Upanishads |
Yogakundalini Upanishad
Sanskrit Devanagari with Roman transliteration (IAST)
योगकुण्डलिन्युपनिषत्
yogakuṇḍalinyupaniṣat
योगकुण्डल्युपनिषद्योगसिद्धिहृदासनम् ।
निर्विशेषब्रह्मतत्त्वं स्वमात्रमिति चिन्तये ॥
yogakuṇḍalyupaniṣadyogasiddhihṛdāsanam ।
nirviśeṣabrahmatattvaṃ svamātramiti cintaye ॥
ॐ सह नाववतु सह नौ भुनक्तु सह वीर्यं करवावहै ।
तेजस्विनावधीतमस्तु मा विद्विषावहै ॥
oṃ saha nāvavatu saha nau bhunaktu saha vīryaṃ karavāvahai ।
tejasvināvadhītamastu mā vidviṣāvahai ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥
हरिः ॐ ॥ हेतुद्वयं हि चित्तस्य वासना च समीरणः ।
तयोर्विनष्ट एकस्मिंस्तद्द्वावपि विनश्यतः ॥ १॥
hariḥ oṃ ॥ hetudvayaṃ hi cittasya vāsanā ca samīraṇaḥ ।
tayorvinaṣṭa ekasmiṃstaddvāvapi vinaśyataḥ ॥ 1॥
तयोरादौ समीरस्य जयं कुर्यान्नरः सदा ।
मिताहारश्चासनं च शक्तिश्चालस्तृतीयकः ॥ २॥
tayorādau samīrasya jayaṃ kuryānnaraḥ sadā ।
mitāhāraścāsanaṃ ca śaktiścālastṛtīyakaḥ ॥ 2॥
एतेषां लक्षणं वक्ष्ये शृणु गौतम सादरम् ।
सुस्निग्धमधुराहारश्चतुर्थांशविवर्जितः ॥ ३॥
eteṣāṃ lakṣaṇaṃ vakṣye śṛṇu gautama sādaram ।
susnigdhamadhurāhāraścaturthāṃśavivarjitaḥ ॥ 3॥
भुज्यते शिवसम्प्रीत्यै मिताहारः स उच्यते ।
आसनं द्विविधं प्रोक्तं पद्मं वज्रासनं तथा ॥ ४॥
bhujyate śivasamprītyai mitāhāraḥ sa ucyate ।
āsanaṃ dvividhaṃ proktaṃ padmaṃ vajrāsanaṃ tathā ॥ 4॥
ऊर्वोरुपरि चेद्धत्ते उभे पादतले यथा ।
पद्मासनं भवेदेतत्सर्वपापप्रणाशनम् ॥ ५॥
ūrvorupari ceddhatte ubhe pādatale yathā ।
padmāsanaṃ bhavedetatsarvapāpapraṇāśanam ॥ 5॥
वामाङ्घ्रिमूलकन्दाधो ह्यन्यं तदुपरि क्षिपेत् ।
समग्रीवशिरःकायो वज्रासनमितीरितम् ॥ ६॥
vāmāṅghrimūlakandādho hyanyaṃ tadupari kṣipet ।
samagrīvaśiraḥkāyo vajrāsanamitīritam ॥ 6॥
कुण्डल्येव भवेच्छक्तिस्तां तु सञ्चालयेद्बुधः ।
स्वस्थानादाभ्रुवोर्मध्यं शक्तिचालनमुच्यते ॥ ७॥
kuṇḍalyeva bhavecchaktistāṃ tu sañcālayedbudhaḥ ।
svasthānādābhruvormadhyaṃ śakticālanamucyate ॥ 7॥
तत्साधने द्वयं मुख्यं सरस्वत्यास्तु चालनम् ।
प्राणरोधमथाभ्यासादृज्वी कुण्डलिनी भवेत् ॥ ८॥
tatsādhane dvayaṃ mukhyaṃ sarasvatyāstu cālanam ।
prāṇarodhamathābhyāsādṛjvī kuṇḍalinī bhavet ॥ 8॥
तयोरादौ सरस्वत्याश्चालनं कथयामि ते ।
अरुन्धत्येव कथिता पुराविद्भिः सरस्वती ॥ ९॥
tayorādau sarasvatyāścālanaṃ kathayāmi te ।
arundhatyeva kathitā purāvidbhiḥ sarasvatī ॥ 9॥
यस्याः सञ्चालनेनैव स्वयं चलति कुण्डली ।
इडायां वहति प्राणे बद्ध्वा पद्मासनं दृढम् ॥ १०॥
yasyāḥ sañcālanenaiva svayaṃ calati kuṇḍalī ।
iḍāyāṃ vahati prāṇe baddhvā padmāsanaṃ dṛḍham ॥ 10॥
द्वादशाङ्गुलदैर्घ्यं च अम्बरं चतुरङ्गुलम् ।
विस्तीर्य तेन तन्नाडीं वेष्टयित्वा ततः सुधीः ॥ ११॥
dvādaśāṅguladairghyaṃ ca ambaraṃ caturaṅgulam ।
vistīrya tena tannāḍīṃ veṣṭayitvā tataḥ sudhīḥ ॥ 11॥
अङ्गुष्ठतर्जनीभ्यां तु हस्ताभ्यां धारयेद्धृढम् ।
स्वशक्त्या चालयेद्वामे दक्षिणेन पुनःपुनः ॥ १२॥
aṅguṣṭhatarjanībhyāṃ tu hastābhyāṃ dhārayeddhṛḍham ।
svaśaktyā cālayedvāme dakṣiṇena punaḥpunaḥ ॥ 12॥
मुहूर्तद्वयपर्यन्तं निर्भयाच्चालयेत्सुधीः ।
ऊर्ध्वमाकर्षयेत्किञ्चित्सुषुम्नां कुण्डलीगताम् ॥ १३॥
muhūrtadvayaparyantaṃ nirbhayāccālayetsudhīḥ ।
ūrdhvamākarṣayetkiñcitsuṣumnāṃ kuṇḍalīgatām ॥ 13॥
तेन कुण्डलिनी तस्याः सुषुम्नाया मुखं व्रजेत् ।
जहाति तस्मात्प्राणोऽयं सुषुम्नां व्रजति स्वतः ॥ १४॥
tena kuṇḍalinī tasyāḥ suṣumnāyā mukhaṃ vrajet ।
jahāti tasmātprāṇo'yaṃ suṣumnāṃ vrajati svataḥ ॥ 14॥
तुन्दे तु तानं कुर्याच्च कण्ठसङ्कोचने कृते ।
सरस्वत्यां चालनेन वक्षसश्चोर्ध्वगो मरुत् ॥ १५॥
tunde tu tānaṃ kuryācca kaṇṭhasaṅkocane kṛte ।
sarasvatyāṃ cālanena vakṣasaścordhvago marut ॥ 15॥
सूर्येण रेचयेद्वायुं सरस्वत्यास्तु चालने ।
कण्ठसङ्कोचनं कृत्वा वक्षसश्चोर्ध्वगो मरुत् ॥ १६॥
sūryeṇa recayedvāyuṃ sarasvatyāstu cālane ।
kaṇṭhasaṅkocanaṃ kṛtvā vakṣasaścordhvago marut ॥ 16॥
तस्मात्सञ्चालयेन्नित्यं शब्दगर्भां सरस्वतीम् ।
यस्याः सञ्चालनेनैव योगी रोगैः प्रमुच्यते ॥ १७॥
tasmātsañcālayennityaṃ śabdagarbhāṃ sarasvatīm ।
yasyāḥ sañcālanenaiva yogī rogaiḥ pramucyate ॥ 17॥
गुल्मं जलोदरः प्लीहा ये चान्ये तुन्दमध्यगाः ।
सर्वे ते शक्तिचालेन रोगा नश्यन्ति निश्चयम् ॥ १८॥
gulmaṃ jalodaraḥ plīhā ye cānye tundamadhyagāḥ ।
sarve te śakticālena rogā naśyanti niścayam ॥ 18॥
प्राणरोधमथेदानीं प्रवक्ष्यामि समासतः ।
प्राणश्च दहनो वायुरायामः कुम्भकः स्मृतः ॥ १९॥
prāṇarodhamathedānīṃ pravakṣyāmi samāsataḥ ।
prāṇaśca dahano vāyurāyāmaḥ kumbhakaḥ smṛtaḥ ॥ 19॥
स एव द्विविधः प्रोक्तः सहितः केवलस्तथा ।
यावत्केवलसिद्धिः स्यात्तावत्सहितमभ्यसेत् ॥ २०॥
sa eva dvividhaḥ proktaḥ sahitaḥ kevalastathā ।
yāvatkevalasiddhiḥ syāttāvatsahitamabhyaset ॥ 20॥
सूर्योज्जायी शीतली च भस्त्री चैव चतुर्थिका ।
भेदैरेव समं कुम्भो यः स्यात्सहितकुम्भकः ॥ २१॥
sūryojjāyī śītalī ca bhastrī caiva caturthikā ।
bhedaireva samaṃ kumbho yaḥ syātsahitakumbhakaḥ ॥ 21॥
पवित्रे निर्जने देशे शर्करादिविवर्जिते ।
धनुःप्रमाणपर्यन्ते शीताग्निजलवर्जिते ॥ २२॥
pavitre nirjane deśe śarkarādivivarjite ।
dhanuḥpramāṇaparyante śītāgnijalavarjite ॥ 22॥
पवित्रे नात्युच्चनीचे ह्यासने सुखदे सुखे ।
बद्धपद्मासनं कृत्वा सरस्वत्यास्तु चालनम् ॥ २३॥
pavitre nātyuccanīce hyāsane sukhade sukhe ।
baddhapadmāsanaṃ kṛtvā sarasvatyāstu cālanam ॥ 23॥
दक्षनाड्या समाकृष्य बहिष्ठं पवनं शनैः ।
यथेष्टं पूरयेद्वायुं रेचयेदिडया ततः ॥ २४॥
dakṣanāḍyā samākṛṣya bahiṣṭhaṃ pavanaṃ śanaiḥ ।
yatheṣṭaṃ pūrayedvāyuṃ recayediḍayā tataḥ ॥ 24॥
कपालशोधने वापि रेचयेत्पवनं शनैः ।
चतुष्कं वातदोषं तु कृमिदोषं निहन्ति च ॥ २५॥
kapālaśodhane vāpi recayetpavanaṃ śanaiḥ ।
catuṣkaṃ vātadoṣaṃ tu kṛmidoṣaṃ nihanti ca ॥ 25॥
पुनः पुनरिदं कार्यं सूर्यभेदमुदाहृतम् ।
मुखं संयम्य नाडिभ्यामाकृष्य पवनं शनैः ॥ २६॥
punaḥ punaridaṃ kāryaṃ sūryabhedamudāhṛtam ।
mukhaṃ saṃyamya nāḍibhyāmākṛṣya pavanaṃ śanaiḥ ॥ 26॥
यथा लगति कण्ठात्तु हृदयावधि सस्वनम् ।
पूर्ववत्कुम्भयेत्प्राणं रेचयेदिडया ततः ॥ २७॥
yathā lagati kaṇṭhāttu hṛdayāvadhi sasvanam ।
pūrvavatkumbhayetprāṇaṃ recayediḍayā tataḥ ॥ 27॥
शीर्षोदितानलहरं गलश्लेष्महरं परम् ।
सर्वरोगहरं पुण्यं देहानलविवर्धनम् ॥ २८॥
śīrṣoditānalaharaṃ galaśleṣmaharaṃ param ।
sarvarogaharaṃ puṇyaṃ dehānalavivardhanam ॥ 28॥
नाडीजलोदरं धातुगतदोषविनाशनम् ।
गच्छतस्तिष्ठतः कार्यमुज्जाय्याख्यं तु कुम्भकम् ॥ २९॥
nāḍījalodaraṃ dhātugatadoṣavināśanam ।
gacchatastiṣṭhataḥ kāryamujjāyyākhyaṃ tu kumbhakam ॥ 29॥
जिह्वया वायुमाकृष्य पूर्ववत्कुम्भकादनु ।
शनैस्तु घ्राणरन्ध्राभ्यां रेचयेदनिलं सुधीः ॥ ३०॥
jihvayā vāyumākṛṣya pūrvavatkumbhakādanu ।
śanaistu ghrāṇarandhrābhyāṃ recayedanilaṃ sudhīḥ ॥ 30॥
गुल्मप्लीहादिकान्दोषान्क्षयं पित्तं ज्वरं तृषाम् ।
विषाणि शीतली नाम कुम्भकोऽयं निहन्ति च ॥ ३१॥
gulmaplīhādikāndoṣānkṣayaṃ pittaṃ jvaraṃ tṛṣām ।
viṣāṇi śītalī nāma kumbhako'yaṃ nihanti ca ॥ 31॥
ततः पद्मासनं बद्ध्वा समग्रीवोदरः सुधीः ।
मुखं संयम्य यत्नेन प्राणं घ्राणेन रेचयेत् ॥ ३२॥
tataḥ padmāsanaṃ baddhvā samagrīvodaraḥ sudhīḥ ।
mukhaṃ saṃyamya yatnena prāṇaṃ ghrāṇena recayet ॥ 32॥
यथा लगति कण्ठात्तु कपाले सस्वनं ततः ।
वेगेन पूरयेत्किञ्चिधृत्पद्मावधि मारुतम् ॥ ३३॥
yathā lagati kaṇṭhāttu kapāle sasvanaṃ tataḥ ।
vegena pūrayetkiñcidhṛtpadmāvadhi mārutam ॥ 33॥
पुनर्विरेचयेत्तद्वत्पूरयेच्च पुनः पुनः ।
यथैव लोहकाराणां भस्त्रा वेगेन चाल्यते ॥ ३४॥
punarvirecayettadvatpūrayecca punaḥ punaḥ ।
yathaiva lohakārāṇāṃ bhastrā vegena cālyate ॥ 34॥
तथैव स्वशरीरस्थं चालयेत्पवनं शनैः ।
यथा श्रमो भवेद्देहे तथा सूर्येण पूरयेत् ॥ ३५॥
tathaiva svaśarīrasthaṃ cālayetpavanaṃ śanaiḥ ।
yathā śramo bhaveddehe tathā sūryeṇa pūrayet ॥ 35॥
यथोदरं भवेत्पूर्णं पवनेन तथा लघु ।
धारयन्नासिकामध्यं तर्जनीभ्यां विना दृढम् ॥ ३६॥
yathodaraṃ bhavetpūrṇaṃ pavanena tathā laghu ।
dhārayannāsikāmadhyaṃ tarjanībhyāṃ vinā dṛḍham ॥ 36॥
कुम्भकं पूर्ववत्कृत्वा रेचेयेदिडयानिलम् ।
कण्ठोत्थितानलहरं शरीराग्निविवर्धनम् ॥ ३७॥
kumbhakaṃ pūrvavatkṛtvā receyediḍayānilam ।
kaṇṭhotthitānalaharaṃ śarīrāgnivivardhanam ॥ 37॥
कुण्डलीबोधकं पुण्यं पापघ्नं शुभदं सुखम् ।
ब्रह्मनाडीमुखान्तस्थकफाद्यर्गलनाशनम् ॥ ३८॥
kuṇḍalībodhakaṃ puṇyaṃ pāpaghnaṃ śubhadaṃ sukham ।
brahmanāḍīmukhāntasthakaphādyargalanāśanam ॥ 38॥
गुणत्रयसमुद्भूतग्रन्थित्रयविभेदकम् ।
विशेषेणैव कर्तव्यं भस्त्राख्यं कुम्भकं त्विदम् ॥ ३९॥
guṇatrayasamudbhūtagranthitrayavibhedakam ।
viśeṣeṇaiva kartavyaṃ bhastrākhyaṃ kumbhakaṃ tvidam ॥ 39॥
चतुर्णामपि भेदानां कुम्भके समुपस्थिते ।
बन्धत्रयमिदं कार्यं योगिभिर्वीतकल्मषैः ॥ ४०॥
caturṇāmapi bhedānāṃ kumbhake samupasthite ।
bandhatrayamidaṃ kāryaṃ yogibhirvītakalmaṣaiḥ ॥ 40॥
प्रथमो मूलबन्धस्तु द्वितीयोड्डीयणाभिधः ।
जालन्धरस्तृतीयस्तु तेषां लक्षणमुच्यते ॥ ४१॥
prathamo mūlabandhastu dvitīyoḍḍīyaṇābhidhaḥ ।
jālandharastṛtīyastu teṣāṃ lakṣaṇamucyate ॥ 41॥
अधोगतिमपानं वै ऊर्ध्वगं कुरुते बलात् ।
आकुञ्चनेन तं प्राहुर्मूलबन्धोऽयमुच्यते ॥ ४२॥
adhogatimapānaṃ vai ūrdhvagaṃ kurute balāt ।
ākuñcanena taṃ prāhurmūlabandho'yamucyate ॥ 42॥
अपाने चोर्ध्वगे याते सम्प्राप्ते वह्निमण्डले ।
ततोऽनलशिखा दीर्घा वर्धते वायुनाऽऽहता ॥ ४३॥
apāne cordhvage yāte samprāpte vahnimaṇḍale ।
tato'nalaśikhā dīrghā vardhate vāyunā''hatā ॥ 43॥
ततो यातौ वह्न्यपानौ प्राणमुष्णस्वरूपकम् ।
तेनात्यन्तप्रदीप्तेन ज्वलनो देहजस्तथा ॥ ४४॥
tato yātau vahnyapānau prāṇamuṣṇasvarūpakam ।
tenātyantapradīptena jvalano dehajastathā ॥ 44॥
तेन कुण्डलिनी सुप्ता सन्तप्ता सम्प्रबुध्यते ।
दण्डाहतभुजङ्गीव निःश्वस्य ऋजुतां व्रजेत् ॥ ४५॥
tena kuṇḍalinī suptā santaptā samprabudhyate ।
daṇḍāhatabhujaṅgīva niḥśvasya ṛjutāṃ vrajet ॥ 45॥
बिलप्रवेशतो यत्र ब्रह्मनाड्यन्तरं व्रजेत् ।
तस्मान्नित्यं मूलबन्धः कर्तव्यो योगिभिः सदा ॥ ४६॥
bilapraveśato yatra brahmanāḍyantaraṃ vrajet ।
tasmānnityaṃ mūlabandhaḥ kartavyo yogibhiḥ sadā ॥ 46॥
कुम्भकान्ते रेचकादौ कर्तव्यस्तूड्डियाणकः ।
बन्धो येन सुषुम्नायां प्राणस्तूड्डीयते यतः ॥ ४७॥
kumbhakānte recakādau kartavyastūḍḍiyāṇakaḥ ।
bandho yena suṣumnāyāṃ prāṇastūḍḍīyate yataḥ ॥ 47॥
तस्मादुड्डीयणाख्योऽयं योगिभिः समुदाहृतः ।
सति वज्रासने पादौ कराभ्यां धारयेद्दृढम् ॥ ४८॥
tasmāduḍḍīyaṇākhyo'yaṃ yogibhiḥ samudāhṛtaḥ ।
sati vajrāsane pādau karābhyāṃ dhārayeddṛḍham ॥ 48॥
गुल्फदेशसमीपे च कन्दं तत्र प्रपीडयेत् ।
पश्चिमं तानमुदरे धारयेद-्हृदये गले ॥ ४९॥
gulphadeśasamīpe ca kandaṃ tatra prapīḍayet ।
paścimaṃ tānamudare dhārayed-hṛdaye gale ॥ 49॥
शनैः शनैर्यदा प्राणस्तुन्दसन्धिं निगच्छति ।
तुन्ददोषं विनिर्धूय कर्तव्यं सततं शनैः ॥ ५०॥
śanaiḥ śanairyadā prāṇastundasandhiṃ nigacchati ।
tundadoṣaṃ vinirdhūya kartavyaṃ satataṃ śanaiḥ ॥ 50॥
पूरकान्ते तु कर्तव्यो बन्धो जालन्धराभिधः ।
कण्ठसङ्कोचरूपोऽसौ वायुमार्गनिरोधकः ॥ ५१॥
pūrakānte tu kartavyo bandho jālandharābhidhaḥ ।
kaṇṭhasaṅkocarūpo'sau vāyumārganirodhakaḥ ॥ 51॥
अधस्तात्कुञ्चनेनाशु कण्ठसङ्कोचने कृते ।
मध्ये पश्चिमतानेन स्यात्प्राणो ब्रह्मनाडिगः ॥ ५२॥
adhastātkuñcanenāśu kaṇṭhasaṅkocane kṛte ।
madhye paścimatānena syātprāṇo brahmanāḍigaḥ ॥ 52॥
पूर्वोक्तेन क्रमेणैव सम्यगासनमास्थितः ।
चालनं तु सरस्वत्याः कृत्वा प्राणं निरोधयेत् ॥ ५३॥
pūrvoktena krameṇaiva samyagāsanamāsthitaḥ ।
cālanaṃ tu sarasvatyāḥ kṛtvā prāṇaṃ nirodhayet ॥ 53॥
प्रथमे दिवसे कार्यं कुम्भकानां चतुष्टयम् ।
प्रत्येकं दशसङ्ख्याकं द्वितीये पञ्चभिस्तथा ॥ ५४॥
prathame divase kāryaṃ kumbhakānāṃ catuṣṭayam ।
pratyekaṃ daśasaṅkhyākaṃ dvitīye pañcabhistathā ॥ 54॥
विशत्यलं तृतीयेऽह्नि पञ्चवृद्ध्या दिने दिने ।
कर्तव्यः कुम्भको नित्यं बन्धत्रयसमन्वितः ॥ ५५॥
viśatyalaṃ tṛtīye'hni pañcavṛddhyā dine dine ।
kartavyaḥ kumbhako nityaṃ bandhatrayasamanvitaḥ ॥ 55॥
दिवा सुप्तिर्निशायां तु जागरादतिमैथुनात् ।
बहुसङ्क्रमणं नित्यं रोधान्मूत्रपुरीषयोः ॥ ५६॥
divā suptirniśāyāṃ tu jāgarādatimaithunāt ।
bahusaṅkramaṇaṃ nityaṃ rodhānmūtrapurīṣayoḥ ॥ 56॥
विषमाशनदोषाच्च प्रयासप्राणचिन्तनात् ।
शीघ्रमुत्पद्यते रोगः स्तम्भयेद्यदि संयमी ॥ ५७॥
viṣamāśanadoṣācca prayāsaprāṇacintanāt ।
śīghramutpadyate rogaḥ stambhayedyadi saṃyamī ॥ 57॥
योगाभ्यासेन मे रोग उत्पन्न इति कथ्यते ।
ततोऽभ्यासं त्यजेदेवं प्रथमं विघ्न उच्यते ॥ ५८॥
yogābhyāsena me roga utpanna iti kathyate ।
tato'bhyāsaṃ tyajedevaṃ prathamaṃ vighna ucyate ॥ 58॥
द्वितीयं संशयाख्यं च तृतीयं च प्रमत्तता ।
आलस्याख्यं चतुर्थं च निद्रारूपं तु पञ्चमम् ॥ ५९॥
dvitīyaṃ saṃśayākhyaṃ ca tṛtīyaṃ ca pramattatā ।
ālasyākhyaṃ caturthaṃ ca nidrārūpaṃ tu pañcamam ॥ 59॥
षष्ठं तु विरतिर्भ्रान्तिः सप्तमं परिकीर्तितम् ।
विषमं चाष्टमं चैव अनाख्यं नवमं स्मृतम् ॥ ६०॥
ṣaṣṭhaṃ tu viratirbhrāntiḥ saptamaṃ parikīrtitam ।
viṣamaṃ cāṣṭamaṃ caiva anākhyaṃ navamaṃ smṛtam ॥ 60॥
अलब्धिर्योगतत्त्वस्य दशमं प्रोच्यते बुधैः ।
इत्येतद्विघ्नदशकं विचारेण त्यजेद्बुधः ॥ ६१॥
alabdhiryogatattvasya daśamaṃ procyate budhaiḥ ।
ityetadvighnadaśakaṃ vicāreṇa tyajedbudhaḥ ॥ 61॥
प्राणाभ्यासस्ततः कार्यो नित्यं सत्त्वस्थया धिया ।
सुषुम्ना लीयते चित्तं तथा वायुः प्रधावति ॥ ६२॥
prāṇābhyāsastataḥ kāryo nityaṃ sattvasthayā dhiyā ।
suṣumnā līyate cittaṃ tathā vāyuḥ pradhāvati ॥ 62॥
शुष्के मले तु योगी च स्याद्गतिश्चलिता ततः ।
अधोगतिमपानं वै ऊर्ध्वगं कुरुते बलात् ॥ ६३॥
śuṣke male tu yogī ca syādgatiścalitā tataḥ ।
adhogatimapānaṃ vai ūrdhvagaṃ kurute balāt ॥ 63॥
आकुञ्चनेन तं प्राहुर्मूलबन्धोऽयमुच्यते ।
अपानश्चोर्ध्वगो भूत्वा वह्निना सह गच्छति ॥ ६४॥
ākuñcanena taṃ prāhurmūlabandho'yamucyate ।
apānaścordhvago bhūtvā vahninā saha gacchati ॥ 64॥
प्राणस्थानं ततो वह्निः प्राणापानौ च सत्वरम् ।
मिलित्वा कुण्डलीं याति प्रसुप्ता कुण्डलाकृतिः ॥ ६५॥
prāṇasthānaṃ tato vahniḥ prāṇāpānau ca satvaram ।
militvā kuṇḍalīṃ yāti prasuptā kuṇḍalākṛtiḥ ॥ 65॥
तेनाग्निना च सन्तप्ता पवनेनैव चालिता ।
प्रसार्य स्वशरीरं तु सुषुम्ना वदनान्तरे ॥ ६६॥
tenāgninā ca santaptā pavanenaiva cālitā ।
prasārya svaśarīraṃ tu suṣumnā vadanāntare ॥ 66॥
ब्रह्मग्रन्थिं ततो भित्त्वा रजोगुणसमुद्भवम् ।
सुषुम्ना वदने शीघ्रं विद्युल्लेखेव संस्फुरेत् ॥ ६७॥
brahmagranthiṃ tato bhittvā rajoguṇasamudbhavam ।
suṣumnā vadane śīghraṃ vidyullekheva saṃsphuret ॥ 67॥
विष्णुग्रन्थिं प्रयात्युच्चैः सत्वरं हृदि संस्थिता ।
ऊर्ध्वं गच्छति यच्चास्ते रुद्रग्रन्थिं तदुद्भवम् ॥ ६८॥
viṣṇugranthiṃ prayātyuccaiḥ satvaraṃ hṛdi saṃsthitā ।
ūrdhvaṃ gacchati yaccāste rudragranthiṃ tadudbhavam ॥ 68॥
भ्रुवोर्मध्ये तु संभिद्य याति शीतांशुमण्डलम् ।
अनाहताख्यं यच्चक्रं दलैः षोडशभिर्युतम् ॥ ६९॥
bhruvormadhye tu saṃbhidya yāti śītāṃśumaṇḍalam ।
anāhatākhyaṃ yaccakraṃ dalaiḥ ṣoḍaśabhiryutam ॥ 69॥
तत्र शीतांशुसञ्जातं द्रवं शोषयति स्वयम् ।
चलिते प्राणवेगेन रक्तं पीतं रवेर्ग्रहात् ॥ ७०॥
tatra śītāṃśusañjātaṃ dravaṃ śoṣayati svayam ।
calite prāṇavegena raktaṃ pītaṃ ravergrahāt ॥ 70॥
यातेन्दुचक्रं यत्रास्ते शुद्धश्लेष्मद्रवात्मकम् ।
तत्र सिक्तं ग्रसत्युष्णं कथं शीतस्वभावकम् ॥ ७१॥
yātenducakraṃ yatrāste śuddhaśleṣmadravātmakam ।
tatra siktaṃ grasatyuṣṇaṃ kathaṃ śītasvabhāvakam ॥ 71॥
तथैव रभसा शुक्लं चन्द्ररूपं हि तप्यते ।
ऊर्ध्वं प्रवहति क्षुब्धा तदैवं भ्रमतेतराम् ॥ ७२॥
tathaiva rabhasā śuklaṃ candrarūpaṃ hi tapyate ।
ūrdhvaṃ pravahati kṣubdhā tadaivaṃ bhramatetarām ॥ 72॥
तस्यास्वादवशाच्चित्तं बहिष्ठं विषयेषु यत् ।
तदेव परमं भुक्त्वा स्वस्थः स्वात्मरतो युवा ॥ ७३॥
tasyāsvādavaśāccittaṃ bahiṣṭhaṃ viṣayeṣu yat ।
tadeva paramaṃ bhuktvā svasthaḥ svātmarato yuvā ॥ 73॥
प्रकृत्यष्टकरूपं च स्थानं गच्छति कुण्डली ।
क्रोडीकृत्य शिवं याति क्रोडीकृत्य विलीयते ॥ ७४॥
prakṛtyaṣṭakarūpaṃ ca sthānaṃ gacchati kuṇḍalī ।
kroḍīkṛtya śivaṃ yāti kroḍīkṛtya vilīyate ॥ 74॥
इत्यधोर्ध्वरजः शुक्लं शिवे तदनु मारुतः ।
प्राणापानौ समौ याति सदा जातौ तथैव च ॥ ७५॥
ityadhordhvarajaḥ śuklaṃ śive tadanu mārutaḥ ।
prāṇāpānau samau yāti sadā jātau tathaiva ca ॥ 75॥
भूतेऽल्पे चाप्यनल्पे वा वाचके त्वतिवर्धते ।
धवयत्यखिला वाता अग्निमूषाहिरण्यवत् ॥ ७६॥
bhūte'lpe cāpyanalpe vā vācake tvativardhate ।
dhavayatyakhilā vātā agnimūṣāhiraṇyavat ॥ 76॥
आधिभौतिकदेहं तु आधिदैविकविग्रहे ।
देहोऽतिविमलं याति चातिवाहिकतामियात् ॥ ७७॥
ādhibhautikadehaṃ tu ādhidaivikavigrahe ।
deho'tivimalaṃ yāti cātivāhikatāmiyāt ॥ 77॥
जाड्यभावविनिर्मुक्तममलं चिन्मयात्मकम् ।
तस्यातिवाहिकं मुख्यं सर्वेषां तु मदात्मकम् ॥ ७८॥
jāḍyabhāvavinirmuktamamalaṃ cinmayātmakam ।
tasyātivāhikaṃ mukhyaṃ sarveṣāṃ tu madātmakam ॥ 78॥
जायाभवविनिर्मुक्तिः कालरूपस्य विभ्रमः ।
इति तं स्वस्वरूपा हि मती रज्जुभुजङ्गवत् ॥ ७९॥
jāyābhavavinirmuktiḥ kālarūpasya vibhramaḥ ।
iti taṃ svasvarūpā hi matī rajjubhujaṅgavat ॥ 79॥
मृषैवोदेति सकलं मृषैव प्रविलीयते ।
रौप्यबुद्धिः शुक्तिकायां स्त्रीपुंसोर्भ्रमतो यथा ॥ ८०॥
mṛṣaivodeti sakalaṃ mṛṣaiva pravilīyate ।
raupyabuddhiḥ śuktikāyāṃ strīpuṃsorbhramato yathā ॥ 80॥
पिण्डब्रह्माण्डयोरैक्यं लिङ्गसूत्रात्मनोरपि ।
स्वापाव्याकृतयोरैक्यं स्वप्रकाशचिदात्मनोः ॥ ८१॥
piṇḍabrahmāṇḍayoraikyaṃ liṅgasūtrātmanorapi ।
svāpāvyākṛtayoraikyaṃ svaprakāśacidātmanoḥ ॥ 81॥
शक्तिः कुण्डलिनी नाम बिसतन्तुनिभा शुभा ।
मूलकन्दं फणाग्रेण दृष्ट्वा कमलकन्दवत् ॥ ८२॥
śaktiḥ kuṇḍalinī nāma bisatantunibhā śubhā ।
mūlakandaṃ phaṇāgreṇa dṛṣṭvā kamalakandavat ॥ 82॥
मुखेन पुच्छं संगृह्य ब्रह्मरन्ध्रसमन्विता ।
पद्मासनगतः स्वस्थो गुदमाकुञ्च्य साधकः ॥ ८३॥
mukhena pucchaṃ saṃgṛhya brahmarandhrasamanvitā ।
padmāsanagataḥ svastho gudamākuñcya sādhakaḥ ॥ 83॥
वायुमूर्ध्वगतं कुर्वन्कुम्भकाविष्टमानसः ।
वाय्वाघातवशादग्निः स्वाधिष्ठानगतो ज्वलन् ॥ ८४॥
vāyumūrdhvagataṃ kurvankumbhakāviṣṭamānasaḥ ।
vāyvāghātavaśādagniḥ svādhiṣṭhānagato jvalan ॥ 84॥
ज्वलनाघातपवनाघातोरून्निद्रितोऽहिराट् ।
ब्रह्मग्रन्थिं ततो भित्त्वा विष्णुग्रन्थिं भिनत्त्यतः ॥ ८५॥
jvalanāghātapavanāghātorūnnidrito'hirāṭ ।
brahmagranthiṃ tato bhittvā viṣṇugranthiṃ bhinattyataḥ ॥ 85॥
रुद्रग्रन्थिं च भित्त्वैव कमलानि भिनत्ति षट् ।
सहस्रकमले शक्तिः शिवेन सह मोदते ॥ ८६॥
rudragranthiṃ ca bhittvaiva kamalāni bhinatti ṣaṭ ।
sahasrakamale śaktiḥ śivena saha modate ॥ 86॥
सैवावस्था परा ज्ञेया सैव निर्वृतिकारिणी इति ॥
saivāvasthā parā jñeyā saiva nirvṛtikāriṇī iti ॥
इति प्रथमोऽध्यायः ॥ १॥
iti prathamo'dhyāyaḥ ॥ 1॥
अथाहं सम्प्रवक्ष्यामि विद्यां खेचरिसंज्ञिकाम् ।
यथा विज्ञानवानस्या लोकेऽस्मिन्नजरोऽमरः ॥ १॥
athāhaṃ sampravakṣyāmi vidyāṃ khecarisaṃjñikām ।
yathā vijñānavānasyā loke'sminnajaro'maraḥ ॥ 1॥
मृत्युव्याधिजराग्रस्तो दृष्ट्वा विद्यामिमां मुने ।
बुद्धिं दृढतरां कृत्वा खेचरीं तु समभ्यसेत् ॥ २॥
mṛtyuvyādhijarāgrasto dṛṣṭvā vidyāmimāṃ mune ।
buddhiṃ dṛḍhatarāṃ kṛtvā khecarīṃ tu samabhyaset ॥ 2॥
जरामृत्युगदघ्नो यः खेचरीं वेत्ति भूतले ।
ग्रन्थतश्चार्थतश्चैव तदभ्यासप्रयोगतः ॥ ३॥
jarāmṛtyugadaghno yaḥ khecarīṃ vetti bhūtale ।
granthataścārthataścaiva tadabhyāsaprayogataḥ ॥ 3॥
तं मुने सर्वभावेन गुरुं मत्वा समाश्रयेत् ।
दुर्लभा खेचरी विद्या तदभ्यासोऽपि दुर्लभः ॥ ४॥
taṃ mune sarvabhāvena guruṃ matvā samāśrayet ।
durlabhā khecarī vidyā tadabhyāso'pi durlabhaḥ ॥ 4॥
अभ्यासं मेलनं चैव युगपन्नैव सिध्यति ।
अभ्यासमात्रनिरता न विन्दन्ते ह मेलनम् ॥ ५॥
abhyāsaṃ melanaṃ caiva yugapannaiva sidhyati ।
abhyāsamātraniratā na vindante ha melanam ॥ 5॥
अभ्यासं लभते ब्रह्मञ्जन्मजन्मान्तरे क्वचित् ।
मेलनं तु जन्मनां शतान्तेऽपि न लभ्यते ॥ ६॥
abhyāsaṃ labhate brahmañjanmajanmāntare kvacit ।
melanaṃ tu janmanāṃ śatānte'pi na labhyate ॥ 6॥
अभ्यासं बहुजन्मान्ते कृत्वा तद्भावसाधितम् ।
मेलनं लभते कश्चिद्योगी जन्मान्तरे क्वचित् ॥ ७॥
abhyāsaṃ bahujanmānte kṛtvā tadbhāvasādhitam ।
melanaṃ labhate kaścidyogī janmāntare kvacit ॥ 7॥
यदा तु मेलनं योगी लभते गुरुवक्त्रतः ।
तदा तत्सिद्धिमाप्नोति यदुक्ता शास्त्रसन्ततौ ॥ ८॥
yadā tu melanaṃ yogī labhate guruvaktrataḥ ।
tadā tatsiddhimāpnoti yaduktā śāstrasantatau ॥ 8॥
ग्रन्थतश्चार्थतश्चैव मेलनं लभते यदा ।
तदा शिवत्वमाप्नोति निर्मुक्तः सर्वसंसृतेः ॥ ९॥
granthataścārthataścaiva melanaṃ labhate yadā ।
tadā śivatvamāpnoti nirmuktaḥ sarvasaṃsṛteḥ ॥ 9॥
शास्त्रं विनापि संबोद्धुं गुरवोऽपि न शक्नुयुः ।
तस्मात्सुदुर्लभतरं लभ्यं शास्त्रमिदं मुने ॥ १०॥
śāstraṃ vināpi saṃboddhuṃ guravo'pi na śaknuyuḥ ।
tasmātsudurlabhataraṃ labhyaṃ śāstramidaṃ mune ॥ 10॥
यावन्न लभ्यते शास्त्रं तावद्गां पर्यटेद्यतिः ।
यदा संलभ्यते शास्त्रं तदा सिद्धिः करे स्थिता ॥ ११॥
yāvanna labhyate śāstraṃ tāvadgāṃ paryaṭedyatiḥ ।
yadā saṃlabhyate śāstraṃ tadā siddhiḥ kare sthitā ॥ 11॥
न शास्त्रेण विना सिद्धिर्दृष्टा चैव जगत्त्रये ।
तस्मान्मेलनदातारं शास्त्रदातारमच्युतम् ॥ १२॥
na śāstreṇa vinā siddhirdṛṣṭā caiva jagattraye ।
tasmānmelanadātāraṃ śāstradātāramacyutam ॥ 12॥
तदभ्यासप्रदातारं शिवं मत्वा समाश्रयेत् ।
लब्ध्वा शास्त्रमिदं मह्यमन्येषां न प्रकाशयेत् ॥ १३॥
tadabhyāsapradātāraṃ śivaṃ matvā samāśrayet ।
labdhvā śāstramidaṃ mahyamanyeṣāṃ na prakāśayet ॥ 13॥
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन गोपनीयं विजानता ।
यत्रास्ते च गुरुर्ब्रह्मन्दिव्ययोगप्रदायकः ॥ १४॥
tasmātsarvaprayatnena gopanīyaṃ vijānatā ।
yatrāste ca gururbrahmandivyayogapradāyakaḥ ॥ 14॥
तत्र गत्वा च तेनोक्तविद्यां संगृह्य खेचरीम् ।
तेनोक्तः सम्यगभ्यासं कुर्यादादावतन्द्रितः ॥ १५॥
tatra gatvā ca tenoktavidyāṃ saṃgṛhya khecarīm ।
tenoktaḥ samyagabhyāsaṃ kuryādādāvatandritaḥ ॥ 15॥
अनया विद्यया योगी खेचरीसिद्धिभाग्भवेत् ।
खेचर्या खेचरीं युञ्जन्खेचरीबीजपूरया ॥ १६॥
anayā vidyayā yogī khecarīsiddhibhāgbhavet ।
khecaryā khecarīṃ yuñjankhecarībījapūrayā ॥ 16॥
खेचराधिपतिर्भूत्वा खेचरेषु सदा वसेत् ।
खेचरावसथं वह्निमम्बुमण्डलभूषितम् ॥ १७॥
khecarādhipatirbhūtvā khecareṣu sadā vaset ।
khecarāvasathaṃ vahnimambumaṇḍalabhūṣitam ॥ 17॥
आख्यातं खेचरीबीजं तेन योगः प्रसिध्यति ।
सोमांशनवकं वर्णं प्रतिलोमेन चोद्धरेत् ॥ १८॥
ākhyātaṃ khecarībījaṃ tena yogaḥ prasidhyati ।
somāṃśanavakaṃ varṇaṃ pratilomena coddharet ॥ 18॥
तस्मात्त्र्यंशकमाख्यातमक्षरं चन्द्ररूपकम् ।
तस्मादप्यष्टमं वर्णं विलोमेन परं मुने ॥ १९॥
tasmāttryaṃśakamākhyātamakṣaraṃ candrarūpakam ।
tasmādapyaṣṭamaṃ varṇaṃ vilomena paraṃ mune ॥ 19॥
तथा तत्परमं विद्धि तदादिरपि पञ्चमी ।
इन्दोश्च बहुभिन्ने च कूटोऽयं परिकीर्तितः ॥ २०॥
tathā tatparamaṃ viddhi tadādirapi pañcamī ।
indośca bahubhinne ca kūṭo'yaṃ parikīrtitaḥ ॥ 20॥
गुरूपदेशलभ्यं च सर्वयोगप्रसिद्धिदम् ।
यत्तस्य देहजा माया निरुद्धकरणाश्रया ॥ २१॥
gurūpadeśalabhyaṃ ca sarvayogaprasiddhidam ।
yattasya dehajā māyā niruddhakaraṇāśrayā ॥ 21॥
स्वप्नेऽपि न लभेत्तस्य नित्यं द्वादशजप्यतः ।
य इमां पञ्च लक्षाणि जपेदपि सुयन्त्रितः ॥ २२॥
svapne'pi na labhettasya nityaṃ dvādaśajapyataḥ ।
ya imāṃ pañca lakṣāṇi japedapi suyantritaḥ ॥ 22॥
तस्य श्रीखेचरीसिद्धिः स्वयमेव प्रवर्तते ।
नश्यन्ति सर्वविघ्नानि प्रसीदन्ति च देवताः ॥ २३॥
tasya śrīkhecarīsiddhiḥ svayameva pravartate ।
naśyanti sarvavighnāni prasīdanti ca devatāḥ ॥ 23॥
वलीपलितनाशश्च भविष्यति न संशयः ।
एवं लब्ध्वा महाविद्यामभ्यासं कारयेत्ततः ॥ २४॥
valīpalitanāśaśca bhaviṣyati na saṃśayaḥ ।
evaṃ labdhvā mahāvidyāmabhyāsaṃ kārayettataḥ ॥ 24॥
अन्यथा क्लिश्यते ब्रह्मन्न सिद्धिः खेचरीपथे ।
यदभ्यासविधौ विद्यां न लभेद्यः सुधामयीम् ॥ २५॥
anyathā kliśyate brahmanna siddhiḥ khecarīpathe ।
yadabhyāsavidhau vidyāṃ na labhedyaḥ sudhāmayīm ॥ 25॥
ततः संमेलकादौ च लब्ध्वा विद्यां सदा जपेत् ।
नान्यथा रहितो ब्रह्मन्न किञ्चित्सिद्धिभाग्भवेत् ॥ २६॥
tataḥ saṃmelakādau ca labdhvā vidyāṃ sadā japet ।
nānyathā rahito brahmanna kiñcitsiddhibhāgbhavet ॥ 26॥
यदिदं लभ्यते शास्त्रं तदा विद्यां समाश्रयेत् ।
ततस्तदोदितां सिद्धिमाशु तां लभते मुनिः ॥ २७॥
yadidaṃ labhyate śāstraṃ tadā vidyāṃ samāśrayet ।
tatastadoditāṃ siddhimāśu tāṃ labhate muniḥ ॥ 27॥
तालुमूलं समुत्कृष्य सप्तवासरमात्मवित् ।
स्वगुरूक्तप्रकारेण मलं सर्वं विशोधयेत् ॥ २८॥
tālumūlaṃ samutkṛṣya saptavāsaramātmavit ।
svagurūktaprakāreṇa malaṃ sarvaṃ viśodhayet ॥ 28॥
स्नुहिपत्रनिभं शस्त्रं सुतीक्ष्णं स्निग्धनिर्मलम् ।
समादाय ततस्तेन रोममात्रं समुच्छिनेत् ॥ २९॥
snuhipatranibhaṃ śastraṃ sutīkṣṇaṃ snigdhanirmalam ।
samādāya tatastena romamātraṃ samucchinet ॥ 29॥
हित्वा सैन्धवपथ्याभ्यां चूर्णिताभ्यां प्रकर्षयेत् ।
पुनः सप्तदिने प्राप्ते रोममात्रं समुच्छिनेत् ॥ ३०॥
hitvā saindhavapathyābhyāṃ cūrṇitābhyāṃ prakarṣayet ।
punaḥ saptadine prāpte romamātraṃ samucchinet ॥ 30॥
एवं क्रमेण षण्मासं नित्योद्युक्तः समाचरेत् ।
षण्मासाद्रसनामूलं सिराबद्धं प्रणश्यति ॥ ३१॥
evaṃ krameṇa ṣaṇmāsaṃ nityodyuktaḥ samācaret ।
ṣaṇmāsādrasanāmūlaṃ sirābaddhaṃ praṇaśyati ॥ 31॥
अथ वागीश्वरीधाम शिरो वस्त्रेण वेष्टयेत् ।
शनैरुत्कर्षयेद्योगी कालवेलाविधानवित् ॥ ३२॥
atha vāgīśvarīdhāma śiro vastreṇa veṣṭayet ।
śanairutkarṣayedyogī kālavelāvidhānavit ॥ 32॥
पुनः षण्मासमात्रेण नित्यं सङ्घर्षणान्मुने ।
भ्रूमध्यावधि चाप्येति तिर्यक्कणबिलावधिः ॥ ३३॥
punaḥ ṣaṇmāsamātreṇa nityaṃ saṅgharṣaṇānmune ।
bhrūmadhyāvadhi cāpyeti tiryakkaṇabilāvadhiḥ ॥ 33॥
अधश्च चुबुकं मूलं प्रयाति क्रमचारिता ।
पुनः संवत्सराणां तु तृतीयादेव लीलया ॥ ३४॥
adhaśca cubukaṃ mūlaṃ prayāti kramacāritā ।
punaḥ saṃvatsarāṇāṃ tu tṛtīyādeva līlayā ॥ 34॥
केशान्तमूर्ध्वं क्रमति तिर्यक् शाखावधिर्मुने ।
अधस्तात्कण्ठकूपान्तं पुनर्वर्षत्रयेण तु ॥ ३५॥
keśāntamūrdhvaṃ kramati tiryak śākhāvadhirmune ।
adhastātkaṇṭhakūpāntaṃ punarvarṣatrayeṇa tu ॥ 35॥
ब्रह्मरन्ध्रं समावृत्य तिष्ठेदेव न संशयः ।
तिर्यक् चूलितलं याति अधः कण्ठबिलावधि ॥ ३६॥
brahmarandhraṃ samāvṛtya tiṣṭhedeva na saṃśayaḥ ।
tiryak cūlitalaṃ yāti adhaḥ kaṇṭhabilāvadhi ॥ 36॥
शनैः शनैर्मस्तकाच्च महावज्रकपाटभित् ।
पूर्वं बीजयुता विद्या ह्याख्याता यतिदुर्लभा ॥ ३७॥
śanaiḥ śanairmastakācca mahāvajrakapāṭabhit ।
pūrvaṃ bījayutā vidyā hyākhyātā yatidurlabhā ॥ 37॥
तस्याः षडङ्गं कुर्वीत तया षट्स्वरभिन्नया ।
कुर्यादेवं करन्यासं सर्वसिद्ध्यादिहेतवे ॥ ३८॥
tasyāḥ ṣaḍaṅgaṃ kurvīta tayā ṣaṭsvarabhinnayā ।
kuryādevaṃ karanyāsaṃ sarvasiddhyādihetave ॥ 38॥
शनैरेवं प्रकर्तव्यमभ्यासं युगपन्नहि ।
युगपद्वर्तते यस्य शरीरं विलयं व्रजेत् ॥ ३९॥
śanairevaṃ prakartavyamabhyāsaṃ yugapannahi ।
yugapadvartate yasya śarīraṃ vilayaṃ vrajet ॥ 39॥
तस्माच्छनैः शनैः कार्यमभ्यासं मुनिपुङ्गव ।
यदा च बाह्यमार्गेण जिह्वा ब्रह्मबिलं व्रजेत् ॥ ४०॥
tasmācchanaiḥ śanaiḥ kāryamabhyāsaṃ munipuṅgava ।
yadā ca bāhyamārgeṇa jihvā brahmabilaṃ vrajet ॥ 40॥
तदा ब्रह्मार्गलं ब्रह्मन्दुर्भेद्यं त्रिदशैरपि ।
अङ्गुल्यग्रेण संघृष्य जिह्वामात्रं निवेशयेत् ॥ ४१॥
tadā brahmārgalaṃ brahmandurbhedyaṃ tridaśairapi ।
aṅgulyagreṇa saṃghṛṣya jihvāmātraṃ niveśayet ॥ 41॥
एवं वर्षत्रयं कृत्वा ब्रह्मद्वारं प्रविश्यति ।
ब्रह्मद्वारे प्रविष्टे तु सम्यङ्मथनमाचरेत् ॥ ४२॥
evaṃ varṣatrayaṃ kṛtvā brahmadvāraṃ praviśyati ।
brahmadvāre praviṣṭe tu samyaṅmathanamācaret ॥ 42॥
मथनेन विना केचित्साधयन्ति विपश्चितः ।
खेचरीमन्त्रसिद्धस्य सिध्यते मथनं विना ॥ ४३॥
mathanena vinā kecitsādhayanti vipaścitaḥ ।
khecarīmantrasiddhasya sidhyate mathanaṃ vinā ॥ 43॥
जपं च मथनं चैव कृत्वा शीघ्रं फलं लभेत् ।
स्वर्णजां रौप्यजां वापि लोहजां वा शलाकिकाम् ॥ ४४॥
japaṃ ca mathanaṃ caiva kṛtvā śīghraṃ phalaṃ labhet ।
svarṇajāṃ raupyajāṃ vāpi lohajāṃ vā śalākikām ॥ 44॥
नियोज्य नासिकारन्ध्रं दुग्धसिक्तेन तन्तुना ।
प्राणान्निरुध्य हृदये सुखमासनमात्मनः ॥ ४५॥
niyojya nāsikārandhraṃ dugdhasiktena tantunā ।
prāṇānnirudhya hṛdaye sukhamāsanamātmanaḥ ॥ 45॥
शनैः सुमथनं कुर्याद्भ्रूमध्ये न्यस्य चक्षुषी ।
षण्मासं मथनावस्था भावेनैव प्रजायते ॥ ४६॥
śanaiḥ sumathanaṃ kuryādbhrūmadhye nyasya cakṣuṣī ।
ṣaṇmāsaṃ mathanāvasthā bhāvenaiva prajāyate ॥ 46॥
यथा सुषुप्तिर्बालानां यथा भावस्तथा भवेत् ।
न सदा मथनं शस्तं मासे मासे समाचरेत् ॥ ४७॥
yathā suṣuptirbālānāṃ yathā bhāvastathā bhavet ।
na sadā mathanaṃ śastaṃ māse māse samācaret ॥ 47॥
सदा रसनया योगी मार्गं न परिसंक्रमेत् ।
एवं द्वादशवर्षान्ते संसिद्धिर्भवति ध्रुवा ॥ ४८॥
sadā rasanayā yogī mārgaṃ na parisaṃkramet ।
evaṃ dvādaśavarṣānte saṃsiddhirbhavati dhruvā ॥ 48॥
शरीरे सकलं विश्वं पश्यत्यात्माविभेदतः ।
ब्रह्माण्डोऽयं महामार्गो राजदन्तोर्ध्वकुण्डली ॥ ४९॥ इति॥
śarīre sakalaṃ viśvaṃ paśyatyātmāvibhedataḥ ।
brahmāṇḍo'yaṃ mahāmārgo rājadantordhvakuṇḍalī ॥ 49॥ iti॥
इति द्वितीयोऽध्यायः ॥ २॥
iti dvitīyo'dhyāyaḥ ॥ 2॥
मेलनमनुः । ह्रीं भं सं पं फं सं क्षम् । पद्मज उवाच ।
अमावास्या च प्रतिपत्पौर्णमासी च शङ्कर ।
अस्याः का वर्ण्यते संज्ञा एतदाख्याहि तत्त्वतः ॥ १॥
melanamanuḥ । hrīṃ bhaṃ saṃ paṃ phaṃ saṃ kṣam । padmaja uvāca ।
amāvāsyā ca pratipatpaurṇamāsī ca śaṅkara ।
asyāḥ kā varṇyate saṃjñā etadākhyāhi tattvataḥ ॥ 1॥
प्रतिपद्दिनतोऽकाले अमावास्या तथैव च ।
पौर्णमास्यां स्थिरीकुर्यात्स च पन्था हि नान्यथा ॥ २॥
pratipaddinato'kāle amāvāsyā tathaiva ca ।
paurṇamāsyāṃ sthirīkuryātsa ca panthā hi nānyathā ॥ 2॥
कामेन विषयाकाङ्क्षी विषयात्काममोहितः ।
द्वावेव सन्त्यजेन्नित्यं निरञ्जनमुपाश्रयेत् ॥ ३॥
kāmena viṣayākāṅkṣī viṣayātkāmamohitaḥ ।
dvāveva santyajennityaṃ nirañjanamupāśrayet ॥ 3॥
अपरं सन्त्यजेत्सर्वं यदिच्छेदात्मनो हितम् ।
शक्तिमध्ये मनः कृत्वा मनः शक्तेश्च मध्यगम् ॥ ४॥
aparaṃ santyajetsarvaṃ yadicchedātmano hitam ।
śaktimadhye manaḥ kṛtvā manaḥ śakteśca madhyagam ॥ 4॥
मनसा मन आलोक्य तत्त्यजेत्परमं पदम् ।
मन एव हि बिन्दुश्च उत्पत्तिस्थितिकारणम् ॥ ५॥
manasā mana ālokya tattyajetparamaṃ padam ।
mana eva hi binduśca utpattisthitikāraṇam ॥ 5॥
मनसोत्पद्यते बिन्दुर्यथा क्षीरं घृतात्मकम् ।
न च बन्धनमध्यस्थं तद्वै कारणमानसम् ॥ ६॥
manasotpadyate binduryathā kṣīraṃ ghṛtātmakam ।
na ca bandhanamadhyasthaṃ tadvai kāraṇamānasam ॥ 6॥
चन्द्रार्कमध्यमा शक्तिर्यत्रस्था तत्र बन्धनम् ।
ज्ञात्वा सुषुम्नां तद्भेदं कृत्वा वायुं च मध्यगम् ॥ ७॥
candrārkamadhyamā śaktiryatrasthā tatra bandhanam ।
jñātvā suṣumnāṃ tadbhedaṃ kṛtvā vāyuṃ ca madhyagam ॥ 7॥
स्थित्वासौ बैन्दवस्थाने घ्राणरन्ध्रे निरोधयेत् ।
वायुं बिन्दुं समाख्यातं सत्त्वं प्रकृतिमेव च ॥ ८॥
sthitvāsau baindavasthāne ghrāṇarandhre nirodhayet ।
vāyuṃ binduṃ samākhyātaṃ sattvaṃ prakṛtimeva ca ॥ 8॥
षट् चक्राणि परिज्ञात्वा प्रविशेत्सुखमण्डलम् ।
मूलाधारं स्वाधिष्ठानं मणिपूरं तृतीयकम् ॥ ९॥
ṣaṭ cakrāṇi parijñātvā praviśetsukhamaṇḍalam ।
mūlādhāraṃ svādhiṣṭhānaṃ maṇipūraṃ tṛtīyakam ॥ 9॥
अनाहतं विशुद्धं च आज्ञाचक्रं च षष्ठकम् ।
आधारं गुदमित्युक्तं स्वाधिष्ठानं तु लैङ्गिकम् ॥ १०॥
anāhataṃ viśuddhaṃ ca ājñācakraṃ ca ṣaṣṭhakam ।
ādhāraṃ gudamityuktaṃ svādhiṣṭhānaṃ tu laiṅgikam ॥ 10॥
मणिपूरं नाभिदेशं हृदयस्थमनाहतम् ।
विशुद्धिः कण्ठमूले च आज्ञाचक्रं च मस्तकम् ॥ ११॥
maṇipūraṃ nābhideśaṃ hṛdayasthamanāhatam ।
viśuddhiḥ kaṇṭhamūle ca ājñācakraṃ ca mastakam ॥ 11॥
षट् चक्राणि परिज्ञात्वा प्रविशेत्सुखमण्डले ।
प्रविशेद्वायुमाकृष्य तयैवोर्ध्वं नियोजयेत् ॥ १२॥
ṣaṭ cakrāṇi parijñātvā praviśetsukhamaṇḍale ।
praviśedvāyumākṛṣya tayaivordhvaṃ niyojayet ॥ 12॥
एवं समभ्यसेद्वायुं स ब्रह्माण्डमयो भवेत् ।
वायुं बिन्दुं तथा चक्रं चित्तं चैव समभ्यसेत् ॥ १३॥
evaṃ samabhyasedvāyuṃ sa brahmāṇḍamayo bhavet ।
vāyuṃ binduṃ tathā cakraṃ cittaṃ caiva samabhyaset ॥ 13॥
समाधिमेकेन समममृतं यान्ति योगिनः ।
यथाग्निर्दारुमध्यस्थो नोत्तिष्ठेन्मथनं विना ॥ १४॥
samādhimekena samamamṛtaṃ yānti yoginaḥ ।
yathāgnirdārumadhyastho nottiṣṭhenmathanaṃ vinā ॥ 14॥
विना चाभ्यासयोगेन ज्ञानदीपस्तथा न हि ।
घटमध्यगतो दीपो बाह्ये नैव प्रकाशते ॥ १५॥
vinā cābhyāsayogena jñānadīpastathā na hi ।
ghaṭamadhyagato dīpo bāhye naiva prakāśate ॥ 15॥
भिन्ने तस्मिन्घटे चैव दीपज्वाला च भासते ।
स्वकायं घटमित्युक्तं यथा दीपो हि तत्पदम् ॥ १६॥
bhinne tasminghaṭe caiva dīpajvālā ca bhāsate ।
svakāyaṃ ghaṭamityuktaṃ yathā dīpo hi tatpadam ॥ 16॥
गुरुवाक्यसमाभिन्ने ब्रह्मज्ञानं स्फुटीभवेत् ।
कर्णधारं गुरुं प्राप्य कृत्वा सूक्ष्मं तरन्ति च ॥ १७॥
guruvākyasamābhinne brahmajñānaṃ sphuṭībhavet ।
karṇadhāraṃ guruṃ prāpya kṛtvā sūkṣmaṃ taranti ca ॥ 17॥
अभ्यासवासनाशक्त्या तरन्ति भवसागरम् ।
परायामङ्कुरीभूय पश्यन्तां द्विदलीकृता ॥ १८॥
abhyāsavāsanāśaktyā taranti bhavasāgaram ।
parāyāmaṅkurībhūya paśyantāṃ dvidalīkṛtā ॥ 18॥
मध्यमायां मुकुलिता वैखर्यां विकसीकृता ।
पूर्वं यथोदिता या वाग्विलोमेनास्तगा भवेत् ॥ १९॥
madhyamāyāṃ mukulitā vaikharyāṃ vikasīkṛtā ।
pūrvaṃ yathoditā yā vāgvilomenāstagā bhavet ॥ 19॥
तस्या वाचः परो देवः कूटस्थो वाक्प्रबोधकः ।
सोऽहमस्मीति निश्चित्य यः सदा वर्तते पुमान् ॥ २०॥
tasyā vācaḥ paro devaḥ kūṭastho vākprabodhakaḥ ।
so'hamasmīti niścitya yaḥ sadā vartate pumān ॥ 20॥
शब्दैरुच्चावचैर्नीचैर्भाषितोऽपि न लिप्यते ।
विश्वश्च तैजसश्चैव प्राज्ञश्चेति च ते त्रयः ॥ २१॥
śabdairuccāvacairnīcairbhāṣito'pi na lipyate ।
viśvaśca taijasaścaiva prājñaśceti ca te trayaḥ ॥ 21॥
विराड्ढिरण्यगर्भश्च ईश्वरश्चेति ते त्रयः ।
ब्रह्माण्डं चैव पिण्डाण्डं लोका भूरादयः क्रमात् ॥ २२॥
virāḍḍhiraṇyagarbhaśca īśvaraśceti te trayaḥ ।
brahmāṇḍaṃ caiva piṇḍāṇḍaṃ lokā bhūrādayaḥ kramāt ॥ 22॥
स्वस्वोपाधिलयादेव लीयन्ते प्रत्यगात्मनि ।
अण्डं ज्ञानाग्निना तप्तं लीयते कारणैः सह ॥ २३॥
svasvopādhilayādeva līyante pratyagātmani ।
aṇḍaṃ jñānāgninā taptaṃ līyate kāraṇaiḥ saha ॥ 23॥
परमात्मनि लीनं तत्परं ब्रह्मैव जायते ।
ततः स्तिमितगम्भीरं न तेजो न तमस्ततम् ॥ २४॥
paramātmani līnaṃ tatparaṃ brahmaiva jāyate ।
tataḥ stimitagambhīraṃ na tejo na tamastatam ॥ 24॥
अनाख्यमनभिव्यक्तं सत्किञ्चिदवशिष्यते ।
ध्यात्वा मध्यस्थमात्मानं कलशान्तरदीपवत् ॥ २५॥
anākhyamanabhivyaktaṃ satkiñcidavaśiṣyate ।
dhyātvā madhyasthamātmānaṃ kalaśāntaradīpavat ॥ 25॥
अङ्गुष्ठमात्रमात्मानमधूमज्योतिरूपकम् ।
प्रकाशयन्तमन्तस्थं ध्यायेत्कूटस्थमव्ययम् ॥ २६॥
aṅguṣṭhamātramātmānamadhūmajyotirūpakam ।
prakāśayantamantasthaṃ dhyāyetkūṭasthamavyayam ॥ 26॥
विज्ञानात्मा तथा देहे जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तितः ।
मायया मोहितः पश्चाद्बहुजन्मान्तरे पुनः ॥ २७॥
vijñānātmā tathā dehe jāgratsvapnasuṣuptitaḥ ।
māyayā mohitaḥ paścādbahujanmāntare punaḥ ॥ 27॥
सत्कर्मपरिपाकात्तु स्वविकारं चिकीर्षति ।
कोऽहं कथमयं दोषः संसाराख्य उपागतः ॥ २८॥
satkarmaparipākāttu svavikāraṃ cikīrṣati ।
ko'haṃ kathamayaṃ doṣaḥ saṃsārākhya upāgataḥ ॥ 28॥
जाग्रत्स्वप्ने व्यवहरन्त्सुषुप्तौ क्व गतिर्मम ।
इति चिन्तापरो भूत्वा स्वभासा च विशेषतः ॥ २९॥
jāgratsvapne vyavaharantsuṣuptau kva gatirmama ।
iti cintāparo bhūtvā svabhāsā ca viśeṣataḥ ॥ 29॥
अज्ञानात्तु चिदाभासो बहिस्तापेन तापितः ।
दग्धं भवत्येव तदा तूलपिण्डमिवाग्निना ॥ ३०॥
ajñānāttu cidābhāso bahistāpena tāpitaḥ ।
dagdhaṃ bhavatyeva tadā tūlapiṇḍamivāgninā ॥ 30॥
दहरस्थः प्रत्यगात्मा नष्टे ज्ञाने ततः परम् ।
विततो व्याप्य विज्ञानं दहत्येव क्षणेन तु ॥ ३१॥
daharasthaḥ pratyagātmā naṣṭe jñāne tataḥ param ।
vitato vyāpya vijñānaṃ dahatyeva kṣaṇena tu ॥ 31॥
मनोमयज्ञानमयान्सम्यग्दग्ध्वा क्रमेण तु ।
घटस्थदीपवच्छश्वदन्तरेव प्रकाशते ॥ ३२॥
manomayajñānamayānsamyagdagdhvā krameṇa tu ।
ghaṭasthadīpavacchaśvadantareva prakāśate ॥ 32॥
ध्यायन्नास्ते मुनिश्चैवमासुप्तेरामृतेस्तु यः ।
जीवन्मुक्तः स विज्ञेयः स धन्यः कृतकृत्यवान् ॥ ३३॥
dhyāyannāste muniścaivamāsupterāmṛtestu yaḥ ।
jīvanmuktaḥ sa vijñeyaḥ sa dhanyaḥ kṛtakṛtyavān ॥ 33॥
जीवन्मुक्तपदं त्यक्त्वा स्वदेहे कालसात्कृते ।
विशत्यदेहमुक्तत्वं पवनोऽस्पन्दतामिव ॥ ३४॥
jīvanmuktapadaṃ tyaktvā svadehe kālasātkṛte ।
viśatyadehamuktatvaṃ pavano'spandatāmiva ॥ 34॥
अशब्दमस्पर्शमरूपमव्ययं
तथारसं नित्यमगन्धवच्च यत् ।
अनाद्यनन्तं महतः परं ध्रुवं
तदेव शिष्यत्यमलं निरामयम् ॥ ३५॥ इत्युपनिषत् ॥
aśabdamasparśamarūpamavyayaṃ
tathārasaṃ nityamagandhavacca yat ।
anādyanantaṃ mahataḥ paraṃ dhruvaṃ
tadeva śiṣyatyamalaṃ nirāmayam ॥ 35॥ ityupaniṣat ॥
ॐ सह नाववतु सह नौ भुनक्तु सह वीर्यं करवावहै ।
तेजस्विनावधीतमस्तु मा विद्विषावहै ॥
oṃ saha nāvavatu saha nau bhunaktu saha vīryaṃ karavāvahai ।
tejasvināvadhītamastu mā vidviṣāvahai ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥ हरिः ॐ तत्सत् ॥
oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥ hariḥ oṃ tatsat ॥
इति योगकुण्डलिन्युपनिषत्समाप्ता ॥
iti yogakuṇḍalinyupaniṣatsamāptā ॥