| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā |
यागुमधुगोळकादिकथावण्णना
Yāgumadhugoḷakādikathāvaṇṇanā
२८३. यथाधम्मो कारेतब्बोति इदं सङ्गीतिकारकवचनं। न हि भगवा तमेव सिक्खापदं द्विक्खत्तुं पञ्ञपेसि, एवं एवरूपेसूति एके। पठमपञ्ञत्तमेव सन्धाय वुत्तं, तथापि न च ते भिक्खू सापत्तिका जाता। कथं? परम्परभोजनसिक्खापदस्स अट्ठुप्पत्तिया। ‘‘अपिच मयं कालस्सेव पिण्डाय चरित्वा भुञ्जिम्हा’’ति वुत्तं। मातिकाविभङ्गे (पाचि॰ २२७) च ‘‘परम्परभोजनं नाम पञ्चन्नं भोजनानं अञ्ञतरेन भोजनेन निमन्तितो, तं ठपेत्वा अञ्ञं पञ्चन्नं भोजनानं अञ्ञतरं भोजनं भुञ्जति, एतं परम्परभोजनं नामा’’ति वुत्तं, तस्मा अञ्ञं भोजनं नाम निमन्तनतो लद्धं यं किञ्चीति सिद्धं। यस्मा न भोज्जयागुनिमन्तनतो लद्धभोजनं, तस्मा ‘‘एत्थ अनापत्ती’’ति ते भिक्खू परिभुञ्जिंसूति। एत्थ ‘‘यथाधम्मो कारेतब्बो’’ति वुत्तत्ता पन अञ्ञनिमन्तनतो लद्धभोजनमेव भुञ्जन्तस्स आपत्ति, नेतरन्ति अनुञ्ञातं। ततो पट्ठाय तस्स अनापत्तिवारे ‘‘निच्चभत्ते सलाकभत्ते पक्खिके उपोसथिके पाटिपदिके’’ति वुत्तं। पुब्बे वेसालिया पञ्ञत्तकाले नत्थि, यदि अत्थि, अट्ठुप्पत्तिमातिकाविभङ्गविरोधो, तस्मा ‘‘अपिच मयं कालस्सेव पिण्डाय चरित्वा भुञ्जिम्हा’’ति अट्ठुप्पत्तियं वुत्तत्ता, पदभाजनेपि ‘‘अञ्ञं पञ्चन्नं भोजनानं अञ्ञतरं भोजनं भुञ्जती’’ति अविसेसेन वुत्तत्ता च पठमं वा पच्छा वा निमन्तितं भोजनं ठपेत्वा अनिमन्तितमेव भुञ्जन्तस्स आपत्ति, नेतरन्ति किञ्चापि आपन्नं, ‘‘न, भिक्खवे, अञ्ञत्र निमन्तितेन अञ्ञस्स भोज्जयागु परिभुञ्जितब्बा’’ति वुत्तत्ता पन पठमनिमन्तितभोजनतो अञ्ञं पच्छा लद्धं निमन्तितभोजनं, निच्चभत्तादीनि च भुञ्जन्तस्स आपत्तीति आपज्जमानं विय जातन्ति अनुपञ्ञत्तिप्पसङ्गनिवारणं, अनिमन्तनभोजने आपत्तिप्पसङ्गनिवारणञ्च करोन्तो, पठमपञ्ञत्तिसिक्खापदमेव इमिना अत्थेन परिणामेन्तो च ‘‘यथाधम्मो कारेतब्बो’’ति भगवा आह, तस्मा ततो पट्ठाय पच्छा निमन्तनभोजनं भुञ्जन्तस्सेव आपत्ति। तेसु न निच्चभत्तादीनीति आपन्नं। तेनेवायस्मा उपालित्थेरो तस्स अनापत्तिवारे ‘‘निच्चभत्ते’’तिआदीनि पञ्च पदानि पक्खिपित्वा सङ्गायि। अधिप्पायञ्ञू हि ते महानागा, तस्मा पठममेव यं भगवता वुत्तं ‘‘पञ्च भोजनानि ठपेत्वा सब्बत्थ अनापत्ती’’ति वचनं, पच्छापि तं अनुरक्खन्तेन अभोजनं मधुगोळकं अपरामसित्वा भोज्जयागु एव वुत्ताति एवं आचरियो।
283.Yathādhammo kāretabboti idaṃ saṅgītikārakavacanaṃ. Na hi bhagavā tameva sikkhāpadaṃ dvikkhattuṃ paññapesi, evaṃ evarūpesūti eke. Paṭhamapaññattameva sandhāya vuttaṃ, tathāpi na ca te bhikkhū sāpattikā jātā. Kathaṃ? Paramparabhojanasikkhāpadassa aṭṭhuppattiyā. ‘‘Apica mayaṃ kālasseva piṇḍāya caritvā bhuñjimhā’’ti vuttaṃ. Mātikāvibhaṅge (pāci. 227) ca ‘‘paramparabhojanaṃ nāma pañcannaṃ bhojanānaṃ aññatarena bhojanena nimantito, taṃ ṭhapetvā aññaṃ pañcannaṃ bhojanānaṃ aññataraṃ bhojanaṃ bhuñjati, etaṃ paramparabhojanaṃ nāmā’’ti vuttaṃ, tasmā aññaṃ bhojanaṃ nāma nimantanato laddhaṃ yaṃ kiñcīti siddhaṃ. Yasmā na bhojjayāgunimantanato laddhabhojanaṃ, tasmā ‘‘ettha anāpattī’’ti te bhikkhū paribhuñjiṃsūti. Ettha ‘‘yathādhammo kāretabbo’’ti vuttattā pana aññanimantanato laddhabhojanameva bhuñjantassa āpatti, netaranti anuññātaṃ. Tato paṭṭhāya tassa anāpattivāre ‘‘niccabhatte salākabhatte pakkhike uposathike pāṭipadike’’ti vuttaṃ. Pubbe vesāliyā paññattakāle natthi, yadi atthi, aṭṭhuppattimātikāvibhaṅgavirodho, tasmā ‘‘apica mayaṃ kālasseva piṇḍāya caritvā bhuñjimhā’’ti aṭṭhuppattiyaṃ vuttattā, padabhājanepi ‘‘aññaṃ pañcannaṃ bhojanānaṃ aññataraṃ bhojanaṃ bhuñjatī’’ti avisesena vuttattā ca paṭhamaṃ vā pacchā vā nimantitaṃ bhojanaṃ ṭhapetvā animantitameva bhuñjantassa āpatti, netaranti kiñcāpi āpannaṃ, ‘‘na, bhikkhave, aññatra nimantitena aññassa bhojjayāgu paribhuñjitabbā’’ti vuttattā pana paṭhamanimantitabhojanato aññaṃ pacchā laddhaṃ nimantitabhojanaṃ, niccabhattādīni ca bhuñjantassa āpattīti āpajjamānaṃ viya jātanti anupaññattippasaṅganivāraṇaṃ, animantanabhojane āpattippasaṅganivāraṇañca karonto, paṭhamapaññattisikkhāpadameva iminā atthena pariṇāmento ca ‘‘yathādhammo kāretabbo’’ti bhagavā āha, tasmā tato paṭṭhāya pacchā nimantanabhojanaṃ bhuñjantasseva āpatti. Tesu na niccabhattādīnīti āpannaṃ. Tenevāyasmā upālitthero tassa anāpattivāre ‘‘niccabhatte’’tiādīni pañca padāni pakkhipitvā saṅgāyi. Adhippāyaññū hi te mahānāgā, tasmā paṭhamameva yaṃ bhagavatā vuttaṃ ‘‘pañca bhojanāni ṭhapetvā sabbattha anāpattī’’ti vacanaṃ, pacchāpi taṃ anurakkhantena abhojanaṃ madhugoḷakaṃ aparāmasitvā bhojjayāgu eva vuttāti evaṃ ācariyo.
एत्थाह – यथा पच्छालद्धलेसेन थेरेन निच्चभत्तादिपक्खेपो कतो, एवं कथिनक्खन्धके परम्परभोजनं पक्खिपित्वा ‘‘अत्थतकथिनानं वो, भिक्खवे, छ कप्पिस्सन्ती’’ति किमत्थं न वुच्चन्ति? वुच्चते – यथावुत्तलेसनिदस्सनत्थं। अञ्ञथा इदं सिक्खापदं वेसालियं, अन्धकविन्दे चाति उभयत्थ उपड्ढुपड्ढेन पञ्ञत्तं सिया। नो चे, सापत्तिका भिक्खू सियुं, न च ते सापत्तिका अप्पटिक्खित्तेपि तेसं कुक्कुच्चदस्सनतो। ‘‘तेन हि, ब्राह्मण, भिक्खूनं देहीति। भिक्खू कुक्कुच्चायन्ता न पटिग्गण्हन्ती’’ति हि वुत्तं। तेसञ्हि ‘‘परिभुञ्जथा’’ति भगवतो आणत्तिया परिभुत्तानम्पि ‘‘ओदिस्सकं नु खो इदं अम्हाक’’न्ति विमतिप्पत्तानं विमतिविनोदनत्थं ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, यागुञ्च मधुगोळकञ्चा’’ति वुत्तं। एवमिधापेते पञ्ञत्तं परम्परभोजनसिक्खापदं ओमद्दित्वा परम्परभोजनं कथं भुञ्जिस्सन्तीति। एत्थाहु केचि आचरिया परम्परभोजनसिक्खापदेनेव ‘‘अञ्ञस्स भोजनं न कप्पती’’ति जानन्तापि ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, यागुञ्चा’’ति विसुं अनुञ्ञातत्ता ‘‘पटग्गिदानमहाविकटादि विय कप्पती’’ति सञ्ञाय भुञ्जिंसु। तेन वुत्तं ‘‘अपिच मयं कालस्सेव भोज्जयागुया धाता’’तिआदि, तं अयुत्तं तत्थ अट्ठुप्पत्तिमातिकाविभङ्गविरोधेन अनापत्तिवारे निच्चभत्तादीनं असम्भवप्पसङ्गतो, भिक्खूनं सापत्तिकभावानतिक्कमनतो, मिच्छागाहहेतुप्पसङ्गेन भगवता अनुञ्ञातप्पसङ्गतो च। ते हि भिक्खू यस्मा भगवा कत्थचि विनयवसेन कप्पियम्पि ‘‘गाथाभिगीतं मे अभोजनेय्य’’न्ति (सं॰ नि॰ १.१९४; सु॰ नि॰ ८१; मि॰ प॰ ४.५.९) पटिक्खिपति, तस्मा भगवतो अधिप्पायं पति ‘‘कुक्कुच्चायन्ता न पटिग्गण्हन्ती’’ति वुत्तं, सिक्खापदं पति भगवापि अत्तनो अधिप्पायप्पकासनत्थमेव ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, यागुञ्चा’’ति आह। दुरवग्गाहो हि भगवतो अधिप्पायो। तथा हि भारद्वाजस्स पायासं अभोजनेय्यन्ति अकतविञ्ञत्तिप्पसङ्गतो पटिक्खिपि। आनन्दत्थेरेन विञ्ञापेत्वा सज्जितं तेकटुलयागुं पन ‘‘यदपि, आनन्द, विञ्ञत्तं, तदपि अकप्पिय’’न्ति अवत्वा ‘‘यदपि, आनन्द, अन्तोवुत्थ’’न्तिआदिमेवाह। तेन नो चे तं अन्तोवुत्थं कप्पतीति अधिप्पायदस्सनेन पणीतभोजनसूपोदनविञ्ञत्तिसिक्खापदानि उपत्थम्भेति भगवतोपि कप्पति, पगेव अम्हाकन्ति।
Etthāha – yathā pacchāladdhalesena therena niccabhattādipakkhepo kato, evaṃ kathinakkhandhake paramparabhojanaṃ pakkhipitvā ‘‘atthatakathinānaṃ vo, bhikkhave, cha kappissantī’’ti kimatthaṃ na vuccanti? Vuccate – yathāvuttalesanidassanatthaṃ. Aññathā idaṃ sikkhāpadaṃ vesāliyaṃ, andhakavinde cāti ubhayattha upaḍḍhupaḍḍhena paññattaṃ siyā. No ce, sāpattikā bhikkhū siyuṃ, na ca te sāpattikā appaṭikkhittepi tesaṃ kukkuccadassanato. ‘‘Tena hi, brāhmaṇa, bhikkhūnaṃ dehīti. Bhikkhū kukkuccāyantā na paṭiggaṇhantī’’ti hi vuttaṃ. Tesañhi ‘‘paribhuñjathā’’ti bhagavato āṇattiyā paribhuttānampi ‘‘odissakaṃ nu kho idaṃ amhāka’’nti vimatippattānaṃ vimativinodanatthaṃ ‘‘anujānāmi, bhikkhave, yāguñca madhugoḷakañcā’’ti vuttaṃ. Evamidhāpete paññattaṃ paramparabhojanasikkhāpadaṃ omadditvā paramparabhojanaṃ kathaṃ bhuñjissantīti. Etthāhu keci ācariyā paramparabhojanasikkhāpadeneva ‘‘aññassa bhojanaṃ na kappatī’’ti jānantāpi ‘‘anujānāmi, bhikkhave, yāguñcā’’ti visuṃ anuññātattā ‘‘paṭaggidānamahāvikaṭādi viya kappatī’’ti saññāya bhuñjiṃsu. Tena vuttaṃ ‘‘apica mayaṃ kālasseva bhojjayāguyā dhātā’’tiādi, taṃ ayuttaṃ tattha aṭṭhuppattimātikāvibhaṅgavirodhena anāpattivāre niccabhattādīnaṃ asambhavappasaṅgato, bhikkhūnaṃ sāpattikabhāvānatikkamanato, micchāgāhahetuppasaṅgena bhagavatā anuññātappasaṅgato ca. Te hi bhikkhū yasmā bhagavā katthaci vinayavasena kappiyampi ‘‘gāthābhigītaṃ me abhojaneyya’’nti (saṃ. ni. 1.194; su. ni. 81; mi. pa. 4.5.9) paṭikkhipati, tasmā bhagavato adhippāyaṃ pati ‘‘kukkuccāyantā na paṭiggaṇhantī’’ti vuttaṃ, sikkhāpadaṃ pati bhagavāpi attano adhippāyappakāsanatthameva ‘‘anujānāmi, bhikkhave, yāguñcā’’ti āha. Duravaggāho hi bhagavato adhippāyo. Tathā hi bhāradvājassa pāyāsaṃ abhojaneyyanti akataviññattippasaṅgato paṭikkhipi. Ānandattherena viññāpetvā sajjitaṃ tekaṭulayāguṃ pana ‘‘yadapi, ānanda, viññattaṃ, tadapi akappiya’’nti avatvā ‘‘yadapi, ānanda, antovuttha’’ntiādimevāha. Tena no ce taṃ antovutthaṃ kappatīti adhippāyadassanena paṇītabhojanasūpodanaviññattisikkhāpadāni upatthambheti bhagavatopi kappati, pageva amhākanti.
२८४. गिलानस्सेव भगवता गुळो अनुञ्ञातोति ‘‘यानि खो पन तानि गिलानानं भिक्खूनं पटिसायनीयानी’’ति (पारा॰ ६२२) वचनवसेन वुत्तं, तेनेव ते इध पटिग्गहणे कुक्कुच्चायिंसु। इध पन ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, गिलानस्स गुळोदक’’न्ति वत्तब्बे गुळाधिकारत्ता पुब्बे अनुञ्ञातञ्च वत्वा अगिलानस्स गुळोदकं अनुञ्ञातं, तेन गिलानेन सति पच्चये गुळो परिभुञ्जितब्बो, गुळोदकं असति पच्चयेपि वट्टतीति इमं विसेसं दीपेति। तत्थ ‘‘गुळोदकं कालिकेसु सत्ताहकालिकं, भगवता ओदिस्सानुञ्ञातत्ता सत्ताहातिक्कमेन दुक्कट’’न्ति वदन्ति, तं न युत्तं, उदकसम्भिन्नत्ता सत्ताहकालिकभावं जहति। ‘‘यथा अम्बादि उदकसम्भिन्नं यामकालिकं जातं, तथा सत्ताहकालिकं जहित्वा तदनन्तरे यावजीविके ठित’’न्ति वदन्ति, तं युत्तं, तञ्च भगवता ओदिस्सानुञ्ञातत्ता पच्चवेक्खणाभावे दोसो नत्थि। ‘‘गुळोदक’न्ति वुत्तत्ता उदकगतिक’’न्ति वदन्ति। यदि उदकमिस्सं उदकगतिकं होति, मधुपि सिया तं तथा अनुञ्ञातत्ता। मा होतु, अप्पटिग्गहेत्वा परिभुञ्जितब्बं सिया उदकगतिकत्ता, तञ्च न होति, ‘‘सब्बत्थापि उपपरिक्खित्वा गहेतब्ब’’न्ति अञ्ञतरस्मिं गण्ठिपदे वुत्तं।
284.Gilānasseva bhagavatā guḷo anuññātoti ‘‘yāni kho pana tāni gilānānaṃ bhikkhūnaṃ paṭisāyanīyānī’’ti (pārā. 622) vacanavasena vuttaṃ, teneva te idha paṭiggahaṇe kukkuccāyiṃsu. Idha pana ‘‘anujānāmi, bhikkhave, gilānassa guḷodaka’’nti vattabbe guḷādhikārattā pubbe anuññātañca vatvā agilānassa guḷodakaṃ anuññātaṃ, tena gilānena sati paccaye guḷo paribhuñjitabbo, guḷodakaṃ asati paccayepi vaṭṭatīti imaṃ visesaṃ dīpeti. Tattha ‘‘guḷodakaṃ kālikesu sattāhakālikaṃ, bhagavatā odissānuññātattā sattāhātikkamena dukkaṭa’’nti vadanti, taṃ na yuttaṃ, udakasambhinnattā sattāhakālikabhāvaṃ jahati. ‘‘Yathā ambādi udakasambhinnaṃ yāmakālikaṃ jātaṃ, tathā sattāhakālikaṃ jahitvā tadanantare yāvajīvike ṭhita’’nti vadanti, taṃ yuttaṃ, tañca bhagavatā odissānuññātattā paccavekkhaṇābhāve doso natthi. ‘‘Guḷodaka’nti vuttattā udakagatika’’nti vadanti. Yadi udakamissaṃ udakagatikaṃ hoti, madhupi siyā taṃ tathā anuññātattā. Mā hotu, appaṭiggahetvā paribhuñjitabbaṃ siyā udakagatikattā, tañca na hoti, ‘‘sabbatthāpi upaparikkhitvā gahetabba’’nti aññatarasmiṃ gaṇṭhipade vuttaṃ.
२८५. सुञ्ञागारन्ति चतुत्थज्झानं।
285.Suññāgāranti catutthajjhānaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महावग्गपाळि • Mahāvaggapāḷi
१७१. तरुणपसन्नमहामत्तवत्थु • 171. Taruṇapasannamahāmattavatthu
१७२. बेलट्ठकच्चानवत्थु • 172. Belaṭṭhakaccānavatthu
१७३. पाटलिगामवत्थु • 173. Pāṭaligāmavatthu
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महावग्ग-अट्ठकथा • Mahāvagga-aṭṭhakathā
यागुमधुगोळकादिकथा • Yāgumadhugoḷakādikathā
पाटलिगामवत्थुकथा • Pāṭaligāmavatthukathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā
यागुमधुगोळकादिकथावण्णना • Yāgumadhugoḷakādikathāvaṇṇanā
पाटलिगामवत्थुकथावण्णना • Pāṭaligāmavatthukathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / यागुमधुगोळकादिकथावण्णना • Yāgumadhugoḷakādikathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi
१७०. यागुमधुगोळकादिकथा • 170. Yāgumadhugoḷakādikathā
१७३. पाटलिगामवत्थुकथा • 173. Pāṭaligāmavatthukathā
