| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) |
३. यमकसुत्तवण्णना
3. Yamakasuttavaṇṇanā
८५. ततिये दिट्ठिगतन्ति सचे हिस्स एवं भवेय्य ‘‘सङ्खारा उप्पज्जन्ति चेव निरुज्झन्ति च, सङ्खारप्पवत्तमेव अप्पवत्तं होती’’ति, दिट्ठिगतं नाम न भवेय्य, सासनावचरिकं ञाणं भवेय्य। यस्मा पनस्स ‘‘सत्तो उच्छिज्जति विनस्सती’’ति अहोसि, तस्मा दिट्ठिगतं नाम जातं। थामसा परामासाति दिट्ठिथामेन चेव दिट्ठिपरामासेन च।
85. Tatiye diṭṭhigatanti sace hissa evaṃ bhaveyya ‘‘saṅkhārā uppajjanti ceva nirujjhanti ca, saṅkhārappavattameva appavattaṃ hotī’’ti, diṭṭhigataṃ nāma na bhaveyya, sāsanāvacarikaṃ ñāṇaṃ bhaveyya. Yasmā panassa ‘‘satto ucchijjati vinassatī’’ti ahosi, tasmā diṭṭhigataṃ nāma jātaṃ. Thāmasā parāmāsāti diṭṭhithāmena ceva diṭṭhiparāmāsena ca.
येनायस्मा सारिपुत्तोति यथा नाम पच्चन्ते कुपिते तं वूपसमेतुं असक्कोन्ता राजपुरिसा सेनापतिस्स वा रञ्ञो वा सन्तिकं गच्छन्ति, एवं दिट्ठिगतवसेन तस्मिं थेरे कुपिते तं वूपसमेतुं असक्कोन्ता ते भिक्खू येन धम्मराजस्स धम्मसेनापति आयस्मा सारिपुत्तो , तेनुपसङ्कमिंसु। एवंब्याखोति तेसं भिक्खूनं सन्तिके विय थेरस्स सम्मुखा पग्गय्ह वत्तुं असक्कोन्तो ओलम्बन्तेन हदयेन ‘‘एवंब्याखो’’ति आह। तं किं मञ्ञसि, आवुसोति? इदं थेरो तस्स वचनं सुत्वा, ‘‘नायं अत्तनो लद्धियं दोसं पस्सति, धम्मदेसनाय अस्स तं पाकटं करिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा तिपरिवट्टं देसनं देसेतुं आरभि।
Yenāyasmāsāriputtoti yathā nāma paccante kupite taṃ vūpasametuṃ asakkontā rājapurisā senāpatissa vā rañño vā santikaṃ gacchanti, evaṃ diṭṭhigatavasena tasmiṃ there kupite taṃ vūpasametuṃ asakkontā te bhikkhū yena dhammarājassa dhammasenāpati āyasmā sāriputto , tenupasaṅkamiṃsu. Evaṃbyākhoti tesaṃ bhikkhūnaṃ santike viya therassa sammukhā paggayha vattuṃ asakkonto olambantena hadayena ‘‘evaṃbyākho’’ti āha. Taṃ kiṃ maññasi, āvusoti? Idaṃ thero tassa vacanaṃ sutvā, ‘‘nāyaṃ attano laddhiyaṃ dosaṃ passati, dhammadesanāya assa taṃ pākaṭaṃ karissāmī’’ti cintetvā tiparivaṭṭaṃ desanaṃ desetuṃ ārabhi.
तं किं मञ्ञसि, आवुसो यमक, रूपं तथागतोति इदं कस्मा आरद्धं? अनुयोगवत्तं दापनत्थं। तिपरिवट्टदेसनावसानस्मिञ्हि थेरो सोतापन्नो जातो। अथ नं अनुयोगवत्तं दापेतुं ‘‘तं किं मञ्ञसी’’तिआदिमाह? तथागतोति सत्तो। रूपं वेदना सञ्ञा सङ्खारा विञ्ञाणन्ति इमे पञ्चक्खन्धे सम्पिण्डेत्वा ‘‘तथागतो’’ति समनुपस्ससीति पुच्छति। एत्थ च ते, आवुसोति इदं थेरस्स अनुयोगे भुम्मं। इदं वुत्तं होति – एत्थ च ते एत्तके ठाने दिट्ठेव धम्मे सच्चतो थिरतो सत्ते अनुपलब्भियमानेति। सचे तं, आवुसोति इदमेतं अञ्ञं ब्याकरापेतुकामो पुच्छति। यं दुक्खं तं निरुद्धन्ति यं दुक्खं, तदेव निरुद्धं, अञ्ञो सत्तो निरुज्झनको नाम नत्थि, एवं ब्याकरेय्यन्ति अत्थो।
Taṃ kiṃ maññasi, āvuso yamaka, rūpaṃ tathāgatoti idaṃ kasmā āraddhaṃ? Anuyogavattaṃ dāpanatthaṃ. Tiparivaṭṭadesanāvasānasmiñhi thero sotāpanno jāto. Atha naṃ anuyogavattaṃ dāpetuṃ ‘‘taṃ kiṃ maññasī’’tiādimāha? Tathāgatoti satto. Rūpaṃ vedanā saññā saṅkhārā viññāṇanti ime pañcakkhandhe sampiṇḍetvā ‘‘tathāgato’’ti samanupassasīti pucchati. Ettha ca te, āvusoti idaṃ therassa anuyoge bhummaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – ettha ca te ettake ṭhāne diṭṭheva dhamme saccato thirato satte anupalabbhiyamāneti. Sace taṃ, āvusoti idametaṃ aññaṃ byākarāpetukāmo pucchati. Yaṃ dukkhaṃ taṃ niruddhanti yaṃ dukkhaṃ, tadeva niruddhaṃ, añño satto nirujjhanako nāma natthi, evaṃ byākareyyanti attho.
एतस्सेव अत्थस्साति एतस्स पठममग्गस्स। भिय्योसोमत्ताय ञाणायाति अतिरेकप्पमाणस्स ञाणस्स अत्थाय, सहविपस्सनकानं उपरि च तिण्णं मग्गानं आविभावत्थायाति अत्थो। आरक्खसम्पन्नोति अन्तोआरक्खेन चेव बहिआरक्खेन च समन्नागतो। अयोगक्खेमकामोति चतूहि योगेहि खेमभावं अनिच्छन्तो। पसय्हाति पसय्हित्वा अभिभवित्वा। अनुपखज्जाति अनुपविसित्वा।
Etasseva atthassāti etassa paṭhamamaggassa. Bhiyyosomattāya ñāṇāyāti atirekappamāṇassa ñāṇassa atthāya, sahavipassanakānaṃ upari ca tiṇṇaṃ maggānaṃ āvibhāvatthāyāti attho. Ārakkhasampannoti antoārakkhena ceva bahiārakkhena ca samannāgato. Ayogakkhemakāmoti catūhi yogehi khemabhāvaṃ anicchanto. Pasayhāti pasayhitvā abhibhavitvā. Anupakhajjāti anupavisitvā.
पुब्बुट्ठायीतिआदीसु दूरतोव आगच्छन्तं दिस्वा आसनतो पठमतरं वुट्ठातीति पुब्बुट्ठायी। तस्स आसनं दत्वा तस्मिं निसिन्ने पच्छा निपतति निसीदतीति, पच्छानिपाती। पातोव वुट्ठाय ‘‘एत्तका कसितुं गच्छथ, एत्तका वपितु’’न्ति वा सब्बपठमं वुट्ठातीति पुब्बुट्ठायी। सायं सब्बेसु अत्तनो अत्तनो वसनट्ठानं गतेसु गेहस्स समन्ततो आरक्खं संविधाय द्वारानि थकेत्वा सब्बपच्छा निपज्जनतोपि पच्छानिपाती। ‘‘किं करोमि , अय्यपुत्त ? किं करोमि अय्यपुत्ता’’ति? मुखं ओलोकेन्तो किंकारं पटिसावेतीति किंकारपटिस्सावी। मनापं चरतीति मनापचारी। पियं वदतीति पियवादी। मित्ततोपि नं सद्दहेय्याति मित्तो मे अयन्ति सद्दहेय्य। विस्सासं आपज्जेय्याति एकतो पानभोजनादिं करोन्तो विस्सासिको भवेय्य। संविस्सत्थोति सुट्ठु विस्सत्थो।
Pubbuṭṭhāyītiādīsu dūratova āgacchantaṃ disvā āsanato paṭhamataraṃ vuṭṭhātīti pubbuṭṭhāyī. Tassa āsanaṃ datvā tasmiṃ nisinne pacchā nipatati nisīdatīti, pacchānipātī. Pātova vuṭṭhāya ‘‘ettakā kasituṃ gacchatha, ettakā vapitu’’nti vā sabbapaṭhamaṃ vuṭṭhātīti pubbuṭṭhāyī. Sāyaṃ sabbesu attano attano vasanaṭṭhānaṃ gatesu gehassa samantato ārakkhaṃ saṃvidhāya dvārāni thaketvā sabbapacchā nipajjanatopi pacchānipātī. ‘‘Kiṃ karomi , ayyaputta ? Kiṃ karomi ayyaputtā’’ti? Mukhaṃ olokento kiṃkāraṃ paṭisāvetīti kiṃkārapaṭissāvī. Manāpaṃ caratīti manāpacārī. Piyaṃ vadatīti piyavādī. Mittatopi naṃ saddaheyyāti mitto me ayanti saddaheyya. Vissāsaṃ āpajjeyyāti ekato pānabhojanādiṃ karonto vissāsiko bhaveyya. Saṃvissatthoti suṭṭhu vissattho.
एवमेव खोति एत्थ इदं ओपम्मसंसन्दनं – बालगहपतिपुत्तो विय हि वट्टसन्निस्सितकाले अस्सुतवा पुथुज्जनो , वधकपच्चामित्तो विय अबलदुब्बला पञ्चक्खन्धा, वधकपच्चामित्तस्स ‘‘बालगहपतिपुत्तं उपट्ठहिस्सामी’’ति उपगतकालो विय पटिसन्धिक्खणे उपगता पञ्चक्खन्धा, तस्स हि ‘‘न मे अयं सहायो, वधकपच्चत्थिको अय’’न्ति अजाननकालो विय वट्टनिस्सितपुथुज्जनस्स पञ्चक्खन्धे ‘‘न इमे मय्ह’’न्ति अगहेत्वा ‘‘मम रूपं, मम वेदना, मम सञ्ञा, मम सङ्खारा, मम विञ्ञाण’’न्ति गहितकालो, वधकपच्चत्थिकस्स ‘‘मित्तो मे अय’’न्ति गहेत्वा सक्कारकरणकालो विय ‘‘मम इमे’’ति गहेत्वा पञ्चन्नं खन्धानं न्हापनभोजनादीहि सक्कारकरणकालो, ‘‘अतिविस्सत्थो मे अय’’न्ति ञत्वा सक्कारं करोन्तस्सेव असिना सीसच्छिन्दनं विय विस्सत्थस्स बालपुथुज्जनस्स तिखिणेहि भिज्जमानेहि खन्धेहि जीवितपरियादानं वेदितब्बं।
Evameva khoti ettha idaṃ opammasaṃsandanaṃ – bālagahapatiputto viya hi vaṭṭasannissitakāle assutavā puthujjano , vadhakapaccāmitto viya abaladubbalā pañcakkhandhā, vadhakapaccāmittassa ‘‘bālagahapatiputtaṃ upaṭṭhahissāmī’’ti upagatakālo viya paṭisandhikkhaṇe upagatā pañcakkhandhā, tassa hi ‘‘na me ayaṃ sahāyo, vadhakapaccatthiko aya’’nti ajānanakālo viya vaṭṭanissitaputhujjanassa pañcakkhandhe ‘‘na ime mayha’’nti agahetvā ‘‘mama rūpaṃ, mama vedanā, mama saññā, mama saṅkhārā, mama viññāṇa’’nti gahitakālo, vadhakapaccatthikassa ‘‘mitto me aya’’nti gahetvā sakkārakaraṇakālo viya ‘‘mama ime’’ti gahetvā pañcannaṃ khandhānaṃ nhāpanabhojanādīhi sakkārakaraṇakālo, ‘‘ativissattho me aya’’nti ñatvā sakkāraṃ karontasseva asinā sīsacchindanaṃ viya vissatthassa bālaputhujjanassa tikhiṇehi bhijjamānehi khandhehi jīvitapariyādānaṃ veditabbaṃ.
उपेतीति उपगच्छति। उपादियतीति गण्हाति। अधिट्ठातीति अधितिट्ठति। अत्ता मेति अयं मे अत्ताति। सुतवा च खो, आवुसो, अरियसावकोति यथा पन पण्डितो गहपतिपुत्तो एवं उपगतं पच्चत्थिकं ‘‘पच्चत्थिको मे अय’’न्ति ञत्वा अप्पमत्तो तानि तानि कम्मानि कारेत्वा अनत्थं परिहरति, अत्थं पापुणाति, एवं सुतवा अरियसावकोपि ‘‘न रूपं अत्ततो समनुपस्सती’’तिआदिना नयेन पञ्चक्खन्धे अहन्ति वा ममन्ति वा अगहेत्वा, ‘‘पच्चत्थिका मे एते’’ति ञत्वा रूपसत्तकअरूपसत्तकादिवसेन विपस्सनाय योजेत्वाव ततोनिदानं दुक्खं परिवज्जेत्वा अग्गफलं अरहत्तं पापुणाति। सेसमेत्थ उत्तानमेव। ततियं।
Upetīti upagacchati. Upādiyatīti gaṇhāti. Adhiṭṭhātīti adhitiṭṭhati. Attā meti ayaṃ me attāti. Sutavā ca kho, āvuso, ariyasāvakoti yathā pana paṇḍito gahapatiputto evaṃ upagataṃ paccatthikaṃ ‘‘paccatthiko me aya’’nti ñatvā appamatto tāni tāni kammāni kāretvā anatthaṃ pariharati, atthaṃ pāpuṇāti, evaṃ sutavā ariyasāvakopi ‘‘na rūpaṃ attato samanupassatī’’tiādinā nayena pañcakkhandhe ahanti vā mamanti vā agahetvā, ‘‘paccatthikā me ete’’ti ñatvā rūpasattakaarūpasattakādivasena vipassanāya yojetvāva tatonidānaṃ dukkhaṃ parivajjetvā aggaphalaṃ arahattaṃ pāpuṇāti. Sesamettha uttānameva. Tatiyaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / ३. यमकसुत्तं • 3. Yamakasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) / ३. यमकसुत्तवण्णना • 3. Yamakasuttavaṇṇanā
