A World of Knowledge
    Upanishads

    Yajnavalkya Upanishad

    Sanskrit Devanagari with Roman transliteration (IAST)

     

    ॥ याज्ञवल्क्योपनिषत् ॥

    ॥ yājñavalkyopaniṣat ॥

    संन्यासज्ञानसम्पन्ना यान्ति यद्वैष्णवं पदम् ।
    तद्वै पदं ब्रह्मतत्त्वं रामचन्द्रपदं भजे ॥

    saṃnyāsajñānasampannā yānti yadvaiṣṇavaṃ padam ।
    tadvai padaṃ brahmatattvaṃ rāmacandrapadaṃ bhaje ॥

    ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते ।
    पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥

    oṃ pūrṇamadaḥ pūrṇamidaṃ pūrṇātpūrṇamudacyate ।
    pūrṇasya pūrṇamādāya pūrṇamevāvaśiṣyate ॥

    ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥

    oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥

    हरिः ॐ ॥

    hariḥ oṃ ॥

    अथ जनको ह वैदेहो याज्ञवल्क्यमुपसमेत्योवाच
    भगवन्संन्यासमनुब्रूहीति कथं संन्यासलक्षणम् । स
    होवाच याज्ञवल्क्यो ब्रह्मचर्यं समाप्य गृही भवेत् ।
    गृहाद्वनी भूत्वा प्रव्रजेत् । यदि वेतरथा ब्रह्मचर्यादेव
    प्रव्रजेद्गृहाद्वा वनाद्वा । अथ पुनर्व्रती वाव्रती वा स्नातको
    वाऽस्नातको वा उत्सन्नाग्निरनग्नोकोऽवा यदहरेव विरजेत्तदहरेव
    प्रव्रजेत् । तदेके प्राजापत्यामेवेष्टिं कुर्वन्ति । अथ वा न
    कुर्यादाग्नेय्यामेव कुर्यात् । अग्निर्हि प्राणः । प्राणमेवैतया करोति ।
    त्रैधातवीयामेव कुर्यात् । एतयैव त्रयो धातवो यदुत सत्त्वं
    रजस्तम इति अयं ते योनिरृत्विजो यतो जातो अरोचथाः । तं जानन्नग्न
    आरोहाथानो वर्धया रयिमित्यनेन मन्त्रेणाग्निमाजिघ्रेत् । एष वा
    अग्नेर्योनिर्यः प्राणं गच्छ स्वां योनिं गच्छ स्वाहेत्येवमेवैत-
    दाग्रामादग्निमाहृत्य पूर्ववदग्निमाजिघ्रेत् यदग्निं न विन्देदप्सु
    जुहुयादापो वै सर्वा देवताः सर्वाभ्यो देवताभ्यो जुहोमि स्वाहेति
    साज्यं हविरनामयम् । मोक्षमन्त्रस्त्रय्येवं वेद तद्ब्रह्म
    तदुपासितव्यम् । शिखां यज्ञोपवीतं छित्त्वा संन्यस्तं मयेति
    त्रिवारमुच्चरेत् । एवमेवैतद्भगवन्निति वै याज्ञवल्क्यः ॥ १॥

    atha janako ha vaideho yājñavalkyamupasametyovāca
    bhagavansaṃnyāsamanubrūhīti kathaṃ saṃnyāsalakṣaṇam । sa
    hovāca yājñavalkyo brahmacaryaṃ samāpya gṛhī bhavet ।
    gṛhādvanī bhūtvā pravrajet । yadi vetarathā brahmacaryādeva
    pravrajedgṛhādvā vanādvā । atha punarvratī vāvratī vā snātako
    vā'snātako vā utsannāgniranagnoko'vā yadahareva virajettadahareva
    pravrajet । tadeke prājāpatyāmeveṣṭiṃ kurvanti । atha vā na
    kuryādāgneyyāmeva kuryāt । agnirhi prāṇaḥ । prāṇamevaitayā karoti ।
    traidhātavīyāmeva kuryāt । etayaiva trayo dhātavo yaduta sattvaṃ
    rajastama iti ayaṃ te yonirṛtvijo yato jāto arocathāḥ । taṃ jānannagna
    ārohāthāno vardhayā rayimityanena mantreṇāgnimājighret । eṣa vā
    agneryoniryaḥ prāṇaṃ gaccha svāṃ yoniṃ gaccha svāhetyevamevaita-
    dāgrāmādagnimāhṛtya pūrvavadagnimājighret yadagniṃ na vindedapsu
    juhuyādāpo vai sarvā devatāḥ sarvābhyo devatābhyo juhomi svāheti
    sājyaṃ haviranāmayam । mokṣamantrastrayyevaṃ veda tadbrahma
    tadupāsitavyam । śikhāṃ yajñopavītaṃ chittvā saṃnyastaṃ mayeti
    trivāramuccaret । evamevaitadbhagavanniti vai yājñavalkyaḥ ॥ 1॥

    अथ हैनमत्रिः पप्रच्छ याज्ञवल्क्यं यज्ञोपवीती
    कथं ब्राह्मण इति । स होवाच याज्ञवल्क्य इदं
    प्रणवमेवास्य तद्यज्ञोपवीतं य आत्मा । प्राश्याचम्यायं
    विधिरथ वा परिव्राड्विवर्णवासा मुण्डोऽपरिग्रहः शुचिरद्रोही
    भैक्षमाणो ब्रह्म भूयाय भवति । एष पन्थाः
    परिव्राजकानां वीराध्वनि वाऽनाशके वापां प्रवेशे
    वाग्निप्रवेशे वा महाप्रस्थाने वा । एष पन्था ब्रह्मणा
    हानुवित्तस्तेनेति स संन्यासी ब्रह्मविदिति । एवमेवैष भगवन्निति
    वै याज्ञवल्क्य । तत्र परमहंसा नाम संवर्तकारुणि-
    श्वेतकेतुदूर्वासऋभुनिदाघदत्तात्रेयशुकवामदेव-
    हारीतकप्रभृतयोऽव्यक्तलिङ्गाऽव्यक्ताचारा अनुन्मत्ता
    उन्मत्तवदाचरन्तः परस्त्रीपुरपराङ्मुखास्त्रिदण्डं
    कमण्डलुं भुक्तपात्रं जलपवित्रं शिखां यज्ञोपवीतं
    बहिरन्तश्चेत्येतत्सर्वं भूः स्वाहेत्यप्सु परित्यज्यात्मान-
    मन्विच्छेत् । यथा जातरूपधरा निर्द्वन्द्वा निष्परिग्रहा-
    स्तत्त्वब्रह्ममार्गे सम्यक्सम्पन्नाः शुद्धमानसाः
    प्राणसन्धारणार्थं यथोक्तकाले विमुक्तो भैक्षमाचर-
    न्नुदरपात्रेण लाभालाभौ समौ भूत्वा करपात्रेण वा
    कमण्डलूदकपो भैक्षमाचरन्नुदरमात्रसंग्रहः
    पात्रान्तरशून्यो जलस्थलकमण्डलुरबाधकरहःस्थल-
    निकेतनो लाभालाभौ समौ भूत्वा शून्यागारदेवगृह-
    तृणकूटवल्मीकवृक्षमूलकुलालशालाग्निहोत्रशालानदी-
    पुलुनगिरिकुहरकोटरकन्दरनिर्झरस्थण्डिलेष्वनिकेतनिवास्य-
    प्रयत्नःशुभाशुभकर्मनिर्मूलनपरः संन्यासेन
    देहत्यागं करोति स परमहंसो नामेति । आशाम्बरो न
    नमस्कारो न दारपुत्राभिलाषी लक्ष्यालक्ष्यनिर्वर्तकः
    परिव्राट् परमेश्वरो भवति । अत्रैते श्लोका भवन्ति ।
    यो भवेत्पूर्वसंन्यासी तुल्यो वै धर्मतो यदि ।
    तस्मै प्रणामः कर्तव्यो नेतराय कदाचन ॥ १॥

    atha hainamatriḥ papraccha yājñavalkyaṃ yajñopavītī
    kathaṃ brāhmaṇa iti । sa hovāca yājñavalkya idaṃ
    praṇavamevāsya tadyajñopavītaṃ ya ātmā । prāśyācamyāyaṃ
    vidhiratha vā parivrāḍvivarṇavāsā muṇḍo'parigrahaḥ śuciradrohī
    bhaikṣamāṇo brahma bhūyāya bhavati । eṣa panthāḥ
    parivrājakānāṃ vīrādhvani vā'nāśake vāpāṃ praveśe
    vāgnipraveśe vā mahāprasthāne vā । eṣa panthā brahmaṇā
    hānuvittasteneti sa saṃnyāsī brahmaviditi । evamevaiṣa bhagavanniti
    vai yājñavalkya । tatra paramahaṃsā nāma saṃvartakāruṇi-
    śvetaketudūrvāsaṛbhunidāghadattātreyaśukavāmadeva-
    hārītakaprabhṛtayo'vyaktaliṅgā'vyaktācārā anunmattā
    unmattavadācarantaḥ parastrīpuraparāṅmukhāstridaṇḍaṃ
    kamaṇḍaluṃ bhuktapātraṃ jalapavitraṃ śikhāṃ yajñopavītaṃ
    bahirantaścetyetatsarvaṃ bhūḥ svāhetyapsu parityajyātmāna-
    manvicchet । yathā jātarūpadharā nirdvandvā niṣparigrahā-
    stattvabrahmamārge samyaksampannāḥ śuddhamānasāḥ
    prāṇasandhāraṇārthaṃ yathoktakāle vimukto bhaikṣamācara-
    nnudarapātreṇa lābhālābhau samau bhūtvā karapātreṇa vā
    kamaṇḍalūdakapo bhaikṣamācarannudaramātrasaṃgrahaḥ
    pātrāntaraśūnyo jalasthalakamaṇḍalurabādhakarahaḥsthala-
    niketano lābhālābhau samau bhūtvā śūnyāgāradevagṛha-
    tṛṇakūṭavalmīkavṛkṣamūlakulālaśālāgnihotraśālānadī-
    pulunagirikuharakoṭarakandaranirjharasthaṇḍileṣvaniketanivāsya-
    prayatnaḥśubhāśubhakarmanirmūlanaparaḥ saṃnyāsena
    dehatyāgaṃ karoti sa paramahaṃso nāmeti । āśāmbaro na
    namaskāro na dāraputrābhilāṣī lakṣyālakṣyanirvartakaḥ
    parivrāṭ parameśvaro bhavati । atraite ślokā bhavanti ।
    yo bhavetpūrvasaṃnyāsī tulyo vai dharmato yadi ।
    tasmai praṇāmaḥ kartavyo netarāya kadācana ॥ 1॥

    प्रमादिनो बहिश्चित्ताः पिशुनाः कलहोत्सुकाः ।
    संन्यासिनोऽपि दृश्यन्ते देवसंदूषिताशयाः ॥ २॥

    pramādino bahiścittāḥ piśunāḥ kalahotsukāḥ ।
    saṃnyāsino'pi dṛśyante devasaṃdūṣitāśayāḥ ॥ 2॥

    नामादिभ्यः परे भूम्नि स्वाराज्ये चेत्स्थितोऽद्वथे ।
    प्रणमेत्कं तदात्मज्ञो न कार्यं कर्मणा तदा ॥ ३॥

    nāmādibhyaḥ pare bhūmni svārājye cetsthito'dvathe ।
    praṇametkaṃ tadātmajño na kāryaṃ karmaṇā tadā ॥ 3॥

    ईश्वरो जीवकलया प्रविष्टो भगवानिति ।
    प्रणमेद्दण्डवद्भूमावाश्वचण्डालगोखरम् ॥ ४॥

    īśvaro jīvakalayā praviṣṭo bhagavāniti ।
    praṇameddaṇḍavadbhūmāvāśvacaṇḍālagokharam ॥ 4॥

    मांसपाञ्चालिकायास्तु यन्त्रलोकेऽङ्गपञ्जरे ।
    स्नाय्वस्थिग्रन्थिशालिन्यः स्त्रियः किमिव शोभनम् ॥ ५॥

    māṃsapāñcālikāyāstu yantraloke'ṅgapañjare ।
    snāyvasthigranthiśālinyaḥ striyaḥ kimiva śobhanam ॥ 5॥

    त्वङ्मांसरक्तबाष्पाम्बु पृथक्कृत्वा विलोचने ।
    समालोकय रम्यं चेत्किं मुधा परिमुह्यसि ॥ ६॥

    tvaṅmāṃsaraktabāṣpāmbu pṛthakkṛtvā vilocane ।
    samālokaya ramyaṃ cetkiṃ mudhā parimuhyasi ॥ 6॥

    मेरुशृङ्गतटोल्लासि गङ्गाजलस्योपमा ।
    दृष्टा यस्मिन्मुने मुक्ताहारस्योल्लसशालिता ॥ ७॥

    meruśṛṅgataṭollāsi gaṅgājalasyopamā ।
    dṛṣṭā yasminmune muktāhārasyollasaśālitā ॥ 7॥

    श्मनानेषु दिगन्तेषु स एव ललनास्तनः ।
    श्वभिरास्वाद्यते काले लघुपिण्ड इवान्धसः ॥ ८॥

    śmanāneṣu diganteṣu sa eva lalanāstanaḥ ।
    śvabhirāsvādyate kāle laghupiṇḍa ivāndhasaḥ ॥ 8॥

    केशकज्जलधारिण्यो दुःस्पर्शा लोचनप्रियाः ।
    दुष्कृताग्निशिखा नार्यो दहन्ति तृणवन्नरम् ॥ ९॥

    keśakajjaladhāriṇyo duḥsparśā locanapriyāḥ ।
    duṣkṛtāgniśikhā nāryo dahanti tṛṇavannaram ॥ 9॥

    ज्वलना अतिदूरेऽपि सरसा अपि नीरसाः ।
    स्त्रियो हि नरकाग्नीनामिन्धनं चारु दारुणम् ॥ १०॥

    jvalanā atidūre'pi sarasā api nīrasāḥ ।
    striyo hi narakāgnīnāmindhanaṃ cāru dāruṇam ॥ 10॥

    कामनाम्ना किरातेन विकीर्णा मुग्धचेतसः ।
    नार्यो नरविहङ्गानामङ्गबन्धनवागुराः ॥ ११॥

    kāmanāmnā kirātena vikīrṇā mugdhacetasaḥ ।
    nāryo naravihaṅgānāmaṅgabandhanavāgurāḥ ॥ 11॥

    जन्मपल्वलमत्स्यानां चित्तकर्दमचारिणाम् ।
    पुंसां दुर्वासनारज्जुर्नारीबडिशपिण्डिका ॥ १२॥

    janmapalvalamatsyānāṃ cittakardamacāriṇām ।
    puṃsāṃ durvāsanārajjurnārībaḍiśapiṇḍikā ॥ 12॥

    सर्वेषां दोषरत्नानां सुसमुद्गिकयानया ।
    दुःखशृङ्खलया नित्यमलमस्तु मम स्त्रिया ॥ १३॥

    sarveṣāṃ doṣaratnānāṃ susamudgikayānayā ।
    duḥkhaśṛṅkhalayā nityamalamastu mama striyā ॥ 13॥

    यस्य स्त्री तस्य भोगेच्छा निस्त्रीकस्य क्व भोगभूः ।
    स्त्रियं त्यक्त्वा जगत्त्यक्तं जगत्त्यक्त्वा सुखी भवेत् ॥ १४॥

    yasya strī tasya bhogecchā nistrīkasya kva bhogabhūḥ ।
    striyaṃ tyaktvā jagattyaktaṃ jagattyaktvā sukhī bhavet ॥ 14॥

    अलभ्यमानस्तनयः पितरौ क्लेशयेच्चिरम् ।
    लब्धो हि गर्भपातेन प्रसवेन च बाधते ॥ १५॥

    alabhyamānastanayaḥ pitarau kleśayecciram ।
    labdho hi garbhapātena prasavena ca bādhate ॥ 15॥

    जातस्य ग्रहरोगादि कुमारस्य च धूर्तता ।
    उपनीतेऽप्यविद्यत्वमनुद्वाहश्च पण्डिते ॥ १६॥

    jātasya graharogādi kumārasya ca dhūrtatā ।
    upanīte'pyavidyatvamanudvāhaśca paṇḍite ॥ 16॥

    यूनश्च परदारादि दारिद्र्यं च कुटुम्बिनः ।
    पुत्रदुःखस्य नास्त्यन्तो धनी चेन्म्रियते तदा ॥ १७॥

    yūnaśca paradārādi dāridryaṃ ca kuṭumbinaḥ ।
    putraduḥkhasya nāstyanto dhanī cenmriyate tadā ॥ 17॥

    न पाणिपादचपलो न नेत्रचपलो यतिः ।
    न च वाक्चपलश्चैव ब्रह्मभूतो जितेन्द्रियः ॥ १८॥

    na pāṇipādacapalo na netracapalo yatiḥ ।
    na ca vākcapalaścaiva brahmabhūto jitendriyaḥ ॥ 18॥

    रिपौ बद्धे स्वदेहे च समैकात्म्यं प्रपश्यतः ।
    विवेकिनः कुतः कोपः स्वदेहावयवेष्विव ॥ १९॥

    ripau baddhe svadehe ca samaikātmyaṃ prapaśyataḥ ।
    vivekinaḥ kutaḥ kopaḥ svadehāvayaveṣviva ॥ 19॥

    अपकारिणि कोपश्चेत्कोपे कोपः कथं न ते ।
    धर्मार्थकाममोक्षाणां प्रसह्य परिपन्थिनि ॥ २०॥

    apakāriṇi kopaścetkope kopaḥ kathaṃ na te ।
    dharmārthakāmamokṣāṇāṃ prasahya paripanthini ॥ 20॥

    नमोऽस्तु मम कोपाय स्वाश्रयज्वालिने भृशम् ।
    कोपस्य मम वैराग्यदायिने दोषबोधिने ॥ २१॥

    namo'stu mama kopāya svāśrayajvāline bhṛśam ।
    kopasya mama vairāgyadāyine doṣabodhine ॥ 21॥

    यत्र सुप्ता जना नित्यं प्रबुद्धस्तत्र संयमी ।
    प्रबुद्धा यत्र ते विद्वान्सुषुप्तिं याति योगिराट् ॥ २२॥

    yatra suptā janā nityaṃ prabuddhastatra saṃyamī ।
    prabuddhā yatra te vidvānsuṣuptiṃ yāti yogirāṭ ॥ 22॥

    चिदिहास्तीति चिन्मात्रमिदं चिन्मयमेव च ।
    चित्त्वं चिदहमेते च लोकाश्चिदिति भावय ॥ २३॥

    cidihāstīti cinmātramidaṃ cinmayameva ca ।
    cittvaṃ cidahamete ca lokāściditi bhāvaya ॥ 23॥

    यतीनां तदुपादेयं पारहंस्यं परं पदम् ।
    नातः परतरं किञ्चिद्विद्यते मुनिपुङ्गवः ॥ २४॥

    yatīnāṃ tadupādeyaṃ pārahaṃsyaṃ paraṃ padam ।
    nātaḥ parataraṃ kiñcidvidyate munipuṅgavaḥ ॥ 24॥

    इत्युपनिषत् ॥

    ityupaniṣat ॥

    ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते ।
    पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥

    oṃ pūrṇamadaḥ pūrṇamidaṃ pūrṇātpūrṇamudacyate ।
    pūrṇasya pūrṇamādāya pūrṇamevāvaśiṣyate ॥

    ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥

    oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥

    हरिः ॐ तत्सत् ॥

    hariḥ oṃ tatsat ॥

    इति याज्ञवल्क्योपनिषत्समाप्ता ॥

    iti yājñavalkyopaniṣatsamāptā ॥


    © 1991-2024 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact