| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ปฎิสมฺภิทามคฺค-อฎฺฐกถา • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
๗๐. ยมกปาฎิหีรญาณนิเทฺทสวณฺณนา
70. Yamakapāṭihīrañāṇaniddesavaṇṇanā
๑๑๖. ยมกปาฎิหีรญาณนิเทฺทเส อสาธารณํ สาวเกหีติ เสสาสาธารณญาณนิเทฺทเส อญฺญวจเนหิ โอกาสาภาวโต น วุตฺตํ, อิธ ปน อญฺญวจนาภาวโต วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อุปริมกายโตติ นาภิยา อุทฺธํ สรีรโตฯ อคฺคิกฺขโนฺธ ปวตฺตตีติ เตโชกสิณารมฺมณํ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฎฺฐาย ‘‘อุปริมกายโต อคฺคิชาลา วุฎฺฐาตู’’ติ อาวชฺชิตฺวา ปริกมฺมํ กตฺวา อนนฺตรํ อภิญฺญาญาเณน ‘‘อุปริมกายโต อคฺคิชาลา วุฎฺฐาตู’’ติ อธิฎฺฐิเต สห อธิฎฺฐานา อุปริมกายโต อคฺคิชาลา วุฎฺฐาติฯ สา หิ อิธ ราสเฎฺฐน ขโนฺธติ วุตฺตาฯ เหฎฺฐิมกายโตติ นาภิโต เหฎฺฐา สรีรโตฯ อุทกธารา ปวตฺตตีติ อาโปกสิณารมฺมณํ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฎฺฐาย ‘‘เหฎฺฐิมกายโต อุทกธารา วุฎฺฐาตู’’ติ อาวชฺชิตฺวา ปริกมฺมํ กตฺวา อนนฺตรํ อภิญฺญาญาเณน ‘‘เหฎฺฐิมกายโต อุทกธารา วุฎฺฐาตู’’ติ อธิฎฺฐิเต สห อธิฎฺฐานา เหฎฺฐิมกายโต อุทกธารา วุฎฺฐาติฯ อุภยตฺถาปิ อโพฺพเจฺฉทวเสน ปวตฺตตีติ วุตฺตํฯ อธิฎฺฐานสฺส อาวชฺชนสฺส จ อนฺตเร เทฺว ภวงฺคจิตฺตานิ วตฺตนฺติฯ ตสฺมาเยว ยุคลา หุตฺวา อคฺคิกฺขนฺธอุทกธารา ปวตฺตนฺติ, อนฺตรํ น ปญฺญายติฯ อเญฺญสํ ปน ภวงฺคปริเจฺฉโท นตฺถิ ฯ ปุรตฺถิมกายโตติ อภิมุขปสฺสโตฯ ปจฺฉิมกายโตติ ปิฎฺฐิปสฺสโตฯ ทกฺขิณอกฺขิโต วามอกฺขิโตติอาทิ สมาสปาโฐเยว, น อโญฺญฯ ทกฺขิณนาสิกาโสตโต วามนาสิกาโสตโตติ ปาโฐ สุนฺทโรฯ รสฺสํ กตฺวาปิ ปฐนฺติฯ อํสกูฎโตติ เอตฺถ อพฺภุคฺคตเฎฺฐน กูโฎ วิยาติ กูโฎ, อํโสเยว กูโฎ อํสกูโฎฯ องฺคุลงฺคุเลหีติ องฺคุลีหิ องฺคุลีหิฯ องฺคุลนฺตริกาหีติ องฺคุลีนํ อนฺตริกาหิฯ เอเกกโลมโต อคฺคิกฺขโนฺธ ปวตฺตติ, เอเกกโลมโต อุทกธารา ปวตฺตตีติ อุภยตฺถาปิ อาเมฑิตวจเนน สพฺพโลมานํ ปริยาทินฺนตฺตา เอเกกโลมโตว อคฺคิกฺขนฺธอุทกธารา ยุคลา ยุคลา หุตฺวา ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ โลมกูปโต โลมกูปโต อคฺคิกฺขโนฺธ ปวตฺตติ, โลมกูปโต โลมกูปโต อุทกธารา ปวตฺตตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ เกสุจิ โปตฺถเกสุ ‘‘เอเกกโลมโต อคฺคิกฺขโนฺธ ปวตฺตติฯ โลมกูปโต โลมกูปโต อุทกธารา ปวตฺตติ, โลมกูปโต โลมกูปโต อคฺคิกฺขโนฺธ ปวตฺตติ, เอเกกโลมโต อุทกธารา ปวตฺตตี’’ติ ลิขิตํฯ ตมฺปิ ยุชฺชติเยวฯ ปาฎิหีรสฺส อติสุขุมตฺตทีปนโต ปน ปุริมปาโฐเยว สุนฺทรตโรฯ
116. Yamakapāṭihīrañāṇaniddese asādhāraṇaṃ sāvakehīti sesāsādhāraṇañāṇaniddese aññavacanehi okāsābhāvato na vuttaṃ, idha pana aññavacanābhāvato vuttanti veditabbaṃ. Uparimakāyatoti nābhiyā uddhaṃ sarīrato. Aggikkhandho pavattatīti tejokasiṇārammaṇaṃ pādakajjhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya ‘‘uparimakāyato aggijālā vuṭṭhātū’’ti āvajjitvā parikammaṃ katvā anantaraṃ abhiññāñāṇena ‘‘uparimakāyato aggijālā vuṭṭhātū’’ti adhiṭṭhite saha adhiṭṭhānā uparimakāyato aggijālā vuṭṭhāti. Sā hi idha rāsaṭṭhena khandhoti vuttā. Heṭṭhimakāyatoti nābhito heṭṭhā sarīrato. Udakadhārā pavattatīti āpokasiṇārammaṇaṃ pādakajjhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya ‘‘heṭṭhimakāyato udakadhārā vuṭṭhātū’’ti āvajjitvā parikammaṃ katvā anantaraṃ abhiññāñāṇena ‘‘heṭṭhimakāyato udakadhārā vuṭṭhātū’’ti adhiṭṭhite saha adhiṭṭhānā heṭṭhimakāyato udakadhārā vuṭṭhāti. Ubhayatthāpi abbocchedavasena pavattatīti vuttaṃ. Adhiṭṭhānassa āvajjanassa ca antare dve bhavaṅgacittāni vattanti. Tasmāyeva yugalā hutvā aggikkhandhaudakadhārā pavattanti, antaraṃ na paññāyati. Aññesaṃ pana bhavaṅgaparicchedo natthi . Puratthimakāyatoti abhimukhapassato. Pacchimakāyatoti piṭṭhipassato. Dakkhiṇaakkhito vāmaakkhitotiādi samāsapāṭhoyeva, na añño. Dakkhiṇanāsikāsotato vāmanāsikāsotatoti pāṭho sundaro. Rassaṃ katvāpi paṭhanti. Aṃsakūṭatoti ettha abbhuggataṭṭhena kūṭo viyāti kūṭo, aṃsoyeva kūṭo aṃsakūṭo. Aṅgulaṅgulehīti aṅgulīhi aṅgulīhi. Aṅgulantarikāhīti aṅgulīnaṃ antarikāhi. Ekekalomato aggikkhandho pavattati, ekekalomato udakadhārā pavattatīti ubhayatthāpi āmeḍitavacanena sabbalomānaṃ pariyādinnattā ekekalomatova aggikkhandhaudakadhārā yugalā yugalā hutvā pavattantīti vuttaṃ hoti. Lomakūpato lomakūpato aggikkhandho pavattati, lomakūpato lomakūpato udakadhārā pavattatīti etthāpi eseva nayo. Kesuci potthakesu ‘‘ekekalomato aggikkhandho pavattati. Lomakūpato lomakūpato udakadhārā pavattati, lomakūpato lomakūpato aggikkhandho pavattati, ekekalomato udakadhārā pavattatī’’ti likhitaṃ. Tampi yujjatiyeva. Pāṭihīrassa atisukhumattadīpanato pana purimapāṭhoyeva sundarataro.
อิทานิ ฉนฺนํ วณฺณานนฺติ โก สมฺพโนฺธ? เหฎฺฐา ‘‘อุปริมกายโต’’ติอาทีหิ อเนเกหิ สรีราวยวา วุตฺตาฯ เตน สรีราวยวสมฺพโนฺธ ปวตฺตตีติ วจนสมฺพเนฺธน จ ยมกปาฎิหีราธิกาเรน จ ฉนฺนํ วณฺณานํ สรีราวยวภูตานํ รสฺมิโย ยมกา หุตฺวา ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ สามิวจนสมฺพเนฺธน จ อวสฺสํ ‘‘รสฺมิโย’’ติ ปาฐเสโส อิจฺฉิตโพฺพเยวฯ นีลานนฺติ อุมาปุปฺผวณฺณานํฯ ปีตกานนฺติ กณิการปุปฺผวณฺณานํฯ โลหิตกานนฺติ อินฺทโคปกวณฺณานํฯ โอทาตานนฺติ โอสธิตารกวณฺณานํฯ มญฺชิฎฺฐานนฺติ มนฺทรตฺตวณฺณานํฯ ปภสฺสรานนฺติ ปภาสนปกติกานํ ปภสฺสรวณฺณานํฯ ปภสฺสรวเณฺณ วิสุํ อวิชฺชมาเนปิ วุเตฺตสุ ปญฺจสุ วเณฺณสุ เย เย ปภา สมุชฺชลา, เต เต ปภสฺสราฯ ตถา หิ ตถาคตสฺส ยมกปาฎิหีรํ กโรนฺตสฺส ยมกปาฎิหีรญาณพเลเนว เกสมสฺสูนเญฺจว อกฺขีนญฺจ นีลฎฺฐาเนหิ นีลรสฺมิโย นิกฺขมนฺติ, ยาสํ วเสน คคนตลํ อญฺชนจุณฺณสโมกิณฺณํ วิย อุมาปุปฺผนีลุปฺปลทลสญฺฉนฺนํ วิย วีติปตนฺตมณิตาลวณฺฎํ วิย ปสาริตเมจกปฎํ วิย จ โหติฯ ฉวิโต เจว อกฺขีนญฺจ ปีตกฎฺฐาเนหิ ปีตรสฺมิโย นิกฺขมนฺติ, ยาสํ วเสน ทิสาภาคา สุวณฺณรสนิสิญฺจมานา วิย สุวณฺณปฎปสาริตา วิย กุงฺกุมจุณฺณกณิการปุปฺผสมฺปริกิณฺณา วิย จ วิโรจนฺติฯ มํสโลหิเตหิ เจว อกฺขีนญฺจ รตฺตฎฺฐาเนหิ โลหิตรสฺมิโย นิกฺขมนฺติ, ยาสํ วเสน ทิสาภาคา จินปิฎฺฐจุณฺณรญฺชิตา วิย สุปกฺกลาขารสนิสิญฺจมานา วิย รตฺตกมฺพลปริกฺขิตฺตา วิย ชยสุมนปาลิภทฺทกพนฺธุชีวกกุสุมสมฺปริกิณฺณา วิย จ วิโรจนฺติฯ อฎฺฐีหิ เจว ทเนฺตหิ จ อกฺขีนญฺจ เสตฎฺฐาเนหิ โอทาตรสฺมิโย นิกฺขมนฺติ, ยาสํ วเสน ทิสาภาคา รชตกุเฎหิ อาสิญฺจมานขีรธาราสมฺปริกิณฺณา วิย ปสาริตรชตปฎฺฎวิตานา วิย วีติปตนฺตรชตตาลวณฺฎา วิย กุนฺทกุมุทสินฺทุวารสุมนมลฺลิกาทิกุสุมสญฺฉนฺนา วิย จ วิโรจนฺติฯ หตฺถตลปาทตลาทีหิ มนฺทรตฺตฎฺฐาเนหิ มญฺชิฎฺฐรสฺมิโย นิกฺขมนฺติ, ยาสํ วเสน ทิสาภาคา ปวาฬชาลปริกฺขิตฺตา วิย รตฺตกุรวกกุสุมสโมกิณฺณา วิย จ วิโรจนฺติฯ อุณฺณานขาทีหิ ปภสฺสรฎฺฐาเนหิ ปภสฺสรรสฺมิโย นิกฺขมนฺติ, ยาสํ วเสน ทิสาภาคา โอสธิตารกปุญฺชปุณฺณา วิย วิชฺชุปฎลาทิปริปุณฺณา วิย จ วิโรจนฺติฯ
Idāni channaṃ vaṇṇānanti ko sambandho? Heṭṭhā ‘‘uparimakāyato’’tiādīhi anekehi sarīrāvayavā vuttā. Tena sarīrāvayavasambandho pavattatīti vacanasambandhena ca yamakapāṭihīrādhikārena ca channaṃ vaṇṇānaṃ sarīrāvayavabhūtānaṃ rasmiyo yamakā hutvā pavattantīti vuttaṃ hoti. Sāmivacanasambandhena ca avassaṃ ‘‘rasmiyo’’ti pāṭhaseso icchitabboyeva. Nīlānanti umāpupphavaṇṇānaṃ. Pītakānanti kaṇikārapupphavaṇṇānaṃ. Lohitakānanti indagopakavaṇṇānaṃ. Odātānanti osadhitārakavaṇṇānaṃ. Mañjiṭṭhānanti mandarattavaṇṇānaṃ. Pabhassarānanti pabhāsanapakatikānaṃ pabhassaravaṇṇānaṃ. Pabhassaravaṇṇe visuṃ avijjamānepi vuttesu pañcasu vaṇṇesu ye ye pabhā samujjalā, te te pabhassarā. Tathā hi tathāgatassa yamakapāṭihīraṃ karontassa yamakapāṭihīrañāṇabaleneva kesamassūnañceva akkhīnañca nīlaṭṭhānehi nīlarasmiyo nikkhamanti, yāsaṃ vasena gaganatalaṃ añjanacuṇṇasamokiṇṇaṃ viya umāpupphanīluppaladalasañchannaṃ viya vītipatantamaṇitālavaṇṭaṃ viya pasāritamecakapaṭaṃ viya ca hoti. Chavito ceva akkhīnañca pītakaṭṭhānehi pītarasmiyo nikkhamanti, yāsaṃ vasena disābhāgā suvaṇṇarasanisiñcamānā viya suvaṇṇapaṭapasāritā viya kuṅkumacuṇṇakaṇikārapupphasamparikiṇṇā viya ca virocanti. Maṃsalohitehi ceva akkhīnañca rattaṭṭhānehi lohitarasmiyo nikkhamanti, yāsaṃ vasena disābhāgā cinapiṭṭhacuṇṇarañjitā viya supakkalākhārasanisiñcamānā viya rattakambalaparikkhittā viya jayasumanapālibhaddakabandhujīvakakusumasamparikiṇṇā viya ca virocanti. Aṭṭhīhi ceva dantehi ca akkhīnañca setaṭṭhānehi odātarasmiyo nikkhamanti, yāsaṃ vasena disābhāgā rajatakuṭehi āsiñcamānakhīradhārāsamparikiṇṇā viya pasāritarajatapaṭṭavitānā viya vītipatantarajatatālavaṇṭā viya kundakumudasinduvārasumanamallikādikusumasañchannā viya ca virocanti. Hatthatalapādatalādīhi mandarattaṭṭhānehi mañjiṭṭharasmiyo nikkhamanti, yāsaṃ vasena disābhāgā pavāḷajālaparikkhittā viya rattakuravakakusumasamokiṇṇā viya ca virocanti. Uṇṇānakhādīhi pabhassaraṭṭhānehi pabhassararasmiyo nikkhamanti, yāsaṃ vasena disābhāgā osadhitārakapuñjapuṇṇā viya vijjupaṭalādiparipuṇṇā viya ca virocanti.
ภควา จงฺกมตีติอาทิ ‘‘ภควโต จ นิมฺมิตานญฺจ นานาอิริยาปถกรณํ ยมกปาฎิหีเรเนว โหตี’’ติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ เตสญฺหิ นิมฺมิตานํ อิริยาปถา ยุคลาว หุตฺวา วตฺตนฺติฯ ยทิ นิมฺมิตา พหุกา โหนฺติ, ‘‘นิมฺมิโต’’ติอาทิ กสฺมา เอกวจนํ กตนฺติ เจ? นิมฺมิเตสุปิ เอเกกสฺส นานาอิริยาปถภาวทสฺสนตฺถํฯ พหุวจเนน หิ วุเตฺต สเพฺพปิ นิมฺมิตา สกิํ เอเกกอิริยาปถิกา วิย โหนฺติฯ เอกวจเนน ปน วุเตฺต นิมฺมิเตสุ เอเกโก นานาอิริยาปถิโกติ ญายติฯ ตสฺมา เอกวจนนิเทฺทโส กโตฯ จูฬปนฺถกเตฺถโรปิ ตาว นานาอิริยาปถิกภิกฺขูนํ สหสฺสํ มาเปสิ, กิํ ปน ภควา ยมกปาฎิหีเร พหู นิมฺมิเต น กริสฺสติฯ จูฬปนฺถกเตฺถรํ มุญฺจิตฺวา อเญฺญสํ สาวกานํ เอกาวชฺชเนน นานาอิริยปถิกานํ นานารูปานญฺจ นิมฺมานํ น อิชฺฌติฯ อนิยเมตฺวา หิ นิมฺมิตา อิทฺธิมตา สทิสาว โหนฺติฯ ฐานนิสชฺชาทีสุ วา ภาสิตตุณฺหีภาวาทีสุ วา ยํ ยํ อิทฺธิมา กโรติ, ตํ ตเทว กโรนฺติ, วิสทิสกรณํ นานากิริยากรณญฺจ ‘‘เอตฺตกา อีทิสา โหนฺตุ, เอตฺตกา อิมํ นาม กโรนฺตู’’ติ วิสุํ วิสุํ อาวชฺชิตฺวา อธิฎฺฐาเนน อิชฺฌติฯ ตถาคตสฺส ปน เอกาวชฺชนาธิฎฺฐาเนเนว นานปฺปการนิมฺมานํ อิชฺฌติฯ เอวเมว อคฺคิกฺขนฺธอุทกธารานิมฺมาเน จ นานาวณฺณนิมฺมาเน จ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ภควา จงฺกมตีติ อากาเส วา ปถวิยํ วา จงฺกมติฯ นิมฺมิโตติ อิทฺธิยา มาปิตพุทฺธรูปํฯ ติฎฺฐติ วาติอาทีนิปิ อากาเส วา ปถวิยํ วาฯ กเปฺปตีติ กโรติฯ ภควา ติฎฺฐตีติอาทีสุปิ เอเสว นโยติฯ
Bhagavā caṅkamatītiādi ‘‘bhagavato ca nimmitānañca nānāiriyāpathakaraṇaṃ yamakapāṭihīreneva hotī’’ti dassanatthaṃ vuttaṃ. Tesañhi nimmitānaṃ iriyāpathā yugalāva hutvā vattanti. Yadi nimmitā bahukā honti, ‘‘nimmito’’tiādi kasmā ekavacanaṃ katanti ce? Nimmitesupi ekekassa nānāiriyāpathabhāvadassanatthaṃ. Bahuvacanena hi vutte sabbepi nimmitā sakiṃ ekekairiyāpathikā viya honti. Ekavacanena pana vutte nimmitesu ekeko nānāiriyāpathikoti ñāyati. Tasmā ekavacananiddeso kato. Cūḷapanthakattheropi tāva nānāiriyāpathikabhikkhūnaṃ sahassaṃ māpesi, kiṃ pana bhagavā yamakapāṭihīre bahū nimmite na karissati. Cūḷapanthakattheraṃ muñcitvā aññesaṃ sāvakānaṃ ekāvajjanena nānāiriyapathikānaṃ nānārūpānañca nimmānaṃ na ijjhati. Aniyametvā hi nimmitā iddhimatā sadisāva honti. Ṭhānanisajjādīsu vā bhāsitatuṇhībhāvādīsu vā yaṃ yaṃ iddhimā karoti, taṃ tadeva karonti, visadisakaraṇaṃ nānākiriyākaraṇañca ‘‘ettakā īdisā hontu, ettakā imaṃ nāma karontū’’ti visuṃ visuṃ āvajjitvā adhiṭṭhānena ijjhati. Tathāgatassa pana ekāvajjanādhiṭṭhāneneva nānappakāranimmānaṃ ijjhati. Evameva aggikkhandhaudakadhārānimmāne ca nānāvaṇṇanimmāne ca veditabbaṃ. Tattha bhagavā caṅkamatīti ākāse vā pathaviyaṃ vā caṅkamati. Nimmitoti iddhiyā māpitabuddharūpaṃ. Tiṭṭhati vātiādīnipi ākāse vā pathaviyaṃ vā. Kappetīti karoti. Bhagavā tiṭṭhatītiādīsupi eseva nayoti.
ยมกปาฎิหีรญาณนิเทฺทสวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Yamakapāṭihīrañāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / ปฎิสมฺภิทามคฺคปาฬิ • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ๗๐. ยมกปาฎิหีรญาณนิเทฺทโส • 70. Yamakapāṭihīrañāṇaniddeso
