| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
१०. यसदत्तत्थेरगाथावण्णना
10. Yasadattattheragāthāvaṇṇanā
उपारम्भचित्तोतिआदिका आयस्मतो यसदत्तत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे विवट्टूपनिस्सयं कुसलं उपचिनि। तथा हेस पदुमुत्तरस्स भगवतो काले ब्राह्मणकुले निब्बत्तित्वा ब्राह्मणानं विज्जासिप्पेसु निप्फत्तिं गतो कामे पहाय इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा अरञ्ञे विहरन्तो एकदिवसं सत्थारं दिस्वा पसन्नमानसो अञ्जलिं पग्गय्ह अभित्थवि। सो तेन पुञ्ञकम्मेन देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे मल्लरट्ठे मल्लराजकुले निब्बत्तित्वा यसदत्तोति लद्धनामो, वयप्पत्तो तक्कसिलं गन्त्वा सब्बसिप्पानि सिक्खित्वा सभियेन परिब्बाजकेन सद्धिंयेव चारिकं चरमानो, अनुपुब्बेन सावत्थियं भगवन्तं उपसङ्कमित्वा सभियेन पुट्ठपञ्हेसु विस्सज्जियमानेसु सयं ओतारापेक्खो सुणन्तो निसीदि ‘‘समणस्स गोतमस्स वादे दोसं दस्सामी’’ति। अथस्स भगवा चित्ताचारं ञत्वा सभियसुत्तदेसनावसाने (सु॰ नि॰ सभियसुत्त) ओवादं देन्तो –
Upārambhacittotiādikā āyasmato yasadattattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ kusalaṃ upacini. Tathā hesa padumuttarassa bhagavato kāle brāhmaṇakule nibbattitvā brāhmaṇānaṃ vijjāsippesu nipphattiṃ gato kāme pahāya isipabbajjaṃ pabbajitvā araññe viharanto ekadivasaṃ satthāraṃ disvā pasannamānaso añjaliṃ paggayha abhitthavi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde mallaraṭṭhe mallarājakule nibbattitvā yasadattoti laddhanāmo, vayappatto takkasilaṃ gantvā sabbasippāni sikkhitvā sabhiyena paribbājakena saddhiṃyeva cārikaṃ caramāno, anupubbena sāvatthiyaṃ bhagavantaṃ upasaṅkamitvā sabhiyena puṭṭhapañhesu vissajjiyamānesu sayaṃ otārāpekkho suṇanto nisīdi ‘‘samaṇassa gotamassa vāde dosaṃ dassāmī’’ti. Athassa bhagavā cittācāraṃ ñatvā sabhiyasuttadesanāvasāne (su. ni. sabhiyasutta) ovādaṃ dento –
३६०.
360.
‘‘उपारम्भचित्तो दुम्मेधो, सुणाति जिनसासनं।
‘‘Upārambhacitto dummedho, suṇāti jinasāsanaṃ;
आरका होति सद्धम्मा, नभसो पथवी यथा॥
Ārakā hoti saddhammā, nabhaso pathavī yathā.
३६१.
361.
‘‘उपारम्भचित्तो दुम्मेधो, सुणाति जिनसासनं।
‘‘Upārambhacitto dummedho, suṇāti jinasāsanaṃ;
परिहायति सद्धम्मा, काळपक्खेव चन्दिमा॥
Parihāyati saddhammā, kāḷapakkheva candimā.
३६२.
362.
‘‘उपारम्भचित्तो दुम्मेधो, सुणाति जिनसासनं।
‘‘Upārambhacitto dummedho, suṇāti jinasāsanaṃ;
परिसुस्सति सद्धम्मे, मच्छो अप्पोदके यथा॥
Parisussati saddhamme, maccho appodake yathā.
३६३.
363.
‘‘उपारम्भचित्तो दुम्मेधो, सुणाति जिनसासनं।
‘‘Upārambhacitto dummedho, suṇāti jinasāsanaṃ;
न विरूहति सद्धम्मे, खेत्ते बीजंव पूतिकं॥
Na virūhati saddhamme, khette bījaṃva pūtikaṃ.
३६४.
364.
‘‘यो च तुट्ठेन चित्तेन, सुणाति जिनसासनं।
‘‘Yo ca tuṭṭhena cittena, suṇāti jinasāsanaṃ;
खेपेत्वा आसवे सब्बे, सच्छिकत्वा अकुप्पतं।
Khepetvā āsave sabbe, sacchikatvā akuppataṃ;
पप्पुय्य परमं सन्तिं, परिनिब्बातिनासवो’’ति॥ –
Pappuyya paramaṃ santiṃ, parinibbātināsavo’’ti. –
इमा पञ्च गाथा अभासि।
Imā pañca gāthā abhāsi.
तत्थ उपारम्भचित्तोति सारम्भचित्तो, दोसारोपनाधिप्पायोति अत्थो। दुम्मेधोति निप्पञ्ञो। आरका होति सद्धम्माति सो तादिसो पुग्गलो नभसो विय पथवी पटिपत्तिसद्धम्मतोपि दूरे होति, पगेव पटिवेधसद्धम्मतो। ‘‘न त्वं इमं धम्मविनयं आजानासी’’तिआदिना (दी॰ नि॰ १.१८) विग्गाहिककथं अनुयुत्तस्स कुतो सन्तनिपुणो पटिपत्तिसद्धम्मो।
Tattha upārambhacittoti sārambhacitto, dosāropanādhippāyoti attho. Dummedhoti nippañño. Ārakā hoti saddhammāti so tādiso puggalo nabhaso viya pathavī paṭipattisaddhammatopi dūre hoti, pageva paṭivedhasaddhammato. ‘‘Na tvaṃ imaṃ dhammavinayaṃ ājānāsī’’tiādinā (dī. ni. 1.18) viggāhikakathaṃ anuyuttassa kuto santanipuṇo paṭipattisaddhammo.
परिहायति सद्धम्माति नवविधलोकुत्तरधम्मतो पुब्बभागियसद्धादिसद्धम्मतोपि निहीयति। परिसुस्सतीति विसुस्सति कायचित्तानं पीणनरसस्स पीतिपामोज्जादिकुसलधम्मस्साभावतो। न विरूहतीति विरूळ्हिं वुद्धिं न पापुणाति। पूतिकन्ति गोमयलेपदानादिअभावेन पूतिभावं पत्तं।
Parihāyati saddhammāti navavidhalokuttaradhammato pubbabhāgiyasaddhādisaddhammatopi nihīyati. Parisussatīti visussati kāyacittānaṃ pīṇanarasassa pītipāmojjādikusaladhammassābhāvato. Na virūhatīti virūḷhiṃ vuddhiṃ na pāpuṇāti. Pūtikanti gomayalepadānādiabhāvena pūtibhāvaṃ pattaṃ.
तुट्ठेन चित्तेनाति इत्थम्भूतलक्खणे करणवचनं, अत्तमनो पमुदितो हुत्वाति अत्थो। खेपेत्वाति समुच्छिन्दित्वा। अकुप्पतन्ति अरहत्तं। पप्पुय्याति पापुणित्वा। परमं सन्तिन्ति अनुपादिसेसं निब्बानं। तदधिगमो चस्स केवलं कालागमनमेव, न कोचिविधोति तं दस्सेतुं वुत्तं ‘‘परिनिब्बातिनासवो’’ति।
Tuṭṭhena cittenāti itthambhūtalakkhaṇe karaṇavacanaṃ, attamano pamudito hutvāti attho. Khepetvāti samucchinditvā. Akuppatanti arahattaṃ. Pappuyyāti pāpuṇitvā. Paramaṃ santinti anupādisesaṃ nibbānaṃ. Tadadhigamo cassa kevalaṃ kālāgamanameva, na kocividhoti taṃ dassetuṃ vuttaṃ ‘‘parinibbātināsavo’’ti.
एवं सत्थारा ओवदितो संवेगजातो पब्बजित्वा विपस्सनं पट्ठपेत्वा नचिरस्सेव अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर २.४४.३५-४३) –
Evaṃ satthārā ovadito saṃvegajāto pabbajitvā vipassanaṃ paṭṭhapetvā nacirasseva arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.44.35-43) –
‘‘कणिकारंव जलितं, दीपरुक्खंव जोतितं।
‘‘Kaṇikāraṃva jalitaṃ, dīparukkhaṃva jotitaṃ;
कञ्चनंव विरोचन्तं, अद्दसं द्विपदुत्तमं॥
Kañcanaṃva virocantaṃ, addasaṃ dvipaduttamaṃ.
‘‘कमण्डलुं ठपेत्वान, वाकचीरञ्च कुण्डिकं।
‘‘Kamaṇḍaluṃ ṭhapetvāna, vākacīrañca kuṇḍikaṃ;
एकंसं अजिनं कत्वा, बुद्धसेट्ठं थविं अहं॥
Ekaṃsaṃ ajinaṃ katvā, buddhaseṭṭhaṃ thaviṃ ahaṃ.
‘‘तमन्धकारं विधमं, मोहजालसमाकुलं।
‘‘Tamandhakāraṃ vidhamaṃ, mohajālasamākulaṃ;
ञाणालोकं दस्सेत्वान, नित्तिण्णोसि महामुनि॥
Ñāṇālokaṃ dassetvāna, nittiṇṇosi mahāmuni.
‘‘समुद्धरसिमं लोकं, सब्बावन्तमनुत्तरं।
‘‘Samuddharasimaṃ lokaṃ, sabbāvantamanuttaraṃ;
ञाणे ते उपमा नत्थि, यावता जगतो गति॥
Ñāṇe te upamā natthi, yāvatā jagato gati.
‘‘तेन ञाणेन सब्बञ्ञू, इति बुद्धो पवुच्चति।
‘‘Tena ñāṇena sabbaññū, iti buddho pavuccati;
वन्दामि तं महावीरं, सब्बञ्ञुतमनावरं॥
Vandāmi taṃ mahāvīraṃ, sabbaññutamanāvaraṃ.
‘‘सतसहस्सितो कप्पे, बुद्धसेट्ठं थविं अहं।
‘‘Satasahassito kappe, buddhaseṭṭhaṃ thaviṃ ahaṃ;
दुग्गतिं नाभिजानामि, ञाणत्थवायिदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, ñāṇatthavāyidaṃ phalaṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अरहत्तं पन पत्वा अञ्ञं ब्याकरोन्तोपि थेरो इमा एव गाथा अभासि।
Arahattaṃ pana patvā aññaṃ byākarontopi thero imā eva gāthā abhāsi.
यसदत्तत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Yasadattattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / १०. यसदत्तत्थेरगाथा • 10. Yasadattattheragāthā
