| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi |
४. वोदानञाणनिद्देसो
4. Vodānañāṇaniddeso
१५८. कतमानि तेरस वोदाने ञाणानि? अतीतानुधावनं चित्तं विक्खेपानुपतितं; तं विवज्जयित्वा एकट्ठाने समादहति – एवम्पि चित्तं न विक्खेपं गच्छति। अनागतपटिकङ्खनं चित्तं विकम्पितं ; तं विवज्जयित्वा तत्थेव अधिमोचेति – एवम्पि चित्तं न विक्खेपं गच्छति। लीनं चित्तं कोसज्जानुपतितं; तं पग्गण्हित्वा कोसज्जं पजहति – एवम्पि चित्तं न विक्खेपं गच्छति। अतिपग्गहितं चित्तं उद्धच्चानुपतितं; तं विनिग्गण्हित्वा उद्धच्चं पजहति – एवम्पि चित्तं न विक्खेपं गच्छति। अभिनतं चित्तं रागानुपतितं; तं सम्पजानो हुत्वा रागं पजहति – एवम्पि चित्तं न विक्खेपं गच्छति। अपनतं चित्तं ब्यापादानुपतितं; तं सम्पजानो हुत्वा ब्यापादं पजहति – एवम्पि चित्तं न विक्खेपं गच्छति। इमेहि छहि ठानेहि परिसुद्धं चित्तं परियोदातं एकत्तगतं होति।
158. Katamāni terasa vodāne ñāṇāni? Atītānudhāvanaṃ cittaṃ vikkhepānupatitaṃ; taṃ vivajjayitvā ekaṭṭhāne samādahati – evampi cittaṃ na vikkhepaṃ gacchati. Anāgatapaṭikaṅkhanaṃ cittaṃ vikampitaṃ ; taṃ vivajjayitvā tattheva adhimoceti – evampi cittaṃ na vikkhepaṃ gacchati. Līnaṃ cittaṃ kosajjānupatitaṃ; taṃ paggaṇhitvā kosajjaṃ pajahati – evampi cittaṃ na vikkhepaṃ gacchati. Atipaggahitaṃ cittaṃ uddhaccānupatitaṃ; taṃ viniggaṇhitvā uddhaccaṃ pajahati – evampi cittaṃ na vikkhepaṃ gacchati. Abhinataṃ cittaṃ rāgānupatitaṃ; taṃ sampajāno hutvā rāgaṃ pajahati – evampi cittaṃ na vikkhepaṃ gacchati. Apanataṃ cittaṃ byāpādānupatitaṃ; taṃ sampajāno hutvā byāpādaṃ pajahati – evampi cittaṃ na vikkhepaṃ gacchati. Imehi chahi ṭhānehi parisuddhaṃ cittaṃ pariyodātaṃ ekattagataṃ hoti.
कतमे ते एकत्ता? दानवोसग्गुपट्ठानेकत्तं, समथनिमित्तुपट्ठानेकत्तं, वयलक्खणुपट्ठानेकत्तं, निरोधुपट्ठानेकत्तं। दानवोसग्गुपट्ठानेकत्तं चागाधिमुत्तानं, समथनिमित्तुपट्ठानेकत्तञ्च अधिचित्तमनुयुत्तानं, वयलक्खणुपट्ठानेकत्तञ्च विपस्सकानं, निरोधुपट्ठानेकत्तञ्च अरियपुग्गलानं – इमेहि चतूहि ठानेहि एकत्तगतं चित्तं पटिपदाविसुद्धिपक्खन्दञ्चेव होति, उपेक्खानुब्रूहितञ्च, ञाणेन च सम्पहंसितं।
Katame te ekattā? Dānavosaggupaṭṭhānekattaṃ, samathanimittupaṭṭhānekattaṃ, vayalakkhaṇupaṭṭhānekattaṃ, nirodhupaṭṭhānekattaṃ. Dānavosaggupaṭṭhānekattaṃ cāgādhimuttānaṃ, samathanimittupaṭṭhānekattañca adhicittamanuyuttānaṃ, vayalakkhaṇupaṭṭhānekattañca vipassakānaṃ, nirodhupaṭṭhānekattañca ariyapuggalānaṃ – imehi catūhi ṭhānehi ekattagataṃ cittaṃ paṭipadāvisuddhipakkhandañceva hoti, upekkhānubrūhitañca, ñāṇena ca sampahaṃsitaṃ.
पठमस्स झानस्स को आदि, किं मज्झे, किं परियोसानं? पठमस्स झानस्स पटिपदाविसुद्धि आदि, उपेक्खानुब्रूहना मज्झे, सम्पहंसना परियोसानं। पठमस्स झानस्स पटिपदाविसुद्धि आदि। आदिस्स कति लक्खणानि? आदिस्स तीणि लक्खणानि। यो तस्स परिपन्थो ततो चित्तं विसुज्झति, विसुद्धत्ता चित्तं मज्झिमं समथनिमित्तं पटिपज्जति, पटिपन्नत्ता तत्थ चित्तं पक्खन्दति। यञ्च परिपन्थतो चित्तं विसुज्झति, यञ्च विसुद्धत्ता चित्तं मज्झिमं समथनिमित्तं पटिपज्जति, यञ्च पटिपन्नत्ता तत्थ चित्तं पक्खन्दति। पठमस्स झानस्स पटिपदाविसुद्धि आदि। आदिस्स इमानि तीणि लक्खणानि। तेन वुच्चति – ‘‘पठमं झानं आदिकल्याणञ्चेव होति लक्खणसम्पन्नञ्च’’।
Paṭhamassa jhānassa ko ādi, kiṃ majjhe, kiṃ pariyosānaṃ? Paṭhamassa jhānassa paṭipadāvisuddhi ādi, upekkhānubrūhanā majjhe, sampahaṃsanā pariyosānaṃ. Paṭhamassa jhānassa paṭipadāvisuddhi ādi. Ādissa kati lakkhaṇāni? Ādissa tīṇi lakkhaṇāni. Yo tassa paripantho tato cittaṃ visujjhati, visuddhattā cittaṃ majjhimaṃ samathanimittaṃ paṭipajjati, paṭipannattā tattha cittaṃ pakkhandati. Yañca paripanthato cittaṃ visujjhati, yañca visuddhattā cittaṃ majjhimaṃ samathanimittaṃ paṭipajjati, yañca paṭipannattā tattha cittaṃ pakkhandati. Paṭhamassa jhānassa paṭipadāvisuddhi ādi. Ādissa imāni tīṇi lakkhaṇāni. Tena vuccati – ‘‘paṭhamaṃ jhānaṃ ādikalyāṇañceva hoti lakkhaṇasampannañca’’.
पठमस्स झानस्स उपेक्खानुब्रूहना मज्झे। मज्झस्स कति लक्खणानि? मज्झस्स तीणि लक्खणानि। विसुद्धं चित्तं अज्झुपेक्खति, समथपटिपन्नं अज्झुपेक्खति, एकत्तुपट्ठानं अज्झुपेक्खति। यञ्च विसुद्धं चित्तं अज्झुपेक्खति, यञ्च समथपटिपन्नं अज्झुपेक्खति, यञ्च एकत्तुपट्ठानं अज्झुपेक्खति – पठमस्स झानस्स उपेक्खानुब्रूहना मज्झे। मज्झस्स इमानि तीणि लक्खणानि। तेन वुच्चति – ‘‘पठमं झानं मज्झेकल्याणञ्चेव होति लक्खणसम्पन्नञ्च’’।
Paṭhamassa jhānassa upekkhānubrūhanā majjhe. Majjhassa kati lakkhaṇāni? Majjhassa tīṇi lakkhaṇāni. Visuddhaṃ cittaṃ ajjhupekkhati, samathapaṭipannaṃ ajjhupekkhati, ekattupaṭṭhānaṃ ajjhupekkhati. Yañca visuddhaṃ cittaṃ ajjhupekkhati, yañca samathapaṭipannaṃ ajjhupekkhati, yañca ekattupaṭṭhānaṃ ajjhupekkhati – paṭhamassa jhānassa upekkhānubrūhanā majjhe. Majjhassa imāni tīṇi lakkhaṇāni. Tena vuccati – ‘‘paṭhamaṃ jhānaṃ majjhekalyāṇañceva hoti lakkhaṇasampannañca’’.
पठमस्स झानस्स सम्पहंसना परियोसानं। परियोसानस्स कति लक्खणानि? परियोसानस्स चत्तारि लक्खणानि। तत्थ जातानं धम्मानं अनतिवत्तनट्ठेन सम्पहंसना, इन्द्रियानं एकरसट्ठेन सम्पहंसना, तदुपगवीरियवाहनट्ठेन सम्पहंसना, आसेवनट्ठेन सम्पहंसना। पठमस्स झानस्स सम्पहंसना परियोसानं। परियोसानस्स इमानि चत्तारि लक्खणानि। तेन वुच्चति – ‘‘पठमं झानं परियोसानकल्याणञ्चेव होति लक्खणसम्पन्नञ्च’’। एवं तिवत्तगतं चित्तं तिविधकल्याणकं दसलक्खणसम्पन्नं वितक्कसम्पन्नञ्चेव होति विचारसम्पन्नञ्च पीतिसम्पन्नञ्च सुखसम्पन्नञ्च चित्तस्स अधिट्ठानसम्पन्नञ्च सद्धासम्पन्नञ्च वीरियसम्पन्नञ्च सतिसम्पन्नञ्च समाधिसम्पन्नञ्च पञ्ञासम्पन्नञ्च।
Paṭhamassa jhānassa sampahaṃsanā pariyosānaṃ. Pariyosānassa kati lakkhaṇāni? Pariyosānassa cattāri lakkhaṇāni. Tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena sampahaṃsanā, indriyānaṃ ekarasaṭṭhena sampahaṃsanā, tadupagavīriyavāhanaṭṭhena sampahaṃsanā, āsevanaṭṭhena sampahaṃsanā. Paṭhamassa jhānassa sampahaṃsanā pariyosānaṃ. Pariyosānassa imāni cattāri lakkhaṇāni. Tena vuccati – ‘‘paṭhamaṃ jhānaṃ pariyosānakalyāṇañceva hoti lakkhaṇasampannañca’’. Evaṃ tivattagataṃ cittaṃ tividhakalyāṇakaṃ dasalakkhaṇasampannaṃ vitakkasampannañceva hoti vicārasampannañca pītisampannañca sukhasampannañca cittassa adhiṭṭhānasampannañca saddhāsampannañca vīriyasampannañca satisampannañca samādhisampannañca paññāsampannañca.
दुतियस्स झानस्स को आदि, किं मज्झे, किं परियोसानं? दुतियस्स झानस्स पटिपदाविसुद्धि आदि, उपेक्खानुब्रूहना मज्झे, सम्पहंसना परियोसानं…पे॰… एवं तिवत्तगतं चित्तं तिविधकल्याणकं दसलक्खणसम्पन्नं पीतिसम्पन्नञ्चेव होति सुखसम्पन्नञ्च चित्तस्स अधिट्ठानसम्पन्नञ्च सद्धासम्पन्नञ्च वीरियसम्पन्नञ्च सतिसम्पन्नञ्च समाधिसम्पन्नञ्च पञ्ञासम्पन्नञ्च।
Dutiyassa jhānassa ko ādi, kiṃ majjhe, kiṃ pariyosānaṃ? Dutiyassa jhānassa paṭipadāvisuddhi ādi, upekkhānubrūhanā majjhe, sampahaṃsanā pariyosānaṃ…pe… evaṃ tivattagataṃ cittaṃ tividhakalyāṇakaṃ dasalakkhaṇasampannaṃ pītisampannañceva hoti sukhasampannañca cittassa adhiṭṭhānasampannañca saddhāsampannañca vīriyasampannañca satisampannañca samādhisampannañca paññāsampannañca.
ततियस्स झानस्स को आदि, किं मज्झे, किं परियोसानं…पे॰… एवं तिवत्तगतं चित्तं तिविधकल्याणकं दसलक्खणसम्पन्नं सुखसम्पन्नञ्चेव होति चित्तस्स अधिट्ठानसम्पन्नञ्च सद्धासम्पन्नञ्च वीरियसम्पन्नञ्च सतिसम्पन्नञ्च समाधिसम्पन्नञ्च पञ्ञासम्पन्नञ्च।
Tatiyassa jhānassa ko ādi, kiṃ majjhe, kiṃ pariyosānaṃ…pe… evaṃ tivattagataṃ cittaṃ tividhakalyāṇakaṃ dasalakkhaṇasampannaṃ sukhasampannañceva hoti cittassa adhiṭṭhānasampannañca saddhāsampannañca vīriyasampannañca satisampannañca samādhisampannañca paññāsampannañca.
चतुत्थस्स झानस्स को आदि, किं मज्झे, किं परियोसानं…पे॰… एवं तिवत्तगतं चित्तं तिविधकल्याणकं दसलक्खणसम्पन्नञ्च उपेक्खासम्पन्नञ्चेव होति चित्तस्स अधिट्ठानसम्पन्नञ्च सद्धासम्पन्नञ्च वीरियसम्पन्नञ्च सतिसम्पन्नञ्च समाधिसम्पन्नञ्च पञ्ञासम्पन्नञ्च।
Catutthassa jhānassa ko ādi, kiṃ majjhe, kiṃ pariyosānaṃ…pe… evaṃ tivattagataṃ cittaṃ tividhakalyāṇakaṃ dasalakkhaṇasampannañca upekkhāsampannañceva hoti cittassa adhiṭṭhānasampannañca saddhāsampannañca vīriyasampannañca satisampannañca samādhisampannañca paññāsampannañca.
आकासानञ्चायतनसमापत्तिया…पे॰… विञ्ञाणञ्चायतनसमापत्तिया… आकिञ्चञ्ञायतनसमापत्तिया… नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसमापत्तिया को आदि, किं मज्झे, किं परियोसानं…पे॰… एवं तिवत्तगतं चित्तं तिविधकल्याणकं दसलक्खणसम्पन्नं उपेक्खासम्पन्नञ्चेव होति चित्तस्स अधिट्ठानसम्पन्नं च…पे॰… पञ्ञासम्पन्नञ्च।
Ākāsānañcāyatanasamāpattiyā…pe… viññāṇañcāyatanasamāpattiyā… ākiñcaññāyatanasamāpattiyā… nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiyā ko ādi, kiṃ majjhe, kiṃ pariyosānaṃ…pe… evaṃ tivattagataṃ cittaṃ tividhakalyāṇakaṃ dasalakkhaṇasampannaṃ upekkhāsampannañceva hoti cittassa adhiṭṭhānasampannaṃ ca…pe… paññāsampannañca.
अनिच्चानुपस्सनाय को आदि, किं मज्झे, किं परियोसानं…पे॰… एवं तिवत्तगतं चित्तं तिविधकल्याणकं दसलक्खणसम्पन्नं वितक्कसम्पन्नञ्चेव होति विचारसम्पन्नञ्च पीतिसम्पन्नञ्च सुखसम्पन्नञ्च चित्तस्स अधिट्ठानसम्पन्नञ्च सद्धासम्पन्नञ्च वीरियसम्पन्नञ्च सतिसम्पन्नञ्च समाधिसम्पन्नञ्च पञ्ञासम्पन्नञ्च। दुक्खानुपस्सनाय…पे॰… अनत्तानुपस्सनाय… निब्बिदानुपस्सनाय… विरागानुपस्सनाय… निरोधानुपस्सनाय… पटिनिस्सग्गानुपस्सनाय… खयानुपस्सनाय… वयानुपस्सनाय… विपरिणामानुपस्सनाय… अनिमित्तानुपस्सनाय… अप्पणिहितानुपस्सनाय… सुञ्ञतानुपस्सनाय… अधिपञ्ञाधम्मविपस्सनाय… यथाभूतञाणदस्सनाय… आदीनवानुपस्सनाय… पटिसङ्खानुपस्सनाय… विवट्टनानुपस्सनाय… पञ्ञासम्पन्नञ्च।
Aniccānupassanāya ko ādi, kiṃ majjhe, kiṃ pariyosānaṃ…pe… evaṃ tivattagataṃ cittaṃ tividhakalyāṇakaṃ dasalakkhaṇasampannaṃ vitakkasampannañceva hoti vicārasampannañca pītisampannañca sukhasampannañca cittassa adhiṭṭhānasampannañca saddhāsampannañca vīriyasampannañca satisampannañca samādhisampannañca paññāsampannañca. Dukkhānupassanāya…pe… anattānupassanāya… nibbidānupassanāya… virāgānupassanāya… nirodhānupassanāya… paṭinissaggānupassanāya… khayānupassanāya… vayānupassanāya… vipariṇāmānupassanāya… animittānupassanāya… appaṇihitānupassanāya… suññatānupassanāya… adhipaññādhammavipassanāya… yathābhūtañāṇadassanāya… ādīnavānupassanāya… paṭisaṅkhānupassanāya… vivaṭṭanānupassanāya… paññāsampannañca.
सोतापत्तिमग्गस्स…पे॰… सकदागामिमग्गस्स… अनागामिमग्गस्स… अरहत्तमग्गस्स को आदि, किं मज्झे, किं परियोसानं? अरहत्तमग्गस्स पटिपदाविसुद्धि आदि उपेक्खानुब्रूहना मज्झे, सम्पहंसना परियोसानं। अरहत्तमग्गस्स पटिपदाविसुद्धि आदि। आदिस्स कति लक्खणानि? आदिस्स तीणि लक्खणानि। यो तस्स परिपन्थो ततो चित्तं विसुज्झति, विसुद्धत्ता चित्तं मज्झिमं समथनिमित्तं पटिपज्जति, पटिपन्नत्ता तत्थ चित्तं पक्खन्दति । यञ्च परिपन्थतो चित्तं विसुज्झति, यञ्च विसुद्धत्ता चित्तं मज्झिमं समथनिमित्तं पटिपज्जति, यञ्च पटिपन्नत्ता तत्थ चित्तं पक्खन्दति – अरहत्तमग्गस्स पटिपदाविसुद्धि आदि। आदिस्स इमानि तीणि लक्खणानि। तेन वुच्चति – ‘‘अरहत्तमग्गो आदिकल्याणो चेव होति लक्खणसम्पन्नो च’’।
Sotāpattimaggassa…pe… sakadāgāmimaggassa… anāgāmimaggassa… arahattamaggassa ko ādi, kiṃ majjhe, kiṃ pariyosānaṃ? Arahattamaggassa paṭipadāvisuddhi ādi upekkhānubrūhanā majjhe, sampahaṃsanā pariyosānaṃ. Arahattamaggassa paṭipadāvisuddhi ādi. Ādissa kati lakkhaṇāni? Ādissa tīṇi lakkhaṇāni. Yo tassa paripantho tato cittaṃ visujjhati, visuddhattā cittaṃ majjhimaṃ samathanimittaṃ paṭipajjati, paṭipannattā tattha cittaṃ pakkhandati . Yañca paripanthato cittaṃ visujjhati, yañca visuddhattā cittaṃ majjhimaṃ samathanimittaṃ paṭipajjati, yañca paṭipannattā tattha cittaṃ pakkhandati – arahattamaggassa paṭipadāvisuddhi ādi. Ādissa imāni tīṇi lakkhaṇāni. Tena vuccati – ‘‘arahattamaggo ādikalyāṇo ceva hoti lakkhaṇasampanno ca’’.
अरहत्तमग्गस्स उपेक्खानुब्रूहना मज्झे। मज्झस्स कति लक्खणानि? मज्झस्स तीणि लक्खणानि। विसुद्धं चित्तं अज्झुपेक्खति, समथपटिपन्नं अज्झुपेक्खति, एकत्तुपट्ठानं अज्झुपेक्खति। यञ्च विसुद्धं चित्तं अज्झुपेक्खति, यञ्च समथपटिपन्नं अज्झुपेक्खति, यञ्च एकत्तुपट्ठानं अज्झुपेक्खति। तेन वुच्चति – ‘‘अरहत्तमग्गो मज्झेकल्याणो चेव होति लक्खणसम्पन्नो च’’।
Arahattamaggassa upekkhānubrūhanā majjhe. Majjhassa kati lakkhaṇāni? Majjhassa tīṇi lakkhaṇāni. Visuddhaṃ cittaṃ ajjhupekkhati, samathapaṭipannaṃ ajjhupekkhati, ekattupaṭṭhānaṃ ajjhupekkhati. Yañca visuddhaṃ cittaṃ ajjhupekkhati, yañca samathapaṭipannaṃ ajjhupekkhati, yañca ekattupaṭṭhānaṃ ajjhupekkhati. Tena vuccati – ‘‘arahattamaggo majjhekalyāṇo ceva hoti lakkhaṇasampanno ca’’.
अरहत्तमग्गस्स सम्पहंसना परियोसानं। परियोसानस्स कति लक्खणानि? परियोसानस्स चत्तारि लक्खणानि। तत्थ जातानं धम्मानं अनतिवत्तनट्ठेन सम्पहंसना, इन्द्रियानं एकरसट्ठेन सम्पहंसना, तदुपगवीरियवाहनट्ठेन सम्पहंसना, आसेवनट्ठेन सम्पहंसना। अरहत्तमग्गस्स सम्पहंसना परियोसानं। परियोसानस्स इमानि चत्तारि लक्खणानि। तेन वुच्चति – ‘‘अरहत्तमग्गो परियोसानकल्याणो चेव होति लक्खणसम्पन्नो च’’। एवं तिवत्तगतं चित्तं तिविधकल्याणकं दसलक्खणसम्पन्नं वितक्कसम्पन्नञ्चेव होति विचारसम्पन्नञ्च पीतिसम्पन्नञ्च सुखसम्पन्नञ्च चित्तस्स अधिट्ठानसम्पन्नञ्च सद्धासम्पन्नञ्च वीरियसम्पन्नञ्च सतिसम्पन्नञ्च समाधिसम्पन्नञ्च पञ्ञासम्पन्नञ्च ।
Arahattamaggassa sampahaṃsanā pariyosānaṃ. Pariyosānassa kati lakkhaṇāni? Pariyosānassa cattāri lakkhaṇāni. Tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena sampahaṃsanā, indriyānaṃ ekarasaṭṭhena sampahaṃsanā, tadupagavīriyavāhanaṭṭhena sampahaṃsanā, āsevanaṭṭhena sampahaṃsanā. Arahattamaggassa sampahaṃsanā pariyosānaṃ. Pariyosānassa imāni cattāri lakkhaṇāni. Tena vuccati – ‘‘arahattamaggo pariyosānakalyāṇo ceva hoti lakkhaṇasampanno ca’’. Evaṃ tivattagataṃ cittaṃ tividhakalyāṇakaṃ dasalakkhaṇasampannaṃ vitakkasampannañceva hoti vicārasampannañca pītisampannañca sukhasampannañca cittassa adhiṭṭhānasampannañca saddhāsampannañca vīriyasampannañca satisampannañca samādhisampannañca paññāsampannañca .
१५९.
159.
निमित्तं अस्सासपस्सासा, अनारम्मणमेकचित्तस्स।
Nimittaṃ assāsapassāsā, anārammaṇamekacittassa;
अजानतो च तयो धम्मे, भावना नुपलब्भति॥
Ajānato ca tayo dhamme, bhāvanā nupalabbhati.
निमित्तं अस्सासपस्सासा, अनारम्मणमेकचित्तस्स।
Nimittaṃ assāsapassāsā, anārammaṇamekacittassa;
जानतो च तयो धम्मे, भावना उपलब्भतीति॥
Jānato ca tayo dhamme, bhāvanā upalabbhatīti.
कथं इमे तयो धम्मा एकचित्तस्स आरम्मणा न होन्ति, न चिमे तयो धम्मा अविदिता होन्ति, न च चित्तं विक्खेपं गच्छति, पधानञ्च पञ्ञायति, पयोगञ्च साधेति, विसेसमधिगच्छति? सेय्यथापि रुक्खो समे भूमिभागे निक्खित्तो। तमेनं पुरिसो ककचेन छिन्देय्य। रुक्खे फुट्ठककचदन्तानं वसेन पुरिसस्स सति उपट्ठिता होति; न आगते वा गते वा ककचदन्ते मनसि करोति। न आगता वा गता वा ककचदन्ता अविदिता होन्ति , पधानञ्च पञ्ञायति, पयोगञ्च साधेति। यथा रुक्खो समे भूमिभागे निक्खित्तो। एवं उपनिबन्धना निमित्तं। यथा ककचदन्ता, एवं अस्सासपस्सासा। यथा रुक्खे फुट्ठककचदन्तानं वसेन पुरिसस्स सति उपट्ठिता होति, न आगते वा गते वा ककचदन्ते मनसि करोति, न आगता वा गता वा ककचदन्ता अविदिता होन्ति, पधानञ्च पञ्ञायति, पयोगञ्च साधेति। एवमेवं भिक्खु नासिकग्गे वा मुखनिमित्ते वा सतिं उपट्ठपेत्वा निसिन्नो होति, न आगते वा गते वा अस्सासपस्सासे मनसि करोति, न आगता वा गता वा अस्सासपस्सासा अविदिता होन्ति, पधानञ्च पञ्ञायति, पयोगञ्च साधेति। विसेसमधिगच्छति पधानञ्च।
Kathaṃ ime tayo dhammā ekacittassa ārammaṇā na honti, na cime tayo dhammā aviditā honti, na ca cittaṃ vikkhepaṃ gacchati, padhānañca paññāyati, payogañca sādheti, visesamadhigacchati? Seyyathāpi rukkho same bhūmibhāge nikkhitto. Tamenaṃ puriso kakacena chindeyya. Rukkhe phuṭṭhakakacadantānaṃ vasena purisassa sati upaṭṭhitā hoti; na āgate vā gate vā kakacadante manasi karoti. Na āgatā vā gatā vā kakacadantā aviditā honti , padhānañca paññāyati, payogañca sādheti. Yathā rukkho same bhūmibhāge nikkhitto. Evaṃ upanibandhanā nimittaṃ. Yathā kakacadantā, evaṃ assāsapassāsā. Yathā rukkhe phuṭṭhakakacadantānaṃ vasena purisassa sati upaṭṭhitā hoti, na āgate vā gate vā kakacadante manasi karoti, na āgatā vā gatā vā kakacadantā aviditā honti, padhānañca paññāyati, payogañca sādheti. Evamevaṃ bhikkhu nāsikagge vā mukhanimitte vā satiṃ upaṭṭhapetvā nisinno hoti, na āgate vā gate vā assāsapassāse manasi karoti, na āgatā vā gatā vā assāsapassāsā aviditā honti, padhānañca paññāyati, payogañca sādheti. Visesamadhigacchati padhānañca.
कतमं पधानं? आरद्धवीरियस्स कायोपि चित्तम्पि कम्मनियं होति – इदं पधानं। कतमो पयोगो? आरद्धवीरियस्स उपक्किलेसा पहीयन्ति, वितक्का वूपसमन्ति – अयं पयोगो। कतमो विसेसो? आरद्धवीरियस्स सञ्ञोजना पहीयन्ति, अनुसया ब्यन्तीहोन्ति 1। अयं विसेसो। एवं इमे तयो धम्मा एकचित्तस्स आरम्मणा न होन्ति , न चिमे तयो धम्मा अविदिता होन्ति, न च चित्तं विक्खेपं गच्छति, पधानञ्च पञ्ञायति, पयोगञ्च साधेति, विसेसमधिगच्छति।
Katamaṃ padhānaṃ? Āraddhavīriyassa kāyopi cittampi kammaniyaṃ hoti – idaṃ padhānaṃ. Katamo payogo? Āraddhavīriyassa upakkilesā pahīyanti, vitakkā vūpasamanti – ayaṃ payogo. Katamo viseso? Āraddhavīriyassa saññojanā pahīyanti, anusayā byantīhonti 2. Ayaṃ viseso. Evaṃ ime tayo dhammā ekacittassa ārammaṇā na honti , na cime tayo dhammā aviditā honti, na ca cittaṃ vikkhepaṃ gacchati, padhānañca paññāyati, payogañca sādheti, visesamadhigacchati.
१६०.
160.
आनापानस्सति यस्स, परिपुण्णा सुभाविता।
Ānāpānassati yassa, paripuṇṇā subhāvitā;
अनुपुब्बं परिचिता, यथा बुद्धेन देसिता।
Anupubbaṃ paricitā, yathā buddhena desitā;
सो इमं लोकं पभासेति, अब्भा मुत्तोव चन्दिमाति॥
So imaṃ lokaṃ pabhāseti, abbhā muttova candimāti.
आनन्ति अस्सासो, नो पस्सासो। अपानन्ति 3 पस्सासो, नो अस्सासो। अस्सासवसेन उपट्ठानं सति, पस्सासवसेन उपट्ठानं सति।
Ānanti assāso, no passāso. Apānanti 4 passāso, no assāso. Assāsavasena upaṭṭhānaṃ sati, passāsavasena upaṭṭhānaṃ sati.
यो अस्ससति तस्सुपट्ठाति, यो पस्ससति तस्सुपट्ठाति। परिपुण्णाति परिग्गहट्ठेन परिपुण्णा, परिवारट्ठेन परिपुण्णा, परिपूरट्ठेन परिपुण्णा । सुभाविताति चतस्सो भावना – तत्थ जातानं धम्मानं अनतिवत्तनट्ठेन भावना, इन्द्रियानं एकरसट्ठेन भावना, तदुपगवीरियवाहनट्ठेन भावना, आसेवनट्ठेन भावना। तस्सिमे चत्तारो भावनट्ठा यानीकता होन्ति वत्थुकता अनुट्ठिता परिचिता सुसमारद्धा।
Yo assasati tassupaṭṭhāti, yo passasati tassupaṭṭhāti. Paripuṇṇāti pariggahaṭṭhena paripuṇṇā, parivāraṭṭhena paripuṇṇā, paripūraṭṭhena paripuṇṇā . Subhāvitāti catasso bhāvanā – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā, indriyānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā, tadupagavīriyavāhanaṭṭhena bhāvanā, āsevanaṭṭhena bhāvanā. Tassime cattāro bhāvanaṭṭhā yānīkatā honti vatthukatā anuṭṭhitā paricitā susamāraddhā.
यानीकताति यत्थ यत्थ आकङ्खति तत्थ तत्थ वसिप्पत्तो होति बलप्पत्तो वेसारज्जप्पत्तो । तस्स मे ते धम्मा आवज्जनपटिबद्धा 5 होन्ति आकङ्खपटिबद्धा मनसिकारपटिबद्धा चित्तुप्पादपटिबद्धा। तेन वुच्चति – ‘‘यानीकता’’ति। वत्थुकताति यस्मिं यस्मिं वत्थुस्मिं चित्तं स्वाधिट्ठितं होति, तस्मिं तस्मिं वत्थुस्मिं सति सुपट्ठिता होति। यस्मिं यस्मिं वा पन वत्थुस्मिं सति सूपट्ठिता 6 होति, तस्मिं तस्मिं वत्थुस्मिं चित्तं स्वाधिट्ठितं होति। तेन वुच्चति – ‘‘वत्थुकता’’ति। अनुट्ठिताति वत्थुस्मिं येन येन चित्तं अभिनीहरति तेन तेन सति अनुपरिवत्तति। येन येन वा पन सति अनुपरिवत्तति तेन तेन चित्तं अभिनीहरति। तेन वुच्चति – ‘‘अनुट्ठिता’’ति। परिचिताति परिग्गहट्ठेन परिचिता, परिवारट्ठेन परिचिता, परिपूरट्ठेन परिचिता। सतिया परिग्गण्हन्तो जिनाति पापके अकुसले धम्मे। तेन वुच्चति – ‘‘परिचिता’’ति। सुसमारद्धाति चत्तारो सुसमारद्धा – तत्थ जातानं धम्मानं अनतिवत्तनट्ठेन सुसमारद्धा, इन्द्रियानं एकरसट्ठेन सुसमारद्धा, तदुपगवीरियवाहनट्ठेन सुसमारद्धा, तप्पच्चनीकानं किलेसानं सुसमूहतत्ता 7 सुसमारद्धा।
Yānīkatāti yattha yattha ākaṅkhati tattha tattha vasippatto hoti balappatto vesārajjappatto . Tassa me te dhammā āvajjanapaṭibaddhā 8 honti ākaṅkhapaṭibaddhā manasikārapaṭibaddhā cittuppādapaṭibaddhā. Tena vuccati – ‘‘yānīkatā’’ti. Vatthukatāti yasmiṃ yasmiṃ vatthusmiṃ cittaṃ svādhiṭṭhitaṃ hoti, tasmiṃ tasmiṃ vatthusmiṃ sati supaṭṭhitā hoti. Yasmiṃ yasmiṃ vā pana vatthusmiṃ sati sūpaṭṭhitā 9 hoti, tasmiṃ tasmiṃ vatthusmiṃ cittaṃ svādhiṭṭhitaṃ hoti. Tena vuccati – ‘‘vatthukatā’’ti. Anuṭṭhitāti vatthusmiṃ yena yena cittaṃ abhinīharati tena tena sati anuparivattati. Yena yena vā pana sati anuparivattati tena tena cittaṃ abhinīharati. Tena vuccati – ‘‘anuṭṭhitā’’ti. Paricitāti pariggahaṭṭhena paricitā, parivāraṭṭhena paricitā, paripūraṭṭhena paricitā. Satiyā pariggaṇhanto jināti pāpake akusale dhamme. Tena vuccati – ‘‘paricitā’’ti. Susamāraddhāti cattāro susamāraddhā – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena susamāraddhā, indriyānaṃ ekarasaṭṭhena susamāraddhā, tadupagavīriyavāhanaṭṭhena susamāraddhā, tappaccanīkānaṃ kilesānaṃ susamūhatattā 10 susamāraddhā.
१६१. सुसमन्ति अत्थि समं, अत्थि सुसमं। कतमं समं? ये तत्थ जाता अनवज्जा कुसला बोधिपक्खिया – इदं समं। कतमं सुसमं? यं तेसं तेसं धम्मानं आरम्मणं निरोधो निब्बानं – इदं सुसमं। इति इदञ्च समं इदञ्च सुसमं ञातं होति दिट्ठं विदितं सच्छिकतं फस्सितं पञ्ञाय। आरद्धं होति वीरियं असल्लीनं, उपट्ठिता सति असम्मूळा 11, पस्सद्धो कायो असारद्धो, समाहितं चित्तं एकग्गं। तेन वुच्चति – ‘‘सुसमारद्धा’’ति।
161.Susamanti atthi samaṃ, atthi susamaṃ. Katamaṃ samaṃ? Ye tattha jātā anavajjā kusalā bodhipakkhiyā – idaṃ samaṃ. Katamaṃ susamaṃ? Yaṃ tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ ārammaṇaṃ nirodho nibbānaṃ – idaṃ susamaṃ. Iti idañca samaṃ idañca susamaṃ ñātaṃ hoti diṭṭhaṃ viditaṃ sacchikataṃ phassitaṃ paññāya. Āraddhaṃ hoti vīriyaṃ asallīnaṃ, upaṭṭhitā sati asammūḷā 12, passaddho kāyo asāraddho, samāhitaṃ cittaṃ ekaggaṃ. Tena vuccati – ‘‘susamāraddhā’’ti.
अनुपुब्बं परिचिताति दीघं अस्सासवसेन पुरिमा पुरिमा परिचिता, पच्छिमा पच्छिमा अनुपरिचिता। दीघं पस्सासवसेन पुरिमा पुरिमा परिचिता, पच्छिमा पच्छिमा अनुपरिचिता। रस्सं अस्सासवसेन पुरिमा पुरिमा परिचिता , पच्छिमा पच्छिमा अनुपरिचिता। रस्सं पस्सासवसेन पुरिमा पुरिमा परिचिता, पच्छिमा पच्छिमा अनुपरिचिता…पे॰… पटिनिस्सग्गानुपस्सी अस्सासवसेन पुरिमा पुरिमा परिचिता, पच्छिमा पच्छिमा अनुपरिचिता। पटिनिस्सग्गानुपस्सी पस्सासवसेन पुरिमा पुरिमा परिचिता, पच्छिमा पच्छिमा अनुपरिचिता। सब्बापि सोळसवत्थुका आनापानस्सतियो अञ्ञमञ्ञं परिचिता चेव होन्ति अनुपरिचिता च। तेन वुच्चति – ‘‘अनुपुब्बपरिचिता’’ति।
Anupubbaṃ paricitāti dīghaṃ assāsavasena purimā purimā paricitā, pacchimā pacchimā anuparicitā. Dīghaṃ passāsavasena purimā purimā paricitā, pacchimā pacchimā anuparicitā. Rassaṃ assāsavasena purimā purimā paricitā , pacchimā pacchimā anuparicitā. Rassaṃ passāsavasena purimā purimā paricitā, pacchimā pacchimā anuparicitā…pe… paṭinissaggānupassī assāsavasena purimā purimā paricitā, pacchimā pacchimā anuparicitā. Paṭinissaggānupassī passāsavasena purimā purimā paricitā, pacchimā pacchimā anuparicitā. Sabbāpi soḷasavatthukā ānāpānassatiyo aññamaññaṃ paricitā ceva honti anuparicitā ca. Tena vuccati – ‘‘anupubbaparicitā’’ti.
यथाति दस यथत्था – अत्तदमथत्थो यथत्थो, अत्तसमथत्थो यथत्थो, अत्तपरिनिब्बापनत्थो यथत्थो, अभिञ्ञत्थो यथत्थो, परिञ्ञत्थो यथत्थो, पहानत्थो यथत्थो, भावनत्थो यथत्थो, सच्छिकिरियत्थो यथत्थो, सच्चाभिसमयत्थो यथत्थो, निरोधे पतिट्ठापकत्थो यथत्थो।
Yathāti dasa yathatthā – attadamathattho yathattho, attasamathattho yathattho, attaparinibbāpanattho yathattho, abhiññattho yathattho, pariññattho yathattho, pahānattho yathattho, bhāvanattho yathattho, sacchikiriyattho yathattho, saccābhisamayattho yathattho, nirodhe patiṭṭhāpakattho yathattho.
बुद्धोति यो सो भगवा सयम्भू अनाचरियको पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु सामं सच्चानि अभिसम्बुज्झि, तत्थ च सब्बञ्ञुतं पापुणि, बलेसु च वसीभावं।
Buddhoti yo so bhagavā sayambhū anācariyako pubbe ananussutesu dhammesu sāmaṃ saccāni abhisambujjhi, tattha ca sabbaññutaṃ pāpuṇi, balesu ca vasībhāvaṃ.
१६२. बुद्धोति केनट्ठेन बुद्धो? बुज्झिता सच्चानीति – बुद्धो। बोधेता पजायाति – बुद्धो। सब्बञ्ञुताय बुद्धो। सब्बदस्साविताय बुद्धो। अनञ्ञनेय्यताय बुद्धो। विसविताय 13 बुद्धो। खीणासवसङ्खातेन बुद्धो। निरुपलेपसङ्खातेन 14 बुद्धो। एकन्तवीतरागोति – बुद्धो। एकन्तवीतदोसोति – बुद्धो। एकन्तवीतमोहोति – बुद्धो। एकन्तनिक्किलेसोति – बुद्धो। एकायनमग्गं गतोति – बुद्धो। एको अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति – बुद्धो। अबुद्धिविहतत्ता बुद्धिपटिलाभा – बुद्धो। बुद्धोति नेतं नामं मातरा कतं, न पितरा कतं, न भातरा कतं, न भगिनिया कतं, न मित्तामच्चेहि कतं, न ञातिसालोहितेहि कतं, न समणब्राह्मणेहि कतं, न देवताहि कतं। विमोक्खन्तिकमेतं बुद्धानं भगवन्तानं बोधिया मूले सह सब्बञ्ञुतञाणस्स पटिलाभा सच्छिका पञ्ञत्ति यदिदं – बुद्धोति। देसिताति अत्तदमथत्थो यथत्थो यथा बुद्धेन देसितो, अत्तसमथत्थो यथत्थो यथा बुद्धेन देसितो, अत्तपरिनिब्बापनत्थो यथत्थो यथा बुद्धेन देसितो…पे॰… निरोधे पतिट्ठापकत्थो यथत्थो यथा बुद्धेन देसितो।
162.Buddhoti kenaṭṭhena buddho? Bujjhitā saccānīti – buddho. Bodhetā pajāyāti – buddho. Sabbaññutāya buddho. Sabbadassāvitāya buddho. Anaññaneyyatāya buddho. Visavitāya 15 buddho. Khīṇāsavasaṅkhātena buddho. Nirupalepasaṅkhātena 16 buddho. Ekantavītarāgoti – buddho. Ekantavītadosoti – buddho. Ekantavītamohoti – buddho. Ekantanikkilesoti – buddho. Ekāyanamaggaṃ gatoti – buddho. Eko anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti – buddho. Abuddhivihatattā buddhipaṭilābhā – buddho. Buddhoti netaṃ nāmaṃ mātarā kataṃ, na pitarā kataṃ, na bhātarā kataṃ, na bhaginiyā kataṃ, na mittāmaccehi kataṃ, na ñātisālohitehi kataṃ, na samaṇabrāhmaṇehi kataṃ, na devatāhi kataṃ. Vimokkhantikametaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ bodhiyā mūle saha sabbaññutañāṇassa paṭilābhā sacchikā paññatti yadidaṃ – buddhoti. Desitāti attadamathattho yathattho yathā buddhena desito, attasamathattho yathattho yathā buddhena desito, attaparinibbāpanattho yathattho yathā buddhena desito…pe… nirodhe patiṭṭhāpakattho yathattho yathā buddhena desito.
सोति गहट्ठो वा होति पब्बजितो वा। लोकोति। खन्धलोको धातुलोको आयतनलोको विपत्तिभवलोको विपत्तिसम्भवलोको सम्पत्तिभवलोको सम्पत्तिसम्भवलोको। एको लोको – सब्बे सत्ता आहारट्ठितिका…पे॰… अट्ठारस लोका – अट्ठारस धातुयो। पभासेतीति अत्तदमथत्थं यथत्थं अभिसम्बुद्धत्ता । सो इमं लोकं ओभासेति भासेति पभासेति। अत्तसमथत्थं यथत्थं अभिसम्बुद्धत्ता। सो इमं लोकं ओभासेति भासेति पभासेति। अत्तपरिनिब्बापनत्थं यथत्थं अभिसम्बुद्धत्ता। सो इमं लोकं ओभासेति भासेति पभासेति…पे॰… निरोधे पतिट्ठापकत्थं यथत्थं अभिसम्बुद्धत्ता। सो इमं लोकं ओभासेति भासेति पभासेति।
Soti gahaṭṭho vā hoti pabbajito vā. Lokoti. Khandhaloko dhātuloko āyatanaloko vipattibhavaloko vipattisambhavaloko sampattibhavaloko sampattisambhavaloko. Eko loko – sabbe sattā āhāraṭṭhitikā…pe… aṭṭhārasa lokā – aṭṭhārasa dhātuyo. Pabhāsetīti attadamathatthaṃ yathatthaṃ abhisambuddhattā . So imaṃ lokaṃ obhāseti bhāseti pabhāseti. Attasamathatthaṃ yathatthaṃ abhisambuddhattā. So imaṃ lokaṃ obhāseti bhāseti pabhāseti. Attaparinibbāpanatthaṃ yathatthaṃ abhisambuddhattā. So imaṃ lokaṃ obhāseti bhāseti pabhāseti…pe… nirodhe patiṭṭhāpakatthaṃ yathatthaṃ abhisambuddhattā. So imaṃ lokaṃ obhāseti bhāseti pabhāseti.
अब्भा मुत्तोव चन्दिमाति यथा अब्भा, एवं किलेसा। यथा चन्दो, एवं अरियञाणं। यथा चन्दिमा देवपुत्तो, एवं भिक्खु। यथा चन्दो अब्भा मुत्तो महिका मुत्तो धूमरजा मुत्तो राहुगहणा 17 विप्पमुत्तो भासते च तपते च विरोचते 18 च, एवमेवं भिक्खु सब्बकिलेसेहि विप्पमुत्तो भासते च तपते च विरोचते च। तेन वुच्चति – अब्भा मुत्तोव चन्दिमाति। इमानि तेरस वोदाने ञाणानि।
Abbhā muttova candimāti yathā abbhā, evaṃ kilesā. Yathā cando, evaṃ ariyañāṇaṃ. Yathā candimā devaputto, evaṃ bhikkhu. Yathā cando abbhā mutto mahikā mutto dhūmarajā mutto rāhugahaṇā 19 vippamutto bhāsate ca tapate ca virocate 20 ca, evamevaṃ bhikkhu sabbakilesehi vippamutto bhāsate ca tapate ca virocate ca. Tena vuccati – abbhā muttova candimāti. Imāni terasa vodāne ñāṇāni.
वोदानञाणनिद्देसो चतुत्थो।
Vodānañāṇaniddeso catuttho.
भाणवारो।
Bhāṇavāro.
Footnotes:
Related texts:
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā / ४. वोदानञाणनिद्देसवण्णना • 4. Vodānañāṇaniddesavaṇṇanā
