṭṭhitāti upagantvā ṭhitā. Asammuṭṭhāti avinaṭṭhā. Passaddhoti nibbuto. Asāraddhoti niddaratho. Samāhitanti samaṃ ṭhapitaṃ. Ekagganti avikkhittaṃ.
‘‘चत्तारो सुसमारद्धा’’तिआदि सकलस्स सुसमारद्धवचनस्स मूलत्थो। ‘‘अत्थि सम’’न्तिआदि पन सुसमवचनस्स, ‘‘ञात’’न्तिआदि आरद्धवचनस्स विकप्पत्था। तत्थायं पदत्थसंसन्दना – ‘‘समा च सुसमा च समसुसमा’’ति वत्तब्बे एकदेससरूपेकसेसं कत्वा ‘‘सुसमा’’ इच्चेव वुत्ता यथा नामञ्च रूपञ्च नामरूपञ्च नामरूपन्ति। ‘‘इदं समं, इदं सुसम’’न्ति पन अनञ्ञापेक्खं कत्वा नपुंसकवचनं कतं। यस्मा पन ञातम्पि दिट्ठन्ति वुच्चति, दिट्ठञ्च आरद्धञ्च अत्थतो एकं। विदितसच्छिकतफस्सितानि पन ञातवेवचनानि, तस्मा ञातन्ति आरद्धत्थोयेव वुत्तो होति।
‘‘Cattāro susamāraddhā’’tiādi sakalassa susamāraddhavacanassa mūlattho. ‘‘Atthi sama’’ntiādi pana susamavacanassa, ‘‘ñāta’’ntiādi āraddhavacanassa vikappatthā. Tatthāyaṃ padatthasaṃsandanā – ‘‘samā ca susamā ca samasusamā’’ti vattabbe ekadesasarūpekasesaṃ katvā ‘‘susamā’’ icceva vuttā yathā nāmañca rūpañca nāmarūpañca nāmarūpanti. ‘‘Idaṃ samaṃ, idaṃ susama’’nti pana anaññāpekkhaṃ katvā napuṃsakavacanaṃ kataṃ. Yasmā pana ñātampi diṭṭhanti vuccati, diṭṭhañca āraddhañca atthato ekaṃ. Viditasacchikataphassitāni pana ñātavevacanāni, tasmā ñātanti āraddhatthoyeva vutto hoti.
आरद्धं होति वीरियं असल्लीनन्ति अयं पन आरद्धवचनस्स उजुकत्थोयेव। उपट्ठिता सतीतिआदीनि पन सम्पयुत्तवीरियस्स उपकारकधम्मदस्सनत्थं वुत्तानि, न आरद्धवचनस्स अत्थदस्सनत्थं। पुरिमेन अत्थेन सुट्ठु समारद्धाति सुसमारद्धा च, इमिना अत्थेन सुसमा आरद्धाति सुसमारद्धा च एकसेसे कते ‘‘सुसमारद्धा’’ति वुच्चन्ति। इममत्थं परिग्गहेत्वा ‘‘तेन वुच्चति सुसमारद्धा’’ति वुत्तं।
Āraddhaṃ hoti vīriyaṃ asallīnanti ayaṃ pana āraddhavacanassa ujukatthoyeva. Upaṭṭhitā satītiādīni pana sampayuttavīriyassa upakārakadhammadassanatthaṃ vuttāni, na āraddhavacanassa atthadassanatthaṃ. Purimena atthena suṭṭhu samāraddhāti susamāraddhā ca, iminā atthena susamā āraddhāti susamāraddhā ca ekasese kate ‘‘susamāraddhā’’ti vuccanti. Imamatthaṃ pariggahetvā ‘‘tena vuccati susamāraddhā’’ti vuttaṃ.
अनुपुब्बन्ति यथानुक्कमेनाति अत्थो, पुब्बं पुब्बं अनूति वुत्तं होति। दीघं अस्सासवसेनाति दीघन्ति वुत्तअस्सासवसेन। पुरिमा पुरिमाति पुरिमा पुरिमा सति। एतेन पुब्बन्तिपदस्स अत्थो वुत्तो होति। पच्छिमा पच्छिमाति सतियेव। एतेन अनूतिपदस्स अत्थो वुत्तो होति। उभयेन पुब्बञ्च अनु च परिचिताति अत्थो वुत्तो होति। उपरि सोळस वत्थूनि वित्थारेत्वा वचनतो इध सङ्खिपित्वा ‘‘पटिनिस्सग्गानुपस्सी’’ति अन्तिममेव दस्सितं। यस्मा सिखाप्पत्तभावनस्स सब्बापि आनापानस्सतियो पुनप्पुनं यथारुचि पवत्तनतो अनुपरिचितापि होन्ति। तेन वुत्तं – ‘‘अञ्ञमञ्ञं परिचिता चेव होन्ति अनुपरिचिता चा’’ति।
Anupubbanti yathānukkamenāti attho, pubbaṃ pubbaṃ anūti vuttaṃ hoti. Dīghaṃ assāsavasenāti dīghanti vuttaassāsavasena. Purimā purimāti purimā purimā sati. Etena pubbantipadassa attho vutto hoti. Pacchimā pacchimāti satiyeva. Etena anūtipadassa attho vutto hoti. Ubhayena pubbañca anu ca paricitāti attho vutto hoti. Upari soḷasa vatthūni vitthāretvā vacanato idha saṅkhipitvā ‘‘paṭinissaggānupassī’’ti antimameva dassitaṃ. Yasmā sikhāppattabhāvanassa sabbāpi ānāpānassatiyo punappunaṃ yathāruci pavattanato anuparicitāpi honti. Tena vuttaṃ – ‘‘aññamaññaṃ paricitā ceva honti anuparicitā cā’’ti.
यथत्थाति यथासभावत्था। अत्तदमथत्थोति अरहत्तमग्गक्खणे अत्तनो निब्बिसेवनत्थो। समथत्थोति सीतिभावत्थो। परिनिब्बापनत्थोति किलेसपरिनिब्बानेन। अभिञ्ञत्थोति सब्बधम्मवसेन। परिञ्ञत्थादयो मग्गञाणकिच्चवसेन। सच्चाभिसमयत्थो चतुन्नं सच्चानं एकपटिवेधदस्सनवसेन। निरोधे पतिट्ठापकत्थो आरम्मणकरणवसेन।
Yathatthāti yathāsabhāvatthā. Attadamathatthoti arahattamaggakkhaṇe attano nibbisevanattho. Samathatthoti sītibhāvattho. Parinibbāpanatthoti kilesaparinibbānena. Abhiññatthoti sabbadhammavasena. Pariññatthādayo maggañāṇakiccavasena. Saccābhisamayattho catunnaṃ saccānaṃ ekapaṭivedhadassanavasena. Nirodhe patiṭṭhāpakattho ārammaṇakaraṇavasena.
बुद्धोतिपदस्स अभावेपि बुद्धेनातिपदे यो सो बुद्धो, तं निद्दिसितुकामेन बुद्धोति वुत्तं। सयम्भूति उपदेसं विना सयमेव भूतो। अनाचरियकोति सयम्भूपदस्स अत्थविवरणं। यो हि आचरियं विना सच्चानि पटिविज्झति, सो सयम्भू नाम होति। पुब्बे अननुस्सुतेसूतिआदि अनाचरियकभावस्स अत्थप्पकासनं। अननुस्सुतेसूति आचरियं अननुस्सुतेसु। सामन्ति सयमेव। अभिसम्बुज्झीति भुसं सम्मा पटिविज्झि। तत्थ च सब्बञ्ञुतं पापुणीति तेसु च सच्चेसु सब्बञ्ञुभावं पापुणि। यथा सच्चानि पटिविज्झन्ता सब्बञ्ञुनो होन्ति, तथा सच्चानं पटिविद्धत्ता एवं वुत्तं। सब्बञ्ञुतं पत्तोतिपि पाठो। बलेसु च वसीभावन्ति दससु च तथागतबलेसु इस्सरभावं पापुणि। यो सो एवं भूतो, सो बुद्धोति वुत्तं होति। तत्थ सब्बेसु धम्मेसु अप्पटिहतञाणनिमित्तानुत्तरविमोक्खाधिगमपरिभावितं खन्धसन्तानं उपादाय पण्णत्तिको, सब्बञ्ञुतपदट्ठानं वा सच्चाभिसम्बोधिमुपादाय पण्णत्तिको सत्तविसेसो बुद्धो। एत्तावता अत्थतो बुद्धविभावना कता होति।
Buddhotipadassa abhāvepi buddhenātipade yo so buddho, taṃ niddisitukāmena buddhoti vuttaṃ. Sayambhūti upadesaṃ vinā sayameva bhūto. Anācariyakoti sayambhūpadassa atthavivaraṇaṃ. Yo hi ācariyaṃ vinā saccāni paṭivijjhati, so sayambhū nāma hoti. Pubbe ananussutesūtiādi anācariyakabhāvassa atthappakāsanaṃ. Ananussutesūti ācariyaṃ ananussutesu. Sāmanti sayameva. Abhisambujjhīti bhusaṃ sammā paṭivijjhi. Tattha ca sabbaññutaṃ pāpuṇīti tesu ca saccesu sabbaññubhāvaṃ pāpuṇi. Yathā saccāni paṭivijjhantā sabbaññuno honti, tathā saccānaṃ paṭividdhattā evaṃ vuttaṃ. Sabbaññutaṃ pattotipi pāṭho. Balesu ca vasībhāvanti dasasu ca tathāgatabalesu issarabhāvaṃ pāpuṇi. Yo so evaṃ bhūto, so buddhoti vuttaṃ hoti. Tattha sabbesu dhammesu appaṭihatañāṇanimittānuttaravimokkhādhigamaparibhāvitaṃ khandhasantānaṃ upādāya paṇṇattiko, sabbaññutapadaṭṭhānaṃ vā saccābhisambodhimupādāya paṇṇattiko sattaviseso buddho. Ettāvatā atthato buddhavibhāvanā katā hoti.
१६२. इदानि ब्यञ्जनतो विभावेन्तो बुद्धोति केनट्ठेन बुद्धोतिआदिमाह। तत्थ यथा लोके अवगन्ता अवगतोति वुच्चति, एवं बुज्झिता सच्चानीति बुद्धो। यथा पण्णसोसा वाता पण्णसुसाति वुच्चन्ति, एवं बोधेता पजायाति बुद्धो। सब्बञ्ञुताय बुद्धोति सब्बधम्मबुज्झनसमत्थाय बुद्धिया बुद्धोति वुत्तं होति। सब्बदस्साविताय बुद्धोति सब्बधम्मानं ञाणचक्खुना दिट्ठत्ता बुद्धोति वुत्तं होति। अनञ्ञनेय्यताय बुद्धोति अञ्ञेन अबोधनीयतो सयमेव बुद्धत्ता बुद्धोति वुत्तं होति। विसविताय बुद्धोति नानागुणविसवनतो पदुममिव विकसनट्ठेन बुद्धोति वुत्तं होति। खीणासवसङ्खातेन बुद्धोतिआदीहि छहि परियायेहि चित्तसङ्कोचकरधम्मप्पहानेन निद्दक्खयविबुद्धो पुरिसो विय सब्बकिलेसनिद्दक्खयविबुद्धत्ता बुद्धोति वुत्तं होति। सङ्खा सङ्खातन्ति अत्थतो एकत्ता सङ्खातेनाति वचनस्स कोट्ठासेनाति अत्थो। तण्हालेपदिट्ठिलेपाभावेन निरुपलेपसङ्खातेन। सवासनानं सब्बकिलेसानं पहीनत्ता एकन्तवचनेन विसेसेत्वा एकन्तवीतरागोतिआदि वुत्तं। एकन्तनिक्किलेसोति रागदोसमोहावसेसेहि सब्बकिलेसेहि निक्किलेसो। एकायनमग्गं गतोति बुद्धोति गमनत्थानं धातूनं बुज्झनत्थत्ता बुज्झनत्थापि धातुयो गमनत्था होन्ति, तस्मा एकायनमग्गं गतत्ता बुद्धोति वुत्तं होति। एकायनमग्गोति चेत्थ –
162. Idāni byañjanato vibhāvento buddhoti kenaṭṭhena buddhotiādimāha. Tattha yathā loke avagantā avagatoti vuccati, evaṃ bujjhitā saccānīti buddho. Yathā paṇṇasosā vātā paṇṇasusāti vuccanti, evaṃ bodhetā pajāyāti buddho. Sabbaññutāya buddhoti sabbadhammabujjhanasamatthāya buddhiyā buddhoti vuttaṃ hoti. Sabbadassāvitāya buddhoti sabbadhammānaṃ ñāṇacakkhunā diṭṭhattā buddhoti vuttaṃ hoti. Anaññaneyyatāyabuddhoti aññena abodhanīyato sayameva buddhattā buddhoti vuttaṃ hoti. Visavitāya buddhoti nānāguṇavisavanato padumamiva vikasanaṭṭhena buddhoti vuttaṃ hoti. Khīṇāsavasaṅkhātena buddhotiādīhi chahi pariyāyehi cittasaṅkocakaradhammappahānena niddakkhayavibuddho puriso viya sabbakilesaniddakkhayavibuddhattā buddhoti vuttaṃ hoti. Saṅkhā saṅkhātanti atthato ekattā saṅkhātenāti vacanassa koṭṭhāsenāti attho. Taṇhālepadiṭṭhilepābhāvena nirupalepasaṅkhātena. Savāsanānaṃ sabbakilesānaṃ pahīnattā ekantavacanena visesetvā ekantavītarāgotiādi vuttaṃ. Ekantanikkilesoti rāgadosamohāvasesehi sabbakilesehi nikkileso. Ekāyanamaggaṃ gatoti buddhoti gamanatthānaṃ dhātūnaṃ bujjhanatthattā bujjhanatthāpi dhātuyo gamanatthā honti, tasmā ekāyanamaggaṃ gatattā buddhoti vuttaṃ hoti. Ekāyanamaggoti cettha –
‘‘मग्गो पन्थो पथो पज्जो, अञ्जसं वटुमायनं।
‘‘Maggo pantho patho pajjo, añjasaṃ vaṭumāyanaṃ;
नावा उत्तरसेतु च, कुल्लो च भिसि सङ्कमो’’ति ॥ (चूळनि॰ पारायनत्थुतिगाथानिद्देस १०१) –
Nāvā uttarasetu ca, kullo ca bhisi saṅkamo’’ti . (cūḷani. pārāyanatthutigāthāniddesa 101) –
मग्गस्स बहूसु नामेसु अयननामेन वुत्तो। तस्मा एकमग्गभूतो मग्गो, न द्वेधापथभूतोति अत्थो। अथ वा एकेन अयितब्बो मग्गोति एकायनमग्गो। एकेनाति गणसङ्गणिकं पहाय पविवेकेन चित्तेन। अयितब्बोति पटिपज्जितब्बो। अयन्ति वा एतेनाति अयनो, संसारतो निब्बानं गच्छन्तीति अत्थो। एकेसं अयनो एकायनो। एकेति सेट्ठा, सब्बसत्तसेट्ठा च सम्मासम्बुद्धा, तस्मा एकायनमग्गोति सम्मासम्बुद्धानं अयनभूतो मग्गोति वुत्तं होति। अयतीति वा अयनो, गच्छति पवत्ततीति अत्थो। एकस्मिं अयनो मग्गोति एकायनमग्गो, एकस्मिंयेव बुद्धसासने पवत्तमानो मग्गो, न अञ्ञत्थाति वुत्तं होति। अपि च एकं अयतीति एकायनो, पुब्बभागे नानामुखभावनानयप्पवत्तोपि अपरभागे एकं निब्बानमेव गच्छतीति वुत्तं होति, तस्मा एकायनमग्गोति एकनिब्बानगमनमग्गोति अत्थो। एको अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति बुद्धोति न परेहि बुद्धत्ता बुद्धो, किं पन सयमेव अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धत्ता बुद्धोति वुत्तं होति। अबुद्धिविहतत्ता बुद्धिपटिलाभा बुद्धोति बुद्धि बुद्धं बोधोति परियायवचनमेतं। तत्थ यथा नीलरत्तगुणयोगा नीलो पटो रत्तो पटोति वुच्चति, एवं बुद्धगुणयोगा बुद्धोति ञापेतुं वुत्तं।
Maggassa bahūsu nāmesu ayananāmena vutto. Tasmā ekamaggabhūto maggo, na dvedhāpathabhūtoti attho. Atha vā ekena ayitabbo maggoti ekāyanamaggo. Ekenāti gaṇasaṅgaṇikaṃ pahāya pavivekena cittena. Ayitabboti paṭipajjitabbo. Ayanti vā etenāti ayano, saṃsārato nibbānaṃ gacchantīti attho. Ekesaṃ ayano ekāyano. Eketi seṭṭhā, sabbasattaseṭṭhā ca sammāsambuddhā, tasmā ekāyanamaggoti sammāsambuddhānaṃ ayanabhūto maggoti vuttaṃ hoti. Ayatīti vā ayano, gacchati pavattatīti attho. Ekasmiṃ ayano maggoti ekāyanamaggo, ekasmiṃyeva buddhasāsane pavattamāno maggo, na aññatthāti vuttaṃ hoti. Api ca ekaṃ ayatīti ekāyano, pubbabhāge nānāmukhabhāvanānayappavattopi aparabhāge ekaṃ nibbānameva gacchatīti vuttaṃ hoti, tasmā ekāyanamaggoti ekanibbānagamanamaggoti attho. Eko anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti buddhoti na parehi buddhattā buddho, kiṃ pana sayameva anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhattā buddhoti vuttaṃ hoti. Abuddhivihatattā buddhipaṭilābhā buddhoti buddhi buddhaṃ bodhoti pariyāyavacanametaṃ. Tattha yathā nīlarattaguṇayogā nīlo paṭo ratto paṭoti vuccati, evaṃ buddhaguṇayogā buddhoti ñāpetuṃ vuttaṃ.
ततो परं बुद्धोति नेतं नामन्तिआदि ‘‘अत्थमनुगता अयं पञ्ञत्ती’’ति ञापनत्थं वुत्तं। तत्थ मित्ता सहाया। अमच्चा भच्चा। ञाती पितुपक्खिका। सालोहिता मातुपक्खिका। समणा पब्बज्जूपगता। ब्राह्मणा भोवादिनो, समितपापबाहितपापा वा। देवता सक्कादयो ब्रह्मानो च। विमोक्खन्तिकन्ति विमोक्खो अरहत्तमग्गो, विमोक्खस्स अन्तो अरहत्तफलं, तस्मिं विमोक्खन्ते भवं विमोक्खन्तिकं नाम। सब्बञ्ञुभावो हि अरहत्तमग्गेन सिज्झति, अरहत्तफलोदये सिद्धो होति, तस्मा सब्बञ्ञुभावो विमोक्खन्ते भवो होति। तं नेमित्तिकम्पि नामं विमोक्खन्ते भवं नाम होति। तेन वुत्तं – ‘‘विमोक्खन्तिकमेतं बुद्धानं भगवन्तान’’न्ति। बोधिया मूले सह सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स पटिलाभाति महाबोधिरुक्खमूले यथावुत्तक्खणे सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स पटिलाभेन सह। सच्छिका पञ्ञत्तीति अरहत्तफलसच्छिकिरियाय, सब्बधम्मसच्छिकिरियाय वा जाता पञ्ञत्ति। यदिदं बुद्धोति या अयं बुद्धोति पञ्ञत्ति, अयं ब्यञ्जनतो बुद्धविभावना।
Tato paraṃ buddhoti netaṃ nāmantiādi ‘‘atthamanugatā ayaṃ paññattī’’ti ñāpanatthaṃ vuttaṃ. Tattha mittā sahāyā. Amaccā bhaccā. Ñātī pitupakkhikā. Sālohitā mātupakkhikā. Samaṇā pabbajjūpagatā. Brāhmaṇā bhovādino, samitapāpabāhitapāpā vā. Devatā sakkādayo brahmāno ca. Vimokkhantikanti vimokkho arahattamaggo, vimokkhassa anto arahattaphalaṃ, tasmiṃ vimokkhante bhavaṃ vimokkhantikaṃ nāma. Sabbaññubhāvo hi arahattamaggena sijjhati, arahattaphalodaye siddho hoti, tasmā sabbaññubhāvo vimokkhante bhavo hoti. Taṃ nemittikampi nāmaṃ vimokkhante bhavaṃ nāma hoti. Tena vuttaṃ – ‘‘vimokkhantikametaṃ buddhānaṃ bhagavantāna’’nti. Bodhiyā mūle saha sabbaññutaññāṇassa paṭilābhāti mahābodhirukkhamūle yathāvuttakkhaṇe sabbaññutaññāṇassa paṭilābhena saha. Sacchikā paññattīti arahattaphalasacchikiriyāya, sabbadhammasacchikiriyāya vā jātā paññatti. Yadidaṃ buddhoti yā ayaṃ buddhoti paññatti, ayaṃ byañjanato buddhavibhāvanā.
‘‘यथा बुद्धेन देसिता’’तिगाथापादस्स पन इमिना पदभाजनीये वुत्तत्थेन अयं संसन्दना – आनापानस्सतियो च यथा बुद्धेन देसिता, येन पकारेन देसिता। यथासद्देन सङ्गहिता दस यथत्था च यथा बुद्धेन देसिता, येन पकारेन देसिताति पकारत्थस्स च यथासद्दस्स, सभावत्थस्स च यथासद्दस्स सरूपेकसेसवसेन एकसेसं कत्वा ‘‘यथा’’ति वुत्तन्ति वेदितब्बं। पदभाजनीये पनस्स यथत्थेसु एकेकस्स योजनावसेन ‘‘देसितो’’ति एकवचनं कतं।
‘‘Yathā buddhena desitā’’tigāthāpādassa pana iminā padabhājanīye vuttatthena ayaṃ saṃsandanā – ānāpānassatiyo ca yathā buddhena desitā, yena pakārena desitā. Yathāsaddena saṅgahitā dasa yathatthā ca yathā buddhena desitā, yena pakārena desitāti pakāratthassa ca yathāsaddassa, sabhāvatthassa ca yathāsaddassa sarūpekasesavasena ekasesaṃ katvā ‘‘yathā’’ti vuttanti veditabbaṃ. Padabhājanīye panassa yathatthesu ekekassa yojanāvasena ‘‘desito’’ti ekavacanaṃ kataṃ.
‘‘सोति गहट्ठो वा होति पब्बजितो वा’’ति वुत्तत्ता आदिपदेपि यस्स गहट्ठस्स वा पब्बजितस्स वाति वुत्तमेव होति। लोकत्थो वुत्तोयेव। पभासेतीति अत्तनो ञाणस्स पाकटं करोतीति अत्थो । अभिसम्बुद्धत्ताति सावकपारमिञाणेनपि पटिविद्धभावेन। ओभासेतीति कामावचरभूतं लोकं। भासेतीति रूपावचरभूतं लोकं। पभासेतीति अरूपावचरभूतं लोकं।
‘‘Soti gahaṭṭho vā hoti pabbajito vā’’ti vuttattā ādipadepi yassa gahaṭṭhassa vā pabbajitassa vāti vuttameva hoti. Lokattho vuttoyeva. Pabhāsetīti attano ñāṇassa pākaṭaṃ karotīti attho . Abhisambuddhattāti sāvakapāramiñāṇenapi paṭividdhabhāvena. Obhāsetīti kāmāvacarabhūtaṃ lokaṃ. Bhāsetīti rūpāvacarabhūtaṃ lokaṃ. Pabhāsetīti arūpāvacarabhūtaṃ lokaṃ.
अरियञाणन्ति अरहत्तमग्गञाणं। महिका मुत्तोति महिकाय मुत्तो। महिकाति नीहारो वुच्चति। महिया मुत्तोतिपि पाठो। धूमरजा मुत्तोति धूमतो च रजतो च मुत्तो। राहुगहणा विप्पमुत्तोति राहुनो चन्दस्स आसन्नुपक्किलेसत्ता द्वीहि उपसग्गेहि विसेसेत्वा वुत्तं। भासते इति सओभासट्ठेन। तपते इति सतेजट्ठेन। विरोचते इति रुचिरट्ठेन। एवमेवन्ति एवं एवं। यस्मा पन चन्दोपि सयं भासन्तो तपन्तो विरोचन्तो इमं ओकासलोकं ओभासेति, भिक्खु च पञ्ञाय भासन्तो तपन्तो विरोचन्तो इमं खन्धादिलोकं पञ्ञाय ओभासेति, तस्मा उभयत्रापि ‘‘भासेती’’ति अवत्वा ‘‘भासते’’ इच्चेव वुत्तं। एवञ्हि वुत्ते हेतुअत्थोपि वुत्तो होति। अतिविसदतराभसूरियोपमं अग्गहेत्वा कस्मा चन्दोपमा गहिताति चे? सब्बकिलेसपरिळाहवूपसमेन सन्तस्स भिक्खुनो सन्तगुणयुत्तचन्दोपमा अनुच्छविकाति गहिताति वेदितब्बं। एवं आनापानस्सतिभावनासिद्धिसाधकं योगावचरं थुनित्वा इमानि तेरस वोदाने ञाणानीति तानि ञाणानि निगमेत्वा दस्सेतीति।
Ariyañāṇanti arahattamaggañāṇaṃ. Mahikā muttoti mahikāya mutto. Mahikāti nīhāro vuccati. Mahiyā muttotipi pāṭho. Dhūmarajā muttoti dhūmato ca rajato ca mutto. Rāhugahaṇā vippamuttoti rāhuno candassa āsannupakkilesattā dvīhi upasaggehi visesetvā vuttaṃ. Bhāsate iti saobhāsaṭṭhena. Tapate iti satejaṭṭhena. Virocate iti ruciraṭṭhena. Evamevanti evaṃ evaṃ. Yasmā pana candopi sayaṃ bhāsanto tapanto virocanto imaṃ okāsalokaṃ obhāseti, bhikkhu ca paññāya bhāsanto tapanto virocanto imaṃ khandhādilokaṃ paññāya obhāseti, tasmā ubhayatrāpi ‘‘bhāsetī’’ti avatvā ‘‘bhāsate’’ icceva vuttaṃ. Evañhi vutte hetuatthopi vutto hoti. Ativisadatarābhasūriyopamaṃ aggahetvā kasmā candopamā gahitāti ce? Sabbakilesapariḷāhavūpasamena santassa bhikkhuno santaguṇayuttacandopamā anucchavikāti gahitāti veditabbaṃ. Evaṃ ānāpānassatibhāvanāsiddhisādhakaṃ yogāvacaraṃ thunitvā imāni terasa vodāne ñāṇānīti tāni ñāṇāni nigametvā dassetīti.
वोदानञाणनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Vodānañāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ४. वोदानञाणनिद्देसो • 4. Vodānañāṇaniddeso
