Upanishads |
Yajnavalkya Upanishad
Sanskrit Devanagari with Roman transliteration (IAST)
॥ याज्ञवल्क्योपनिषत् ॥
॥ yājñavalkyopaniṣat ॥
संन्यासज्ञानसम्पन्ना यान्ति यद्वैष्णवं पदम् ।
तद्वै पदं ब्रह्मतत्त्वं रामचन्द्रपदं भजे ॥
saṃnyāsajñānasampannā yānti yadvaiṣṇavaṃ padam ।
tadvai padaṃ brahmatattvaṃ rāmacandrapadaṃ bhaje ॥
ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते ।
पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥
oṃ pūrṇamadaḥ pūrṇamidaṃ pūrṇātpūrṇamudacyate ।
pūrṇasya pūrṇamādāya pūrṇamevāvaśiṣyate ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥
हरिः ॐ ॥
hariḥ oṃ ॥
अथ जनको ह वैदेहो याज्ञवल्क्यमुपसमेत्योवाच
भगवन्संन्यासमनुब्रूहीति कथं संन्यासलक्षणम् । स
होवाच याज्ञवल्क्यो ब्रह्मचर्यं समाप्य गृही भवेत् ।
गृहाद्वनी भूत्वा प्रव्रजेत् । यदि वेतरथा ब्रह्मचर्यादेव
प्रव्रजेद्गृहाद्वा वनाद्वा । अथ पुनर्व्रती वाव्रती वा स्नातको
वाऽस्नातको वा उत्सन्नाग्निरनग्नोकोऽवा यदहरेव विरजेत्तदहरेव
प्रव्रजेत् । तदेके प्राजापत्यामेवेष्टिं कुर्वन्ति । अथ वा न
कुर्यादाग्नेय्यामेव कुर्यात् । अग्निर्हि प्राणः । प्राणमेवैतया करोति ।
त्रैधातवीयामेव कुर्यात् । एतयैव त्रयो धातवो यदुत सत्त्वं
रजस्तम इति अयं ते योनिरृत्विजो यतो जातो अरोचथाः । तं जानन्नग्न
आरोहाथानो वर्धया रयिमित्यनेन मन्त्रेणाग्निमाजिघ्रेत् । एष वा
अग्नेर्योनिर्यः प्राणं गच्छ स्वां योनिं गच्छ स्वाहेत्येवमेवैत-
दाग्रामादग्निमाहृत्य पूर्ववदग्निमाजिघ्रेत् यदग्निं न विन्देदप्सु
जुहुयादापो वै सर्वा देवताः सर्वाभ्यो देवताभ्यो जुहोमि स्वाहेति
साज्यं हविरनामयम् । मोक्षमन्त्रस्त्रय्येवं वेद तद्ब्रह्म
तदुपासितव्यम् । शिखां यज्ञोपवीतं छित्त्वा संन्यस्तं मयेति
त्रिवारमुच्चरेत् । एवमेवैतद्भगवन्निति वै याज्ञवल्क्यः ॥ १॥
atha janako ha vaideho yājñavalkyamupasametyovāca
bhagavansaṃnyāsamanubrūhīti kathaṃ saṃnyāsalakṣaṇam । sa
hovāca yājñavalkyo brahmacaryaṃ samāpya gṛhī bhavet ।
gṛhādvanī bhūtvā pravrajet । yadi vetarathā brahmacaryādeva
pravrajedgṛhādvā vanādvā । atha punarvratī vāvratī vā snātako
vā'snātako vā utsannāgniranagnoko'vā yadahareva virajettadahareva
pravrajet । tadeke prājāpatyāmeveṣṭiṃ kurvanti । atha vā na
kuryādāgneyyāmeva kuryāt । agnirhi prāṇaḥ । prāṇamevaitayā karoti ।
traidhātavīyāmeva kuryāt । etayaiva trayo dhātavo yaduta sattvaṃ
rajastama iti ayaṃ te yonirṛtvijo yato jāto arocathāḥ । taṃ jānannagna
ārohāthāno vardhayā rayimityanena mantreṇāgnimājighret । eṣa vā
agneryoniryaḥ prāṇaṃ gaccha svāṃ yoniṃ gaccha svāhetyevamevaita-
dāgrāmādagnimāhṛtya pūrvavadagnimājighret yadagniṃ na vindedapsu
juhuyādāpo vai sarvā devatāḥ sarvābhyo devatābhyo juhomi svāheti
sājyaṃ haviranāmayam । mokṣamantrastrayyevaṃ veda tadbrahma
tadupāsitavyam । śikhāṃ yajñopavītaṃ chittvā saṃnyastaṃ mayeti
trivāramuccaret । evamevaitadbhagavanniti vai yājñavalkyaḥ ॥ 1॥
अथ हैनमत्रिः पप्रच्छ याज्ञवल्क्यं यज्ञोपवीती
कथं ब्राह्मण इति । स होवाच याज्ञवल्क्य इदं
प्रणवमेवास्य तद्यज्ञोपवीतं य आत्मा । प्राश्याचम्यायं
विधिरथ वा परिव्राड्विवर्णवासा मुण्डोऽपरिग्रहः शुचिरद्रोही
भैक्षमाणो ब्रह्म भूयाय भवति । एष पन्थाः
परिव्राजकानां वीराध्वनि वाऽनाशके वापां प्रवेशे
वाग्निप्रवेशे वा महाप्रस्थाने वा । एष पन्था ब्रह्मणा
हानुवित्तस्तेनेति स संन्यासी ब्रह्मविदिति । एवमेवैष भगवन्निति
वै याज्ञवल्क्य । तत्र परमहंसा नाम संवर्तकारुणि-
श्वेतकेतुदूर्वासऋभुनिदाघदत्तात्रेयशुकवामदेव-
हारीतकप्रभृतयोऽव्यक्तलिङ्गाऽव्यक्ताचारा अनुन्मत्ता
उन्मत्तवदाचरन्तः परस्त्रीपुरपराङ्मुखास्त्रिदण्डं
कमण्डलुं भुक्तपात्रं जलपवित्रं शिखां यज्ञोपवीतं
बहिरन्तश्चेत्येतत्सर्वं भूः स्वाहेत्यप्सु परित्यज्यात्मान-
मन्विच्छेत् । यथा जातरूपधरा निर्द्वन्द्वा निष्परिग्रहा-
स्तत्त्वब्रह्ममार्गे सम्यक्सम्पन्नाः शुद्धमानसाः
प्राणसन्धारणार्थं यथोक्तकाले विमुक्तो भैक्षमाचर-
न्नुदरपात्रेण लाभालाभौ समौ भूत्वा करपात्रेण वा
कमण्डलूदकपो भैक्षमाचरन्नुदरमात्रसंग्रहः
पात्रान्तरशून्यो जलस्थलकमण्डलुरबाधकरहःस्थल-
निकेतनो लाभालाभौ समौ भूत्वा शून्यागारदेवगृह-
तृणकूटवल्मीकवृक्षमूलकुलालशालाग्निहोत्रशालानदी-
पुलुनगिरिकुहरकोटरकन्दरनिर्झरस्थण्डिलेष्वनिकेतनिवास्य-
प्रयत्नःशुभाशुभकर्मनिर्मूलनपरः संन्यासेन
देहत्यागं करोति स परमहंसो नामेति । आशाम्बरो न
नमस्कारो न दारपुत्राभिलाषी लक्ष्यालक्ष्यनिर्वर्तकः
परिव्राट् परमेश्वरो भवति । अत्रैते श्लोका भवन्ति ।
यो भवेत्पूर्वसंन्यासी तुल्यो वै धर्मतो यदि ।
तस्मै प्रणामः कर्तव्यो नेतराय कदाचन ॥ १॥
atha hainamatriḥ papraccha yājñavalkyaṃ yajñopavītī
kathaṃ brāhmaṇa iti । sa hovāca yājñavalkya idaṃ
praṇavamevāsya tadyajñopavītaṃ ya ātmā । prāśyācamyāyaṃ
vidhiratha vā parivrāḍvivarṇavāsā muṇḍo'parigrahaḥ śuciradrohī
bhaikṣamāṇo brahma bhūyāya bhavati । eṣa panthāḥ
parivrājakānāṃ vīrādhvani vā'nāśake vāpāṃ praveśe
vāgnipraveśe vā mahāprasthāne vā । eṣa panthā brahmaṇā
hānuvittasteneti sa saṃnyāsī brahmaviditi । evamevaiṣa bhagavanniti
vai yājñavalkya । tatra paramahaṃsā nāma saṃvartakāruṇi-
śvetaketudūrvāsaṛbhunidāghadattātreyaśukavāmadeva-
hārītakaprabhṛtayo'vyaktaliṅgā'vyaktācārā anunmattā
unmattavadācarantaḥ parastrīpuraparāṅmukhāstridaṇḍaṃ
kamaṇḍaluṃ bhuktapātraṃ jalapavitraṃ śikhāṃ yajñopavītaṃ
bahirantaścetyetatsarvaṃ bhūḥ svāhetyapsu parityajyātmāna-
manvicchet । yathā jātarūpadharā nirdvandvā niṣparigrahā-
stattvabrahmamārge samyaksampannāḥ śuddhamānasāḥ
prāṇasandhāraṇārthaṃ yathoktakāle vimukto bhaikṣamācara-
nnudarapātreṇa lābhālābhau samau bhūtvā karapātreṇa vā
kamaṇḍalūdakapo bhaikṣamācarannudaramātrasaṃgrahaḥ
pātrāntaraśūnyo jalasthalakamaṇḍalurabādhakarahaḥsthala-
niketano lābhālābhau samau bhūtvā śūnyāgāradevagṛha-
tṛṇakūṭavalmīkavṛkṣamūlakulālaśālāgnihotraśālānadī-
pulunagirikuharakoṭarakandaranirjharasthaṇḍileṣvaniketanivāsya-
prayatnaḥśubhāśubhakarmanirmūlanaparaḥ saṃnyāsena
dehatyāgaṃ karoti sa paramahaṃso nāmeti । āśāmbaro na
namaskāro na dāraputrābhilāṣī lakṣyālakṣyanirvartakaḥ
parivrāṭ parameśvaro bhavati । atraite ślokā bhavanti ।
yo bhavetpūrvasaṃnyāsī tulyo vai dharmato yadi ।
tasmai praṇāmaḥ kartavyo netarāya kadācana ॥ 1॥
प्रमादिनो बहिश्चित्ताः पिशुनाः कलहोत्सुकाः ।
संन्यासिनोऽपि दृश्यन्ते देवसंदूषिताशयाः ॥ २॥
pramādino bahiścittāḥ piśunāḥ kalahotsukāḥ ।
saṃnyāsino'pi dṛśyante devasaṃdūṣitāśayāḥ ॥ 2॥
नामादिभ्यः परे भूम्नि स्वाराज्ये चेत्स्थितोऽद्वथे ।
प्रणमेत्कं तदात्मज्ञो न कार्यं कर्मणा तदा ॥ ३॥
nāmādibhyaḥ pare bhūmni svārājye cetsthito'dvathe ।
praṇametkaṃ tadātmajño na kāryaṃ karmaṇā tadā ॥ 3॥
ईश्वरो जीवकलया प्रविष्टो भगवानिति ।
प्रणमेद्दण्डवद्भूमावाश्वचण्डालगोखरम् ॥ ४॥
īśvaro jīvakalayā praviṣṭo bhagavāniti ।
praṇameddaṇḍavadbhūmāvāśvacaṇḍālagokharam ॥ 4॥
मांसपाञ्चालिकायास्तु यन्त्रलोकेऽङ्गपञ्जरे ।
स्नाय्वस्थिग्रन्थिशालिन्यः स्त्रियः किमिव शोभनम् ॥ ५॥
māṃsapāñcālikāyāstu yantraloke'ṅgapañjare ।
snāyvasthigranthiśālinyaḥ striyaḥ kimiva śobhanam ॥ 5॥
त्वङ्मांसरक्तबाष्पाम्बु पृथक्कृत्वा विलोचने ।
समालोकय रम्यं चेत्किं मुधा परिमुह्यसि ॥ ६॥
tvaṅmāṃsaraktabāṣpāmbu pṛthakkṛtvā vilocane ।
samālokaya ramyaṃ cetkiṃ mudhā parimuhyasi ॥ 6॥
मेरुशृङ्गतटोल्लासि गङ्गाजलस्योपमा ।
दृष्टा यस्मिन्मुने मुक्ताहारस्योल्लसशालिता ॥ ७॥
meruśṛṅgataṭollāsi gaṅgājalasyopamā ।
dṛṣṭā yasminmune muktāhārasyollasaśālitā ॥ 7॥
श्मनानेषु दिगन्तेषु स एव ललनास्तनः ।
श्वभिरास्वाद्यते काले लघुपिण्ड इवान्धसः ॥ ८॥
śmanāneṣu diganteṣu sa eva lalanāstanaḥ ।
śvabhirāsvādyate kāle laghupiṇḍa ivāndhasaḥ ॥ 8॥
केशकज्जलधारिण्यो दुःस्पर्शा लोचनप्रियाः ।
दुष्कृताग्निशिखा नार्यो दहन्ति तृणवन्नरम् ॥ ९॥
keśakajjaladhāriṇyo duḥsparśā locanapriyāḥ ।
duṣkṛtāgniśikhā nāryo dahanti tṛṇavannaram ॥ 9॥
ज्वलना अतिदूरेऽपि सरसा अपि नीरसाः ।
स्त्रियो हि नरकाग्नीनामिन्धनं चारु दारुणम् ॥ १०॥
jvalanā atidūre'pi sarasā api nīrasāḥ ।
striyo hi narakāgnīnāmindhanaṃ cāru dāruṇam ॥ 10॥
कामनाम्ना किरातेन विकीर्णा मुग्धचेतसः ।
नार्यो नरविहङ्गानामङ्गबन्धनवागुराः ॥ ११॥
kāmanāmnā kirātena vikīrṇā mugdhacetasaḥ ।
nāryo naravihaṅgānāmaṅgabandhanavāgurāḥ ॥ 11॥
जन्मपल्वलमत्स्यानां चित्तकर्दमचारिणाम् ।
पुंसां दुर्वासनारज्जुर्नारीबडिशपिण्डिका ॥ १२॥
janmapalvalamatsyānāṃ cittakardamacāriṇām ।
puṃsāṃ durvāsanārajjurnārībaḍiśapiṇḍikā ॥ 12॥
सर्वेषां दोषरत्नानां सुसमुद्गिकयानया ।
दुःखशृङ्खलया नित्यमलमस्तु मम स्त्रिया ॥ १३॥
sarveṣāṃ doṣaratnānāṃ susamudgikayānayā ।
duḥkhaśṛṅkhalayā nityamalamastu mama striyā ॥ 13॥
यस्य स्त्री तस्य भोगेच्छा निस्त्रीकस्य क्व भोगभूः ।
स्त्रियं त्यक्त्वा जगत्त्यक्तं जगत्त्यक्त्वा सुखी भवेत् ॥ १४॥
yasya strī tasya bhogecchā nistrīkasya kva bhogabhūḥ ।
striyaṃ tyaktvā jagattyaktaṃ jagattyaktvā sukhī bhavet ॥ 14॥
अलभ्यमानस्तनयः पितरौ क्लेशयेच्चिरम् ।
लब्धो हि गर्भपातेन प्रसवेन च बाधते ॥ १५॥
alabhyamānastanayaḥ pitarau kleśayecciram ।
labdho hi garbhapātena prasavena ca bādhate ॥ 15॥
जातस्य ग्रहरोगादि कुमारस्य च धूर्तता ।
उपनीतेऽप्यविद्यत्वमनुद्वाहश्च पण्डिते ॥ १६॥
jātasya graharogādi kumārasya ca dhūrtatā ।
upanīte'pyavidyatvamanudvāhaśca paṇḍite ॥ 16॥
यूनश्च परदारादि दारिद्र्यं च कुटुम्बिनः ।
पुत्रदुःखस्य नास्त्यन्तो धनी चेन्म्रियते तदा ॥ १७॥
yūnaśca paradārādi dāridryaṃ ca kuṭumbinaḥ ।
putraduḥkhasya nāstyanto dhanī cenmriyate tadā ॥ 17॥
न पाणिपादचपलो न नेत्रचपलो यतिः ।
न च वाक्चपलश्चैव ब्रह्मभूतो जितेन्द्रियः ॥ १८॥
na pāṇipādacapalo na netracapalo yatiḥ ।
na ca vākcapalaścaiva brahmabhūto jitendriyaḥ ॥ 18॥
रिपौ बद्धे स्वदेहे च समैकात्म्यं प्रपश्यतः ।
विवेकिनः कुतः कोपः स्वदेहावयवेष्विव ॥ १९॥
ripau baddhe svadehe ca samaikātmyaṃ prapaśyataḥ ।
vivekinaḥ kutaḥ kopaḥ svadehāvayaveṣviva ॥ 19॥
अपकारिणि कोपश्चेत्कोपे कोपः कथं न ते ।
धर्मार्थकाममोक्षाणां प्रसह्य परिपन्थिनि ॥ २०॥
apakāriṇi kopaścetkope kopaḥ kathaṃ na te ।
dharmārthakāmamokṣāṇāṃ prasahya paripanthini ॥ 20॥
नमोऽस्तु मम कोपाय स्वाश्रयज्वालिने भृशम् ।
कोपस्य मम वैराग्यदायिने दोषबोधिने ॥ २१॥
namo'stu mama kopāya svāśrayajvāline bhṛśam ।
kopasya mama vairāgyadāyine doṣabodhine ॥ 21॥
यत्र सुप्ता जना नित्यं प्रबुद्धस्तत्र संयमी ।
प्रबुद्धा यत्र ते विद्वान्सुषुप्तिं याति योगिराट् ॥ २२॥
yatra suptā janā nityaṃ prabuddhastatra saṃyamī ।
prabuddhā yatra te vidvānsuṣuptiṃ yāti yogirāṭ ॥ 22॥
चिदिहास्तीति चिन्मात्रमिदं चिन्मयमेव च ।
चित्त्वं चिदहमेते च लोकाश्चिदिति भावय ॥ २३॥
cidihāstīti cinmātramidaṃ cinmayameva ca ।
cittvaṃ cidahamete ca lokāściditi bhāvaya ॥ 23॥
यतीनां तदुपादेयं पारहंस्यं परं पदम् ।
नातः परतरं किञ्चिद्विद्यते मुनिपुङ्गवः ॥ २४॥
yatīnāṃ tadupādeyaṃ pārahaṃsyaṃ paraṃ padam ।
nātaḥ parataraṃ kiñcidvidyate munipuṅgavaḥ ॥ 24॥
इत्युपनिषत् ॥
ityupaniṣat ॥
ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते ।
पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥
oṃ pūrṇamadaḥ pūrṇamidaṃ pūrṇātpūrṇamudacyate ।
pūrṇasya pūrṇamādāya pūrṇamevāvaśiṣyate ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥
हरिः ॐ तत्सत् ॥
hariḥ oṃ tatsat ॥
इति याज्ञवल्क्योपनिषत्समाप्ता ॥
iti yājñavalkyopaniṣatsamāptā ॥