Philosophy and Religion / Yoga Sutra |
पातञ्जलयोगसूत्राणि
pātañjalayogasūtrāṇi
विभूति-पादः
Vibhūti-pādaḥ
॥ तृतीयोऽध्यायः ॥
॥ विभूति-पादः ॥
॥ tṛtīyo'dhyāyaḥ ॥
॥ vibhūti-pādaḥ ॥
देशबन्धश्चित्तस्य धारणा ॥ ३.१॥
deśabandhaścittasya dhāraṇā ॥ 3.1॥
तत्र प्रत्ययैकतानता ध्यानम् ॥ ३.२॥
tatra pratyayaikatānatā dhyānam ॥ 3.2॥
तदेवार्थमात्रनिर्भासं स्वरूपशून्यमिव समाधिः ॥ ३.३॥
tadevārthamātranirbhāsaṃ svarūpaśūnyamiva samādhiḥ ॥ 3.3॥
त्रयमेकत्र संयमः ॥ ३.४॥
trayamekatra saṃyamaḥ ॥ 3.4॥
तज्जयात्प्रज्ञालोकः ॥ ३.५॥
tajjayātprajñālokaḥ ॥ 3.5॥
तस्य भूमिषु विनियोगः ॥ ३.६॥
tasya bhūmiṣu viniyogaḥ ॥ 3.6॥
त्रयमन्तरङ्गं पूर्वेभ्यः ॥ ३.७॥
trayamantaraṅgaṃ pūrvebhyaḥ ॥ 3.7॥
तदपि बहिरङ्गं निर्बीजस्य ॥ ३.८॥
tadapi bahiraṅgaṃ nirbījasya ॥ 3.8॥
व्युत्थाननिरोधसंस्कारयोरभिभवप्रादुर्भावौ
निरोधक्षणचित्तान्वयो निरोधपरिणामः ॥ ३.९॥
vyutthānanirodhasaṃskārayorabhibhavaprādurbhāvau
nirodhakṣaṇacittānvayo nirodhapariṇāmaḥ ॥ 3.9॥
तस्य प्रशान्तवाहिता संस्कारात् ॥ ३.१०॥
tasya praśāntavāhitā saṃskārāt ॥ 3.10॥
सर्वार्थतैकाग्रतयोः क्षयोदयौ चित्तस्य समाधिपरिणामः ॥ ३.११॥
sarvārthataikāgratayoḥ kṣayodayau cittasya samādhipariṇāmaḥ ॥ 3.11॥
ततः पुनः शान्तोदितौ तुल्यप्रत्ययौ चित्तस्यैकाग्रतापरिणामः ॥ ३.१२॥
tataḥ punaḥ śāntoditau tulyapratyayau cittasyaikāgratāpariṇāmaḥ ॥ 3.12॥
एतेन भूतेन्द्रियेषु धर्मलक्षणावस्थापरिणामा व्याख्याताः ॥ ३.१३॥
etena bhūtendriyeṣu dharmalakṣaṇāvasthāpariṇāmā vyākhyātāḥ ॥ 3.13॥
शान्तोदिताव्यपदेश्यधर्मानुपाती धर्मी ॥ ३.१४॥
śāntoditāvyapadeśyadharmānupātī dharmī ॥ 3.14॥
क्रमान्यत्वं परिणामान्यत्वे हेतुः ॥ ३.१५॥
kramānyatvaṃ pariṇāmānyatve hetuḥ ॥ 3.15॥
परिणामत्रयसंयमाद् अतीतानागतज्ञानम् ॥ ३.१६॥
pariṇāmatrayasaṃyamād atītānāgatajñānam ॥ 3.16॥
शब्दार्थप्रत्ययानामितरेतराध्यासात्
सङ्करस्तत्प्रविभागसंयमात्सर्वभूतरुतज्ञानम् ॥ ३.१७॥
śabdārthapratyayānāmitaretarādhyāsāt
saṅkarastatpravibhāgasaṃyamātsarvabhūtarutajñānam ॥ 3.17॥
संस्कारसाक्षात्करणात्पूर्वजातिज्ञानम् ॥ ३.१८॥
saṃskārasākṣātkaraṇātpūrvajātijñānam ॥ 3.18॥
प्रत्ययस्य परचित्तज्ञानम् ॥ ३.१९॥
pratyayasya paracittajñānam ॥ 3.19॥
न च तत्सालम्बनं तस्याविषयीभूतत्वात् ॥ ३.२०॥
na ca tatsālambanaṃ tasyāviṣayībhūtatvāt ॥ 3.20॥
कायरूपसंयमात्तद्ग्राह्यशक्तिस्तम्भे
चक्षुःप्रकाशासंप्रयोगेऽन्तर्धानम् ॥ ३.२१॥
kāyarūpasaṃyamāttadgrāhyaśaktistambhe
cakṣuḥprakāśāsaṃprayoge'ntardhānam ॥ 3.21॥
सोपक्रमं निरुपक्रमं च कर्म
तत्संयमादपरान्तज्ञानमरिष्टेभ्यो वा ॥ ३.२२॥
sopakramaṃ nirupakramaṃ ca karma
tatsaṃyamādaparāntajñānamariṣṭebhyo vā ॥ 3.22॥
मैत्र्यादिषु बलानि ॥ ३.२३॥
maitryādiṣu balāni ॥ 3.23॥
बलेषु हस्तिबलादीनि ॥ ३.२४॥
baleṣu hastibalādīni ॥ 3.24॥
प्रवृत्त्यालोकन्यासात्सूक्ष्मव्यवहितविप्रकृष्टज्ञानम् ॥ ३.२५॥
pravṛttyālokanyāsātsūkṣmavyavahitaviprakṛṣṭajñānam ॥ 3.25॥
भुवनज्ञानं सूर्ये संयमात् ॥ ३.२६॥
bhuvanajñānaṃ sūrye saṃyamāt ॥ 3.26॥
चन्द्रे ताराव्यूहज्ञानम् ॥ ३.२७॥
candre tārāvyūhajñānam ॥ 3.27॥
ध्रुवे तद्गतिज्ञानम् ॥ ३.२८॥
dhruve tadgatijñānam ॥ 3.28॥
नाभिचक्रे कायव्यूहज्ञानम् ॥ ३.२९॥
nābhicakre kāyavyūhajñānam ॥ 3.29॥
कण्ठकूपे क्षुत्पिपासानिवृत्तिः ॥ ३.३०॥
kaṇṭhakūpe kṣutpipāsānivṛttiḥ ॥ 3.30॥
कूर्मनाड्यां स्थैर्यम् ॥ ३.३१॥
kūrmanāḍyāṃ sthairyam ॥ 3.31॥
मूर्धज्योतिषि सिद्धदर्शनम् ॥ ३.३२॥
mūrdhajyotiṣi siddhadarśanam ॥ 3.32॥
प्रातिभाद्वा सर्वम् ॥ ३.३३॥
prātibhādvā sarvam ॥ 3.33॥
हृदये चित्तसंवित् ॥ ३.३४॥
hṛdaye cittasaṃvit ॥ 3.34॥
सत्त्वपुरुषयोरत्यन्तासंकीर्णयोः प्रत्ययाविशेषो भोगः
परार्थत्वात्स्वार्थसंयमात्पुरुषज्ञानम् ॥ ३.३५॥
sattvapuruṣayoratyantāsaṃkīrṇayoḥ pratyayāviśeṣo bhogaḥ
parārthatvātsvārthasaṃyamātpuruṣajñānam ॥ 3.35॥
ततः प्रातिभश्रावणवेदनादर्शास्वादवार्ता जायन्ते ॥ ३.३६॥
tataḥ prātibhaśrāvaṇavedanādarśāsvādavārtā jāyante ॥ 3.36॥
ते समाधावुपसर्गा व्युत्थाने सिद्धयः ॥ ३.३७॥
te samādhāvupasargā vyutthāne siddhayaḥ ॥ 3.37॥
बन्धकारणशैथिल्यात्प्रचारसंवेदनाच्च
चित्तस्य परशरीरावेशः ॥ ३.३८॥
bandhakāraṇaśaithilyātpracārasaṃvedanācca
cittasya paraśarīrāveśaḥ ॥ 3.38॥
उदानजयाज्जलपङ्ककण्टकादिष्वसङ्ग उत्क्रान्तिश्च ॥ ३.३९॥
udānajayājjalapaṅkakaṇṭakādiṣvasaṅga utkrāntiśca ॥ 3.39॥
समानजयाज्ज्वलनम् ॥ ३.४०॥
samānajayājjvalanam ॥ 3.40॥
श्रोत्राकाशयोः सम्बन्धसंयमाद्दिव्यं श्रोत्रम् ॥ ३.४१॥
śrotrākāśayoḥ sambandhasaṃyamāddivyaṃ śrotram ॥ 3.41॥
कायाकाशयोः सम्बन्धसंयमाल्लघुतूल-
समापत्तेश्चाकाशगमनम् ॥ ३.४२॥
kāyākāśayoḥ sambandhasaṃyamāllaghutūla-
samāpatteścākāśagamanam ॥ 3.42॥
बहिरकल्पिता वृत्तिर्महाविदेहा ततः प्रकाशावरणक्षयः ॥ ३.४३॥
bahirakalpitā vṛttirmahāvidehā tataḥ prakāśāvaraṇakṣayaḥ ॥ 3.43॥
स्थूलस्वरूपसूक्ष्मान्वयार्थवत्त्वसंयमाद्भूतजयः ॥ ३.४४॥
sthūlasvarūpasūkṣmānvayārthavattvasaṃyamādbhūtajayaḥ ॥ 3.44॥
ततोऽणिमादिप्रादुर्भावः कायसम्पत्तद्धर्मानभिघातश्च ॥ ३.४५॥
tato'ṇimādiprādurbhāvaḥ kāyasampattaddharmānabhighātaśca ॥ 3.45॥
रूपलावण्यबलवज्रसंहननत्वानि कायसम्पत् ॥ ३.४६॥
rūpalāvaṇyabalavajrasaṃhananatvāni kāyasampat ॥ 3.46॥
ग्रहणस्वरूपास्मितान्वयार्थवत्त्वसंयमादिन्द्रियजयः ॥ ३.४७॥
grahaṇasvarūpāsmitānvayārthavattvasaṃyamādindriyajayaḥ ॥ 3.47॥
ततो मनोजवित्वं विकरणभावः प्रधानजयश्च ॥ ३.४८॥
tato manojavitvaṃ vikaraṇabhāvaḥ pradhānajayaśca ॥ 3.48॥
सत्त्वपुरुषान्यताख्यातिमात्रस्य सर्वभावाधिष्ठातृत्वं
सर्वज्ञातृत्वं च ॥ ३.४९॥
sattvapuruṣānyatākhyātimātrasya sarvabhāvādhiṣṭhātṛtvaṃ
sarvajñātṛtvaṃ ca ॥ 3.49॥
तद्वैराग्यादपि दोषबीजक्षये कैवल्यम् ॥ ३.५०॥
tadvairāgyādapi doṣabījakṣaye kaivalyam ॥ 3.50॥
स्थान्युपनिमन्त्रणे सङ्गस्मयाकरणं पुनरनिष्टप्रसङ्गात् ॥ ३.५१॥
sthānyupanimantraṇe saṅgasmayākaraṇaṃ punaraniṣṭaprasaṅgāt ॥ 3.51॥
क्षणतत्क्रमयोः संयमाद्विवेकजं ज्ञानम् ॥ ३.५२॥
kṣaṇatatkramayoḥ saṃyamādvivekajaṃ jñānam ॥ 3.52॥
जातिलक्षणदेशैरन्यतानवच्छेदात् तुल्ययोस्ततः प्रतिपत्तिः ॥ ३.५३॥
jātilakṣaṇadeśairanyatānavacchedāt tulyayostataḥ pratipattiḥ ॥ 3.53॥
तारकं सर्वविषयं सर्वथाविषयम् अक्रमं
चेति विवेकजं ज्ञानम् ॥ ३.५४॥
tārakaṃ sarvaviṣayaṃ sarvathāviṣayam akramaṃ
ceti vivekajaṃ jñānam ॥ 3.54॥
सत्त्वपुरुषयोः शुद्धिसाम्ये कैवल्यमिति ॥ ३.५५॥
sattvapuruṣayoḥ śuddhisāmye kaivalyamiti ॥ 3.55॥
॥ इति पतञ्जलि-विरचिते योग-सूत्रे तृतीयो विभूति-पादः ॥
॥ iti patañjali-viracite yoga-sūtre tṛtīyo vibhūti-pādaḥ ॥