A World of Knowledge
    Upanishads

    Yogashikha Upanishad

    Sanskrit Devanagari with Roman transliteration (IAST)

     

    ॥ योगशिखोपनिषत् ॥

    ॥ yogaśikhopaniṣat ॥

    योगज्ञाने यत्पदाप्तिसाधनत्वेन विश्रुते ।
    तत्रैपदं ब्रह्मतत्त्वं स्वमात्रमवशिष्यते ॥

    yogajñāne yatpadāptisādhanatvena viśrute ।
    tatraipadaṃ brahmatattvaṃ svamātramavaśiṣyate ॥

    ॐ सह नाववतु सह नौ भुनक्तु सह वीर्यं करवावहै ।
    तेजस्विनावधीतमस्तु मा विद्विषावहै ॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥

    oṃ saha nāvavatu saha nau bhunaktu saha vīryaṃ karavāvahai ।
    tejasvināvadhītamastu mā vidviṣāvahai ॥ oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥

    सर्वे जीवाः सुखैर्दुःखैर्मायाजालेन वेष्टिताः ।
    तेषां मुक्तिः कथं देव कृपया वद शङ्कर ॥ १॥

    sarve jīvāḥ sukhairduḥkhairmāyājālena veṣṭitāḥ ।
    teṣāṃ muktiḥ kathaṃ deva kṛpayā vada śaṅkara ॥ 1॥

    सर्वसिद्धिकरं मार्गं मायाजालनिकृन्तनम् ।
    जन्ममृत्युजराव्याधिनाशनं सुखदं वद ॥ २॥

    sarvasiddhikaraṃ mārgaṃ māyājālanikṛntanam ।
    janmamṛtyujarāvyādhināśanaṃ sukhadaṃ vada ॥ 2॥

    इति हिरण्यगर्भः पप्रच्छ स होवाच महेश्वरः ।
    नानामार्गैस्तु दुष्प्रापं कैवल्यं परमं पदम् ॥ ३॥

    iti hiraṇyagarbhaḥ papraccha sa hovāca maheśvaraḥ ।
    nānāmārgaistu duṣprāpaṃ kaivalyaṃ paramaṃ padam ॥ 3॥

    सिद्धिमार्गेण लभते नान्यथा पद्मसंभव ।
    पतिताः शास्त्रजालेषु प्रज्ञया तेन मोहिताः ॥ ४॥

    siddhimārgeṇa labhate nānyathā padmasaṃbhava ।
    patitāḥ śāstrajāleṣu prajñayā tena mohitāḥ ॥ 4॥

    स्वात्मप्रकाशरूपं तत्किं शास्त्रेण प्रकाश्यते ।
    निष्कलं निर्मलं शान्तं सर्वातीतं निरामयम् ॥ ५॥

    svātmaprakāśarūpaṃ tatkiṃ śāstreṇa prakāśyate ।
    niṣkalaṃ nirmalaṃ śāntaṃ sarvātītaṃ nirāmayam ॥ 5॥

    तदेव जीवरूपेण पुण्यपापफलैर्वृतम् ।
    परमात्मपदं नित्यं तत्कथं जीवतां गतम् ॥ ६॥

    tadeva jīvarūpeṇa puṇyapāpaphalairvṛtam ।
    paramātmapadaṃ nityaṃ tatkathaṃ jīvatāṃ gatam ॥ 6॥

    तत्त्वातीतं महादेव प्रसादात्कथयेश्वर ।
    सर्वभावपदातीतं ज्ञानरूपं निरञ्जनम् ॥ ७॥

    tattvātītaṃ mahādeva prasādātkathayeśvara ।
    sarvabhāvapadātītaṃ jñānarūpaṃ nirañjanam ॥ 7॥

    वायुवत्स्फुरितं स्वस्मिंस्तत्राहंकृतिरुत्थिता ।
    पञ्चात्मकमभूत्पिण्डं धातुबद्धं गुणात्मकम् ॥ ८॥

    vāyuvatsphuritaṃ svasmiṃstatrāhaṃkṛtirutthitā ।
    pañcātmakamabhūtpiṇḍaṃ dhātubaddhaṃ guṇātmakam ॥ 8॥

    सुखदुःखैः समायुक्तं जीवभावनया कुरु ।
    तेन जीवामिधा प्रोक्ता विशुद्धे परमात्मनि ॥ ९॥

    sukhaduḥkhaiḥ samāyuktaṃ jīvabhāvanayā kuru ।
    tena jīvāmidhā proktā viśuddhe paramātmani ॥ 9॥

    कामक्रोधभयं चापि मोहलोभमथो रजः ।
    जन्म मृत्युश्च कार्पण्यं शोकस्तन्द्रा क्षुधा तृषा ॥ १०॥

    kāmakrodhabhayaṃ cāpi mohalobhamatho rajaḥ ।
    janma mṛtyuśca kārpaṇyaṃ śokastandrā kṣudhā tṛṣā ॥ 10॥

    तृष्णा लज्जा भयं दुःखं विषादो हर्ष एव च ।
    एभिर्दोषैर्विनिर्मुक्तः स जीवः शिव उच्यते ॥ ११॥

    tṛṣṇā lajjā bhayaṃ duḥkhaṃ viṣādo harṣa eva ca ।
    ebhirdoṣairvinirmuktaḥ sa jīvaḥ śiva ucyate ॥ 11॥

    तस्माद्दोषविनाशार्थमुपायं कथयामि ते ।
    ज्ञानं केचिद्वदन्त्यत्र केवलं तन्न सिद्धये ॥ १२॥

    tasmāddoṣavināśārthamupāyaṃ kathayāmi te ।
    jñānaṃ kecidvadantyatra kevalaṃ tanna siddhaye ॥ 12॥

    योगहीनं कथं ज्ञानं मोक्षदं भवतीह भोः ।
    योगोऽपि ज्ञानहीनस्तु न क्षमो मोक्षकर्मणि ॥ १३॥

    yogahīnaṃ kathaṃ jñānaṃ mokṣadaṃ bhavatīha bhoḥ ।
    yogo'pi jñānahīnastu na kṣamo mokṣakarmaṇi ॥ 13॥

    तस्माज्ज्ञानं च योगं च मुमुक्षुर्दृढमभ्यसेत् ।
    ज्ञानस्वरूपमेवादौ ज्ञेयं ज्ञानैकसाधनम् ॥ १४॥

    tasmājjñānaṃ ca yogaṃ ca mumukṣurdṛḍhamabhyaset ।
    jñānasvarūpamevādau jñeyaṃ jñānaikasādhanam ॥ 14॥

    अज्ञानं कीदृशं चेति प्रविचार्यं मुमुक्षुणा ।
    ज्ञातं येन निजं रूपं कैवल्यं परमं पदम् ॥ १५॥

    ajñānaṃ kīdṛśaṃ ceti pravicāryaṃ mumukṣuṇā ।
    jñātaṃ yena nijaṃ rūpaṃ kaivalyaṃ paramaṃ padam ॥ 15॥

    असौ दोषैर्विनिर्मुक्तः कामक्रोधभयादिभिः ।
    सर्वदोषैर्वृतो जीवः कथं ज्ञानेन मुच्यते ॥ १६॥

    asau doṣairvinirmuktaḥ kāmakrodhabhayādibhiḥ ।
    sarvadoṣairvṛto jīvaḥ kathaṃ jñānena mucyate ॥ 16॥

    स्वात्मरूपं यथा ज्ञानं पूर्णं तद्व्यापकं तथा ।
    कामक्रोधादिदोषाणां स्वरूपान्नास्ति भिन्नता ॥ १७॥

    svātmarūpaṃ yathā jñānaṃ pūrṇaṃ tadvyāpakaṃ tathā ।
    kāmakrodhādidoṣāṇāṃ svarūpānnāsti bhinnatā ॥ 17॥

    पश्चात्तस्य विधिः किंनु निषेधोऽपि कथं भवेत् ।
    विवेकी सर्वदा मुक्तः संसारभ्रमवर्जितः ॥ १८॥

    paścāttasya vidhiḥ kiṃnu niṣedho'pi kathaṃ bhavet ।
    vivekī sarvadā muktaḥ saṃsārabhramavarjitaḥ ॥ 18॥

    परिपूर्णं स्वरूपं तत्सत्यं कमलसंभव ।
    सकलं निष्कलं चैव पूर्णत्वाच्च तदेव हि ॥ १९॥

    paripūrṇaṃ svarūpaṃ tatsatyaṃ kamalasaṃbhava ।
    sakalaṃ niṣkalaṃ caiva pūrṇatvācca tadeva hi ॥ 19॥

    कलिना स्फूर्तिरूपेण संसारभ्रमतां गतम् ।
    निष्कलं निर्मलं साक्षात्सकलं गगनोपमम् ॥ २०॥

    kalinā sphūrtirūpeṇa saṃsārabhramatāṃ gatam ।
    niṣkalaṃ nirmalaṃ sākṣātsakalaṃ gaganopamam ॥ 20॥

    उत्पत्तिस्थितिसंहारस्फूर्तिज्ञानविवर्जितम् ।
    एतद्रूपं समायातः स कथं मोहसागरे ॥ २१॥

    utpattisthitisaṃhārasphūrtijñānavivarjitam ।
    etadrūpaṃ samāyātaḥ sa kathaṃ mohasāgare ॥ 21॥

    निमज्जति महाबाहो त्यक्त्वा विद्यां पुनः पुनः ।
    सुखदुःखादिमोहेषु यथा संसारिणां स्थितिः ॥ २२॥

    nimajjati mahābāho tyaktvā vidyāṃ punaḥ punaḥ ।
    sukhaduḥkhādimoheṣu yathā saṃsāriṇāṃ sthitiḥ ॥ 22॥

    तथा ज्ञानी यदा तिष्ठेद्वासनावासितस्तदा ।
    तयोर्नास्ति विशेषोऽत्र समा संसारभावना ॥ २३॥

    tathā jñānī yadā tiṣṭhedvāsanāvāsitastadā ।
    tayornāsti viśeṣo'tra samā saṃsārabhāvanā ॥ 23॥

    ज्ञानं चेदीदृशं ज्ञातमज्ञानं कीदृशं पुनः ।
    ज्ञाननिष्ठो विरक्तोऽपि धर्मज्ञो विजितेन्द्रियः ॥ २४॥

    jñānaṃ cedīdṛśaṃ jñātamajñānaṃ kīdṛśaṃ punaḥ ।
    jñānaniṣṭho virakto'pi dharmajño vijitendriyaḥ ॥ 24॥

    विना देहेन योगेन न मोक्षं लभते विधे ।
    अपक्वाः परिपक्वाश्च देहिनो द्विविधाः स्मृताः ॥ २५॥

    vinā dehena yogena na mokṣaṃ labhate vidhe ।
    apakvāḥ paripakvāśca dehino dvividhāḥ smṛtāḥ ॥ 25॥

    अपक्वा योगहीनास्तु पक्वा योगेन देहिनः ।
    सर्वो योगाग्निना देहो ह्यजडः शोकवर्जितः ॥ २६॥

    apakvā yogahīnāstu pakvā yogena dehinaḥ ।
    sarvo yogāgninā deho hyajaḍaḥ śokavarjitaḥ ॥ 26॥

    जडस्तु पार्थिवो ज्ञेयो ह्यपक्वो दुःखदो भवेत् ।
    ध्यानस्थोऽसौ तथाप्येवमिन्द्रियैर्विवशो भवेत् ॥ २७॥

    jaḍastu pārthivo jñeyo hyapakvo duḥkhado bhavet ।
    dhyānastho'sau tathāpyevamindriyairvivaśo bhavet ॥ 27॥

    तानि गाढं नियम्यापि तथाप्यन्यैः प्रबाध्यते ।
    शीतोष्णसुखदुःखाद्यैर्व्याधिभिर्मानसैस्तथा ॥ २८॥

    tāni gāḍhaṃ niyamyāpi tathāpyanyaiḥ prabādhyate ।
    śītoṣṇasukhaduḥkhādyairvyādhibhirmānasaistathā ॥ 28॥

    अन्यैर्नानाविधैर्जीवैः शस्त्राग्निजलमारुतैः ।
    शरीरं पीड्यते तैस्तैश्चित्तं संक्षुभ्यते ततः ॥ २९॥

    anyairnānāvidhairjīvaiḥ śastrāgnijalamārutaiḥ ।
    śarīraṃ pīḍyate taistaiścittaṃ saṃkṣubhyate tataḥ ॥ 29॥

    तथा प्राणविपत्तौ तु क्षोभमायाति मारुतः ।
    ततो दुःखशतैर्व्यापत्ं चित्तं क्षुब्धं भवेन्नृणाम् ॥ ३०॥

    tathā prāṇavipattau tu kṣobhamāyāti mārutaḥ ।
    tato duḥkhaśatairvyāpatṃ cittaṃ kṣubdhaṃ bhavennṛṇām ॥ 30॥

    देहावसानसमये चित्ते यद्यद्विभावयेत् ।
    तत्तदेव भवेज्जीव इत्येवं जन्मकारणम् ॥ ३१॥

    dehāvasānasamaye citte yadyadvibhāvayet ।
    tattadeva bhavejjīva ityevaṃ janmakāraṇam ॥ 31॥

    देहान्ते किं भवेज्जन्म तन्न जानन्ति मानवाः ।
    तस्माज्ज्ञानं च वैराग्यं जीवस्य केवलं श्रमः ॥ ३२॥

    dehānte kiṃ bhavejjanma tanna jānanti mānavāḥ ।
    tasmājjñānaṃ ca vairāgyaṃ jīvasya kevalaṃ śramaḥ ॥ 32॥

    पिपीलिका यथा लग्ना देहे ध्यानाद्विमुच्यते ।
    असौ किं वृश्चिकैर्द्रष्टो देहान्ते वा कथं सुखी ॥ ३३॥

    pipīlikā yathā lagnā dehe dhyānādvimucyate ।
    asau kiṃ vṛścikairdraṣṭo dehānte vā kathaṃ sukhī ॥ 33॥

    तस्मान्मूढा न जानन्ति मिथ्यातर्केण वेष्टिताः ।
    अहंकृतिर्यदा यस्य नष्टा भवति तस्य वै ॥ ३४॥

    tasmānmūḍhā na jānanti mithyātarkeṇa veṣṭitāḥ ।
    ahaṃkṛtiryadā yasya naṣṭā bhavati tasya vai ॥ 34॥

    देहस्त्वपि भवेन्नष्टो व्याधयश्चास्य किं पुनः ।
    जलाग्निशस्त्रखातादिबाधा कस्य भविष्यति ॥ ३५॥

    dehastvapi bhavennaṣṭo vyādhayaścāsya kiṃ punaḥ ।
    jalāgniśastrakhātādibādhā kasya bhaviṣyati ॥ 35॥

    यदा यदा परिक्षीणा पुष्टा चाहंकृतिर्भवेत् ।
    तमनेनास्य नश्यन्ति प्रवर्तन्ते रुगादयः ॥ ३६॥

    yadā yadā parikṣīṇā puṣṭā cāhaṃkṛtirbhavet ।
    tamanenāsya naśyanti pravartante rugādayaḥ ॥ 36॥

    कारणेन विना कार्यं न कदाचन विद्यते ।
    अहंकारं विना तद्वद्देहे दुःखं कथं भवेत् ॥ ३७॥

    kāraṇena vinā kāryaṃ na kadācana vidyate ।
    ahaṃkāraṃ vinā tadvaddehe duḥkhaṃ kathaṃ bhavet ॥ 37॥

    शरीरेण जिताः सर्वे शरीरं योगिभिर्जितम् ।
    तत्कथं कुरुते तेषां सुखदुःखादिकं फलम् ॥ ३८॥

    śarīreṇa jitāḥ sarve śarīraṃ yogibhirjitam ।
    tatkathaṃ kurute teṣāṃ sukhaduḥkhādikaṃ phalam ॥ 38॥

    इन्द्रियाणि मनो बुद्धिः कामक्रोधादिकं जितम् ।
    तेनैव विजितं सर्वं नासौ केनापि बाध्यते ॥ ३९॥

    indriyāṇi mano buddhiḥ kāmakrodhādikaṃ jitam ।
    tenaiva vijitaṃ sarvaṃ nāsau kenāpi bādhyate ॥ 39॥

    महाभूतानि तत्त्वानि संहृतानि क्रमेण च ।
    सप्तधातुमयो देहो दग्धा योगाग्निना शनैः ॥ ४०॥

    mahābhūtāni tattvāni saṃhṛtāni krameṇa ca ।
    saptadhātumayo deho dagdhā yogāgninā śanaiḥ ॥ 40॥

    देवैरपि न लक्ष्येत योगिदेहो महाबलः ।
    भेदबन्धविनिर्मुक्तो नानाशक्तिधरः परः ॥ ४१॥

    devairapi na lakṣyeta yogideho mahābalaḥ ।
    bhedabandhavinirmukto nānāśaktidharaḥ paraḥ ॥ 41॥

    यथाकाशस्तथा देह आकाशादपि निर्मलः ।
    सूक्ष्मात्सूक्ष्मतरो दृश्यः स्थूलात्स्थूलो जडाज्जडः ॥ ४२॥

    yathākāśastathā deha ākāśādapi nirmalaḥ ।
    sūkṣmātsūkṣmataro dṛśyaḥ sthūlātsthūlo jaḍājjaḍaḥ ॥ 42॥

    इच्छारूपो हि योगीन्द्रः स्वतन्त्रस्त्वजरामरः ।
    क्रीडते त्रिषु लोकेषु लीलया यत्रकुत्रचित् ॥ ४३॥

    icchārūpo hi yogīndraḥ svatantrastvajarāmaraḥ ।
    krīḍate triṣu lokeṣu līlayā yatrakutracit ॥ 43॥

    अचिन्त्यशक्तिमान्योगी नानारूपाणि धारयेत् ।
    संहरेच्च पुनस्तानि स्वेच्छया विजितेन्द्रियः ॥ ४४॥

    acintyaśaktimānyogī nānārūpāṇi dhārayet ।
    saṃharecca punastāni svecchayā vijitendriyaḥ ॥ 44॥

    नासौ मरणमाप्नोति पुनर्योगबलेन तु ।
    हठेन मृत एवासौ मृतस्य मरणं कुतः ॥ ४५॥

    nāsau maraṇamāpnoti punaryogabalena tu ।
    haṭhena mṛta evāsau mṛtasya maraṇaṃ kutaḥ ॥ 45॥

    मरणं यत्र सर्वेषां तत्रासौ परिजीवति ।
    यत्र जीवन्ति मूढास्तु तत्रासौ मृत एव वै ॥ ४६॥

    maraṇaṃ yatra sarveṣāṃ tatrāsau parijīvati ।
    yatra jīvanti mūḍhāstu tatrāsau mṛta eva vai ॥ 46॥

    कर्तव्यं नैव तस्यास्ति कृतेनासौ न लिप्यते ।
    जीवन्मुक्तः सदा स्वच्छः सर्वदोषविवर्जितः ॥ ४७॥

    kartavyaṃ naiva tasyāsti kṛtenāsau na lipyate ।
    jīvanmuktaḥ sadā svacchaḥ sarvadoṣavivarjitaḥ ॥ 47॥

    विरक्ता ज्ञानिनश्चान्ये देहेन विजिताः सदा ।
    ते कथं योगिभिस्तुल्या मांसपिण्डाः कुदेहिनः ॥ ४८॥

    viraktā jñāninaścānye dehena vijitāḥ sadā ।
    te kathaṃ yogibhistulyā māṃsapiṇḍāḥ kudehinaḥ ॥ 48॥

    देहान्ते ज्ञानिभिः पुण्यात्पापाच्च फलमाप्यते ।
    ईदृशं तु भवेत्तत्तद्भुक्त्वा ज्ञानी पुनर्भवेत् ॥ ४९॥

    dehānte jñānibhiḥ puṇyātpāpācca phalamāpyate ।
    īdṛśaṃ tu bhavettattadbhuktvā jñānī punarbhavet ॥ 49॥

    पश्चात्पुण्येन लभते सिद्धेन सह सङ्गतिम् ।
    ततः सिद्धस्य कृपया योगी भवति नान्यथा ॥ ५०॥

    paścātpuṇyena labhate siddhena saha saṅgatim ।
    tataḥ siddhasya kṛpayā yogī bhavati nānyathā ॥ 50॥

    ततो नश्यति संसारो नान्यथा शिवभाषितम् ।
    योगेन रहितं ज्ञानं न मोक्षाय भवेद्विधे ॥ ५१॥

    tato naśyati saṃsāro nānyathā śivabhāṣitam ।
    yogena rahitaṃ jñānaṃ na mokṣāya bhavedvidhe ॥ 51॥

    ज्ञानेनैव विना योगो न सिद्ध्यति कदाचन ।
    जन्मान्तरैश्च बहुभिर्योगो ज्ञानेन लभ्यते ॥ ५२॥

    jñānenaiva vinā yogo na siddhyati kadācana ।
    janmāntaraiśca bahubhiryogo jñānena labhyate ॥ 52॥

    ज्ञानं तु जन्मनैकेन योगादेव प्रजायते ।
    तस्मायोगात्परतरो नास्ति मार्गस्तु मोक्षदः ॥ ५३॥

    jñānaṃ tu janmanaikena yogādeva prajāyate ।
    tasmāyogātparataro nāsti mārgastu mokṣadaḥ ॥ 53॥

    प्रविचार्य चिरं ज्ञानं मुक्तोऽहमिति मन्यते ।
    किमसौ मननादेव मुक्तो भवति तत्क्षणात् ॥ ५४॥

    pravicārya ciraṃ jñānaṃ mukto'hamiti manyate ।
    kimasau mananādeva mukto bhavati tatkṣaṇāt ॥ 54॥

    पश्चाज्जन्मशन्तान्तरैर्योगादेव विमुच्यते ।
    न तथा भवतो योगाज्जन्ममृत्यू पुनः पुनः ॥ ५५॥

    paścājjanmaśantāntarairyogādeva vimucyate ।
    na tathā bhavato yogājjanmamṛtyū punaḥ punaḥ ॥ 55॥

    प्राणापानसमायोगाच्चन्द्रसूर्यैकता भवेत् ।
    सप्तधातुमयं देहमग्निना रञ्जयेद्ध्रुवम् ॥ ५६॥

    prāṇāpānasamāyogāccandrasūryaikatā bhavet ।
    saptadhātumayaṃ dehamagninā rañjayeddhruvam ॥ 56॥

    व्याधयस्तस्य नश्यन्ति च्छेदखातादिकास्तथा ,
    तदासौ परमाकाशरूपो देह्यवतिष्ठति ॥ ५७॥

    vyādhayastasya naśyanti cchedakhātādikāstathā ,
    tadāsau paramākāśarūpo dehyavatiṣṭhati ॥ 57॥

    किं पुनर्बहुनोक्तेन मरणं नास्ति तस्य वै ।
    देहीव दृश्यते लोके दग्धकर्पूरवत्स्वयम् ॥ ५८॥

    kiṃ punarbahunoktena maraṇaṃ nāsti tasya vai ।
    dehīva dṛśyate loke dagdhakarpūravatsvayam ॥ 58॥

    चित्तं प्राणेन संबद्धं सर्वजीवेषु संस्थितम् ।
    रज्ज्वा यद्वत्सुसंबद्धः पक्षी तद्वदिदं मनः ॥ ५९॥

    cittaṃ prāṇena saṃbaddhaṃ sarvajīveṣu saṃsthitam ।
    rajjvā yadvatsusaṃbaddhaḥ pakṣī tadvadidaṃ manaḥ ॥ 59॥

    नानाविधैर्विचारैस्तु न बाध्यं जायते मनः ।
    तस्मात्तस्य जयोपायः प्राण एव हि नान्यथा ॥ ६०॥

    nānāvidhairvicāraistu na bādhyaṃ jāyate manaḥ ।
    tasmāttasya jayopāyaḥ prāṇa eva hi nānyathā ॥ 60॥

    तर्कैर्जल्पैः शास्त्रजालैर्युक्तिभिर्मन्त्रभेषजैः ।
    न वशो जायते प्राणः सिद्धोपायं विना विधे ॥ ६१॥

    tarkairjalpaiḥ śāstrajālairyuktibhirmantrabheṣajaiḥ ।
    na vaśo jāyate prāṇaḥ siddhopāyaṃ vinā vidhe ॥ 61॥

    उपायं तमविज्ञाय योगमार्गे प्रवर्तते ।
    खण्डज्ञानेन सहसा जायते क्लेशवत्तरः ॥ ६२॥

    upāyaṃ tamavijñāya yogamārge pravartate ।
    khaṇḍajñānena sahasā jāyate kleśavattaraḥ ॥ 62॥

    यो जित्वा पवनं मोहाद्योगमिच्छति योगिनाम् ।
    सोऽपक्वं कुम्भमारुह्य सागरं तर्तुमिच्छति ॥ ६३॥

    yo jitvā pavanaṃ mohādyogamicchati yoginām ।
    so'pakvaṃ kumbhamāruhya sāgaraṃ tartumicchati ॥ 63॥

    यस्य प्राणो विलीनोऽन्तः साधके जीविते सति ।
    पिण्डो न पतितस्तस्य चित्तं दोषैः प्रबाधते ॥ ६४॥

    yasya prāṇo vilīno'ntaḥ sādhake jīvite sati ।
    piṇḍo na patitastasya cittaṃ doṣaiḥ prabādhate ॥ 64॥

    शुद्धे चेतसि तस्यैव स्वात्मज्ञानं प्रकाशते ।
    तस्माज्ज्ञानं भवेद्योगाज्जन्मनैकेन पद्मज ॥ ६५॥

    śuddhe cetasi tasyaiva svātmajñānaṃ prakāśate ।
    tasmājjñānaṃ bhavedyogājjanmanaikena padmaja ॥ 65॥

    तस्माद्योगं तमेवादौ साधको नित्यमभ्यसेत् ।
    मुमुक्षुभिः प्राणजयः कर्तव्यो मोक्षहेतवे ॥ ६६॥

    tasmādyogaṃ tamevādau sādhako nityamabhyaset ।
    mumukṣubhiḥ prāṇajayaḥ kartavyo mokṣahetave ॥ 66॥

    योगात्परतरं पुण्यं योगात्परतरं शिवम् ।
    योगात्परतरं सूक्ष्मं योगात्परतरं नहि ॥ ६७॥

    yogātparataraṃ puṇyaṃ yogātparataraṃ śivam ।
    yogātparataraṃ sūkṣmaṃ yogātparataraṃ nahi ॥ 67॥

    योऽपानप्राणयोरैक्यं स्वरजोरेतसोस्तथा ।
    सूर्याचन्द्रमसोर्योगो जीवात्मपरमात्मनोः ॥ ६८॥

    yo'pānaprāṇayoraikyaṃ svarajoretasostathā ।
    sūryācandramasoryogo jīvātmaparamātmanoḥ ॥ 68॥

    एवं तु द्वन्द्वजालस्य संयोगो योग उच्यते ।
    अथ योगशिखां वक्ष्ये सर्वज्ञानेषु चोत्तमाम् ॥ ६९॥

    evaṃ tu dvandvajālasya saṃyogo yoga ucyate ।
    atha yogaśikhāṃ vakṣye sarvajñāneṣu cottamām ॥ 69॥

    यदानुध्यायते मन्त्रं गात्रकम्पोऽथ जायते ।
    आसनं पद्मकं बद्ध्वा यच्चान्यदपि रोचते ॥ ७०॥

    yadānudhyāyate mantraṃ gātrakampo'tha jāyate ।
    āsanaṃ padmakaṃ baddhvā yaccānyadapi rocate ॥ 70॥

    नासाग्रे दृष्टिमारोप्य हस्तपादौ च संयतौ ।
    मनः सर्वत्र संगृह्य ॐकारं तत्र चिन्तयेत् ॥ ७१॥

    nāsāgre dṛṣṭimāropya hastapādau ca saṃyatau ।
    manaḥ sarvatra saṃgṛhya oṃkāraṃ tatra cintayet ॥ 71॥

    ध्यायते सततं प्राज्ञो हृत्कृत्वा परमेश्वरम् ।
    एकस्तम्भे नवद्वारे त्रिस्थूणे पञ्चदैवते ॥ ७२॥

    dhyāyate satataṃ prājño hṛtkṛtvā parameśvaram ।
    ekastambhe navadvāre tristhūṇe pañcadaivate ॥ 72॥

    ईदृशे तु शरीरे वा मतिमान्नोपलक्षयेत् ।
    आदित्यमण्डलाकारं रश्मिज्वालासमाकुलम् ॥ ७३॥

    īdṛśe tu śarīre vā matimānnopalakṣayet ।
    ādityamaṇḍalākāraṃ raśmijvālāsamākulam ॥ 73॥

    तस्य मध्यगतं वह्निं प्रज्वलेद्दीपवर्तिवत् ।
    दीपशिखा तु या मात्रा सा मात्रा परमेश्वरे ॥ ७४॥

    tasya madhyagataṃ vahniṃ prajvaleddīpavartivat ।
    dīpaśikhā tu yā mātrā sā mātrā parameśvare ॥ 74॥

    भिन्दन्ति योगिनः सूर्यं योगाभ्यासेन वै पुनः ।
    द्वितीयं सुषुम्नाद्वारं परिशुभ्रं समर्पितम् ॥ ७५॥

    bhindanti yoginaḥ sūryaṃ yogābhyāsena vai punaḥ ।
    dvitīyaṃ suṣumnādvāraṃ pariśubhraṃ samarpitam ॥ 75॥

    कपालसम्पुटं पीत्वा ततः पश्यति तत्पदम् ।
    अथ न ध्यायते जन्तुरालस्याच्च प्रमादतः ॥ ७६॥

    kapālasampuṭaṃ pītvā tataḥ paśyati tatpadam ।
    atha na dhyāyate janturālasyācca pramādataḥ ॥ 76॥

    यदि त्रिकालमागच्छेत्स गच्छेत्पुण्यसम्पदम् ।
    पुण्यमेतत्समासाद्य संक्षिप्य कथितं मया ॥ ७७॥

    yadi trikālamāgacchetsa gacchetpuṇyasampadam ।
    puṇyametatsamāsādya saṃkṣipya kathitaṃ mayā ॥ 77॥

    लब्धयोगोऽथ बुद्ध्येत प्रसन्नं परमेश्वरम् ।
    जन्मान्तरसहस्रेषु यदा क्षीणं तु किल्बिषम् ॥ ७८॥

    labdhayogo'tha buddhyeta prasannaṃ parameśvaram ।
    janmāntarasahasreṣu yadā kṣīṇaṃ tu kilbiṣam ॥ 78॥

    तदा पश्यति योगेन संसारोच्छेदनं महत् ।
    अधुना सम्प्रवक्ष्यामि योगाभ्यासस्य लक्षणम् ॥ ७९॥

    tadā paśyati yogena saṃsārocchedanaṃ mahat ।
    adhunā sampravakṣyāmi yogābhyāsasya lakṣaṇam ॥ 79॥

    मरुज्जयो यस्य सिद्धः सेवयेत्तं गुरुं सदा ।
    गुरुवस्त्रप्रसादेन कुर्यात्प्राणजयं बुधः ॥ ८०॥

    marujjayo yasya siddhaḥ sevayettaṃ guruṃ sadā ।
    guruvastraprasādena kuryātprāṇajayaṃ budhaḥ ॥ 80॥

    वितस्तिप्रमितं दैर्घ्यं चतुरङ्गुलविस्तृतम् ।
    मृदुलं धवलं प्रोक्तं वेष्टनाम्बरलक्षणम् ॥ ८१॥

    vitastipramitaṃ dairghyaṃ caturaṅgulavistṛtam ।
    mṛdulaṃ dhavalaṃ proktaṃ veṣṭanāmbaralakṣaṇam ॥ 81॥

    निरुध्य मारुतं गाढं शक्तिचालनयुक्तितः ।
    अष्टधा कुण्डलीभूतामृज्वीं कुर्यात्तु कुण्डलीम् ॥ ८२॥

    nirudhya mārutaṃ gāḍhaṃ śakticālanayuktitaḥ ।
    aṣṭadhā kuṇḍalībhūtāmṛjvīṃ kuryāttu kuṇḍalīm ॥ 82॥

    पायोराकुञ्चनं कुर्यात्कुण्डलीं चालयेत्तदा ।
    मृत्युचक्रगतस्यापि तस्य मृत्युभयं कुतः ॥ ८३॥

    pāyorākuñcanaṃ kuryātkuṇḍalīṃ cālayettadā ।
    mṛtyucakragatasyāpi tasya mṛtyubhayaṃ kutaḥ ॥ 83॥

    एतदेव परं गुह्यं कथितं तु मया तव ।
    वज्रासनगतो नित्यमूर्ध्वाकुञ्चनमभ्यसेत् ॥ ८४॥

    etadeva paraṃ guhyaṃ kathitaṃ tu mayā tava ।
    vajrāsanagato nityamūrdhvākuñcanamabhyaset ॥ 84॥

    वायुना ज्वलितो वह्निः कुण्डलीमनिशं दहेत् ।
    सन्तप्ता साग्निना जीवशक्तिस्त्रैलोक्यमोहिनी ॥ ८५॥

    vāyunā jvalito vahniḥ kuṇḍalīmaniśaṃ dahet ।
    santaptā sāgninā jīvaśaktistrailokyamohinī ॥ 85॥

    प्रविशेच्चन्द्रतुण्डे तु सुषुम्नावदनान्तरे ।
    वायुना वह्निना सार्धं ब्रह्मग्रन्थिं भिनत्ति सा ॥ ८६॥

    praviśeccandratuṇḍe tu suṣumnāvadanāntare ।
    vāyunā vahninā sārdhaṃ brahmagranthiṃ bhinatti sā ॥ 86॥

    विष्णुग्रन्थिं ततो भित्त्वा रुद्रग्रन्थौ च तिष्ठति ।
    ततस्तु कुम्भकैर्गाढं पूरयित्वा पुनःपुनः ॥ ८७॥

    viṣṇugranthiṃ tato bhittvā rudragranthau ca tiṣṭhati ।
    tatastu kumbhakairgāḍhaṃ pūrayitvā punaḥpunaḥ ॥ 87॥

    अथाभ्यसेत्सूर्यभेदमुज्जायीं चापि शीतलीम् ।
    भस्त्रां च सहितो नाम स्याच्चतुष्टयकुम्भकः ॥ ८८॥

    athābhyasetsūryabhedamujjāyīṃ cāpi śītalīm ।
    bhastrāṃ ca sahito nāma syāccatuṣṭayakumbhakaḥ ॥ 88॥

    बन्धत्रयेण संयुक्तः केवलप्राप्तिकारकः ।
    अथास्य लक्षणं सम्यक्कथयामि समासतः ॥ ८९॥

    bandhatrayeṇa saṃyuktaḥ kevalaprāptikārakaḥ ।
    athāsya lakṣaṇaṃ samyakkathayāmi samāsataḥ ॥ 89॥

    एकाकिना समुपगम्य विविक्तदेशं
    प्राणादिरूपममृतं परमार्थतत्त्वम् ।
    लघ्वाशिना धृतिमता परिभावितव्यं
    संसाररोगहरमौषधमद्वितीयम् ॥ ९०॥

    ekākinā samupagamya viviktadeśaṃ
    prāṇādirūpamamṛtaṃ paramārthatattvam ।
    laghvāśinā dhṛtimatā paribhāvitavyaṃ
    saṃsārarogaharamauṣadhamadvitīyam ॥ 90॥

    सूर्यनाड्या समाकृष्य वायुमभ्यासयोगिना ।
    विधिवत्कुम्भकं कृत्वा रेचयेच्छ्रीतरश्मिना ॥ ९१॥

    sūryanāḍyā samākṛṣya vāyumabhyāsayoginā ।
    vidhivatkumbhakaṃ kṛtvā recayecchrītaraśminā ॥ 91॥

    उदरे बहुरोगघ्नं क्रिमिदोषं निहन्ति च ।
    मुहुर्मुहुरिदं कार्यं सूर्यभेदमुदाहृतम् ॥ ९२॥

    udare bahurogaghnaṃ krimidoṣaṃ nihanti ca ।
    muhurmuhuridaṃ kāryaṃ sūryabhedamudāhṛtam ॥ 92॥

    नाडीभ्यां वायुमाकृष्य कुण्डल्याः पार्श्वयोः क्षिपेत् ।
    धारयेदुदरे पश्चाद्रेचयेदिडया सुधीः ॥ ९३॥

    nāḍībhyāṃ vāyumākṛṣya kuṇḍalyāḥ pārśvayoḥ kṣipet ।
    dhārayedudare paścādrecayediḍayā sudhīḥ ॥ 93॥

    कण्ठे कफादि दोषघ्नं शरीराग्निविवर्धनम् ।
    नाडीजलापहं धातुगतदोषविनाशनम् ॥ ९४॥

    kaṇṭhe kaphādi doṣaghnaṃ śarīrāgnivivardhanam ।
    nāḍījalāpahaṃ dhātugatadoṣavināśanam ॥ 94॥

    गच्छतस्तिष्ठतः कार्यमुज्जायाख्यं तु कुम्भकम् ।
    मुखेन वायुं संगृह्य घ्राणरन्ध्रेण रेचयेत् ॥ ९५॥

    gacchatastiṣṭhataḥ kāryamujjāyākhyaṃ tu kumbhakam ।
    mukhena vāyuṃ saṃgṛhya ghrāṇarandhreṇa recayet ॥ 95॥

    शीतलीकरणं चेदं हन्ति पित्तं क्षुधां तृषम् ।
    स्तनयोरथ भस्त्रेव लोहकारस्य वेगतः ॥ ९६॥

    śītalīkaraṇaṃ cedaṃ hanti pittaṃ kṣudhāṃ tṛṣam ।
    stanayoratha bhastreva lohakārasya vegataḥ ॥ 96॥

    रेच्येत्पूरयेद्वायुमाश्रमं देहगं धिया ।
    यथा श्रमो भवेद्देहे तथा सूर्येण पूरयेत् ॥ ९७॥

    recyetpūrayedvāyumāśramaṃ dehagaṃ dhiyā ।
    yathā śramo bhaveddehe tathā sūryeṇa pūrayet ॥ 97॥

    कण्ठसंकोचनं कृत्वा पुनश्चन्द्रेण रेचयेत् ।
    वातपित्तश्लेष्महरं शरीराग्निविवर्धनम् ॥ ९८॥

    kaṇṭhasaṃkocanaṃ kṛtvā punaścandreṇa recayet ।
    vātapittaśleṣmaharaṃ śarīrāgnivivardhanam ॥ 98॥

    कुण्डलीबोधकं वक्त्रदोषघ्नं शुभदं सुखम् ।
    ब्रह्मनाडीमुखान्तस्थकफाद्यर्गलनाशनम् ॥ ९९॥

    kuṇḍalībodhakaṃ vaktradoṣaghnaṃ śubhadaṃ sukham ।
    brahmanāḍīmukhāntasthakaphādyargalanāśanam ॥ 99॥

    सम्यग्बन्धुसमुद्भूतं ग्रन्थित्रयविभेदकम् ।
    विशेषेणैव कर्तव्यं भस्त्राख्यं कुम्भकं त्विदम् ॥ १००॥

    samyagbandhusamudbhūtaṃ granthitrayavibhedakam ।
    viśeṣeṇaiva kartavyaṃ bhastrākhyaṃ kumbhakaṃ tvidam ॥ 100॥

    बन्धत्रयमथेदानीं प्रवक्ष्यामि यथाक्रमम् ।
    नित्यं कृतेन तेनासौ वायोर्जयमवाप्नुयात् ॥ १०१॥

    bandhatrayamathedānīṃ pravakṣyāmi yathākramam ।
    nityaṃ kṛtena tenāsau vāyorjayamavāpnuyāt ॥ 101॥

    चतुर्णामपि भेदानां कुम्भके समुपस्थिते ।
    बन्धत्रयमिदं कार्यं वक्ष्यमाणं मयहि तत् ॥ १०२॥

    caturṇāmapi bhedānāṃ kumbhake samupasthite ।
    bandhatrayamidaṃ kāryaṃ vakṣyamāṇaṃ mayahi tat ॥ 102॥

    प्रथमो मूलबन्धस्तु द्वितीयोड्डीयनाभिधः ।
    जालन्धारस्तृतीयस्तु लक्षणं कथयाम्यहम् ॥ १०३॥

    prathamo mūlabandhastu dvitīyoḍḍīyanābhidhaḥ ।
    jālandhārastṛtīyastu lakṣaṇaṃ kathayāmyaham ॥ 103॥

    गुदं पार्ष्ण्या तु सम्पीड्य पायुमाकुञ्चलेद्बलात् ।
    वारंवारं यथा चोर्ध्वं समायाति समीरणः ॥ १०४॥

    gudaṃ pārṣṇyā tu sampīḍya pāyumākuñcaledbalāt ।
    vāraṃvāraṃ yathā cordhvaṃ samāyāti samīraṇaḥ ॥ 104॥

    प्राणापानौ नादबिन्दू मूलबन्धेन चैकताम् ।
    गत्वा योगस्य संसिद्धिं यच्छतो नात्र संशयः ॥ १०५॥

    prāṇāpānau nādabindū mūlabandhena caikatām ।
    gatvā yogasya saṃsiddhiṃ yacchato nātra saṃśayaḥ ॥ 105॥

    कुम्भकान्ते रेचकादौ कर्तव्यस्तूड्डियानकः ।
    बन्धो येन सुषुम्नायां प्राणस्तूड्डीयते यतः ॥ १०६
    तस्मादुड्डीयनाख्योऽयं योगिभिः समुदाहृतः ।
    उड्डियानं तु सहजं गुरुणा कथितं सदा ॥ १०७॥

    kumbhakānte recakādau kartavyastūḍḍiyānakaḥ ।
    bandho yena suṣumnāyāṃ prāṇastūḍḍīyate yataḥ ॥ 106
    tasmāduḍḍīyanākhyo'yaṃ yogibhiḥ samudāhṛtaḥ ।
    uḍḍiyānaṃ tu sahajaṃ guruṇā kathitaṃ sadā ॥ 107॥

    अभ्यसेत्तदतन्द्रस्तु वृद्धोऽपि तरुणो भवेत् ।
    नाभेरूर्ध्वमधश्चापि त्राणं कुर्यात्प्रयत्नतः ॥ १०८॥

    abhyasettadatandrastu vṛddho'pi taruṇo bhavet ।
    nābherūrdhvamadhaścāpi trāṇaṃ kuryātprayatnataḥ ॥ 108॥

    षाण्मासमभ्यसेन्मृत्युं जयत्येव न संशयः ।
    पूरकान्ते तु कर्तव्यो बन्धो जालन्धराभिधः ॥ १०९॥

    ṣāṇmāsamabhyasenmṛtyuṃ jayatyeva na saṃśayaḥ ।
    pūrakānte tu kartavyo bandho jālandharābhidhaḥ ॥ 109॥

    कण्ठसंकोचरूपोऽसौ वायुर्मार्गनिरोधकः ।
    कण्ठमाकुञ्च्य हृदये स्थापयेद्दृढमिच्छया ॥ ११०॥

    kaṇṭhasaṃkocarūpo'sau vāyurmārganirodhakaḥ ।
    kaṇṭhamākuñcya hṛdaye sthāpayeddṛḍhamicchayā ॥ 110॥

    बन्धो जालन्धराख्योऽयममृताप्यायकारकः ।
    अधस्तात्कुञ्चनेनाशु कण्ठसंकोचने कृते ॥ १११॥

    bandho jālandharākhyo'yamamṛtāpyāyakārakaḥ ।
    adhastātkuñcanenāśu kaṇṭhasaṃkocane kṛte ॥ 111॥

    मध्ये पश्चिमतानेन स्यात्प्राणो ब्रह्मनाडिगः ।
    वज्रासनस्थितो योगी चालयित्वा तु कुण्डलीम् ॥ ११२॥

    madhye paścimatānena syātprāṇo brahmanāḍigaḥ ।
    vajrāsanasthito yogī cālayitvā tu kuṇḍalīm ॥ 112॥

    कुर्यादनन्तरं भस्त्रीं कुण्डलीमाशु बोधयेत् ।
    भिद्यन्ते ग्रन्थयो वंशे तप्तलोहशलाकया ॥ ११३॥

    kuryādanantaraṃ bhastrīṃ kuṇḍalīmāśu bodhayet ।
    bhidyante granthayo vaṃśe taptalohaśalākayā ॥ 113॥

    तथैव पृष्ठवंशः स्याद्ग्रन्थिभेदस्तु वायुना ।
    पिपीलिकायां लग्नायां कण्डूस्तत्र प्रवर्तते ॥ ११४॥

    tathaiva pṛṣṭhavaṃśaḥ syādgranthibhedastu vāyunā ।
    pipīlikāyāṃ lagnāyāṃ kaṇḍūstatra pravartate ॥ 114॥

    सुषुम्नायां तथाभ्यासात्सततं वायुना भवेत् ।
    रुद्रग्रन्थिं ततो भित्त्वा ततो याति शिवात्मकम् ॥ ११५॥

    suṣumnāyāṃ tathābhyāsātsatataṃ vāyunā bhavet ।
    rudragranthiṃ tato bhittvā tato yāti śivātmakam ॥ 115॥

    चन्द्रसूर्यौ समौ कृत्वा तयोर्योगः प्रवर्तते ।
    गुणत्रयमतीतं स्याद्ग्रन्थित्रयविभेदनात् ॥ ११६॥

    candrasūryau samau kṛtvā tayoryogaḥ pravartate ।
    guṇatrayamatītaṃ syādgranthitrayavibhedanāt ॥ 116॥

    शिवशक्तिसमायोगे जायते परमा स्थितिः ।
    यथा करी करेणैव पानीयं प्रपिबेत्सदा ॥ ११७॥

    śivaśaktisamāyoge jāyate paramā sthitiḥ ।
    yathā karī kareṇaiva pānīyaṃ prapibetsadā ॥ 117॥

    सुषुम्नावज्रनालेन पवमानं ग्रसेत्तथा ।
    वज्रदण्डसमुद्भूता मणयश्चैकविंशतिः ॥ ११८॥

    suṣumnāvajranālena pavamānaṃ grasettathā ।
    vajradaṇḍasamudbhūtā maṇayaścaikaviṃśatiḥ ॥ 118॥

    सुषुम्नायां स्थितः सर्वे सूत्रे मणिगणा इव ।
    मोक्षमार्गे प्रतिष्ठानात्सुषुम्ना विश्वरूपिणी ॥ ११९॥

    suṣumnāyāṃ sthitaḥ sarve sūtre maṇigaṇā iva ।
    mokṣamārge pratiṣṭhānātsuṣumnā viśvarūpiṇī ॥ 119॥

    यथैव निश्चितः कालश्चन्द्रसूर्यनिबन्धनात् ।
    आपूर्य कुम्भितो वायुर्बहिर्नो याति साधके ॥ १२०॥

    yathaiva niścitaḥ kālaścandrasūryanibandhanāt ।
    āpūrya kumbhito vāyurbahirno yāti sādhake ॥ 120॥

    पुनःपुनस्तद्वदेव पश्चिमद्वारलक्षणम् ।
    पूरितस्तु स तद्द्वारैरीषत्कुम्भकतां गतः ॥ १२१॥

    punaḥpunastadvadeva paścimadvāralakṣaṇam ।
    pūritastu sa taddvārairīṣatkumbhakatāṃ gataḥ ॥ 121॥

    प्रविशेत्सर्वगात्रेषु वायुः पश्चिममार्गतः ।
    रेचितः क्षीणतां याति पूरितः पोषयेत्ततः ॥ १२२॥

    praviśetsarvagātreṣu vāyuḥ paścimamārgataḥ ।
    recitaḥ kṣīṇatāṃ yāti pūritaḥ poṣayettataḥ ॥ 122॥

    यत्रैव जातं सकलेवरं मन-
    स्तत्रैव लीनं कुरुते स योगात् ।
    स एव मुक्तो निरहंकृतिः सुखी
    मूढा न जानन्ति हि पिण्डपातिनः ॥ १२३॥

    yatraiva jātaṃ sakalevaraṃ mana-
    statraiva līnaṃ kurute sa yogāt ।
    sa eva mukto nirahaṃkṛtiḥ sukhī
    mūḍhā na jānanti hi piṇḍapātinaḥ ॥ 123॥

    चित्तं विनिष्टं यदि भासितं स्या-
    त्तत्र प्रतीतो मरुतोऽपि नाशः ।
    न चेद्यदि स्यान्न तु तस्य शास्त्रं
    नात्मप्रतीतिर्न गुरुर्न मोक्षः ॥ १२४॥

    cittaṃ viniṣṭaṃ yadi bhāsitaṃ syā-
    ttatra pratīto maruto'pi nāśaḥ ।
    na cedyadi syānna tu tasya śāstraṃ
    nātmapratītirna gururna mokṣaḥ ॥ 124॥

    जलूका रुधिरं यद्वद्बलादाकर्षति स्वयम् ।
    ब्रह्मनाडी तथा धातून्सन्तताभ्यासयोगतः ॥ १२५॥

    jalūkā rudhiraṃ yadvadbalādākarṣati svayam ।
    brahmanāḍī tathā dhātūnsantatābhyāsayogataḥ ॥ 125॥

    अनेनाभ्यासयोगेन नित्यमासनबन्धतः ।
    चित्तं विलीनतामेति बिन्दुर्नो यात्यधस्तथा ॥ १२६॥

    anenābhyāsayogena nityamāsanabandhataḥ ।
    cittaṃ vilīnatāmeti bindurno yātyadhastathā ॥ 126॥

    रेचकं पूरकं मुक्त्वा वायुना स्थीयते स्थिरम् ।
    नाना नादाः प्रवर्तन्ते संस्रवेच्चन्द्रमण्डलम् ॥ १२७॥

    recakaṃ pūrakaṃ muktvā vāyunā sthīyate sthiram ।
    nānā nādāḥ pravartante saṃsraveccandramaṇḍalam ॥ 127॥

    नश्यन्ति क्षुत्पिपासाद्याः सर्वदोषास्ततस्तदा ।
    स्वरूपे सच्चिदानन्दे स्थितिमाप्नोति केवलम् ॥ १२८॥

    naśyanti kṣutpipāsādyāḥ sarvadoṣāstatastadā ।
    svarūpe saccidānande sthitimāpnoti kevalam ॥ 128॥

    कथितं तु तव प्रीत्या ह्येतदभ्यासलक्षणम् ।
    मन्त्रो लयो हठो राजयोगोऽन्तर्भूमिकाः क्रमात् ॥ १२९॥

    kathitaṃ tu tava prītyā hyetadabhyāsalakṣaṇam ।
    mantro layo haṭho rājayogo'ntarbhūmikāḥ kramāt ॥ 129॥

    एक एव चतुर्धाऽयं महायोगोऽभिधीयते ।
    हकारेण बहिर्याति सकारेण विशेत्पुनः ॥ १३०॥

    eka eva caturdhā'yaṃ mahāyogo'bhidhīyate ।
    hakāreṇa bahiryāti sakāreṇa viśetpunaḥ ॥ 130॥

    हंसहंसेति मन्त्रोऽयं सर्वैर्जीवश्च जप्यते ।
    गुरुवाक्यात्सुषुम्नायां विपरीतो भवेज्जपः ॥ १३१॥

    haṃsahaṃseti mantro'yaṃ sarvairjīvaśca japyate ।
    guruvākyātsuṣumnāyāṃ viparīto bhavejjapaḥ ॥ 131॥

    सोऽहंसोऽहमिति प्रोक्तो मन्त्रयोगः स उच्यते ।
    प्रतीतिर्मन्त्रयोगाच्च जायते पश्चिमे पथि ॥ १३२॥

    so'haṃso'hamiti prokto mantrayogaḥ sa ucyate ।
    pratītirmantrayogācca jāyate paścime pathi ॥ 132॥

    हकारेण तु सूर्यः स्यात्सकारेणेन्दुरुच्यते ।
    सूर्याचन्द्रमसोरैक्यं हठ इत्यभिधीयते ॥ १३३॥

    hakāreṇa tu sūryaḥ syātsakāreṇendurucyate ।
    sūryācandramasoraikyaṃ haṭha ityabhidhīyate ॥ 133॥

    हठेन ग्रस्यते जाड्यं सर्वदोषसमुद्भवम् ।
    क्षेत्रज्ञः परमात्मा च तयोरैक्यं यदा भवेत् ॥ १३४॥

    haṭhena grasyate jāḍyaṃ sarvadoṣasamudbhavam ।
    kṣetrajñaḥ paramātmā ca tayoraikyaṃ yadā bhavet ॥ 134॥

    तदैक्ये साधिते ब्रह्मंश्चित्तं याति विलीनताम् ।
    पवनः स्थैर्यमायाति लययोगोदये सति ॥ १३५॥

    tadaikye sādhite brahmaṃścittaṃ yāti vilīnatām ।
    pavanaḥ sthairyamāyāti layayogodaye sati ॥ 135॥

    लयात्सम्प्राप्यते सौख्यं स्वात्मानदं परं पदम् ।
    योनिमध्ये महाक्षेत्रे जपाबन्धूकसंनिभम् ॥ १३६॥

    layātsamprāpyate saukhyaṃ svātmānadaṃ paraṃ padam ।
    yonimadhye mahākṣetre japābandhūkasaṃnibham ॥ 136॥

    रजो वसति जन्तूनां देवीतत्त्वं समावृतम् ।
    रजसो रेतसो योगाद्राजयोग इति स्मृतः ॥ १३७॥

    rajo vasati jantūnāṃ devītattvaṃ samāvṛtam ।
    rajaso retaso yogādrājayoga iti smṛtaḥ ॥ 137॥

    अणिमादिपदं प्राप्य राजते राजयोगतः ।
    प्राणापानसमायोगो ज्ञेयं योगचतुष्टयम् ॥ १३८॥

    aṇimādipadaṃ prāpya rājate rājayogataḥ ।
    prāṇāpānasamāyogo jñeyaṃ yogacatuṣṭayam ॥ 138॥

    संक्षेपात्कथितं ब्रह्मन्नान्यथा शिवभाषितम् ।
    क्रमेण प्राप्यते प्राप्यमभ्यासादेव नान्यथा ॥ १३९॥

    saṃkṣepātkathitaṃ brahmannānyathā śivabhāṣitam ।
    krameṇa prāpyate prāpyamabhyāsādeva nānyathā ॥ 139॥

    एकेनैव शरीरेण योगाभ्यासाच्छनैःशनैः ।
    चिरात्सम्प्राप्यते मुक्तिर्मर्कटक्रम एव सः ॥ १४०॥

    ekenaiva śarīreṇa yogābhyāsācchanaiḥśanaiḥ ।
    cirātsamprāpyate muktirmarkaṭakrama eva saḥ ॥ 140॥

    योगसिद्धिं विना देहः प्रमादाद्यदि नश्यति ।
    पूर्ववासनया युक्तः शरीरं चान्यदाप्नुयात् ॥ १४१॥

    yogasiddhiṃ vinā dehaḥ pramādādyadi naśyati ।
    pūrvavāsanayā yuktaḥ śarīraṃ cānyadāpnuyāt ॥ 141॥

    ततः पुण्यवशात्सिद्धो गुरुणा सह संगतः ।
    पश्चिमद्वारमार्गेण जायते त्वरितं फलम् ॥ १४२॥

    tataḥ puṇyavaśātsiddho guruṇā saha saṃgataḥ ।
    paścimadvāramārgeṇa jāyate tvaritaṃ phalam ॥ 142॥

    पूर्वजन्मकृताभ्यासात्सत्त्वरं फलमश्नुते ।
    एतदेव हि विज्ञेयं तत्काकमतमुच्यते ॥ १४३॥

    pūrvajanmakṛtābhyāsātsattvaraṃ phalamaśnute ।
    etadeva hi vijñeyaṃ tatkākamatamucyate ॥ 143॥

    नास्ति काकमतादन्यदभ्यासाख्यमतः परम् ।
    तेनैव प्राप्यते मुक्तिर्नान्यथा शिवभाषितम् ॥ १४४॥

    nāsti kākamatādanyadabhyāsākhyamataḥ param ।
    tenaiva prāpyate muktirnānyathā śivabhāṣitam ॥ 144॥

    हठयोगक्रमात्काष्ठासहजीवलयादिकम् ।
    नाकृतं मोक्षमार्गं स्यात्प्रसिद्धां पश्चिमं विना ॥ १४५॥

    haṭhayogakramātkāṣṭhāsahajīvalayādikam ।
    nākṛtaṃ mokṣamārgaṃ syātprasiddhāṃ paścimaṃ vinā ॥ 145॥

    आदौ रोगाः प्रणश्यन्ति पश्चाज्जाड्यं शरीरजम् ।
    ततः समरसो भूत्वा चन्द्रो वर्षत्यनारतम् ॥ १४६॥

    ādau rogāḥ praṇaśyanti paścājjāḍyaṃ śarīrajam ।
    tataḥ samaraso bhūtvā candro varṣatyanāratam ॥ 146॥

    धातूंश्च संग्रहेद्वह्निः पवनेन समन्ततः ।
    नाना नादाः प्रवर्तन्ते मार्दवं स्यात्कलेवरे ॥ १४७॥

    dhātūṃśca saṃgrahedvahniḥ pavanena samantataḥ ।
    nānā nādāḥ pravartante mārdavaṃ syātkalevare ॥ 147॥

    जित्वा वृष्ट्यादिकं जाड्यं खेचरः स भवेन्नरः ।
    सर्वज्ञोसौ भवेत्कामरूपः पवनवेगवान् ॥ १४८॥

    jitvā vṛṣṭyādikaṃ jāḍyaṃ khecaraḥ sa bhavennaraḥ ।
    sarvajñosau bhavetkāmarūpaḥ pavanavegavān ॥ 148॥

    क्रीडते त्रिषु लिकेषु जायन्ते सिद्धयोऽखिलाः ।
    कर्पूरे लीयमाने किं काठिन्यं तत्र विद्यते ॥ १४९॥

    krīḍate triṣu likeṣu jāyante siddhayo'khilāḥ ।
    karpūre līyamāne kiṃ kāṭhinyaṃ tatra vidyate ॥ 149॥

    अहंकारक्षये तद्वद्देहे कठिना कुतः ।
    सर्वकर्ता च योगीन्द्रः स्वतन्त्रोऽनन्तरूपवान् ॥ १५०॥

    ahaṃkārakṣaye tadvaddehe kaṭhinā kutaḥ ।
    sarvakartā ca yogīndraḥ svatantro'nantarūpavān ॥ 150॥

    जीवन्मुक्तो महायोगी जायते नात्र संशयः ।
    द्विविधाः सिद्धयो लोके कल्पिताऽकल्पितास्तथा ॥ १५१॥

    jīvanmukto mahāyogī jāyate nātra saṃśayaḥ ।
    dvividhāḥ siddhayo loke kalpitā'kalpitāstathā ॥ 151॥

    रसौषधिक्रियाजालमन्त्राभ्यासाधिसाधनात् ।
    सिद्ध्यन्ति सिद्धयो यास्तु कल्पितास्ताः प्रकीर्तिताः ॥ १५२॥

    rasauṣadhikriyājālamantrābhyāsādhisādhanāt ।
    siddhyanti siddhayo yāstu kalpitāstāḥ prakīrtitāḥ ॥ 152॥

    अनित्या अल्पवीर्यास्ताः सिद्धयः साधनोद्भवाः ।
    साधनेन विनाप्येवं जायन्ते स्वत एव हि ॥ १५३॥

    anityā alpavīryāstāḥ siddhayaḥ sādhanodbhavāḥ ।
    sādhanena vināpyevaṃ jāyante svata eva hi ॥ 153॥

    स्वात्मयोगैकनिष्ठेषु स्वातन्त्र्याद्दीश्वरप्रियाः ।
    प्रभूताः सिद्धयो यास्ताः कल्पनारहिताः स्मृताः ॥ १५४।
    सिद्धानित्या महावीर्या इच्छारूपाः स्वयोगजाः ।
    चिरकालात्प्रजायन्ते वासनारहितेषु च ॥ १५५॥

    svātmayogaikaniṣṭheṣu svātantryāddīśvarapriyāḥ ।
    prabhūtāḥ siddhayo yāstāḥ kalpanārahitāḥ smṛtāḥ ॥ 154।
    siddhānityā mahāvīryā icchārūpāḥ svayogajāḥ ।
    cirakālātprajāyante vāsanārahiteṣu ca ॥ 155॥

    तास्तु गोप्या महायोगात्परमात्मपदेऽव्यये ।
    विना कार्यं सदा गुप्तं योगसिद्धस्य लक्षणम् ॥ १५६॥

    tāstu gopyā mahāyogātparamātmapade'vyaye ।
    vinā kāryaṃ sadā guptaṃ yogasiddhasya lakṣaṇam ॥ 156॥

    यथाकाशं समुद्दिश्य गच्छद्भिः पथिकैः पथि ।
    नाना तीर्थानि दृश्यन्ते नानामार्गास्तु सिद्धयः ॥ १५७॥

    yathākāśaṃ samuddiśya gacchadbhiḥ pathikaiḥ pathi ।
    nānā tīrthāni dṛśyante nānāmārgāstu siddhayaḥ ॥ 157॥

    स्वयमेव प्रजायन्ते लाभालाभविवर्जिते ।
    योगमार्गे तथैवेदं सिद्धिजालं प्रवर्तते ॥ १५८॥

    svayameva prajāyante lābhālābhavivarjite ।
    yogamārge tathaivedaṃ siddhijālaṃ pravartate ॥ 158॥

    परीक्षकैः स्वर्णकारैर्हेम सम्प्रोच्यते यथा ।
    सिधिभिर्लक्षयेत्सिद्धं जीवन्मुक्तं तथैव च ॥ १५९॥

    parīkṣakaiḥ svarṇakārairhema samprocyate yathā ।
    sidhibhirlakṣayetsiddhaṃ jīvanmuktaṃ tathaiva ca ॥ 159॥

    अलौकिकगुणस्तस्य कदाचिद्दृश्यते ध्रुवम् ।
    सिद्धिभिः परिहीनं तु नरं बद्धं तु लक्षयेत् ॥ १६०॥

    alaukikaguṇastasya kadāciddṛśyate dhruvam ।
    siddhibhiḥ parihīnaṃ tu naraṃ baddhaṃ tu lakṣayet ॥ 160॥

    अजरामरपिण्डो यो जीवन्मुक्तः स एव हि ।
    पशुकुक्कुटकीटाद्या मृतिं सम्प्राप्नुवन्ति वै ॥ १६१॥

    ajarāmarapiṇḍo yo jīvanmuktaḥ sa eva hi ।
    paśukukkuṭakīṭādyā mṛtiṃ samprāpnuvanti vai ॥ 161॥

    तेषां किं पिण्डपातेन मुक्तिर्भवति पद्मज ।
    न बहिः प्राण आयाति पिण्डस्य पतनं कुतः ॥ १६२॥

    teṣāṃ kiṃ piṇḍapātena muktirbhavati padmaja ।
    na bahiḥ prāṇa āyāti piṇḍasya patanaṃ kutaḥ ॥ 162॥

    पिण्डपातेन या मुक्तिः सा मुक्तिर्न तु हन्यते ।
    देहे ब्रह्मत्वमायाते जलानां सैन्धवं यथा ॥ १६३॥

    piṇḍapātena yā muktiḥ sā muktirna tu hanyate ।
    dehe brahmatvamāyāte jalānāṃ saindhavaṃ yathā ॥ 163॥

    अनन्यतां यदा याति तदा मुक्तः स उच्यते ।
    विमतानि शरीराणि इन्द्रियाणि तथैव च ॥ १६४॥

    ananyatāṃ yadā yāti tadā muktaḥ sa ucyate ।
    vimatāni śarīrāṇi indriyāṇi tathaiva ca ॥ 164॥

    ब्रह्म देहत्वमापन्नं वारि बुद्बुदतामिव ।
    दशद्वार पुरं देहं दशनाडीमहापथम् ॥ १६५॥

    brahma dehatvamāpannaṃ vāri budbudatāmiva ।
    daśadvāra puraṃ dehaṃ daśanāḍīmahāpatham ॥ 165॥

    दशभिर्वायुभिर्व्याप्तं दशेन्द्रियपरिच्छदम् ।
    षडाधारापवरकं षडन्वयमहावनम् ॥ १६६॥

    daśabhirvāyubhirvyāptaṃ daśendriyaparicchadam ।
    ṣaḍādhārāpavarakaṃ ṣaḍanvayamahāvanam ॥ 166॥

    चतुःपीठसमाकीर्णं चतुराम्नायदीपकम् ।
    बिन्दुनादमहालिङ्गं शिवशक्तिनिकेतनम् ॥ १६७॥

    catuḥpīṭhasamākīrṇaṃ caturāmnāyadīpakam ।
    bindunādamahāliṅgaṃ śivaśaktiniketanam ॥ 167॥

    देहं शिवालयं प्रोक्तं सिद्धिदं सर्वदेहिनाम् ।
    गुदमेढ्रान्तरालस्थं मूलाधारं त्रिकोणकम् ॥ १६८॥

    dehaṃ śivālayaṃ proktaṃ siddhidaṃ sarvadehinām ।
    gudameḍhrāntarālasthaṃ mūlādhāraṃ trikoṇakam ॥ 168॥

    शिवस्य जीवरूपस्य स्थानं तद्धि प्रचक्षते ।
    यत्र कुण्डलिनीनाम परा शक्तिः प्रतिष्ठिता ॥ १६९॥

    śivasya jīvarūpasya sthānaṃ taddhi pracakṣate ।
    yatra kuṇḍalinīnāma parā śaktiḥ pratiṣṭhitā ॥ 169॥

    यस्मादुत्पद्यते वायुर्यस्माद्वह्निः प्रवर्तते ।
    यस्मादुत्पद्यते बिन्दुर्यस्मान्नादः प्रवर्तते ॥ १७०॥

    yasmādutpadyate vāyuryasmādvahniḥ pravartate ।
    yasmādutpadyate binduryasmānnādaḥ pravartate ॥ 170॥

    यस्मादुत्पद्यते हंसो यस्मादुत्पद्यते मनः ।
    तदेतत्कामरूपाख्यं पीठं कामफलप्रदम् ॥ १७१॥

    yasmādutpadyate haṃso yasmādutpadyate manaḥ ।
    tadetatkāmarūpākhyaṃ pīṭhaṃ kāmaphalapradam ॥ 171॥

    स्वाधिष्ठानाह्वयं चक्रं लिङ्गमूले षडस्रके ।
    नाभिदेशे स्थितं चक्रं दशारं मणिपूरकम् ॥ १७२॥

    svādhiṣṭhānāhvayaṃ cakraṃ liṅgamūle ṣaḍasrake ।
    nābhideśe sthitaṃ cakraṃ daśāraṃ maṇipūrakam ॥ 172॥

    द्वादशारं महाचक्रं हृदये चाप्यनाहतम् ।
    तदेतत्पूर्णगिर्याख्यं पीठं कमलसंभव ॥ १७३॥

    dvādaśāraṃ mahācakraṃ hṛdaye cāpyanāhatam ।
    tadetatpūrṇagiryākhyaṃ pīṭhaṃ kamalasaṃbhava ॥ 173॥

    कण्ठकूपे विशुद्ध्याख्यं यच्चक्रं षोडशास्रकम् ।
    पीठं जालन्धर नाम तिष्ठत्यत्र सुरेश्वर ॥ १७४॥

    kaṇṭhakūpe viśuddhyākhyaṃ yaccakraṃ ṣoḍaśāsrakam ।
    pīṭhaṃ jālandhara nāma tiṣṭhatyatra sureśvara ॥ 174॥

    आज्ञा नाम भ्रुवोर्मध्ये द्विदलं चक्रमुत्तमम् ।
    उड्यानाख्यं महापीठमुपरिष्टात्प्रतिष्ठितम् ॥ १७५॥

    ājñā nāma bhruvormadhye dvidalaṃ cakramuttamam ।
    uḍyānākhyaṃ mahāpīṭhamupariṣṭātpratiṣṭhitam ॥ 175॥

    चतुरस्रं धरण्यादौ ब्रह्मा तत्राधिदेवता ।
    अर्धचन्द्राकृति चलं विष्णुस्तस्याधिदेवता ॥ १७६॥

    caturasraṃ dharaṇyādau brahmā tatrādhidevatā ।
    ardhacandrākṛti calaṃ viṣṇustasyādhidevatā ॥ 176॥

    त्रिकोणमण्डलं वह्नी रुद्रस्तस्याधिदेवता ।
    वायोर्बिम्बं तु षट्कोणमीश्वरोऽस्याधिदेवता ॥ १७७॥

    trikoṇamaṇḍalaṃ vahnī rudrastasyādhidevatā ।
    vāyorbimbaṃ tu ṣaṭkoṇamīśvaro'syādhidevatā ॥ 177॥

    आकाशमण्डलं वृत्तं देवतास्य सदाशिवः ।
    नादरूपं भ्रुवोर्मध्ये मनसो मण्डलं विदुः ॥ १७८॥

    ākāśamaṇḍalaṃ vṛttaṃ devatāsya sadāśivaḥ ।
    nādarūpaṃ bhruvormadhye manaso maṇḍalaṃ viduḥ ॥ 178॥

    इति प्रथमोऽध्यायः ॥ १॥

    iti prathamo'dhyāyaḥ ॥ 1॥

    पुनर्योगस्य माहात्म्यं श्रोतुमिच्छामि शङ्कर ।
    यस्य विज्ञानमात्रेण खेचरीसमतां व्रजेत् ॥ १॥

    punaryogasya māhātmyaṃ śrotumicchāmi śaṅkara ।
    yasya vijñānamātreṇa khecarīsamatāṃ vrajet ॥ 1॥

    शृणु ब्रह्मन्प्रवक्ष्यामि गोपनीयं प्रयत्नतः ।
    द्वादशाब्दं तु शुश्रूषां यः कुर्यादप्रमादतः ॥ २॥

    śṛṇu brahmanpravakṣyāmi gopanīyaṃ prayatnataḥ ।
    dvādaśābdaṃ tu śuśrūṣāṃ yaḥ kuryādapramādataḥ ॥ 2॥

    तस्मै वाच्यं यथातथ्यं दान्ताय ब्रह्मचारिणे ।
    पाण्डित्यादर्थलोभाद्वा प्रमादाद्वा प्रयच्छति ॥ ३॥

    tasmai vācyaṃ yathātathyaṃ dāntāya brahmacāriṇe ।
    pāṇḍityādarthalobhādvā pramādādvā prayacchati ॥ 3॥

    तेनाधीतं श्रुतं तेन तेन सर्वमनुष्ठितम् ।
    मूलमन्त्रं विजानाति यो विद्वान्गुरुदर्शितम् ॥ ४॥

    tenādhītaṃ śrutaṃ tena tena sarvamanuṣṭhitam ।
    mūlamantraṃ vijānāti yo vidvāngurudarśitam ॥ 4॥

    शिवशक्तिमयं मन्त्रं मूलाधारात्समुत्थितम् ।
    तस्य मन्त्रस्य वै ब्रह्मञ्छ्रोता वक्ता च दुर्लभः ॥ ५॥

    śivaśaktimayaṃ mantraṃ mūlādhārātsamutthitam ।
    tasya mantrasya vai brahmañchrotā vaktā ca durlabhaḥ ॥ 5॥

    एतत्पीठमिति प्रोक्तं नादलिङ्गं चिदात्मकम् ।
    तस्य विज्ञानमात्रेण जीवन्मुक्तो भवेज्जनः ॥ ६॥

    etatpīṭhamiti proktaṃ nādaliṅgaṃ cidātmakam ।
    tasya vijñānamātreṇa jīvanmukto bhavejjanaḥ ॥ 6॥

    अणिमादिकमैश्वर्यमचिरादेव जायते ।
    मननात्प्राणनाच्चैव मद्रूपस्यावबोधनात् ॥ ७॥

    aṇimādikamaiśvaryamacirādeva jāyate ।
    mananātprāṇanāccaiva madrūpasyāvabodhanāt ॥ 7॥

    मन्त्रमित्युच्यते ब्रह्मन्मदधिष्ठानतोऽपि वा ।
    मूलत्वात्सर्वमन्त्राणां मूलाधारात्समुद्भवात् ॥ ८॥

    mantramityucyate brahmanmadadhiṣṭhānato'pi vā ।
    mūlatvātsarvamantrāṇāṃ mūlādhārātsamudbhavāt ॥ 8॥

    मूलस्वरूपलिङ्गत्वान्मूलमन्त्र इति स्मृतः ।
    सूक्ष्मत्वात्कारणात्वाच्च लयनाद्गमनादपि ॥ ९॥

    mūlasvarūpaliṅgatvānmūlamantra iti smṛtaḥ ।
    sūkṣmatvātkāraṇātvācca layanādgamanādapi ॥ 9॥

    लक्षणात्परमेशस्य लिङ्गमित्यभिधीयते ।
    संनिधानात्समस्तेषु जन्तुष्वपि च सन्ततम् ॥ १०॥

    lakṣaṇātparameśasya liṅgamityabhidhīyate ।
    saṃnidhānātsamasteṣu jantuṣvapi ca santatam ॥ 10॥

    सूचकत्वाच्च रूपस्य सूत्रमित्यभिधीयते ।
    महामाया महालक्ष्मीर्महादेवी सरस्वती ॥ ११॥

    sūcakatvācca rūpasya sūtramityabhidhīyate ।
    mahāmāyā mahālakṣmīrmahādevī sarasvatī ॥ 11॥

    आधारशक्तिरव्यक्ता यया विश्वं प्रवर्तते ।
    सूक्ष्माभा बिन्दुरूपेण पीठरूपेण वर्तते ॥ १२॥

    ādhāraśaktiravyaktā yayā viśvaṃ pravartate ।
    sūkṣmābhā bindurūpeṇa pīṭharūpeṇa vartate ॥ 12॥

    बिन्दुपीठं विनिर्भिद्य नादलिङ्गमुपस्थितम् ।
    प्राणेनोच्चार्यते ब्रह्मन्षण्मुखीकरणेन च ॥ १३॥

    bindupīṭhaṃ vinirbhidya nādaliṅgamupasthitam ।
    prāṇenoccāryate brahmanṣaṇmukhīkaraṇena ca ॥ 13॥

    गुरूपदेशमार्गेण सहसैव प्रकाशते ।
    स्थूलं सूक्ष्मं परं चेति त्रिविधं ब्रह्मणो वपुः ॥ १४॥

    gurūpadeśamārgeṇa sahasaiva prakāśate ।
    sthūlaṃ sūkṣmaṃ paraṃ ceti trividhaṃ brahmaṇo vapuḥ ॥ 14॥

    पञ्चब्रह्ममयं रूपं स्थूलं वैराजमुच्यते ।
    हिरण्यगर्भं सूक्ष्मं तु नादं बीजत्रयात्मकम् ॥ १५॥

    pañcabrahmamayaṃ rūpaṃ sthūlaṃ vairājamucyate ।
    hiraṇyagarbhaṃ sūkṣmaṃ tu nādaṃ bījatrayātmakam ॥ 15॥

    परं ब्रह्म परं सत्यं सच्चिदानन्दलक्षणम् ।
    अप्रमेयमनिर्देश्यमवाङ्मनसगोचरम् ॥ १६॥

    paraṃ brahma paraṃ satyaṃ saccidānandalakṣaṇam ।
    aprameyamanirdeśyamavāṅmanasagocaram ॥ 16॥

    शुद्धं सूक्ष्मं निराकारं निर्विकारं निरञ्जनम् ।
    अनन्तमपरिच्छेद्यमनूपममनामयम् ॥ १७॥

    śuddhaṃ sūkṣmaṃ nirākāraṃ nirvikāraṃ nirañjanam ।
    anantamaparicchedyamanūpamamanāmayam ॥ 17॥

    आत्ममन्त्रसदाभ्यासात्परतत्त्वं प्रकाशते ।
    तदभिव्यक्तचिह्नानि सिद्धिद्वाराणि मे शृणु ॥ १८॥

    ātmamantrasadābhyāsātparatattvaṃ prakāśate ।
    tadabhivyaktacihnāni siddhidvārāṇi me śṛṇu ॥ 18॥

    दीपज्वालेन्दुखद्योतविद्युन्नक्षत्रभास्वराः ।
    दृश्यन्ते सूक्ष्मरूपेण सदा युक्तस्य योगिनः ॥ १९॥

    dīpajvālendukhadyotavidyunnakṣatrabhāsvarāḥ ।
    dṛśyante sūkṣmarūpeṇa sadā yuktasya yoginaḥ ॥ 19॥

    अणिमादिकमैश्वर्यमचिरात्तस्य जायते ।
    नास्ति नादात्परो मन्त्रो न देवः स्वात्मनः परः ॥ २०॥

    aṇimādikamaiśvaryamacirāttasya jāyate ।
    nāsti nādātparo mantro na devaḥ svātmanaḥ paraḥ ॥ 20॥

    नानुसन्धेः परा पूजा न हि तृप्तेः परं मुखम् ।
    गोपनीयं प्रयत्नेन सर्वदा सिद्धिमिच्छता ।
    मद्भक्त एतद्विज्ञाय कृत कृत्यः सुखी भवेत् ॥ २१॥

    nānusandheḥ parā pūjā na hi tṛpteḥ paraṃ mukham ।
    gopanīyaṃ prayatnena sarvadā siddhimicchatā ।
    madbhakta etadvijñāya kṛta kṛtyaḥ sukhī bhavet ॥ 21॥

    यस्य देवे परा भक्तिर्यथा देवे तथा गुरौ ।
    तस्यैते कथिता ह्यर्थाः प्रकाशन्ते महात्मनः ॥ २२॥ इति ॥

    yasya deve parā bhaktiryathā deve tathā gurau ।
    tasyaite kathitā hyarthāḥ prakāśante mahātmanaḥ ॥ 22॥ iti ॥

    इति द्वितीयोऽध्यायः ॥ २॥

    iti dvitīyo'dhyāyaḥ ॥ 2॥

    यन्नमस्यं चिदाख्यातं यत्सिद्धीनां च कारणम् ।
    येन विज्ञातमात्रेण जन्मबन्धात्प्रमुच्यते ॥ १॥

    yannamasyaṃ cidākhyātaṃ yatsiddhīnāṃ ca kāraṇam ।
    yena vijñātamātreṇa janmabandhātpramucyate ॥ 1॥

    अक्षरं परमो नादः शब्दब्रह्मेति कथ्यते ।
    मूलाधारगता शक्तिः स्वाधारा बिन्दुरूपिणी ॥ २॥

    akṣaraṃ paramo nādaḥ śabdabrahmeti kathyate ।
    mūlādhāragatā śaktiḥ svādhārā bindurūpiṇī ॥ 2॥

    तस्यामुत्पद्यते नादः सूक्ष्मबीजादिवाङ्कुरः ।
    तां पश्यन्तीं विदुर्विश्वं यया पश्यन्ति योगिनः ॥ ३॥

    tasyāmutpadyate nādaḥ sūkṣmabījādivāṅkuraḥ ।
    tāṃ paśyantīṃ vidurviśvaṃ yayā paśyanti yoginaḥ ॥ 3॥

    हृदये व्यज्यते घोषो गर्जत्पर्जन्यसंनिभः ।
    तत्र स्थिता सुरेशान मध्यमेत्यभिधीयते ॥ ४॥

    hṛdaye vyajyate ghoṣo garjatparjanyasaṃnibhaḥ ।
    tatra sthitā sureśāna madhyametyabhidhīyate ॥ 4॥

    प्राणेन च स्वराख्येन प्रथिता वैखरी पुनः ।
    शाखापल्लवरूपेण ताल्वादिस्थानघट्टनात् ॥ ५॥

    prāṇena ca svarākhyena prathitā vaikharī punaḥ ।
    śākhāpallavarūpeṇa tālvādisthānaghaṭṭanāt ॥ 5॥

    अकारादिक्षकारान्तान्यक्षराणि समीरयेत् ।
    अक्षरेभ्यः पदानि स्युः पदेभ्यो वाक्यसंभवः ॥ ६॥

    akārādikṣakārāntānyakṣarāṇi samīrayet ।
    akṣarebhyaḥ padāni syuḥ padebhyo vākyasaṃbhavaḥ ॥ 6॥

    सर्वे वाक्यात्मका मन्त्रा वेदशास्त्राणि कृत्स्नशः ।
    पुराणानि च काव्यानि भाषाश्च विविधा अपि ॥ ७॥

    sarve vākyātmakā mantrā vedaśāstrāṇi kṛtsnaśaḥ ।
    purāṇāni ca kāvyāni bhāṣāśca vividhā api ॥ 7॥

    सप्तस्वराश्च गाथाश्च सर्वे नादसमुद्भवाः ।
    एषा सरस्वती देवी सर्वभूतगुहाश्रया ॥ ८॥

    saptasvarāśca gāthāśca sarve nādasamudbhavāḥ ।
    eṣā sarasvatī devī sarvabhūtaguhāśrayā ॥ 8॥

    वायुना वह्नियुक्तेन प्रेर्यमाणा शनैः शनैः ।
    तद्विवर्तपदैर्वाक्यैरित्येवं वर्तते सदा ॥ ९॥

    vāyunā vahniyuktena preryamāṇā śanaiḥ śanaiḥ ।
    tadvivartapadairvākyairityevaṃ vartate sadā ॥ 9॥

    य इमां वैखरी शक्तिं योगी स्वात्मनि पश्यति ।
    स वाक्सिद्धिमवाप्नोति सरस्वत्याः प्रसादतः ॥ १०॥

    ya imāṃ vaikharī śaktiṃ yogī svātmani paśyati ।
    sa vāksiddhimavāpnoti sarasvatyāḥ prasādataḥ ॥ 10॥

    वेदशास्त्रपुराणानां स्वयं कर्ता भविष्यति ।
    यत्र बिन्दुश्च नादश्च सोमसूर्याग्निवायवः ॥ ११॥

    vedaśāstrapurāṇānāṃ svayaṃ kartā bhaviṣyati ।
    yatra binduśca nādaśca somasūryāgnivāyavaḥ ॥ 11॥

    इन्द्रियाणि च सर्वाणि लयं गच्छन्ति सुव्रत ।
    वायवो यत्र लीयन्ते मनो यत्र विलीयते ॥ १२॥

    indriyāṇi ca sarvāṇi layaṃ gacchanti suvrata ।
    vāyavo yatra līyante mano yatra vilīyate ॥ 12॥

    यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं ततः ।
    यस्मिंस्थितो न दुःखेन गुरुणापि विचाल्यते ॥ १३॥

    yaṃ labdhvā cāparaṃ lābhaṃ manyate nādhikaṃ tataḥ ।
    yasmiṃsthito na duḥkhena guruṇāpi vicālyate ॥ 13॥

    यत्रोपरमते चित्तं निरुद्धं योगसेवया ।
    यत्र चैवात्मनात्मानं पश्यन्नात्मनि तुष्यति ॥ १४॥

    yatroparamate cittaṃ niruddhaṃ yogasevayā ।
    yatra caivātmanātmānaṃ paśyannātmani tuṣyati ॥ 14॥

    सुखमात्यन्तिकं यत्तद्बुद्धिग्राह्यमतीन्द्रियम् ।
    एतत्क्षराक्षरातीतमनक्षरमितीर्यते ॥ १५॥

    sukhamātyantikaṃ yattadbuddhigrāhyamatīndriyam ।
    etatkṣarākṣarātītamanakṣaramitīryate ॥ 15॥

    क्षरः सर्वाणि भूतानि सूत्रात्माऽक्षर उच्यते ।
    अक्षरं परमं ब्रह्म निर्विशेषं निरञ्जनम् ॥ १६॥

    kṣaraḥ sarvāṇi bhūtāni sūtrātmā'kṣara ucyate ।
    akṣaraṃ paramaṃ brahma nirviśeṣaṃ nirañjanam ॥ 16॥

    अलक्षणमलक्षं तदप्रतर्क्यमनूपमम् ।
    अपारपारमच्छेद्यमचिन्त्यमतिनिर्मलम् ॥ १७॥

    alakṣaṇamalakṣaṃ tadapratarkyamanūpamam ।
    apārapāramacchedyamacintyamatinirmalam ॥ 17॥

    आधारं सर्वभूतानामनाधारमनामयम् ।
    अप्रमाणमनिर्देश्यमप्रमेयमतीन्द्रियम् ॥ १८॥

    ādhāraṃ sarvabhūtānāmanādhāramanāmayam ।
    apramāṇamanirdeśyamaprameyamatīndriyam ॥ 18॥

    अस्थूलमनणुह्रस्वमदीर्घमजमव्ययम् ।
    अशब्दमस्पर्शरूपमचक्षुःश्रोत्रनामकम् ॥ १९॥

    asthūlamanaṇuhrasvamadīrghamajamavyayam ।
    aśabdamasparśarūpamacakṣuḥśrotranāmakam ॥ 19॥

    सर्वज्ञं सर्वगं शान्तं सर्वेषां हृदये स्थितम् ।
    सुसंवेद्यं गुरुमतात्सुदुर्बोधमचेतसाम् ॥ २०॥

    sarvajñaṃ sarvagaṃ śāntaṃ sarveṣāṃ hṛdaye sthitam ।
    susaṃvedyaṃ gurumatātsudurbodhamacetasām ॥ 20॥

    निष्कलं निर्गुणं शान्तं निर्विकारं निराश्रयम् ।
    निर्लेपकं निरापायं कूटस्थमचलं ध्रुवम् ॥ २१॥

    niṣkalaṃ nirguṇaṃ śāntaṃ nirvikāraṃ nirāśrayam ।
    nirlepakaṃ nirāpāyaṃ kūṭasthamacalaṃ dhruvam ॥ 21॥

    ज्योतिषामपि तज्ज्योतिस्तमःपारे प्रतिष्ठितम् ।
    भावाभावविनिर्मुक्तं भावनामात्रगोचरम् ॥ २२॥

    jyotiṣāmapi tajjyotistamaḥpāre pratiṣṭhitam ।
    bhāvābhāvavinirmuktaṃ bhāvanāmātragocaram ॥ 22॥

    भक्तिगम्यं परं तत्त्वमन्तर्लीनेन चेतसा ।
    भावनामात्रमेवात्र कारणं पद्मसंभव ॥ २३॥

    bhaktigamyaṃ paraṃ tattvamantarlīnena cetasā ।
    bhāvanāmātramevātra kāraṇaṃ padmasaṃbhava ॥ 23॥

    यथा देहान्तरप्राप्तेः कारणं भावना नृणाम् ।
    विषयं ध्यायतः पुंसो विषये रमते मनः ॥ २४॥

    yathā dehāntaraprāpteḥ kāraṇaṃ bhāvanā nṛṇām ।
    viṣayaṃ dhyāyataḥ puṃso viṣaye ramate manaḥ ॥ 24॥

    मामनुस्मरतश्चित्तं मय्येवात्र विलीयते ।
    सर्वज्ञत्वं परेशत्वं सर्वसम्पूर्णशक्तिता ।
    अनन्तशक्तिमत्त्वं च मदनुस्मरणाद्भवेत् ॥ २५॥ इति॥

    māmanusmarataścittaṃ mayyevātra vilīyate ।
    sarvajñatvaṃ pareśatvaṃ sarvasampūrṇaśaktitā ।
    anantaśaktimattvaṃ ca madanusmaraṇādbhavet ॥ 25॥ iti॥

    इति तृतीयोऽध्यायः ॥ ३॥

    iti tṛtīyo'dhyāyaḥ ॥ 3॥

    चैतनस्यैकरूपत्वद्भेदो युक्तो न कर्हिचित् ।
    जीवत्वं च तथा ज्ञेयं रज्ज्वां सर्पग्रहो यथा ॥ १॥

    caitanasyaikarūpatvadbhedo yukto na karhicit ।
    jīvatvaṃ ca tathā jñeyaṃ rajjvāṃ sarpagraho yathā ॥ 1॥

    रज्ज्वज्ञानात्क्षणेनैव यद्वद्रज्जुर्हि सर्पिणी ।
    भाति तद्वच्चितिः साक्षाद्विश्वाकारेण केवला ॥ २॥

    rajjvajñānātkṣaṇenaiva yadvadrajjurhi sarpiṇī ।
    bhāti tadvaccitiḥ sākṣādviśvākāreṇa kevalā ॥ 2॥

    उपादानं प्रपञ्चस्य ब्रह्मणोऽन्यन्न विद्यते ।
    तस्मात्सर्वप्रपञ्चोऽयं ब्रह्मैवास्ति न चेतरत् ॥ ३॥

    upādānaṃ prapañcasya brahmaṇo'nyanna vidyate ।
    tasmātsarvaprapañco'yaṃ brahmaivāsti na cetarat ॥ 3॥

    व्याप्यव्याप्यकता मिथ्या सर्वमात्मेति शासनात् ।
    इति ज्ञाते परे तत्त्वे भेदस्यावसरः कुतः ॥ ४॥

    vyāpyavyāpyakatā mithyā sarvamātmeti śāsanāt ।
    iti jñāte pare tattve bhedasyāvasaraḥ kutaḥ ॥ 4॥

    ब्रह्मणः सर्वभूतानि जायन्ते परमात्मनः ।
    तस्मादेतानि ब्रह्मैव भवन्तीति विचिन्तय ॥ ५॥

    brahmaṇaḥ sarvabhūtāni jāyante paramātmanaḥ ।
    tasmādetāni brahmaiva bhavantīti vicintaya ॥ 5॥

    ब्रह्मैव सर्वनामानि रूपाणि विविधानि च ।
    कर्माण्यपि समग्राणि बिभर्तीति विभावय ॥ ६॥

    brahmaiva sarvanāmāni rūpāṇi vividhāni ca ।
    karmāṇyapi samagrāṇi bibhartīti vibhāvaya ॥ 6॥

    सुवर्णाज्जायमानस्य सुवर्णत्वं च शाश्वतम् ।
    ब्रह्मणो जायमानस्य ब्रह्मत्वं च तथा भवेत् ॥ ७॥

    suvarṇājjāyamānasya suvarṇatvaṃ ca śāśvatam ।
    brahmaṇo jāyamānasya brahmatvaṃ ca tathā bhavet ॥ 7॥

    स्वल्पमप्यन्तरं कृत्वा जीवात्मपरमात्मनोः ।
    यस्तिष्ठति विमूढात्मा भयं तस्यापि भाषितम् ॥ ८॥

    svalpamapyantaraṃ kṛtvā jīvātmaparamātmanoḥ ।
    yastiṣṭhati vimūḍhātmā bhayaṃ tasyāpi bhāṣitam ॥ 8॥

    यदज्ञानद्भवेद्द्वैतमितरत्तत्प्रपश्यति ।
    आत्मत्वेन तदा सर्वं नेतरत्तत्र चाण्वपि ॥ ९॥

    yadajñānadbhaveddvaitamitarattatprapaśyati ।
    ātmatvena tadā sarvaṃ netarattatra cāṇvapi ॥ 9॥

    अनुभूतोऽप्ययं लोको व्यवहारक्षमोऽपि सन् ।
    असद्रूपो यथा स्वप्न उत्तरक्षणबाधितः ॥ १०॥

    anubhūto'pyayaṃ loko vyavahārakṣamo'pi san ।
    asadrūpo yathā svapna uttarakṣaṇabādhitaḥ ॥ 10॥

    स्वप्ने जागरितं नास्ति जागरे स्वप्नता नहि ।
    द्वयमेव लये नास्ति लयोऽपि ह्यनयोर्न च ॥ ११॥

    svapne jāgaritaṃ nāsti jāgare svapnatā nahi ।
    dvayameva laye nāsti layo'pi hyanayorna ca ॥ 11॥

    त्रयमेव भवेन्मिथ्या गुणत्रयविनिर्मितम् ।
    अस्य द्रष्टा गुणातीतो नित्यो ह्येष चिदात्मकः ॥ १२॥

    trayameva bhavenmithyā guṇatrayavinirmitam ।
    asya draṣṭā guṇātīto nityo hyeṣa cidātmakaḥ ॥ 12॥

    यद्वन्मृदि घटभ्रान्तिः शुक्तौ हि रजतस्थितिः ।
    तद्वद्ब्रह्मणि जीवत्वं वीक्षमाणे विनश्यति ॥ १३॥

    yadvanmṛdi ghaṭabhrāntiḥ śuktau hi rajatasthitiḥ ।
    tadvadbrahmaṇi jīvatvaṃ vīkṣamāṇe vinaśyati ॥ 13॥

    यथा मृदि घटो नाम कनके कुण्डलाभिधा ।
    शुक्तौ हि रजतख्यातिर्जीवशब्दस्तथा परे ॥ १४॥

    yathā mṛdi ghaṭo nāma kanake kuṇḍalābhidhā ।
    śuktau hi rajatakhyātirjīvaśabdastathā pare ॥ 14॥

    यथैव व्योम्नि नीलत्वं यथा नीरं मरुस्थले ।
    पुरुषत्वं यथा स्थाणौ तद्वद्विश्वं चिदात्मनि ॥ १५॥

    yathaiva vyomni nīlatvaṃ yathā nīraṃ marusthale ।
    puruṣatvaṃ yathā sthāṇau tadvadviśvaṃ cidātmani ॥ 15॥

    यथैव शून्यो वेतालो गन्धर्वाणं पुरं यथा ।
    यथाकाशे द्विचन्द्रत्वं तद्वत्सत्ये जगत्स्थितिः ॥ १६॥

    yathaiva śūnyo vetālo gandharvāṇaṃ puraṃ yathā ।
    yathākāśe dvicandratvaṃ tadvatsatye jagatsthitiḥ ॥ 16॥

    यथा तरङ्गकल्लोलैर्जलमेव स्फुरत्यलम् ।
    घटनाम्ना यथा पृथ्वी पटनाम्ना हि तन्तवः ॥ १७॥

    yathā taraṅgakallolairjalameva sphuratyalam ।
    ghaṭanāmnā yathā pṛthvī paṭanāmnā hi tantavaḥ ॥ 17॥

    जगन्नाम्ना चिदाभाति सर्वं ब्रह्मैव केवलम् ।
    यथा वन्ध्यासुतो नास्ति यथा नस्ति मरौ जलम् ॥ १८॥

    jagannāmnā cidābhāti sarvaṃ brahmaiva kevalam ।
    yathā vandhyāsuto nāsti yathā nasti marau jalam ॥ 18॥

    यथा नास्ति नभोवृक्षस्तथा नास्ति जगत्स्थितिः ।
    गृह्यमाने घटे यद्वन्मृत्तिका भाति वै बलात् ॥ १९॥

    yathā nāsti nabhovṛkṣastathā nāsti jagatsthitiḥ ।
    gṛhyamāne ghaṭe yadvanmṛttikā bhāti vai balāt ॥ 19॥

    वीक्ष्यमाणे प्रपञ्चे तु ब्रह्मैवाभाति भासुरम् ।
    सदैवात्मा विशुद्धोऽस्मि ह्यशुद्धो भाति वै सदा ॥ २०॥

    vīkṣyamāṇe prapañce tu brahmaivābhāti bhāsuram ।
    sadaivātmā viśuddho'smi hyaśuddho bhāti vai sadā ॥ 20॥

    यथैव द्विविधा रज्जुर्ज्ञानिनोऽज्ञानिनोऽनिशम् ।
    यथैव मृन्मयः कुंभस्तद्वद्देहोऽपि चिन्मयः ॥ २१॥

    yathaiva dvividhā rajjurjñānino'jñānino'niśam ।
    yathaiva mṛnmayaḥ kuṃbhastadvaddeho'pi cinmayaḥ ॥ 21॥

    आत्मानात्मविवेकोऽयं मुधैव क्रियते बुधैः ॥

    ātmānātmaviveko'yaṃ mudhaiva kriyate budhaiḥ ॥

    सर्पत्वेन यथा रज्जू रजतत्वेन शुक्तिका ॥ २२॥

    sarpatvena yathā rajjū rajatatvena śuktikā ॥ 22॥

    विनिर्णीता विमूढेन देहत्वेन तथात्मता ।
    घटत्वेन यथा पृथ्वी जलत्वेन मरीचिका ॥ २३॥

    vinirṇītā vimūḍhena dehatvena tathātmatā ।
    ghaṭatvena yathā pṛthvī jalatvena marīcikā ॥ 23॥

    गृहत्वेन हि काष्ठानि खड्गत्वेन हि लोहता ।
    तद्वदात्मनि देहत्वं पश्यत्यज्ञानयोगतः ॥ २४॥

    gṛhatvena hi kāṣṭhāni khaḍgatvena hi lohatā ।
    tadvadātmani dehatvaṃ paśyatyajñānayogataḥ ॥ 24॥

    इति॥ इति चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४॥

    iti॥ iti caturtho'dhyāyaḥ ॥ 4॥

    पुनर्योगं प्रवक्ष्यामि गुह्यं ब्रह्मस्वरूपकम् ।
    समाहितमना भूत्वा शृणु ब्रह्मन्यथाक्रमम् ॥ १॥

    punaryogaṃ pravakṣyāmi guhyaṃ brahmasvarūpakam ।
    samāhitamanā bhūtvā śṛṇu brahmanyathākramam ॥ 1॥

    दशद्वारपुरं देहं दशनाडीमहापथम् ।
    दशभिर्वायुभिर्व्याप्तं दशेन्द्रियपरिच्छदम् ॥ २॥

    daśadvārapuraṃ dehaṃ daśanāḍīmahāpatham ।
    daśabhirvāyubhirvyāptaṃ daśendriyaparicchadam ॥ 2॥

    षडाधारापवरकं षडन्वयमहावनम् ।
    चतुःपीठसमाकीर्णं चतुराम्नायदीपकम् ॥ ३॥

    ṣaḍādhārāpavarakaṃ ṣaḍanvayamahāvanam ।
    catuḥpīṭhasamākīrṇaṃ caturāmnāyadīpakam ॥ 3॥

    बिन्दुनादमहालिङ्गविष्णुलक्ष्मीनिकेतनम् ।
    देहं विष्ण्वालयं प्रोक्तं सिद्धिदं सर्वदेहिनाम् ॥ ४॥

    bindunādamahāliṅgaviṣṇulakṣmīniketanam ।
    dehaṃ viṣṇvālayaṃ proktaṃ siddhidaṃ sarvadehinām ॥ 4॥

    गुदमेढ्रान्तरालस्थं मूलाधारं त्रिकोणकम् ।
    शिवस्य जीवरूपस्य स्थानं तद्धि प्रचक्षते ॥ ५॥

    gudameḍhrāntarālasthaṃ mūlādhāraṃ trikoṇakam ।
    śivasya jīvarūpasya sthānaṃ taddhi pracakṣate ॥ 5॥

    यत्र कुण्डलिनी नाम परा शक्तिः प्रतिष्ठिता ।
    यस्मादुत्पद्यते वायुर्यस्माद्वह्निः प्रवर्तते ॥ ६॥

    yatra kuṇḍalinī nāma parā śaktiḥ pratiṣṭhitā ।
    yasmādutpadyate vāyuryasmādvahniḥ pravartate ॥ 6॥

    यस्मादुत्पद्यते बिन्दुर्यस्मान्नादः प्रवर्तते ।
    यस्मादुत्पद्यते हंसो यस्मादुत्पद्यते मनः ॥ ७॥

    yasmādutpadyate binduryasmānnādaḥ pravartate ।
    yasmādutpadyate haṃso yasmādutpadyate manaḥ ॥ 7॥

    तदेतत्कामरूपाख्यं पीठं कामफलप्रदम् ।
    स्वाधिष्ठानह्वयं चक्रं लिङ्गमूले षडस्रकम् ॥ ८॥

    tadetatkāmarūpākhyaṃ pīṭhaṃ kāmaphalapradam ।
    svādhiṣṭhānahvayaṃ cakraṃ liṅgamūle ṣaḍasrakam ॥ 8॥

    नाभिदेशे स्थितं चक्रं दशास्रं मणिपूरकम् ।
    द्वादशारं महाचक्रं हृदये चाप्यनाहतम् ॥ ९॥

    nābhideśe sthitaṃ cakraṃ daśāsraṃ maṇipūrakam ।
    dvādaśāraṃ mahācakraṃ hṛdaye cāpyanāhatam ॥ 9॥

    तदेतत्पूर्णगिर्याख्यं पीठं कमलसंभव ।
    कण्ठकूपे विशुद्धाख्यं यच्चक्रं षोडशास्रकम् ॥ १०॥

    tadetatpūrṇagiryākhyaṃ pīṭhaṃ kamalasaṃbhava ।
    kaṇṭhakūpe viśuddhākhyaṃ yaccakraṃ ṣoḍaśāsrakam ॥ 10॥

    पीठं जालन्धरं नाम तिष्ठत्यत्र चतुर्मुख ।
    आज्ञा नाम भ्रुवोर्मध्ये द्विदलं चक्रमुत्तमम् ॥ ११॥

    pīṭhaṃ jālandharaṃ nāma tiṣṭhatyatra caturmukha ।
    ājñā nāma bhruvormadhye dvidalaṃ cakramuttamam ॥ 11॥

    उड्यानाख्यं महापीठमुपरिष्टात्प्रतिष्ठितम् ।
    स्थानान्येतानि देहेऽस्मिञ्छक्तिरूपं प्रकाशते ॥ १२॥

    uḍyānākhyaṃ mahāpīṭhamupariṣṭātpratiṣṭhitam ।
    sthānānyetāni dehe'smiñchaktirūpaṃ prakāśate ॥ 12॥

    चतुरस्रधरण्यादौ ब्रह्मा तत्राधिदेवता ।
    अर्धचन्द्राकृति जलं विष्णुस्तस्याधिदेवता ॥ १३॥

    caturasradharaṇyādau brahmā tatrādhidevatā ।
    ardhacandrākṛti jalaṃ viṣṇustasyādhidevatā ॥ 13॥

    त्रिकोणमण्डलं वह्नी रुद्रस्तस्याधिदेवता ।
    वायोर्बिंबं तु षट्कोणं संकर्षोऽत्राधिदेवता ॥ १४॥

    trikoṇamaṇḍalaṃ vahnī rudrastasyādhidevatā ।
    vāyorbiṃbaṃ tu ṣaṭkoṇaṃ saṃkarṣo'trādhidevatā ॥ 14॥

    आकाशमण्डलं वृत्तं श्रीमन्नारायणोऽत्राधिदेवता ।
    नादरूपं भ्रुवोर्मध्ये मनसो मण्डलं विदुः ॥ १५॥

    ākāśamaṇḍalaṃ vṛttaṃ śrīmannārāyaṇo'trādhidevatā ।
    nādarūpaṃ bhruvormadhye manaso maṇḍalaṃ viduḥ ॥ 15॥

    शांभवस्थानमेतत्ते वर्णितं पद्मसंभव ।
    अतः परं प्रवक्ष्यामि नाडीचक्रस्य निर्णयम् ॥ १६॥

    śāṃbhavasthānametatte varṇitaṃ padmasaṃbhava ।
    ataḥ paraṃ pravakṣyāmi nāḍīcakrasya nirṇayam ॥ 16॥

    मूलाधारत्रिकोणस्था सुषुम्ना द्वादशाङ्गुला ।
    मूलार्धच्छिन्नवंशाभा ब्रह्मनाडीति सा स्मृता ॥ १७॥

    mūlādhāratrikoṇasthā suṣumnā dvādaśāṅgulā ।
    mūlārdhacchinnavaṃśābhā brahmanāḍīti sā smṛtā ॥ 17॥

    इडा च पिङ्गला चैव तस्याः पार्श्वद्वये गते ।
    विलंबिन्यामनुस्यूते नासिकान्तमुपागते ॥ १८॥

    iḍā ca piṅgalā caiva tasyāḥ pārśvadvaye gate ।
    vilaṃbinyāmanusyūte nāsikāntamupāgate ॥ 18॥

    इडायां हेमरूपेण वायुर्वामेन गच्छति ।
    पिङ्गलायां तु सूर्यात्मा याति दक्षिणपार्श्वतः ॥ १९॥

    iḍāyāṃ hemarūpeṇa vāyurvāmena gacchati ।
    piṅgalāyāṃ tu sūryātmā yāti dakṣiṇapārśvataḥ ॥ 19॥

    विलंबिनीति या नाडी व्यक्ता नाभौ प्रतिष्ठिता ।
    तत्र नाड्यः समुत्पन्नस्तिर्यगूर्ध्वमधोमुखाः ॥ २०॥

    vilaṃbinīti yā nāḍī vyaktā nābhau pratiṣṭhitā ।
    tatra nāḍyaḥ samutpannastiryagūrdhvamadhomukhāḥ ॥ 20॥

    तन्नाभिचक्रमित्युक्तं कुक्कुटाण्डमिव स्थितम् ।
    गान्धारी हस्तिजिह्वा च तस्मान्नेत्रद्वयं गते ॥ २१॥

    tannābhicakramityuktaṃ kukkuṭāṇḍamiva sthitam ।
    gāndhārī hastijihvā ca tasmānnetradvayaṃ gate ॥ 21॥

    पूषा चालम्बुसा चैव श्रोत्रद्वयमुपागते ।
    शूरा नाम महानाडी तस्माद्भ्रूमध्यमाश्रिता ॥ २२॥

    pūṣā cālambusā caiva śrotradvayamupāgate ।
    śūrā nāma mahānāḍī tasmādbhrūmadhyamāśritā ॥ 22॥

    विश्वोदरी तु या नाडी सा भुङ्क्तेऽन्नं चतुर्विधम् ।
    सरस्वती तु या नाडी सा जिह्वान्तं प्रसर्पति ॥ २३॥

    viśvodarī tu yā nāḍī sā bhuṅkte'nnaṃ caturvidham ।
    sarasvatī tu yā nāḍī sā jihvāntaṃ prasarpati ॥ 23॥

    राकाह्वया तु या नाडी पीत्वा च सलिलं क्षणात् ।
    क्षुतमुत्पादयेद् घ्राणे श्लेष्माणं संचिनोति च ॥ २४॥

    rākāhvayā tu yā nāḍī pītvā ca salilaṃ kṣaṇāt ।
    kṣutamutpādayed ghrāṇe śleṣmāṇaṃ saṃcinoti ca ॥ 24॥

    कण्ठकूपोद्भवा नाडी शङ्खिनाख्या त्वधोमुखी ।
    अन्नसारं समादाय मूर्ध्नि संचिनुते सदा ॥ २५॥

    kaṇṭhakūpodbhavā nāḍī śaṅkhinākhyā tvadhomukhī ।
    annasāraṃ samādāya mūrdhni saṃcinute sadā ॥ 25॥

    नाभेरधोगतास्तिस्रो जाडयः स्युरधोमुखः ।
    मलं त्यजेत्कुहूर्नाडी मूत्रं मुञ्चति वारुणी ॥ २६॥

    nābheradhogatāstisro jāḍayaḥ syuradhomukhaḥ ।
    malaṃ tyajetkuhūrnāḍī mūtraṃ muñcati vāruṇī ॥ 26॥

    चित्राख्या सीविनि नाडी शुक्लमोचनकारणी ।
    नाडीचक्रमिति प्रोक्तं बिन्दुरूपमतः शृणु ॥ २७॥

    citrākhyā sīvini nāḍī śuklamocanakāraṇī ।
    nāḍīcakramiti proktaṃ bindurūpamataḥ śṛṇu ॥ 27॥

    स्थूलं सूक्ष्मं परं चेति त्रिविधं ब्रह्मणो वपुः ।
    स्थूलं शुक्लात्मकं बिन्दुः सूक्ष्मं पञ्चाग्निरूपकम् ॥ २८॥

    sthūlaṃ sūkṣmaṃ paraṃ ceti trividhaṃ brahmaṇo vapuḥ ।
    sthūlaṃ śuklātmakaṃ binduḥ sūkṣmaṃ pañcāgnirūpakam ॥ 28॥

    सोमात्मकः परः प्रोक्तः सदा साक्षी सदाच्युतः ।
    पातालानामधोभागे कालाग्निर्यः प्रतिष्ठितः ॥ २९॥

    somātmakaḥ paraḥ proktaḥ sadā sākṣī sadācyutaḥ ।
    pātālānāmadhobhāge kālāgniryaḥ pratiṣṭhitaḥ ॥ 29॥

    समूलाग्निः शरीरेऽग्निर्यस्मान्नादः प्रजायते ।
    वडवाग्निः शरीरस्थो ह्यस्थिमध्ये प्रवर्तते ॥ ३०॥

    samūlāgniḥ śarīre'gniryasmānnādaḥ prajāyate ।
    vaḍavāgniḥ śarīrastho hyasthimadhye pravartate ॥ 30॥

    काष्ठपाषाणयोर्वह्निर्ह्यस्थिमध्ये प्रवर्तते ।
    काष्ठपाषणजो वह्निः पार्थिवो ग्रहणीगतः॥ ३१॥

    kāṣṭhapāṣāṇayorvahnirhyasthimadhye pravartate ।
    kāṣṭhapāṣaṇajo vahniḥ pārthivo grahaṇīgataḥ॥ 31॥

    अन्तरिक्षगतो वह्निर्वैद्युतः स्वान्तरात्मकः ।
    नभस्थः सूर्यरूपोऽग्निर्नाभिमण्डलमाश्रितः ॥ ३२॥

    antarikṣagato vahnirvaidyutaḥ svāntarātmakaḥ ।
    nabhasthaḥ sūryarūpo'gnirnābhimaṇḍalamāśritaḥ ॥ 32॥

    विषं वर्षति सूर्योऽसौ स्रवत्यमृतमुन्मुखः ।
    तालुमूले स्थितश्चन्द्रः सुधां वर्षत्यधोमुखः ॥ ३३॥

    viṣaṃ varṣati sūryo'sau sravatyamṛtamunmukhaḥ ।
    tālumūle sthitaścandraḥ sudhāṃ varṣatyadhomukhaḥ ॥ 33॥

    भ्रूमध्यनिलयो बिन्दुः शुद्धस्फटिकसंनिभः ।
    महाविष्णोश्च देवस्य तत्सूक्ष्मं रूपमुच्यते ॥ ३४॥

    bhrūmadhyanilayo binduḥ śuddhasphaṭikasaṃnibhaḥ ।
    mahāviṣṇośca devasya tatsūkṣmaṃ rūpamucyate ॥ 34॥

    एतत्पञ्चाग्निरूपं यो भावयेद्बुद्धिमान्धिया ।
    तेन भुक्तं च पीतं च हुतमेव न संशयः ॥ ३५॥

    etatpañcāgnirūpaṃ yo bhāvayedbuddhimāndhiyā ।
    tena bhuktaṃ ca pītaṃ ca hutameva na saṃśayaḥ ॥ 35॥

    सुखसंसेवितं स्वप्नं सुजीर्णमितभोजनम्।ज् ।
    शरीरशुद्धिं कृत्वादौ सुखमासनमास्थितः ॥ ३६॥

    sukhasaṃsevitaṃ svapnaṃ sujīrṇamitabhojanam।j ।
    śarīraśuddhiṃ kṛtvādau sukhamāsanamāsthitaḥ ॥ 36॥

    प्राणस्य शोधयेन्मार्गं रेचपूरककुम्भकैः ।
    गुदमाकुञ्च्य यत्नेन मूलशक्तिं प्रपूजयेत् ॥ ३७॥

    prāṇasya śodhayenmārgaṃ recapūrakakumbhakaiḥ ।
    gudamākuñcya yatnena mūlaśaktiṃ prapūjayet ॥ 37॥

    नाभौ लिङ्गस्य मध्ये तु उड्यानाख्यं च बन्धयेत् ।
    उड्डीय याति तेनैव शक्तितोड्यानपीठकम् ॥ ३८॥

    nābhau liṅgasya madhye tu uḍyānākhyaṃ ca bandhayet ।
    uḍḍīya yāti tenaiva śaktitoḍyānapīṭhakam ॥ 38॥

    कण्ठं सङ्कोचयेत्किंचिद्बन्धो जालन्धरि ह्ययम् ।
    बन्धयेत्खेचरि मुद्रां दृढचित्तः समाहितः ॥ ३९॥

    kaṇṭhaṃ saṅkocayetkiṃcidbandho jālandhari hyayam ।
    bandhayetkhecari mudrāṃ dṛḍhacittaḥ samāhitaḥ ॥ 39॥

    कपालविवरे जिह्वा प्रविष्टा विपरीतगा ।
    भ्रुवोरन्तर्गता दृष्टिर्मुद्रा भवति खेचरी ॥ ४०॥

    kapālavivare jihvā praviṣṭā viparītagā ।
    bhruvorantargatā dṛṣṭirmudrā bhavati khecarī ॥ 40॥

    खेचर्या मुद्रितं येन विवरं लम्बिकोर्ध्वतः ।
    न पीयूषं पतत्यग्नौ न च वायुः प्रधावति ॥ ४१॥

    khecaryā mudritaṃ yena vivaraṃ lambikordhvataḥ ।
    na pīyūṣaṃ patatyagnau na ca vāyuḥ pradhāvati ॥ 41॥

    न क्षुधा न तृषा निद्रा नैवालस्यं प्रजायते ।
    न च मृत्युर्भवेत्तस्य यो मुद्रां वेत्ति खेचरीम् ॥ ४२॥

    na kṣudhā na tṛṣā nidrā naivālasyaṃ prajāyate ।
    na ca mṛtyurbhavettasya yo mudrāṃ vetti khecarīm ॥ 42॥

    ततः पूर्वापरे व्योम्नि द्वादशान्तेऽच्युतात्मके ।
    उड्ड्यानपीठे निर्द्वन्द्वे निरालम्बे निरञ्जने ॥ ४३॥

    tataḥ pūrvāpare vyomni dvādaśānte'cyutātmake ।
    uḍḍyānapīṭhe nirdvandve nirālambe nirañjane ॥ 43॥

    ततः पङ्कजमध्यस्थं चन्द्रमण्डलमध्यगम् ।
    नारायणमनुध्यायेत्स्रवतममृतं सदा ॥ ४४॥

    tataḥ paṅkajamadhyasthaṃ candramaṇḍalamadhyagam ।
    nārāyaṇamanudhyāyetsravatamamṛtaṃ sadā ॥ 44॥

    भिद्यते हृदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्वसंशयाः ।
    क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिद्नृष्टे परावरे ॥ ४५॥

    bhidyate hṛdayagranthiśchidyante sarvasaṃśayāḥ ।
    kṣīyante cāsya karmāṇi tasmidnṛṣṭe parāvare ॥ 45॥

    अथ सिद्धिं प्रवक्ष्यामि सुखोपायं सुरेश्वर ।
    जितेन्द्रियाणां शान्तानां जितश्वासविचेतसाम् ॥ ४६॥

    atha siddhiṃ pravakṣyāmi sukhopāyaṃ sureśvara ।
    jitendriyāṇāṃ śāntānāṃ jitaśvāsavicetasām ॥ 46॥

    नादे मनोलयं ब्रह्मन्दूरश्रवणकारणम् ।
    बिन्दौ मनोलयं कृत्वा दूरदर्शनमाप्नुयात् ॥ ४७॥

    nāde manolayaṃ brahmandūraśravaṇakāraṇam ।
    bindau manolayaṃ kṛtvā dūradarśanamāpnuyāt ॥ 47॥

    कालात्मनि मनो लीनं त्रिकालज्ञानकारणम् ।
    परकायमनोयोगः परकायप्रवेशकृत् ॥ ४८॥

    kālātmani mano līnaṃ trikālajñānakāraṇam ।
    parakāyamanoyogaḥ parakāyapraveśakṛt ॥ 48॥

    अमृतं चिन्तयेन्मूर्ध्नि क्षुत्तृषाविषशान्तये ।
    पृथिव्यां धारयेच्चित्तं पातालगमनं भवेत् ॥ ४९॥

    amṛtaṃ cintayenmūrdhni kṣuttṛṣāviṣaśāntaye ।
    pṛthivyāṃ dhārayeccittaṃ pātālagamanaṃ bhavet ॥ 49॥

    सलिले धारयेच्चित्तं नाम्भसा परिभूयते ।
    अग्नौ सन्धारयेच्चित्तमग्निना दह्यते न सः ॥ ५०॥

    salile dhārayeccittaṃ nāmbhasā paribhūyate ।
    agnau sandhārayeccittamagninā dahyate na saḥ ॥ 50॥

    वायौ मनोलयं कुर्यादाकाशगमनं भवेत् ।
    आकाशे धारयेच्चित्तमणिमादिकमाप्नुयात् ॥ ५१॥

    vāyau manolayaṃ kuryādākāśagamanaṃ bhavet ।
    ākāśe dhārayeccittamaṇimādikamāpnuyāt ॥ 51॥

    विराड्रूपे मनो युञ्जन्महिमानमवाप्नुयात् ।
    चतुर्मुखे मनो युञ्जञ्जगत्सृष्टिकरो भवेत् ॥ ५२॥

    virāḍrūpe mano yuñjanmahimānamavāpnuyāt ।
    caturmukhe mano yuñjañjagatsṛṣṭikaro bhavet ॥ 52॥

    इन्द्ररूपिणमात्मानं भावयन्मर्त्यभोगवान् ।
    विष्णुरूपे महायोगी पालयेदखिलं जगत् ॥ ५३॥

    indrarūpiṇamātmānaṃ bhāvayanmartyabhogavān ।
    viṣṇurūpe mahāyogī pālayedakhilaṃ jagat ॥ 53॥

    रुद्ररूपे महायोगी संहरत्येव तेजसा ।
    नारायणे मनो युञ्जन्सर्वसिद्धिमवाप्नुयात् ॥ ५४॥

    rudrarūpe mahāyogī saṃharatyeva tejasā ।
    nārāyaṇe mano yuñjansarvasiddhimavāpnuyāt ॥ 54॥

    यथा संकल्पयेद्योगी योगयुक्तो जितेन्द्रियः ।
    तथा तत्तदवाप्नोति भाव एवात्र कारणम् ॥ ५५॥

    yathā saṃkalpayedyogī yogayukto jitendriyaḥ ।
    tathā tattadavāpnoti bhāva evātra kāraṇam ॥ 55॥

    गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुर्गुरुर्देवः सदाच्युतः ।
    न गुरोरधिकः कश्चित्त्रिषु लोकेषु विद्यते ॥ ५६॥

    gururbrahmā gururviṣṇurgururdevaḥ sadācyutaḥ ।
    na guroradhikaḥ kaścittriṣu lokeṣu vidyate ॥ 56॥

    दिव्यज्ञानोपदेष्टारं देशिकं परमेश्वरम् ।
    पूजयेत्परया भक्त्या तस्य ज्ञानफलं भवेत् ॥ ५७॥

    divyajñānopadeṣṭāraṃ deśikaṃ parameśvaram ।
    pūjayetparayā bhaktyā tasya jñānaphalaṃ bhavet ॥ 57॥

    यथा गुरुस्तथैवेशो यथैवेशोस्तथा गुरुः ।
    पूजनीयो महाभक्त्या न भेदो विद्यतेऽनयोः ॥ ५८॥

    yathā gurustathaiveśo yathaiveśostathā guruḥ ।
    pūjanīyo mahābhaktyā na bhedo vidyate'nayoḥ ॥ 58॥

    नाद्वैतवादं कुर्वीत गुरुणा सह कुत्रचित् ।
    अद्वैतं भावयेद्भक्त्या गुरोर्देवस्य चात्मनः ॥ ५९॥

    nādvaitavādaṃ kurvīta guruṇā saha kutracit ।
    advaitaṃ bhāvayedbhaktyā gurordevasya cātmanaḥ ॥ 59॥

    योगशिखां महागुह्यं यो जानाति महामतिः ।
    न तस्य किंचिदज्ञातं त्रिषु लोकेषु विद्यते ॥ ६०॥

    yogaśikhāṃ mahāguhyaṃ yo jānāti mahāmatiḥ ।
    na tasya kiṃcidajñātaṃ triṣu lokeṣu vidyate ॥ 60॥

    न पुण्यपापे नास्वस्थो न दुःखं न पराजयः ।
    न चास्ति पुनरावृत्तिरस्मिन्संसारमण्डले ॥ ६१॥

    na puṇyapāpe nāsvastho na duḥkhaṃ na parājayaḥ ।
    na cāsti punarāvṛttirasminsaṃsāramaṇḍale ॥ 61॥

    सिद्धौ चित्तं न कुर्वीत चञ्चलत्वेन चेतसः ।
    तथा विज्ञाततत्त्वोऽसौ मुक्त एव न संशयः ॥ ६२॥

    siddhau cittaṃ na kurvīta cañcalatvena cetasaḥ ।
    tathā vijñātatattvo'sau mukta eva na saṃśayaḥ ॥ 62॥

    इत्युपनिषत् ॥ इति पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५॥

    ityupaniṣat ॥ iti pañcamo'dhyāyaḥ ॥ 5॥

    उपासनाप्रकारं मे ब्रूहि त्वं परमेश्वर ।
    येन विज्ञातमात्रेण मुक्तो भवति संसृतेः ॥ १॥

    upāsanāprakāraṃ me brūhi tvaṃ parameśvara ।
    yena vijñātamātreṇa mukto bhavati saṃsṛteḥ ॥ 1॥

    उपासनाप्रकारं ते रहस्यं श्रुतिसारकम् ।
    हिरण्यगर्भ वक्ष्यामि श्रुत्वा सम्यगुपासय ॥ २॥

    upāsanāprakāraṃ te rahasyaṃ śrutisārakam ।
    hiraṇyagarbha vakṣyāmi śrutvā samyagupāsaya ॥ 2॥

    सुषुम्नायै कुण्डलीन्यै सुधायै चन्द्रमण्डलात् ।
    मनोन्मन्यै नमस्तुभ्यं महाशक्त्यै चिदात्मने ॥ ३॥

    suṣumnāyai kuṇḍalīnyai sudhāyai candramaṇḍalāt ।
    manonmanyai namastubhyaṃ mahāśaktyai cidātmane ॥ 3॥

    शतं चैका च हृदयस्य नाड्य-
    स्तासां मूर्धानमभिनिःसृतैका ।
    तयोर्ध्वमायन्नमृतत्वमेति
    विश्वङ्ङ्न्या उत्क्रमणे भवन्ति ॥ ४॥

    śataṃ caikā ca hṛdayasya nāḍya-
    stāsāṃ mūrdhānamabhiniḥsṛtaikā ।
    tayordhvamāyannamṛtatvameti
    viśvaṅṅnyā utkramaṇe bhavanti ॥ 4॥

    एकोत्तरं नाडिशतं तासां मध्ये परा स्मृता ।
    सुषुम्ना तु परे लीना विरजा ब्रह्मरूपिणी ॥ ५॥

    ekottaraṃ nāḍiśataṃ tāsāṃ madhye parā smṛtā ।
    suṣumnā tu pare līnā virajā brahmarūpiṇī ॥ 5॥

    इडा तिष्ठति वामेन पिङ्गला दक्षिणेन तु ।
    तयोर्मध्ये परं स्थानं यस्तद्वेद स वेदवित् ॥ ६॥

    iḍā tiṣṭhati vāmena piṅgalā dakṣiṇena tu ।
    tayormadhye paraṃ sthānaṃ yastadveda sa vedavit ॥ 6॥

    प्राणान्सन्धारयेत्तस्मिन्नासाभ्यान्तरचारिणः ।
    भूत्वा तत्रायतप्राणः शनैरेव समभ्यसेत् ॥ ७॥

    prāṇānsandhārayettasminnāsābhyāntaracāriṇaḥ ।
    bhūtvā tatrāyataprāṇaḥ śanaireva samabhyaset ॥ 7॥

    गुदस्य पृष्ठभागेऽस्मिन्वीणादण्डः स देहभृत् ।
    दीर्घास्तिदेहपर्यन्तं ब्रह्मनाडीति कथ्यते ॥ ८॥

    gudasya pṛṣṭhabhāge'sminvīṇādaṇḍaḥ sa dehabhṛt ।
    dīrghāstidehaparyantaṃ brahmanāḍīti kathyate ॥ 8॥

    तस्यान्ते सुषिरं सूक्ष्मं ब्रह्मनाडीति सूरभिः ।
    इडापिङ्गलयोर्मध्ये सुषुम्ना सूर्यरूपिणी ॥ ९॥

    tasyānte suṣiraṃ sūkṣmaṃ brahmanāḍīti sūrabhiḥ ।
    iḍāpiṅgalayormadhye suṣumnā sūryarūpiṇī ॥ 9॥

    सर्वं प्रतिष्ठितं तस्मिन्सर्वगं विश्वतोमुखम् ।
    तस्य मध्यगताः सूर्यसोमाग्निपरमेश्वराः ॥ १०॥

    sarvaṃ pratiṣṭhitaṃ tasminsarvagaṃ viśvatomukham ।
    tasya madhyagatāḥ sūryasomāgniparameśvarāḥ ॥ 10॥

    भूतलोका दिशः क्षेत्राः समुद्राः पर्वताः शिलाः ।
    द्वीपाश्च निम्नगा वेदाः शास्त्रविद्याकलाक्षराः ॥ ११॥

    bhūtalokā diśaḥ kṣetrāḥ samudrāḥ parvatāḥ śilāḥ ।
    dvīpāśca nimnagā vedāḥ śāstravidyākalākṣarāḥ ॥ 11॥

    स्वरमन्त्रपुराणानि गुणाश्चैते च सर्वशः ।
    बीजं बीजात्मकस्तेषां क्षेत्रज्ञः प्राणवायवः ॥ १२॥

    svaramantrapurāṇāni guṇāścaite ca sarvaśaḥ ।
    bījaṃ bījātmakasteṣāṃ kṣetrajñaḥ prāṇavāyavaḥ ॥ 12॥

    सुषुम्नान्तर्गतं विश्वं तस्मिन्सर्वं प्रतिष्ठितम् ।
    नानानाडीप्रसवगं सर्वभूतान्तरात्मनि ॥ १३॥

    suṣumnāntargataṃ viśvaṃ tasminsarvaṃ pratiṣṭhitam ।
    nānānāḍīprasavagaṃ sarvabhūtāntarātmani ॥ 13॥

    ऊर्ध्वमूलमधःशाखं वायुमार्गेण सर्वगम् ।
    द्विसप्ततिसहस्राणि नाड्यः स्युर्वायुगोचराः ॥ १४॥

    ūrdhvamūlamadhaḥśākhaṃ vāyumārgeṇa sarvagam ।
    dvisaptatisahasrāṇi nāḍyaḥ syurvāyugocarāḥ ॥ 14॥

    सर्वमार्गेण सुषिरास्तिर्यञ्चः सुषिरात्मताः ।
    अधश्चोर्ध्वं च कुण्डल्याः सर्वद्वारनिरोधनात् ॥ १५॥

    sarvamārgeṇa suṣirāstiryañcaḥ suṣirātmatāḥ ।
    adhaścordhvaṃ ca kuṇḍalyāḥ sarvadvāranirodhanāt ॥ 15॥

    वायुना सह जीवोर्ध्वज्ञानान्मोक्षमवाप्नुयात् ।
    ज्ञात्वा सुषुम्नां तद्भेदं कृत्वा पायुं च मध्यगम् ॥ १६॥

    vāyunā saha jīvordhvajñānānmokṣamavāpnuyāt ।
    jñātvā suṣumnāṃ tadbhedaṃ kṛtvā pāyuṃ ca madhyagam ॥ 16॥

    कृत्वा तु चैन्दवस्थाने घ्राणरन्ध्रे निरोधयेत् ।
    द्विसप्ततिसहस्राणि नाडीद्वाराणि पञ्जरे ॥ १७॥

    kṛtvā tu caindavasthāne ghrāṇarandhre nirodhayet ।
    dvisaptatisahasrāṇi nāḍīdvārāṇi pañjare ॥ 17॥

    सुषुम्ना शाम्भवी शक्तिः शेषास्त्वन्ये निरर्थकाः ।
    हृल्लेखे परमानन्दे तालुमूले व्यवस्थिते ॥ १८॥

    suṣumnā śāmbhavī śaktiḥ śeṣāstvanye nirarthakāḥ ।
    hṛllekhe paramānande tālumūle vyavasthite ॥ 18॥

    अत ऊर्ध्वं निरोधे तु मध्यमं मध्यमध्यमम् ।
    उच्चारयेत्परां शक्तिं ब्रह्मरन्ध्रनिवासिनीम् ।
    यदि भ्रमरसृष्टिः स्यात्संसारभ्रमणं त्यजेत् ॥ १९॥

    ata ūrdhvaṃ nirodhe tu madhyamaṃ madhyamadhyamam ।
    uccārayetparāṃ śaktiṃ brahmarandhranivāsinīm ।
    yadi bhramarasṛṣṭiḥ syātsaṃsārabhramaṇaṃ tyajet ॥ 19॥

    गमागमस्थं गमनादिशून्यं
    चिद्रूपदीपं तिमिरान्धनाशम् ।
    पश्यामि तं सर्वजनान्तरस्थं
    नमामि हंसं परमात्मरूपम् ॥ २०॥

    gamāgamasthaṃ gamanādiśūnyaṃ
    cidrūpadīpaṃ timirāndhanāśam ।
    paśyāmi taṃ sarvajanāntarasthaṃ
    namāmi haṃsaṃ paramātmarūpam ॥ 20॥

    अनाहतस्य शब्दस्य तस्य शब्दस्य यो ध्वनिः ।
    ध्वनेरन्तर्गतं ज्योतिर्ज्योतिषोऽन्तर्गतं मनः ।
    तन्मनो विलयं याति तद्विष्णोः परमं पदम् ॥ २१॥

    anāhatasya śabdasya tasya śabdasya yo dhvaniḥ ।
    dhvanerantargataṃ jyotirjyotiṣo'ntargataṃ manaḥ ।
    tanmano vilayaṃ yāti tadviṣṇoḥ paramaṃ padam ॥ 21॥

    केचिद्वदन्ति चाधारं सुषुम्ना च सरस्वती ।
    आधाराज्जायते विश्वं विश्वं तत्रैव लीयते ॥ २२॥

    kecidvadanti cādhāraṃ suṣumnā ca sarasvatī ।
    ādhārājjāyate viśvaṃ viśvaṃ tatraiva līyate ॥ 22॥

    तस्मात्सर्वप्रयत्नेन गुरुपादं समाश्रयेत् ।
    आधारशक्तिनिद्रायां विश्वं भवति निद्रया ॥ २३॥

    tasmātsarvaprayatnena gurupādaṃ samāśrayet ।
    ādhāraśaktinidrāyāṃ viśvaṃ bhavati nidrayā ॥ 23॥

    तस्यां शक्तिप्रबोधेन त्रैलोक्यं प्रतिबुध्यते ।
    आधारं यो विजानाति तमसः परमश्नुते ॥ २४॥

    tasyāṃ śaktiprabodhena trailokyaṃ pratibudhyate ।
    ādhāraṃ yo vijānāti tamasaḥ paramaśnute ॥ 24॥

    तस्य विज्ञानमात्रेण नरः पापैः प्रमुच्यते ॥ २५॥

    tasya vijñānamātreṇa naraḥ pāpaiḥ pramucyate ॥ 25॥

    आधारचक्रमहसा विद्युत्पुञ्जसमप्रभा ।
    तदा मुक्तिर्न सन्देहो यदि तुष्टः स्वयं गुरुः ॥ २६॥

    ādhāracakramahasā vidyutpuñjasamaprabhā ।
    tadā muktirna sandeho yadi tuṣṭaḥ svayaṃ guruḥ ॥ 26॥

    आधारचक्रमहसा पुण्यपापे निकृन्तयेत् ।
    आधारवातरोधेन लीयते गगनान्तरे ॥ २७॥

    ādhāracakramahasā puṇyapāpe nikṛntayet ।
    ādhāravātarodhena līyate gaganāntare ॥ 27॥

    आधारवातरोधेन शरीरं कंपते यदा ।
    आधारवातरोधेन योगी नृत्यति सर्वदा ॥ २८॥

    ādhāravātarodhena śarīraṃ kaṃpate yadā ।
    ādhāravātarodhena yogī nṛtyati sarvadā ॥ 28॥

    आधारवातरोधेन विश्वं तत्रैव दृश्यते ।
    सृष्टिमाधारमाधारमाधारे सर्वदेवताः ।
    आधारे सर्ववेदाश्च तस्मादाधारमाश्रयेत् ॥ २९॥

    ādhāravātarodhena viśvaṃ tatraiva dṛśyate ।
    sṛṣṭimādhāramādhāramādhāre sarvadevatāḥ ।
    ādhāre sarvavedāśca tasmādādhāramāśrayet ॥ 29॥

    आधारे पश्चिमे भागे त्रिवेणीसङ्गमो भवेत् ।
    तत्र स्नात्वा च पीत्वा च नरः पापात्प्रमुच्यते ॥ ३०॥

    ādhāre paścime bhāge triveṇīsaṅgamo bhavet ।
    tatra snātvā ca pītvā ca naraḥ pāpātpramucyate ॥ 30॥

    आहारे पश्चिमं लिङ्गं कवाटं तत्र विद्यते ।
    तस्योद्घाटनमात्रेण मुच्यते भवबन्धनात् ॥ ३१॥

    āhāre paścimaṃ liṅgaṃ kavāṭaṃ tatra vidyate ।
    tasyodghāṭanamātreṇa mucyate bhavabandhanāt ॥ 31॥

    आधारपश्चिमे भागे चन्द्रसूर्यौ स्थिरौ यदि ।
    तत्र तिष्ठति विश्वेशो ध्यात्वा ब्रह्ममयो भवेत् ॥ ३२॥

    ādhārapaścime bhāge candrasūryau sthirau yadi ।
    tatra tiṣṭhati viśveśo dhyātvā brahmamayo bhavet ॥ 32॥

    आधारपश्चिमे भागे मूर्तिस्तिष्ठति संज्ञया ।
    षट् चक्राणि च निर्भिद्य ब्रह्मरन्ध्राद्बहिर्गतम् ॥ ३३॥

    ādhārapaścime bhāge mūrtistiṣṭhati saṃjñayā ।
    ṣaṭ cakrāṇi ca nirbhidya brahmarandhrādbahirgatam ॥ 33॥

    वामदक्षे निरुन्धन्ति प्रविशन्ति सुषुम्नया ।
    ब्रह्मरन्ध्रं प्रविश्यान्तस्ते यान्ति परमां गतिम् ॥ ३४॥

    vāmadakṣe nirundhanti praviśanti suṣumnayā ।
    brahmarandhraṃ praviśyāntaste yānti paramāṃ gatim ॥ 34॥

    सुषुम्नायां यदा हंसस्त्वध ऊर्ध्वं प्रधावति ।
    सुषुम्नायां यदा प्राणं भ्रामयेद्यो निरन्तरम् ॥ ३५॥

    suṣumnāyāṃ yadā haṃsastvadha ūrdhvaṃ pradhāvati ।
    suṣumnāyāṃ yadā prāṇaṃ bhrāmayedyo nirantaram ॥ 35॥

    सुषुम्नायां यदा प्राणः स्थिरो भवति धीमताम् ।
    सुषुम्नायां प्रवेशेन चन्द्रसूर्यौ लयं गतौ ॥ ३६॥

    suṣumnāyāṃ yadā prāṇaḥ sthiro bhavati dhīmatām ।
    suṣumnāyāṃ praveśena candrasūryau layaṃ gatau ॥ 36॥

    तदा समरसं भावं यो जानाति स योगवित् ।
    सुषुम्नायां यदा यस्य म्रियते मनसो रयः ॥ ३७॥

    tadā samarasaṃ bhāvaṃ yo jānāti sa yogavit ।
    suṣumnāyāṃ yadā yasya mriyate manaso rayaḥ ॥ 37॥

    सुषुम्नायां यदा योगी क्षणैकमपि तिष्टति ।
    सुषुम्नायां यदा योगी क्षणार्धमपि तिष्ठति ॥ ३८॥

    suṣumnāyāṃ yadā yogī kṣaṇaikamapi tiṣṭati ।
    suṣumnāyāṃ yadā yogī kṣaṇārdhamapi tiṣṭhati ॥ 38॥

    सुषुम्नायां यदा योगी सुलग्नो लवणाम्बुवत् ।
    सुषुम्नायां यदा योगी लीयते क्षीरनीरवत् ॥ ३९॥

    suṣumnāyāṃ yadā yogī sulagno lavaṇāmbuvat ।
    suṣumnāyāṃ yadā yogī līyate kṣīranīravat ॥ 39॥

    भिद्यते च तदा ग्रन्थिश्चिद्यन्ते सर्वसंशयाः ।
    क्षीयन्ते परमाकाशे ते यान्ति परमां गतिम् ॥ ४०॥

    bhidyate ca tadā granthiścidyante sarvasaṃśayāḥ ।
    kṣīyante paramākāśe te yānti paramāṃ gatim ॥ 40॥

    गङ्गायां सागरे स्नात्वा नत्वा च मणिकर्णिकाम् ।
    मध्यनाडीविचारस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥ ४१॥

    gaṅgāyāṃ sāgare snātvā natvā ca maṇikarṇikām ।
    madhyanāḍīvicārasya kalāṃ nārhanti ṣoḍaśīm ॥ 41॥

    श्रीशैलदर्शनान्मुक्तिर्वाराणस्यां मृतस्य च ।
    केदारोदकपानेन मध्यनाडीप्रदर्शनात् ॥ ४२॥

    śrīśailadarśanānmuktirvārāṇasyāṃ mṛtasya ca ।
    kedārodakapānena madhyanāḍīpradarśanāt ॥ 42॥

    अश्वमेधसहस्राणि वाजपेयशतानि च ।
    सुषुम्नाध्यानयोगस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥ ४३॥

    aśvamedhasahasrāṇi vājapeyaśatāni ca ।
    suṣumnādhyānayogasya kalāṃ nārhanti ṣoḍaśīm ॥ 43॥

    सुषुम्नायां सदा गोष्ठीं यः कश्चित्कुरुते नरः ।
    स मुक्तः सर्वपापेभ्यो निश्रेयसमवाप्नुयात् ॥ ४४॥

    suṣumnāyāṃ sadā goṣṭhīṃ yaḥ kaścitkurute naraḥ ।
    sa muktaḥ sarvapāpebhyo niśreyasamavāpnuyāt ॥ 44॥

    सुषुम्नैव परं तीर्थं सुषुम्नैव परं जपः ।
    सुषुम्नैव परं ध्यानं सुषुम्नैव परा गतिः ॥ ४५॥

    suṣumnaiva paraṃ tīrthaṃ suṣumnaiva paraṃ japaḥ ।
    suṣumnaiva paraṃ dhyānaṃ suṣumnaiva parā gatiḥ ॥ 45॥

    अनेकयज्ञदानानि व्रतानि नियमास्तथा ।
    सुषुम्नाध्यानलेशस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥ ४६॥

    anekayajñadānāni vratāni niyamāstathā ।
    suṣumnādhyānaleśasya kalāṃ nārhanti ṣoḍaśīm ॥ 46॥

    ब्रह्मरन्ध्रे महास्थाने वर्तते सततं शिवा ।
    चिच्छक्तिः परमादेवी मध्यमे सुप्रतिष्ठिता ॥ ४७॥

    brahmarandhre mahāsthāne vartate satataṃ śivā ।
    cicchaktiḥ paramādevī madhyame supratiṣṭhitā ॥ 47॥

    मायाशक्तिर्ललाटाग्रभागे व्योमाम्बुजे तथा ।
    नादरूपा पराशक्तिर्ललाटस्य तु मध्यमे ॥ ४८॥

    māyāśaktirlalāṭāgrabhāge vyomāmbuje tathā ।
    nādarūpā parāśaktirlalāṭasya tu madhyame ॥ 48॥

    भागे बिन्दुमयी शक्तिर्ललाटस्यापरांशके ।
    बिन्दुमध्ये च जीवात्मा सूक्ष्मरूपेण वर्तते ॥ ४९॥

    bhāge bindumayī śaktirlalāṭasyāparāṃśake ।
    bindumadhye ca jīvātmā sūkṣmarūpeṇa vartate ॥ 49॥

    हृदये स्थूलरूपेण मध्यमेन तु मध्यगे ॥ ५०॥

    hṛdaye sthūlarūpeṇa madhyamena tu madhyage ॥ 50॥

    प्राणापानवशो जीवो ह्यधश्चोर्ध्वं च धावति ।
    वामदक्षिणमार्गेण चञ्चलत्वान्न दृश्यते ॥ ५१॥

    prāṇāpānavaśo jīvo hyadhaścordhvaṃ ca dhāvati ।
    vāmadakṣiṇamārgeṇa cañcalatvānna dṛśyate ॥ 51॥

    आक्षिप्तो भुजदण्डेन यथोच्चलति कन्दुकः ।
    प्राणापानसमाक्षिप्तस्तथा जीवो न विश्रमेत् ॥ ५२॥

    ākṣipto bhujadaṇḍena yathoccalati kandukaḥ ।
    prāṇāpānasamākṣiptastathā jīvo na viśramet ॥ 52॥

    अपानः कर्षति प्राणं प्राणोऽपानं च कर्षति ।
    हकारेण बहिर्याति सकारेण विशेत्पुनः ॥ ५३॥

    apānaḥ karṣati prāṇaṃ prāṇo'pānaṃ ca karṣati ।
    hakāreṇa bahiryāti sakāreṇa viśetpunaḥ ॥ 53॥

    हंसहंसेत्यमुं मन्त्रं जीवो जपति सर्वदा ।
    तद्विद्वानक्षरं नित्यं यो जानाति स योगवित् ॥ ५४॥

    haṃsahaṃsetyamuṃ mantraṃ jīvo japati sarvadā ।
    tadvidvānakṣaraṃ nityaṃ yo jānāti sa yogavit ॥ 54॥

    कन्दोर्ध्वे कुण्डलीशक्तिर्मुक्तिरूपा हि योगिनाम् ।
    बन्धनाय च मूढानां यस्तां वेत्ति स योगवित् ॥ ५५॥

    kandordhve kuṇḍalīśaktirmuktirūpā hi yoginām ।
    bandhanāya ca mūḍhānāṃ yastāṃ vetti sa yogavit ॥ 55॥

    भूर्भुवःस्वरिमे लोकाश्चन्द्रसूर्याऽग्निदेवताः ।
    यासु मात्रासु तिष्ठन्ति तत्परं ज्योतिरोमिति ॥ ५६॥

    bhūrbhuvaḥsvarime lokāścandrasūryā'gnidevatāḥ ।
    yāsu mātrāsu tiṣṭhanti tatparaṃ jyotiromiti ॥ 56॥

    त्रयः कालास्त्रयो देवास्त्रयो लोकास्त्रयः स्वराः ।
    त्रयो वेदाः स्थिता यत्र तत्परं ज्योतिरोमिति ॥ ५७॥

    trayaḥ kālāstrayo devāstrayo lokāstrayaḥ svarāḥ ।
    trayo vedāḥ sthitā yatra tatparaṃ jyotiromiti ॥ 57॥

    चित्ते चलति संसारो निश्चलं मोक्ष उच्यते ।
    तस्माच्चित्तं स्थिरीकुर्यात्प्रज्ञया परया विधे ॥ ५८॥

    citte calati saṃsāro niścalaṃ mokṣa ucyate ।
    tasmāccittaṃ sthirīkuryātprajñayā parayā vidhe ॥ 58॥

    चित्तं कारणमर्थानां तस्मिन्सति जगत्त्रयम् ।
    तस्मिन्क्षीणे जगत्क्षीणं तच्चिकित्स्यं प्रयत्नतः ॥ ५९॥

    cittaṃ kāraṇamarthānāṃ tasminsati jagattrayam ।
    tasminkṣīṇe jagatkṣīṇaṃ taccikitsyaṃ prayatnataḥ ॥ 59॥

    मनोहं गगनाकारं मनोहं सर्वतोमुखम् ।
    मनोहं सर्वमात्मा च न मनः केवलः परः ॥ ६०॥

    manohaṃ gaganākāraṃ manohaṃ sarvatomukham ।
    manohaṃ sarvamātmā ca na manaḥ kevalaḥ paraḥ ॥ 60॥

    मनः कर्माणि जायन्ते मनो लिप्यति पातकैः ।
    मनश्चेदुन्मनीभूयान्न पुण्यं न च पातकम् ॥ ६१॥

    manaḥ karmāṇi jāyante mano lipyati pātakaiḥ ।
    manaścedunmanībhūyānna puṇyaṃ na ca pātakam ॥ 61॥

    मनसा मन आलोक्य वृत्तिशून्यं यदा भवेत् ।
    ततः परं परब्रह्म दृश्यते च सुदुर्लभम् ॥ ६२॥

    manasā mana ālokya vṛttiśūnyaṃ yadā bhavet ।
    tataḥ paraṃ parabrahma dṛśyate ca sudurlabham ॥ 62॥

    मनसा मन आलोक्य मुक्तो भवति योगवित् ।
    मनसा मन आलोक्य उन्मन्यन्तं सदा स्मरेत् ॥ ६३॥

    manasā mana ālokya mukto bhavati yogavit ।
    manasā mana ālokya unmanyantaṃ sadā smaret ॥ 63॥

    मनसा मन आलोक्य योगनिष्ठः सदा भवेत् ।
    मनसा मन आलोक्य दृश्यन्ते प्रत्यया दश ॥ ६४॥

    manasā mana ālokya yoganiṣṭhaḥ sadā bhavet ।
    manasā mana ālokya dṛśyante pratyayā daśa ॥ 64॥

    यदा प्रत्यया दृश्यन्ते तदा योगीश्वरो भवेत् ॥ ६५॥

    yadā pratyayā dṛśyante tadā yogīśvaro bhavet ॥ 65॥

    बिन्दुनादकलाज्योतीरवीन्दुध्रुवतारकम् ।
    शान्तं च तदतीतं च परंब्रह्म तदुच्यते ॥ ६६॥

    bindunādakalājyotīravīndudhruvatārakam ।
    śāntaṃ ca tadatītaṃ ca paraṃbrahma taducyate ॥ 66॥

    हसत्युल्लसति प्रीत्या क्रीडते मोदते तदा ।
    तनोति जीवनं बुद्ध्या बिभेति सर्वतोभयात् ॥ ६७॥

    hasatyullasati prītyā krīḍate modate tadā ।
    tanoti jīvanaṃ buddhyā bibheti sarvatobhayāt ॥ 67॥

    रोध्यते बुध्यते शोके मुह्यते न च सम्पदा ।
    कंपते शत्रुकार्येषु कामेन रमते हसन् ॥ ६८॥

    rodhyate budhyate śoke muhyate na ca sampadā ।
    kaṃpate śatrukāryeṣu kāmena ramate hasan ॥ 68॥

    स्मृत्वा कामरतं चित्तं विजानीयात्कलेवरे ।
    यत्र देशे वसेद्वायुश्चित्तं तद्वसति ध्रुवम् ॥ ६९॥

    smṛtvā kāmarataṃ cittaṃ vijānīyātkalevare ।
    yatra deśe vasedvāyuścittaṃ tadvasati dhruvam ॥ 69॥

    मनश्चन्द्रो रविर्वायुर्दृष्टिरग्निरुदाहृतः ।
    बिन्दुनादकला ब्रह्मन् विष्णुब्रह्मेशदेवताः ॥ ७०॥

    manaścandro ravirvāyurdṛṣṭiragnirudāhṛtaḥ ।
    bindunādakalā brahman viṣṇubrahmeśadevatāḥ ॥ 70॥

    सदा नादानुसन्धानात्संक्षीणा वासना भवेत् ।
    निरञ्जने विलीयेत मरुन्मनसि पद्मज ॥ ७१॥

    sadā nādānusandhānātsaṃkṣīṇā vāsanā bhavet ।
    nirañjane vilīyeta marunmanasi padmaja ॥ 71॥

    यो वै नादः स वै बिन्दुस्तद्वै चित्तं प्रकीर्तितम् ।
    नादो बिन्दुश्च चित्तं च त्रिभिरैक्यं प्रसादयेत् ॥ ७२॥

    yo vai nādaḥ sa vai bindustadvai cittaṃ prakīrtitam ।
    nādo binduśca cittaṃ ca tribhiraikyaṃ prasādayet ॥ 72॥

    मन एव हि बिन्दुश्च उत्पत्तिस्थितिकारणम् ।
    मनसोत्पद्यते बिन्दुर्यथा क्षीरं घृतात्मकम् ॥ ७३॥

    mana eva hi binduśca utpattisthitikāraṇam ।
    manasotpadyate binduryathā kṣīraṃ ghṛtātmakam ॥ 73॥

    षट् चक्राणि परिज्ञात्वा प्रविशेत्सुखमण्डलम् ।
    प्रविशेद्वायुमाकृष्य तथैवोर्ध्वं नियोजयेत् ॥ ७४॥

    ṣaṭ cakrāṇi parijñātvā praviśetsukhamaṇḍalam ।
    praviśedvāyumākṛṣya tathaivordhvaṃ niyojayet ॥ 74॥

    वायुं बिन्दुं तथा चक्रं चित्तं चैव समभ्यसेत् ।
    समाधिमेकेन समममृतं यान्ति योगिनः ॥ ७५॥

    vāyuṃ binduṃ tathā cakraṃ cittaṃ caiva samabhyaset ।
    samādhimekena samamamṛtaṃ yānti yoginaḥ ॥ 75॥

    यथाग्निर्दारुमध्यस्थो नोत्तिष्ठेन्मथनं विना ।
    विना चाभ्यासयोगेन ज्ञानदीपस्तथा नहि ॥ ७६॥

    yathāgnirdārumadhyastho nottiṣṭhenmathanaṃ vinā ।
    vinā cābhyāsayogena jñānadīpastathā nahi ॥ 76॥

    घटमध्ये यथा दीपो बाह्ये नैव प्रकाशते ।
    भिन्ने तस्मिन् घटे चैव दीपज्वाला च भासते ॥ ७७॥

    ghaṭamadhye yathā dīpo bāhye naiva prakāśate ।
    bhinne tasmin ghaṭe caiva dīpajvālā ca bhāsate ॥ 77॥

    स्वकायं घटमित्युक्तं यथा जीवो हि तत्पदम् ।
    गुरुवाक्यसमाभिन्ने ब्रह्मज्ञानं प्रकाशते ॥ ७८॥

    svakāyaṃ ghaṭamityuktaṃ yathā jīvo hi tatpadam ।
    guruvākyasamābhinne brahmajñānaṃ prakāśate ॥ 78॥

    कर्णधारं गुरुं प्राप्य तद्वाक्यं प्लववदृढम् ।
    अभ्यासवासनाशक्त्या तरन्ति भवसागरम् ॥ ७९॥

    karṇadhāraṃ guruṃ prāpya tadvākyaṃ plavavadṛḍham ।
    abhyāsavāsanāśaktyā taranti bhavasāgaram ॥ 79॥

    इत्युपनिषत् । इति योगशिखोपनिषदि षष्ठोऽध्यायः ॥ ६॥

    ityupaniṣat । iti yogaśikhopaniṣadi ṣaṣṭho'dhyāyaḥ ॥ 6॥

    ॐ सह नाववतु सह नौ भुनक्तु सह वीर्यं करवावहै ।
    तेजस्विनवधीतमस्तु मा विद्विषावहै ॥

    oṃ saha nāvavatu saha nau bhunaktu saha vīryaṃ karavāvahai ।
    tejasvinavadhītamastu mā vidviṣāvahai ॥

    ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥ ॐ तत्सत् ॥

    oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥ oṃ tatsat ॥

    इति योगशिखोपनिषत्समाप्ता ॥

    iti yogaśikhopaniṣatsamāptā ॥


    © 1991-2024 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact