Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / नेत्तिविभाविनी • Nettivibhāvinī

    ३. युत्तिहारविभङ्गविभावना

    3. Yuttihāravibhaṅgavibhāvanā

    १८. येन येन संवण्णनाविसेसभूतेन विचयहारविभङ्गेन पदपञ्हादयो विचिता, सो संवण्णनाविसेसभूतो विचयहारविभङ्गो परिपुण्णो, ‘‘कतमो युत्तिहारविभङ्गो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमो युत्तिहारो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तत्थाति तेसु निद्दिट्ठेसु सोळससु हारेसु कतमो संवण्णनाविसेसो युत्तिहारो युत्तिहारविभङ्गोति पुच्छि। ‘‘सब्बेसं हारान’’न्तिआदिनिद्देसस्स इदानि वुच्‍चमानो ‘‘अयं युत्तिहारो’’तिआदिको वित्थारसंवण्णनाविसेसो युत्तिहारविभङ्गो नामाति विञ्‍ञेय्यो। तेन वुत्तं ‘‘तत्थ कतमो युत्तिहारोतिआदि युत्तिहारविभङ्गो’’ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ १८)। अयं युत्तिहारो किं नाम सुत्तत्थं युत्तायुत्तिवसेन योजयतीति युञ्‍जितब्बं सुत्तत्थं पुच्छति। सुत्तत्थो पन दुविधो अतथाकारेन गय्हमानो, तथाकारेन गय्हमानो अत्थोति। तत्थ अतथाकारेन गय्हमानोव अत्थो याथावतो युत्तिनिद्धारणेन योजेतब्बो, इतरो पन भूतकथनमत्तेन योजेतब्बो। यस्मा पनायं युत्तिगवेसना नाम संवण्णना महापदेसेहि विना न सम्भवति, तस्मा युत्तिहारं विभजन्तो तस्स युत्तिहारस्स लक्खणं पठमं उपदिसितुं ‘‘चत्तारो महापदेसा’’तिआदिमाह। तत्थ महापदेसाति महन्ते बुद्धादयो अपदिसित्वा वुत्तानि कारणानि, महन्तानि वा धम्मस्स अपदेसानि पतिट्ठानानि। अपदिसीयतेति अपदेसो, बुद्धो अपदेसो एतस्स कारणस्साति बुद्धापदेसो। सेसेसुपि एसेव नयो नेतब्बो। ‘‘बुद्धस्स सम्मुखा एतं सुत्तं मया सुत’’न्ति वत्वा आभतस्स गन्थस्स सुत्तविनयेहि संसन्दनं धम्मो, असंसन्दनं अधम्मोति विनिच्छयकारणं महापदेसोति अधिप्पायो। ‘‘बुद्धस्स सम्मुखा मया आभतं, सङ्घस्स सम्मुखा मया आभतं, सम्बहुलत्थेरानं सम्मुखा मया आभतं, एकत्थेरस्स सम्मुखा मया आभत’’न्ति वत्वा आभतस्स गन्थस्स यानि ब्यञ्‍जनपदअत्थपदानि सन्ति, तानि पदब्यञ्‍जनानि भगवता देसिते सुत्ते ओतरयितब्बानि अनुप्पवेसितानि, विनये रागादिविनये सन्दस्सयितब्बानि संसन्देतब्बानि। धम्मतायं उपनिक्खिपितब्बानि पक्खिपितब्बानि। यदि सुत्तत्थेन, विनयत्थेन, धम्मताय च अविरुद्धानि होन्ति, एवं सति तव आभतपदब्यञ्‍जनानि युत्तानीति विनिच्छयन्तेहि वत्वा गहेतब्बानीति अधिप्पायो।

    18. Yena yena saṃvaṇṇanāvisesabhūtena vicayahāravibhaṅgena padapañhādayo vicitā, so saṃvaṇṇanāvisesabhūto vicayahāravibhaṅgo paripuṇṇo, ‘‘katamo yuttihāravibhaṅgo’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha katamo yuttihāro’’tiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tesu niddiṭṭhesu soḷasasu hāresu katamo saṃvaṇṇanāviseso yuttihāro yuttihāravibhaṅgoti pucchi. ‘‘Sabbesaṃ hārāna’’ntiādiniddesassa idāni vuccamāno ‘‘ayaṃ yuttihāro’’tiādiko vitthārasaṃvaṇṇanāviseso yuttihāravibhaṅgo nāmāti viññeyyo. Tena vuttaṃ ‘‘tattha katamo yuttihārotiādi yuttihāravibhaṅgo’’ti (netti. aṭṭha. 18). Ayaṃ yuttihāro kiṃ nāma suttatthaṃ yuttāyuttivasena yojayatīti yuñjitabbaṃ suttatthaṃ pucchati. Suttattho pana duvidho atathākārena gayhamāno, tathākārena gayhamāno atthoti. Tattha atathākārena gayhamānova attho yāthāvato yuttiniddhāraṇena yojetabbo, itaro pana bhūtakathanamattena yojetabbo. Yasmā panāyaṃ yuttigavesanā nāma saṃvaṇṇanā mahāpadesehi vinā na sambhavati, tasmā yuttihāraṃ vibhajanto tassa yuttihārassa lakkhaṇaṃ paṭhamaṃ upadisituṃ ‘‘cattāro mahāpadesā’’tiādimāha. Tattha mahāpadesāti mahante buddhādayo apadisitvā vuttāni kāraṇāni, mahantāni vā dhammassa apadesāni patiṭṭhānāni. Apadisīyateti apadeso, buddho apadeso etassa kāraṇassāti buddhāpadeso. Sesesupi eseva nayo netabbo. ‘‘Buddhassa sammukhā etaṃ suttaṃ mayā suta’’nti vatvā ābhatassa ganthassa suttavinayehi saṃsandanaṃ dhammo, asaṃsandanaṃ adhammoti vinicchayakāraṇaṃ mahāpadesoti adhippāyo. ‘‘Buddhassa sammukhā mayā ābhataṃ, saṅghassa sammukhā mayā ābhataṃ, sambahulattherānaṃ sammukhā mayā ābhataṃ, ekattherassa sammukhā mayā ābhata’’nti vatvā ābhatassa ganthassa yāni byañjanapadaatthapadāni santi, tāni padabyañjanāni bhagavatā desite sutte otarayitabbāni anuppavesitāni, vinaye rāgādivinaye sandassayitabbāni saṃsandetabbāni. Dhammatāyaṃ upanikkhipitabbāni pakkhipitabbāni. Yadi suttatthena, vinayatthena, dhammatāya ca aviruddhāni honti, evaṃ sati tava ābhatapadabyañjanāni yuttānīti vinicchayantehi vatvā gahetabbānīti adhippāyo.

    सुत्तविनयधम्मतासु ओतरयितब्बानि सन्दस्सयितब्बानि उपनिक्खिपितब्बानीति आचरियेन वुत्तानि, ‘‘कत्थ सुत्ते, कत्थ विनये, कत्थ धम्मताय’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘कतमस्मिं सुत्ते’’तिआदि वुत्तं। तत्थ चतूसु अरियसच्‍चेसूति चतुन्‍नं अरियसच्‍चानं दस्सनकेसु सुत्तेसु। रागो विनस्सति वूपसमति एतेन असुभादिनाति रागविनयं, किं तं? असुभादिनिमित्तं, तं अस्स अत्थीति रागविनयो, को सो? असुभादिनिमित्तदस्सनको सुत्तन्तविसेसो। एस नयो दोसविनयोतिआदीसुपि। पटिच्‍चसमुप्पादो नाम सस्सतदिट्ठिउच्छेददिट्ठिं विवज्‍जेत्वा एकत्तनयादीनं दीपनेन अविज्‍जादिसङ्खारादिसभावधम्मानं पच्‍चयपच्‍चयुप्पन्‍नभावदीपकोति वुत्तं ‘‘कतमिस्सं धम्मतायं उपनिक्खिपितब्बानि? पटिच्‍चसमुप्पादे’’ति।

    Suttavinayadhammatāsu otarayitabbāni sandassayitabbāni upanikkhipitabbānīti ācariyena vuttāni, ‘‘kattha sutte, kattha vinaye, kattha dhammatāya’’nti vattabbattā ‘‘katamasmiṃ sutte’’tiādi vuttaṃ. Tattha catūsu ariyasaccesūti catunnaṃ ariyasaccānaṃ dassanakesu suttesu. Rāgo vinassati vūpasamati etena asubhādināti rāgavinayaṃ, kiṃ taṃ? Asubhādinimittaṃ, taṃ assa atthīti rāgavinayo, ko so? Asubhādinimittadassanako suttantaviseso. Esa nayo dosavinayotiādīsupi. Paṭiccasamuppādo nāma sassatadiṭṭhiucchedadiṭṭhiṃ vivajjetvā ekattanayādīnaṃ dīpanena avijjādisaṅkhārādisabhāvadhammānaṃ paccayapaccayuppannabhāvadīpakoti vuttaṃ ‘‘katamissaṃ dhammatāyaṃ upanikkhipitabbāni? Paṭiccasamuppāde’’ti.

    ‘‘सुत्तादीसु अवतरन्ते सन्दिस्सन्ते अविलोमेन्ते किं न जनेती’’ति वत्तब्बतो ‘‘चतूसू’’तिआदि वुत्तं। तत्थ ‘‘बुद्धादीनं सम्मुखा मया आभत’’न्ति वत्वा आभतगन्थो चतूसु अरियसच्‍चेसु यदि अवतरति, एवं सति आभतगन्थो आसवे न जनेति। रागादिकिलेसविनये यदि सन्दिस्सति, एवं सति आभतगन्थो आसवे न जनेति। धम्मतञ्‍च यदि न विलोमेति, एवं सति आभतगन्थो आसवे न जनेतीति अत्थो दट्ठब्बो।

    ‘‘Suttādīsu avatarante sandissante avilomente kiṃ na janetī’’ti vattabbato ‘‘catūsū’’tiādi vuttaṃ. Tattha ‘‘buddhādīnaṃ sammukhā mayā ābhata’’nti vatvā ābhatagantho catūsu ariyasaccesu yadi avatarati, evaṃ sati ābhatagantho āsave na janeti. Rāgādikilesavinaye yadi sandissati, evaṃ sati ābhatagantho āsave na janeti. Dhammatañca yadi na vilometi, evaṃ sati ābhatagantho āsave na janetīti attho daṭṭhabbo.

    ‘‘किमत्थं युत्तिहारविभङ्गे चत्तारो महापदेसा आभता’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘चतूहि महापदेसेही’’तिआदिमाह। तत्थ आभतगन्थे यं यं अत्थजातं, यं यं धम्मजातं वा चतूहि महापदेसेहि युज्‍जति, तं तं अत्थजातं वा तं तं धम्मजातं वा संवण्णेतब्बसुत्ते गहेतब्बं। येन येन कारणेन च चतूहि महापदेसेहि युज्‍जति, तं तं कारणं संवण्णनावसेन संवण्णेतब्बसुत्ते गहेतब्बं। यथा यथा पकारेन चतूहि महापदेसेहि युज्‍जति, सो सो पकारो संवण्णनावसेन संवण्णेतब्बसुत्ते गहेतब्बो। एवं गाहणत्थं चत्तारो महापदेसा आभताति अत्थो।

    ‘‘Kimatthaṃ yuttihāravibhaṅge cattāro mahāpadesā ābhatā’’ti vattabbattā ‘‘catūhi mahāpadesehī’’tiādimāha. Tattha ābhataganthe yaṃ yaṃ atthajātaṃ, yaṃ yaṃ dhammajātaṃ vā catūhi mahāpadesehi yujjati, taṃ taṃ atthajātaṃ vā taṃ taṃ dhammajātaṃ vā saṃvaṇṇetabbasutte gahetabbaṃ. Yena yena kāraṇena ca catūhi mahāpadesehi yujjati, taṃ taṃ kāraṇaṃ saṃvaṇṇanāvasena saṃvaṇṇetabbasutte gahetabbaṃ. Yathā yathā pakārena catūhi mahāpadesehi yujjati, so so pakāro saṃvaṇṇanāvasena saṃvaṇṇetabbasutte gahetabbo. Evaṃ gāhaṇatthaṃ cattāro mahāpadesā ābhatāti attho.

    १९. चतूहि महापदेसेहि युत्तं अविरुद्धं तं तं अत्थजातं गहेतब्बन्ति आचरियेन वुत्तं, ‘‘कत्थ केन युत्तिनिद्धारणं कातब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘पञ्हं पुच्छितेना’’तिआदि वुत्तं। पञ्हे पञ्हं पुच्छितेन पुग्गलेन युत्तिनिद्धारणं कातब्बन्ति। तत्थ पञ्हन्ति पञ्हितब्बं सभावधम्मं। पुच्छितेनाति विस्सज्‍जेतुं समत्थेन पण्डितपुग्गलेन। पञ्हेति पुच्छावसेन पवत्तपाठे। पदानि कति कित्तकानि होन्तीति पदसो पठमं परियोगाहितब्बं युत्तिहारेन विचेतब्बं वीमंसितब्बं। ‘‘कथं विचेतब्ब’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘यदि सब्बानी’’तिआदि वुत्तं। तत्थ सब्बानि पदानीति पुच्छितपाठे निरवसेसानि पदानि एकं समानं अत्थं यदि अभिवदन्ति, एवं सति अत्थवसेन एको पञ्हो। एस नयो सेसेसुपि। तेन वुत्तं ‘‘तदत्थस्सेकस्स ञातुं इच्छितत्ता’’ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ १९)।

    19. Catūhi mahāpadesehi yuttaṃ aviruddhaṃ taṃ taṃ atthajātaṃ gahetabbanti ācariyena vuttaṃ, ‘‘kattha kena yuttiniddhāraṇaṃ kātabba’’nti vattabbattā ‘‘pañhaṃ pucchitenā’’tiādi vuttaṃ. Pañhe pañhaṃ pucchitena puggalena yuttiniddhāraṇaṃ kātabbanti. Tattha pañhanti pañhitabbaṃ sabhāvadhammaṃ. Pucchitenāti vissajjetuṃ samatthena paṇḍitapuggalena. Pañheti pucchāvasena pavattapāṭhe. Padāni kati kittakāni hontīti padaso paṭhamaṃ pariyogāhitabbaṃ yuttihārena vicetabbaṃ vīmaṃsitabbaṃ. ‘‘Kathaṃ vicetabba’’nti pucchitabbattā ‘‘yadi sabbānī’’tiādi vuttaṃ. Tattha sabbāni padānīti pucchitapāṭhe niravasesāni padāni ekaṃ samānaṃ atthaṃ yadi abhivadanti, evaṃ sati atthavasena eko pañho. Esa nayo sesesupi. Tena vuttaṃ ‘‘tadatthassekassa ñātuṃ icchitattā’’ti (netti. aṭṭha. 19).

    एकन्ति अत्थवसेन एकविधं पञ्हं। उपपरिक्खमानेन पुग्गलेन अञ्‍ञातब्बं दळ्हं जानितब्बं। ‘‘को आजाननाकारो’’ति पुच्छितब्बत्ता आजाननाकारं दस्सेन्तो ‘‘किं इमे धम्मा’’तिआदिमाह। तत्थ ‘‘ये हि परियत्तिधम्मा संवण्णेतब्बा, इमे परियत्तिधम्मा नानत्था होन्ति किं, नानाब्यञ्‍जना होन्ति किं, उदाहु इमेसं परियत्तिधम्मानं एको अत्थो होति, ब्यञ्‍जनमेव नानं होति कि’’न्ति युत्तितो विचेत्वा अञ्‍ञातब्बन्ति योजना। ‘‘यथावुत्तो पञ्हो किं भवे’’ति पुच्छितब्बत्ता यथावुत्तं पञ्हं एकदेसं दस्सेतुं ‘‘यथा किं भवे’’ति पुच्छित्वा ‘‘यथा सा’’तिआदिमाह।

    Ekanti atthavasena ekavidhaṃ pañhaṃ. Upaparikkhamānena puggalena aññātabbaṃ daḷhaṃ jānitabbaṃ. ‘‘Ko ājānanākāro’’ti pucchitabbattā ājānanākāraṃ dassento ‘‘kiṃ ime dhammā’’tiādimāha. Tattha ‘‘ye hi pariyattidhammā saṃvaṇṇetabbā, ime pariyattidhammā nānatthā honti kiṃ, nānābyañjanā honti kiṃ, udāhu imesaṃ pariyattidhammānaṃ eko attho hoti, byañjanameva nānaṃ hoti ki’’nti yuttito vicetvā aññātabbanti yojanā. ‘‘Yathāvutto pañho kiṃ bhave’’ti pucchitabbattā yathāvuttaṃ pañhaṃ ekadesaṃ dassetuṃ ‘‘yathā kiṃ bhave’’ti pucchitvā ‘‘yathā sā’’tiādimāha.

    तस्सं पुच्छागाथायं – चोरघातकेन मनुस्सेन चोरो अब्भाहतो विय केन धम्मेन सत्तलोको सदा अब्भाहतो, मालुवलताय अत्तनो निस्सितरुक्खो परिवारितो अज्झोत्थटो विय केन धम्मेन सत्तलोको सदा परिवारितो अज्झोत्थटो, विसप्पीतखुरप्पेन सल्‍लेन ओतिण्णो अनुपविट्ठो विय केन सल्‍लेन सत्तलोको सदा ओतिण्णो अनुपविट्ठो, किस्स केन कारणेन सत्तलोको सदा धूपायितो सन्तापितोति योजना।

    Tassaṃ pucchāgāthāyaṃ – coraghātakena manussena coro abbhāhato viya kena dhammena sattaloko sadā abbhāhato, māluvalatāya attano nissitarukkho parivārito ajjhotthaṭo viya kena dhammena sattaloko sadā parivārito ajjhotthaṭo, visappītakhurappena sallena otiṇṇo anupaviṭṭho viya kena sallena sattaloko sadā otiṇṇo anupaviṭṭho, kissa kena kāraṇena sattaloko sadā dhūpāyito santāpitoti yojanā.

    ‘‘इमाय पुच्छागाथाय कित्तकानि पदानी’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘इमानी’’तिआदि वुत्तं। तत्थ पुच्छितानीति पुच्छितत्थानि पदानि चत्तारि होन्ति। ‘‘कित्तका पञ्हा’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘ते तयो पञ्हा’’ति वुत्तं।

    ‘‘Imāya pucchāgāthāya kittakāni padānī’’ti pucchitabbattā ‘‘imānī’’tiādi vuttaṃ. Tattha pucchitānīti pucchitatthāni padāni cattāri honti. ‘‘Kittakā pañhā’’ti pucchitabbattā ‘‘te tayo pañhā’’ti vuttaṃ.

    भगवा देवताय हि यस्मा विस्सज्‍जेति, इति तस्मा विस्सज्‍जनतो ‘‘तयोपञ्हा’’ति विञ्‍ञायति। ‘‘कतमा विस्सज्‍जनगाथा’’ति पुच्छितब्बत्ता –

    Bhagavā devatāya hi yasmā vissajjeti, iti tasmā vissajjanato ‘‘tayopañhā’’ti viññāyati. ‘‘Katamā vissajjanagāthā’’ti pucchitabbattā –

    ‘‘मच्‍चुनाब्भाहतो लोको, जराय परिवारितो।

    ‘‘Maccunābbhāhato loko, jarāya parivārito;

    तण्हासल्‍लेन ओतिण्णो, इच्छाधूपायितो सदा’’ति॥ –

    Taṇhāsallena otiṇṇo, icchādhūpāyito sadā’’ti. –

    वुत्तं। तस्सं विस्सज्‍जनगाथायं – चोरघातकेन मनुस्सेन चोरो अब्भाहतो विय मच्‍चुना सत्तलोको सदा अब्भाहतो, मालुवलताय अत्तनो निस्सितरुक्खो परिवारितो अज्झोत्थटो विय जराय सत्तलोको सदा परिवारितो अज्झोत्थटो, विसप्पीतखुरप्पेन सल्‍लेन ओतिण्णो अनुपविट्ठो विय तण्हासल्‍लेन सत्तलोको सदा ओतिण्णो अनुपविट्ठो, इच्छाय सत्तलोको सदा धूपायितो सन्तापितोति योजना।

    Vuttaṃ. Tassaṃ vissajjanagāthāyaṃ – coraghātakena manussena coro abbhāhato viya maccunā sattaloko sadā abbhāhato, māluvalatāya attano nissitarukkho parivārito ajjhotthaṭo viya jarāya sattaloko sadā parivārito ajjhotthaṭo, visappītakhurappena sallena otiṇṇo anupaviṭṭho viya taṇhāsallena sattaloko sadā otiṇṇo anupaviṭṭho, icchāya sattaloko sadā dhūpāyito santāpitoti yojanā.

    २०. ‘‘कतमं मच्‍चु, कतमा जरा’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ जरा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तत्थाति तिस्सं विस्सज्‍जनगाथायं। दुतियपदे वुत्ता जरा च पठमपदे वुत्तं मरणञ्‍च इमानि द्वे सङ्खतस्स खन्धपञ्‍चकस्स सङ्खतलक्खणानि होन्ति, सङ्खतं खन्धपञ्‍चकं मुञ्‍चित्वा विसुं न उपलब्भतीति अत्थो। ‘‘सङ्खतलक्खणानं जरामरणानं कथं भेदो जानितब्बो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘जरायं ठितस्सा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ जरायं ठितस्स अञ्‍ञथत्तन्ति ठितस्स खन्धप्पबन्धस्स यं अञ्‍ञथत्तं, अयं पाकटजरा नाम, न खणट्ठितिजरा। मरणं वयोति सम्मुतिमरणं चुतियेव होति, न खणिकमरणं, न समुच्छेदमरणं। तेन वुत्तं ‘‘उप्पादो पञ्‍ञायति, वयो पञ्‍ञायति, ठितस्स अञ्‍ञथत्तं पञ्‍ञायती’’ति (सं॰ नि॰ ३.३८; अ॰ नि॰ ३.४७; कथा॰ २१४)।

    20. ‘‘Katamaṃ maccu, katamā jarā’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha jarā’’tiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tissaṃ vissajjanagāthāyaṃ. Dutiyapade vuttā jarā ca paṭhamapade vuttaṃ maraṇañca imāni dve saṅkhatassa khandhapañcakassa saṅkhatalakkhaṇāni honti, saṅkhataṃ khandhapañcakaṃ muñcitvā visuṃ na upalabbhatīti attho. ‘‘Saṅkhatalakkhaṇānaṃ jarāmaraṇānaṃ kathaṃ bhedo jānitabbo’’ti vattabbattā ‘‘jarāyaṃ ṭhitassā’’tiādi vuttaṃ. Tattha jarāyaṃ ṭhitassa aññathattanti ṭhitassa khandhappabandhassa yaṃ aññathattaṃ, ayaṃ pākaṭajarā nāma, na khaṇaṭṭhitijarā. Maraṇaṃ vayoti sammutimaraṇaṃ cutiyeva hoti, na khaṇikamaraṇaṃ, na samucchedamaraṇaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘uppādo paññāyati, vayo paññāyati, ṭhitassa aññathattaṃ paññāyatī’’ti (saṃ. ni. 3.38; a. ni. 3.47; kathā. 214).

    यदि ठितस्सेव मरणं सिया, एवं सति जरामरणानं नानत्तं युत्तं न सिया, अयुत्ते सति ‘‘ते तयो पञ्हा’’ति वचनम्पि अयुत्तमेवाति वत्तब्बतो ‘‘तत्थ जराय चा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तत्थाति तिस्सं विस्सज्‍जनगाथायं वुत्ताय जराय च वुत्तस्स मरणस्स च अत्थतो नानत्तं युत्तं।

    Yadi ṭhitasseva maraṇaṃ siyā, evaṃ sati jarāmaraṇānaṃ nānattaṃ yuttaṃ na siyā, ayutte sati ‘‘te tayo pañhā’’ti vacanampi ayuttamevāti vattabbato ‘‘tattha jarāya cā’’tiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tissaṃ vissajjanagāthāyaṃ vuttāya jarāya ca vuttassa maraṇassa ca atthato nānattaṃ yuttaṃ.

    ‘‘केन कारणेन युत्तं, कथं कारणेन नानत्तं सम्पटिच्छितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘गब्भगतापि हि मीयन्ती’’ति वुत्तं। जरं अप्पत्ता गब्भगतापि सत्ता हि यस्मा मीयन्ति, तस्मा नानत्तं सम्पटिच्छितब्बं। ‘‘गब्भगतापि जरप्पत्ता भवेय्यु’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘न च ते जिण्णा भवन्ती’’ति वुत्तं। जरप्पत्तापि अजिण्णत्ता जिण्णजरं अप्पत्ताव मीयन्ति, एवं इधाधिप्पेतस्स जिण्णजराविरहितस्स मरणस्स सम्भवतो अञ्‍ञा जरा, अञ्‍ञं मरणन्ति ञातब्बन्ति वुत्तं होति। ‘‘न गब्भगतानंयेव जिण्णजरं अप्पत्तं मरणं अत्थि, अञ्‍ञेसम्पि अत्थी’’ति वत्तब्बभावतो ‘‘अत्थि च देवानं मरण’’न्ति वुत्तं। ‘‘देवापि चिरकालसम्भवतो जरं पत्ता भवेय्यु’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘न च तेसं सरीरानि जीरन्ती’’ति वुत्तं। ‘‘जरामरणानं नानत्ते कारणं एत्तकमेवा’’ति वत्तब्बत्ता अञ्‍ञम्पि अत्थीति दस्सेतुं ‘‘सक्‍कते वा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ जिण्णजराय पटिकम्मं कातुं सक्‍कतेव, मरणस्स पन पटिकम्मस्स कातुं न सक्‍कतेव, इमिनापि कारणेन जरामरणानं नानत्तं सम्पटिच्छितब्बमेवाति अत्थो। ‘‘न सक्‍कते मरणस्स पटिकम्मं कातु’’न्ति कस्मा वुत्तं, ननु इद्धिपादभावनाय वसीभावे सति सक्‍का मरणस्सापि पटिकम्मं कातुन्ति चोदनं मनसि कत्वा ‘‘अञ्‍ञत्रेव इद्धिमन्तानं इद्धिविसया’’ति वुत्तं।

    ‘‘Kena kāraṇena yuttaṃ, kathaṃ kāraṇena nānattaṃ sampaṭicchitabba’’nti vattabbattā ‘‘gabbhagatāpi hi mīyantī’’ti vuttaṃ. Jaraṃ appattā gabbhagatāpi sattā hi yasmā mīyanti, tasmā nānattaṃ sampaṭicchitabbaṃ. ‘‘Gabbhagatāpi jarappattā bhaveyyu’’nti vattabbattā ‘‘na ca te jiṇṇā bhavantī’’ti vuttaṃ. Jarappattāpi ajiṇṇattā jiṇṇajaraṃ appattāva mīyanti, evaṃ idhādhippetassa jiṇṇajarāvirahitassa maraṇassa sambhavato aññā jarā, aññaṃ maraṇanti ñātabbanti vuttaṃ hoti. ‘‘Na gabbhagatānaṃyeva jiṇṇajaraṃ appattaṃ maraṇaṃ atthi, aññesampi atthī’’ti vattabbabhāvato ‘‘atthi ca devānaṃ maraṇa’’nti vuttaṃ. ‘‘Devāpi cirakālasambhavato jaraṃ pattā bhaveyyu’’nti vattabbattā ‘‘na ca tesaṃ sarīrāni jīrantī’’ti vuttaṃ. ‘‘Jarāmaraṇānaṃ nānatte kāraṇaṃ ettakamevā’’ti vattabbattā aññampi atthīti dassetuṃ ‘‘sakkate vā’’tiādi vuttaṃ. Tattha jiṇṇajarāya paṭikammaṃ kātuṃ sakkateva, maraṇassa pana paṭikammassa kātuṃ na sakkateva, imināpi kāraṇena jarāmaraṇānaṃ nānattaṃ sampaṭicchitabbamevāti attho. ‘‘Na sakkate maraṇassa paṭikammaṃ kātu’’nti kasmā vuttaṃ, nanu iddhipādabhāvanāya vasībhāve sati sakkā maraṇassāpi paṭikammaṃ kātunti codanaṃ manasi katvā ‘‘aññatreva iddhimantānaṃ iddhivisayā’’ti vuttaṃ.

    जरामरणानं अञ्‍ञमञ्‍ञं नानाभावो आचरियेन दस्सितो, अम्हेहि च ञातो, ‘‘कथं पन तण्हाय जरामरणेहि नानाभावो’’ति वत्तब्बतो तेहि तण्हाय नानत्तं दस्सेतुं ‘‘यं पनाहा’’तिआदि वुत्तं। तण्हाय अविज्‍जमानायपि जीरन्तापि मीयन्तापि वीतरागा यस्मा दिस्सन्ति, तस्मा तण्हाय जरामरणेहि नानाभावो सम्पटिच्छितब्बो।

    Jarāmaraṇānaṃ aññamaññaṃ nānābhāvo ācariyena dassito, amhehi ca ñāto, ‘‘kathaṃ pana taṇhāya jarāmaraṇehi nānābhāvo’’ti vattabbato tehi taṇhāya nānattaṃ dassetuṃ ‘‘yaṃ panāhā’’tiādi vuttaṃ. Taṇhāya avijjamānāyapi jīrantāpi mīyantāpi vītarāgā yasmā dissanti, tasmā taṇhāya jarāmaraṇehi nānābhāvo sampaṭicchitabbo.

    ‘‘तण्हाय जीरणभिज्‍जनलक्खणं अत्थीति तेहि तण्हाय अनञ्‍ञत्ते को नाम दोसो सिया’’ति वत्तब्बतो दोसं दस्सेतुं ‘‘यदि चा’’तिआदि वुत्तं। जरामरणं यथा येन जीरणभिज्‍जनलक्खणेन पाकटं, एवं जीरणभिज्‍जनलक्खणेन तण्हापि पाकटा। यदि च सिया; एवं सन्ते योब्बनट्ठापि सब्बे माणवा विगततण्हा सियुं, न च विगततण्हा, तस्मा नानाभावो सम्पटिच्छितब्बो। ततो अञ्‍ञोपि दोसो आपज्‍जेय्याति दस्सेतुं ‘‘यथा च तण्हा दुक्खस्सा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ जरामरणानं तण्हाय अनञ्‍ञत्ते सति तण्हाय भवतण्हाय दुक्खसमुदयो होति, एवं जरामरणम्पि दुक्खसमुदयो सिया। यस्मा न जरामरणं दुक्खसमुदयो, तस्मा जरामरणेहि तण्हाय नानत्तं वेदितब्बं।

    ‘‘Taṇhāya jīraṇabhijjanalakkhaṇaṃ atthīti tehi taṇhāya anaññatte ko nāma doso siyā’’ti vattabbato dosaṃ dassetuṃ ‘‘yadi cā’’tiādi vuttaṃ. Jarāmaraṇaṃ yathā yena jīraṇabhijjanalakkhaṇena pākaṭaṃ, evaṃ jīraṇabhijjanalakkhaṇena taṇhāpi pākaṭā. Yadi ca siyā; evaṃ sante yobbanaṭṭhāpi sabbe māṇavā vigatataṇhā siyuṃ, na ca vigatataṇhā, tasmā nānābhāvo sampaṭicchitabbo. Tato aññopi doso āpajjeyyāti dassetuṃ ‘‘yathā ca taṇhā dukkhassā’’tiādi vuttaṃ. Tattha jarāmaraṇānaṃ taṇhāya anaññatte sati taṇhāya bhavataṇhāya dukkhasamudayo hoti, evaṃ jarāmaraṇampi dukkhasamudayo siyā. Yasmā na jarāmaraṇaṃ dukkhasamudayo, tasmā jarāmaraṇehi taṇhāya nānattaṃ veditabbaṃ.

    तेहि ताय अनञ्‍ञत्ते सति एवम्पि दोसो आपज्‍जेय्याति दस्सेतुं ‘‘यथा च तण्हा मग्गवज्झा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तेहि ताय अनञ्‍ञत्ते सति यथा तण्हा मग्गवज्झा होति, एवं जरामरणम्पि मग्गवज्झं सिया। यथा जरामरणं मग्गवज्झं न होति, एवं तण्हापि मग्गवज्झा न सिया, तथा च न होति पहातब्बापहातब्बभावतो, तस्मापि जरामरणेहि तण्हाय नानत्तं वेदितब्बं।

    Tehi tāya anaññatte sati evampi doso āpajjeyyāti dassetuṃ ‘‘yathā ca taṇhā maggavajjhā’’tiādi vuttaṃ. Tattha tehi tāya anaññatte sati yathā taṇhā maggavajjhā hoti, evaṃ jarāmaraṇampi maggavajjhaṃ siyā. Yathā jarāmaraṇaṃ maggavajjhaṃ na hoti, evaṃ taṇhāpi maggavajjhā na siyā, tathā ca na hoti pahātabbāpahātabbabhāvato, tasmāpi jarāmaraṇehi taṇhāya nānattaṃ veditabbaṃ.

    ‘‘यदि चातिआदिना वुत्ताय युत्तिया उपपत्तिया एव जरामरणेहि तण्हाय अञ्‍ञत्तं गवेसितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता अञ्‍ञेहिपि कारणेहि गवेसितब्बन्ति दस्सेतुं ‘‘इमाय युत्तिया’’तिआदि वुत्तं। तत्थ इमाय युत्तियाति या युत्ति ‘‘यदि चा’’तिआदिना वुत्ताय इमाय युत्तिया उपपत्तिया। अञ्‍ञमञ्‍ञेहि कारणेहि अञ्‍ञेहि अञ्‍ञेहि कारणभूतेहि उपपत्तीहि जरामरणेहि तण्हाय अञ्‍ञत्तं गवेसितब्बन्ति अत्थो। ‘‘अञ्‍ञमञ्‍ञेहि कारणेहि गवेसितब्ब’’न्ति कस्मा वुत्तं, ननु युत्तिया, अत्थतो च अञ्‍ञत्तं सन्दिस्सतीति चोदनं मनसि कत्वा ‘‘यदि च सन्दिस्सती’’तिआदिमाह। तत्थ युत्तिसमारुळ्हं अत्थतो च मरणेहि तण्हाय च अञ्‍ञत्तं यदि च सन्दिस्सति, ब्यञ्‍जनतोपि अञ्‍ञत्तं गवेसितब्बमेवाति अत्थो।

    ‘‘Yadi cātiādinā vuttāya yuttiyā upapattiyā eva jarāmaraṇehi taṇhāya aññattaṃ gavesitabba’’nti vattabbattā aññehipi kāraṇehi gavesitabbanti dassetuṃ ‘‘imāya yuttiyā’’tiādi vuttaṃ. Tattha imāya yuttiyāti yā yutti ‘‘yadi cā’’tiādinā vuttāya imāya yuttiyā upapattiyā. Aññamaññehi kāraṇehi aññehi aññehi kāraṇabhūtehi upapattīhi jarāmaraṇehi taṇhāya aññattaṃ gavesitabbanti attho. ‘‘Aññamaññehi kāraṇehi gavesitabba’’nti kasmā vuttaṃ, nanu yuttiyā, atthato ca aññattaṃ sandissatīti codanaṃ manasi katvā ‘‘yadi ca sandissatī’’tiādimāha. Tattha yuttisamāruḷhaṃ atthato ca maraṇehi taṇhāya ca aññattaṃ yadi ca sandissati, byañjanatopi aññattaṃ gavesitabbamevāti attho.

    ‘‘कथं ब्यञ्‍जनतो अञ्‍ञत्तं गवेसितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘सल्‍लोति वा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ ‘‘सल्‍लो’’ति वा ‘‘धूपायन’’न्ति वा द्वीहि ब्यञ्‍जनेहि वुच्‍चमानानं इमेसं इच्छातण्हासङ्खातानं धम्मानं अत्थतो एकत्तं समानत्तं युज्‍जति, न अञ्‍ञत्तं। ‘‘सल्‍लो’’ति वा ‘‘धूपायन’’न्ति वा द्वीहि ब्यञ्‍जनेहि अवुच्‍चमानानं जरामरणानं तण्हाय एकत्तं न युज्‍जति। तमेवत्थं विवरितुं ‘‘न ही’’तिआदि वुत्तं। तत्थ इच्छाय च तण्हाय च अत्थतो अञ्‍ञत्तं न युज्‍जति, एकत्तमेव युज्‍जतीति योजना। इच्छाय च तण्हाय च जीरणभिज्‍जनसम्भवतो जरामरणेहि तण्हाय एकत्तं सिया, ‘‘कस्मा अञ्‍ञत्तं युत्त’’न्ति वत्तब्बतो ‘‘तण्हाय अधिप्पाये’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तण्हाय अधिप्पाये अपरिपूरमाने नवसु आघातवत्थूसु कोधो च उप्पज्‍जति, उपनाहो च उप्पज्‍जति। जरामरणेसु अपरिपूरमानेसु नवसु आघातवत्थूसु कोधो च न उप्पज्‍जति, उपनाहो च न उप्पज्‍जति। इति इमाय युत्तिया जराय च मरणस्स च तण्हाय च अत्थतो अञ्‍ञत्तं युज्‍जतियेवाति दट्ठब्बं।

    ‘‘Kathaṃ byañjanato aññattaṃ gavesitabba’’nti vattabbattā ‘‘salloti vā’’tiādi vuttaṃ. Tattha ‘‘sallo’’ti vā ‘‘dhūpāyana’’nti vā dvīhi byañjanehi vuccamānānaṃ imesaṃ icchātaṇhāsaṅkhātānaṃ dhammānaṃ atthato ekattaṃ samānattaṃ yujjati, na aññattaṃ. ‘‘Sallo’’ti vā ‘‘dhūpāyana’’nti vā dvīhi byañjanehi avuccamānānaṃ jarāmaraṇānaṃ taṇhāya ekattaṃ na yujjati. Tamevatthaṃ vivarituṃ ‘‘na hī’’tiādi vuttaṃ. Tattha icchāya ca taṇhāya ca atthato aññattaṃ na yujjati, ekattameva yujjatīti yojanā. Icchāya ca taṇhāya ca jīraṇabhijjanasambhavato jarāmaraṇehi taṇhāya ekattaṃ siyā, ‘‘kasmā aññattaṃ yutta’’nti vattabbato ‘‘taṇhāya adhippāye’’tiādi vuttaṃ. Tattha taṇhāya adhippāye aparipūramāne navasu āghātavatthūsu kodho ca uppajjati, upanāho ca uppajjati. Jarāmaraṇesu aparipūramānesu navasu āghātavatthūsu kodho ca na uppajjati, upanāho ca na uppajjati. Iti imāya yuttiyā jarāya ca maraṇassa ca taṇhāya ca atthato aññattaṃ yujjatiyevāti daṭṭhabbaṃ.

    यदि इच्छा तण्हाय अत्थतो एकत्तं युत्तं, एवं सति कस्मा भगवता ‘‘मच्‍चुनाब्भाहतो लोको’’तिआदिगाथायं ‘‘तण्हासल्‍लेन ओतिण्णो, इच्छाधूपायितो सदा’’ति द्विधा वुत्ताति चोदनं परिहरन्तो ‘‘यं पनिदं भगवता’’तिआदिमाह। तत्थ ‘‘इच्छा’’तिपि ‘‘तण्हा’’तिपि द्वीहि नामेहि यं पनिदं अभिलपितं यं पनिदं अभिलपनं कतं, इदं अभिलपनं भगवता बाहिरानं इच्छितब्बतसितब्बानं वत्थूनं रूपादिआरम्मणानं भेदानं वसेन ‘‘इच्छा’’तिपि ‘‘तण्हा’’तिपि द्वीहि नामेहि अभिलपितं अभिलपनवसेन कतन्ति एकत्तं युत्तमेव, न नानत्तन्ति अत्थो दट्ठब्बो।

    Yadi icchā taṇhāya atthato ekattaṃ yuttaṃ, evaṃ sati kasmā bhagavatā ‘‘maccunābbhāhato loko’’tiādigāthāyaṃ ‘‘taṇhāsallena otiṇṇo, icchādhūpāyito sadā’’ti dvidhā vuttāti codanaṃ pariharanto ‘‘yaṃ panidaṃ bhagavatā’’tiādimāha. Tattha ‘‘icchā’’tipi ‘‘taṇhā’’tipi dvīhi nāmehi yaṃ panidaṃ abhilapitaṃ yaṃ panidaṃ abhilapanaṃ kataṃ, idaṃ abhilapanaṃ bhagavatā bāhirānaṃ icchitabbatasitabbānaṃ vatthūnaṃ rūpādiārammaṇānaṃ bhedānaṃ vasena ‘‘icchā’’tipi ‘‘taṇhā’’tipi dvīhi nāmehi abhilapitaṃ abhilapanavasena katanti ekattaṃ yuttameva, na nānattanti attho daṭṭhabbo.

    ‘‘नामवसेन द्विधा वुत्तानं इच्छातण्हादीनं केन एकत्तं युत्तन्ति सद्दहितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘सब्बाही’’तिआदि वुत्तं। तत्थ नानानामवसेन पभेदा सब्बा इच्छादिका तण्हा अज्झोसानलक्खणेन एकलक्खणा हि यस्मा युत्ता, तस्मा नामवसेन भिन्‍नानम्पि एकलक्खणेन एकत्तं युत्तन्ति सद्दहितब्बन्ति दट्ठब्बं। ‘‘किमिव युत्त’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘यथा सब्बो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ कट्ठग्गिआदिवसेन अनेको सब्बो अग्गि उण्हत्तलक्खणेन एकलक्खणो यथा, एवं अज्झोसानलक्खणेन एकलक्खणाति योजना। सब्बस्स अग्गिनो उपादानवसेन अनेकानि नामानि सरूपतो दस्सेतुं ‘‘अपिचा’’तिआदि वुत्तं। तस्सत्थो पाकटो। आरम्मणवसेन तण्हा अञ्‍ञेहि अञ्‍ञेहि नामेहि भगवता अभिलपिता, उपादानवसेन अग्गि अञ्‍ञेहि अञ्‍ञेहि नामेहि अभिलपितोति योजना कातब्बा।

    ‘‘Nāmavasena dvidhā vuttānaṃ icchātaṇhādīnaṃ kena ekattaṃ yuttanti saddahitabba’’nti vattabbattā ‘‘sabbāhī’’tiādi vuttaṃ. Tattha nānānāmavasena pabhedā sabbā icchādikā taṇhā ajjhosānalakkhaṇena ekalakkhaṇā hi yasmā yuttā, tasmā nāmavasena bhinnānampi ekalakkhaṇena ekattaṃ yuttanti saddahitabbanti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Kimiva yutta’’nti pucchitabbattā ‘‘yathā sabbo’’tiādi vuttaṃ. Tattha kaṭṭhaggiādivasena aneko sabboaggi uṇhattalakkhaṇena ekalakkhaṇo yathā, evaṃ ajjhosānalakkhaṇena ekalakkhaṇāti yojanā. Sabbassa aggino upādānavasena anekāni nāmāni sarūpato dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Tassattho pākaṭo. Ārammaṇavasena taṇhā aññehi aññehi nāmehi bhagavatā abhilapitā, upādānavasena aggi aññehi aññehi nāmehi abhilapitoti yojanā kātabbā.

    ‘‘विस्सज्‍जनगाथायं आगतनामेहि एव तण्हा अभिलपिता’’ति पुच्छितब्बत्ता अनेकेहि नामेहि अभिलपिताति दस्सेतुं ‘‘इच्छाइतिपी’’तिआदि वुत्तं। तत्थ इच्छितब्बानि अत्थानि रूपादीनि आरम्मणानि सत्ता इच्छन्ति एतायाति इच्छा। तसन्ति एतायाति तण्हा। सल्‍लति पविसति विसप्पीतं सल्‍लं वियाति सल्‍ला, सन्तापं लाति आददातीति वा सल्‍ला, सन्तापं लाति पवत्तेतीति वा सल्‍ला। धूपायति सन्तापेति परिदहतीति धूपायना। सरति आकड्ढति अवहरति सीघसोता सरिता वियाति सरिता, सरति सल्‍लतीति वा सरिता। विसरतीति विसत्तिका। पीतिवसेन सिनेहतीति सिनेहो। तासु तासु गतीसु किलमथं उप्पादेतीति किलमथो। सत्ता रूपादिआरम्मणानि मञ्‍ञन्ति एतायाति मञ्‍ञना। भवं बन्धतीति बन्धो। आसीयते पत्थीयतेति आसा। आसियति पत्थेतीति वा आसा। पिपासीयतेति पिपासा, आरम्मणरसं पिपासतीति वा पिपासा। अभिनन्दीयतेति अभिनन्दना, अभिनन्दतीति वा अभिनन्दना। वित्थारतो अट्ठकथावसेन (नेत्ति॰ अट्ठ॰ २०) वेदितब्बो।

    ‘‘Vissajjanagāthāyaṃ āgatanāmehi eva taṇhā abhilapitā’’ti pucchitabbattā anekehi nāmehi abhilapitāti dassetuṃ ‘‘icchāitipī’’tiādi vuttaṃ. Tattha icchitabbāni atthāni rūpādīni ārammaṇāni sattā icchanti etāyāti icchā. Tasanti etāyāti taṇhā. Sallati pavisati visappītaṃ sallaṃ viyāti sallā, santāpaṃ lāti ādadātīti vā sallā, santāpaṃ lāti pavattetīti vā sallā. Dhūpāyati santāpeti paridahatīti dhūpāyanā. Sarati ākaḍḍhati avaharati sīghasotā saritā viyāti saritā, sarati sallatīti vā saritā. Visaratīti visattikā. Pītivasena sinehatīti sineho. Tāsu tāsu gatīsu kilamathaṃ uppādetīti kilamatho. Sattā rūpādiārammaṇāni maññanti etāyāti maññanā. Bhavaṃ bandhatīti bandho. Āsīyate patthīyateti āsā. Āsiyati patthetīti vā āsā. Pipāsīyateti pipāsā, ārammaṇarasaṃ pipāsatīti vā pipāsā. Abhinandīyateti abhinandanā, abhinandatīti vā abhinandanā. Vitthārato aṭṭhakathāvasena (netti. aṭṭha. 20) veditabbo.

    ‘‘तण्हाय इच्छादिप्पकारवसेन आलपितभावो केन सद्दहितब्बो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘यथा च वेवचने’’तिआदि वुत्तं। वेवचनहारविभङ्गे ‘‘आसा च पीहा…पे॰… वेवचन’’न्ति (नेत्ति॰ ३७) या तण्हा यथा येन पकारेन वुत्ता, तथा तेन पकारेन वुत्ताय तण्हाय इच्छादिप्पकारवसेन आलपितभावो सद्दहितब्बो। ‘‘वेवचनविभङ्गे आचरियेन वुत्तोपि भगवता अवुत्ते केन सद्दहितब्बो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘यथाह भगवा’’तिआदि वुत्तं। यथा येन पकारेन भगवा ‘‘रूपे तिस्सा’’तिआदिकं यं वचनमाह, तथा तेन पकारेन वुत्तेन तेन वचनेन सद्दहितब्बो वाति। एवं युज्‍जतीति एवं वुत्तनयेन इच्छातण्हानं अत्थतो एकत्ता , जराय च मरणस्स च तण्हाय च अत्थतो अञ्‍ञत्ता च ‘‘तयो पञ्हा’’ति यं वचनं वुत्तं, तं वचनं युज्‍जतीति अत्थो गहेतब्बो।

    ‘‘Taṇhāya icchādippakāravasena ālapitabhāvo kena saddahitabbo’’ti vattabbattā ‘‘yathā ca vevacane’’tiādi vuttaṃ. Vevacanahāravibhaṅge ‘‘āsā ca pīhā…pe… vevacana’’nti (netti. 37) yā taṇhā yathā yena pakārena vuttā, tathā tena pakārena vuttāya taṇhāya icchādippakāravasena ālapitabhāvo saddahitabbo. ‘‘Vevacanavibhaṅge ācariyena vuttopi bhagavatā avutte kena saddahitabbo’’ti vattabbattā ‘‘yathāha bhagavā’’tiādi vuttaṃ. Yathā yena pakārena bhagavā ‘‘rūpe tissā’’tiādikaṃ yaṃ vacanamāha, tathā tena pakārena vuttena tena vacanena saddahitabbo vāti. Evaṃ yujjatīti evaṃ vuttanayena icchātaṇhānaṃ atthato ekattā , jarāya ca maraṇassa ca taṇhāya ca atthato aññattā ca ‘‘tayo pañhā’’ti yaṃ vacanaṃ vuttaṃ, taṃ vacanaṃ yujjatīti attho gahetabbo.

    २१. ‘‘केनस्सुब्भाहतो लोकोतिआदिगाथाय तयो पञ्हा वुत्ता’’ति पञ्हत्तयभावे युत्ति आचरियेन विभत्ता, अम्हेहि च ञाता। ‘‘ततो अञ्‍ञेहि पकारेहि युत्ति कथं ञातब्बा’’ति वत्तब्बभावतो अञ्‍ञेहि पकारेहिपि युत्तिगवेसनं दस्सेन्तो ‘‘सब्बो दुक्खूपचारो’’तिआदिमाह। तत्थ सब्बो दुक्खूपचारो कामतण्हासङ्खारमूलकोति युज्‍जति, सब्बो निब्बिदूपचारो कामतण्हापरिक्खारमूलकोति न युज्‍जति। वचनत्थतो पन दुक्खस्स उपचारो पवत्तीति दुक्खूपचारो। कामतण्हापच्‍चया पवत्तो सङ्खारो मूलं एतस्साति कामतण्हासङ्खारमूलको। निब्बिदाय उपचारो पवत्तीति निब्बिदूपचारो। कामतण्हाय परिक्खारभूतो वत्थुकामो मूलं एतस्साति कामतण्हापरिक्खारमूलकोति। तत्थ अनभिरतिसङ्खाता उक्‍कण्ठा निब्बिदा कामतण्हापरिक्खारमूलिका युज्‍जति, ञाणनिब्बिदा कामतण्हापरिक्खारमूलिका न युज्‍जति, तस्मा सब्बो निब्बिदूपचारो कामतण्हापरिक्खारमूलकोति न पन युज्‍जतीति वुत्तं।

    21. ‘‘Kenassubbhāhato lokotiādigāthāya tayo pañhā vuttā’’ti pañhattayabhāve yutti ācariyena vibhattā, amhehi ca ñātā. ‘‘Tato aññehi pakārehi yutti kathaṃ ñātabbā’’ti vattabbabhāvato aññehi pakārehipi yuttigavesanaṃ dassento ‘‘sabbo dukkhūpacāro’’tiādimāha. Tattha sabbo dukkhūpacāro kāmataṇhāsaṅkhāramūlakoti yujjati, sabbo nibbidūpacāro kāmataṇhāparikkhāramūlakoti na yujjati. Vacanatthato pana dukkhassa upacāro pavattīti dukkhūpacāro. Kāmataṇhāpaccayā pavatto saṅkhāro mūlaṃ etassāti kāmataṇhāsaṅkhāramūlako. Nibbidāya upacāro pavattīti nibbidūpacāro. Kāmataṇhāya parikkhārabhūto vatthukāmo mūlaṃ etassāti kāmataṇhāparikkhāramūlakoti. Tattha anabhiratisaṅkhātā ukkaṇṭhā nibbidā kāmataṇhāparikkhāramūlikā yujjati, ñāṇanibbidā kāmataṇhāparikkhāramūlikā na yujjati, tasmā sabbo nibbidūpacāro kāmataṇhāparikkhāramūlakoti na pana yujjatīti vuttaṃ.

    ‘‘पञ्हत्तयभावे चेव दुक्खूपचारनिब्बिदूपचारे च या युत्ति आचरियेन विभत्ता, साव युत्ति सल्‍लक्खेतब्बा किं, उदाहु इमाय युत्तिया अञ्‍ञापि युत्ति गवेसितब्बा कि’’न्ति वत्तब्बतो नयं दस्सेतुं ‘‘इमाया’’तिआदिमाह। इदं वुत्तं होति – पञ्हत्तयभावे चेव दुक्खूपचारनिब्बिदूपचारे च या युत्ति मया विभत्ता, इमाय युत्तिया अनुसारेन अञ्‍ञमञ्‍ञेहि कारणेहि तेसु तेसु पाळिप्पदेसेसु युत्तिपि गवेसितब्बाति।

    ‘‘Pañhattayabhāve ceva dukkhūpacāranibbidūpacāre ca yā yutti ācariyena vibhattā, sāva yutti sallakkhetabbā kiṃ, udāhu imāya yuttiyā aññāpi yutti gavesitabbā ki’’nti vattabbato nayaṃ dassetuṃ ‘‘imāyā’’tiādimāha. Idaṃ vuttaṃ hoti – pañhattayabhāve ceva dukkhūpacāranibbidūpacāre ca yā yutti mayā vibhattā, imāya yuttiyā anusārena aññamaññehi kāraṇehi tesu tesu pāḷippadesesu yuttipi gavesitabbāti.

    ‘‘इदं नयदस्सनं संखित्तं, न सक्‍का वित्थारतो गवेसितु’’न्ति वत्तब्बतो तं नयदस्सनं वित्थारतो विभजित्वा दस्सेतुं ‘‘यथा हि भगवा’’तिआदि आरद्धं। असुभस्स जिगुच्छनीयभावतो रागुप्पादो न युत्तो, तस्मा रागचरितस्स पुग्गलस्स असुभदेसना रागविनयाय युत्ता। मेत्ताय दोसपटिपक्खत्ता दोसचरितस्स पुग्गलस्स मेत्तादेसना दोसविनयाय युत्ता। पटिच्‍चसमुप्पादस्स पञ्‍ञाविसयत्ता मोहचरितस्स पुग्गलस्स पटिच्‍चसमुप्पाददेसना मोहविनयाय युत्ता। ‘‘रागचरितस्सापि मेत्तादिदेसना युज्‍जेय्य सब्बसत्तसाधारणत्ता’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘यदि हि भगवा’’तिआदि वुत्तं। तिब्बकिलेसस्स रागचरितस्स अधिप्पेतत्ता तादिसस्स पुग्गलस्स मेत्तं चेतोविमुत्तिं यदि देसेय्य, एवं सति मेत्तावसेनपि रागुप्पज्‍जनतो देसना न युज्‍जति। सुखं पटिपदं वा यदि देसेय्य, एवं सति रागचरितस्स दुक्खापटिपदायुज्‍जनतो देसना न युज्‍जति। विपस्सनापुब्बङ्गमं पहानं वा यदिपि देसेय्य, एवं सति रागचरितस्स असुभानुपस्सनं वज्‍जेत्वा विपस्सनापुब्बङ्गमस्स पहानस्स दुक्‍करतो देसना न युज्‍जतीति योजना।

    ‘‘Idaṃ nayadassanaṃ saṃkhittaṃ, na sakkā vitthārato gavesitu’’nti vattabbato taṃ nayadassanaṃ vitthārato vibhajitvā dassetuṃ ‘‘yathā hi bhagavā’’tiādi āraddhaṃ. Asubhassa jigucchanīyabhāvato rāguppādo na yutto, tasmā rāgacaritassa puggalassa asubhadesanā rāgavinayāya yuttā. Mettāya dosapaṭipakkhattā dosacaritassa puggalassa mettādesanā dosavinayāya yuttā. Paṭiccasamuppādassa paññāvisayattā mohacaritassa puggalassa paṭiccasamuppādadesanā mohavinayāya yuttā. ‘‘Rāgacaritassāpi mettādidesanā yujjeyya sabbasattasādhāraṇattā’’ti vattabbattā ‘‘yadihi bhagavā’’tiādi vuttaṃ. Tibbakilesassa rāgacaritassa adhippetattā tādisassa puggalassa mettaṃ cetovimuttiṃ yadi deseyya, evaṃ sati mettāvasenapi rāguppajjanato desanā na yujjati. Sukhaṃ paṭipadaṃ vā yadi deseyya, evaṃ sati rāgacaritassa dukkhāpaṭipadāyujjanato desanā na yujjati. Vipassanāpubbaṅgamaṃ pahānaṃ vā yadipi deseyya, evaṃ sati rāgacaritassa asubhānupassanaṃ vajjetvā vipassanāpubbaṅgamassa pahānassa dukkarato desanā na yujjatīti yojanā.

    ‘‘भगवा रागचरितस्सा’’तिआदिना निरवसेसवसेन युत्ति न विभत्ता, नयदस्सनमेवाति यो नयो दस्सितो, तेन नयेन अञ्‍ञापि गवेसितब्बाति दस्सेतुं ‘‘एवं यं किञ्‍ची’’तिआदि वुत्तं। रागस्स यं किञ्‍चि अनुलोमप्पहानं, दोसस्स यं किञ्‍चि अनुलोमप्पहानं, मोहस्स यं किञ्‍चि अनुलोमप्पहानं देसितं, तं सब्बं अनुलोमप्पहानं यत्तका पाळिप्पदेसा ञाणस्स भूमि, तत्तकेसु विचयेन हारेन विचिनित्वा युत्तिहारेन योजेतब्बन्ति योजना।

    ‘‘Bhagavā rāgacaritassā’’tiādinā niravasesavasena yutti na vibhattā, nayadassanamevāti yo nayo dassito, tena nayena aññāpi gavesitabbāti dassetuṃ ‘‘evaṃ yaṃ kiñcī’’tiādi vuttaṃ. Rāgassa yaṃ kiñci anulomappahānaṃ, dosassa yaṃ kiñci anulomappahānaṃ, mohassa yaṃ kiñci anulomappahānaṃ desitaṃ, taṃ sabbaṃ anulomappahānaṃ yattakā pāḷippadesā ñāṇassa bhūmi, tattakesu vicayena hārena vicinitvā yuttihārena yojetabbanti yojanā.

    ‘‘रागादिप्पहानवसेन युत्ति गवेसितब्बा’’ति वत्तब्बभावतो अञ्‍ञेहिपि मेत्तादिब्रह्मविहारफलसमापत्तिनवानुपुब्बसमापत्तिवसीभावेहि विभजित्वा युत्तिगवेसनं दस्सेतुं ‘‘मेत्ताविहारिस्सा’’तिआदि आरद्धं। तत्थ मेत्ताविहारिस्स मेत्ताविहारलाभिनो सतो संविज्‍जमानस्स पुग्गलस्स मेत्ताय ब्यापादपटिपक्खत्ता ब्यापादो चित्तं परियादाय ठस्सतीति देसना न युज्‍जतीति च, मेत्ताविहारिस्स सतो ब्यापादो पहानं अब्भत्थं गच्छतीति देसना युज्‍जति। करुणाविहारिस्स करुणाविहारलाभिनो सतो संविज्‍जमानस्स पुग्गलस्स करुणाय विहेसाय पटिपक्खत्ता विहेसा चित्तं परियादाय ठस्सतीति देसना न युज्‍जति, करुणाविहारिस्स सतो विहेसा पहानं अब्भत्थं गच्छतीति देसना युज्‍जति। मुदिताविहारिस्स मुदिताविहारलाभिनो सतो संविज्‍जमानस्स पुग्गलस्स मुदिताय अरतिया पटिपक्खत्ता अरति चित्तं परियादाय ठस्सतीति देसना न युज्‍जति, मुदिताविहारिस्स सतो अरति पहानं अब्भत्थं गच्छतीति देसना युज्‍जति। उपेक्खाविहारिस्स उपेक्खाविहारलाभिनो सतो संविज्‍जमानस्स पुग्गलस्स उपेक्खाय रागस्स पटिपक्खत्ता रागो चित्तं परियादाय ठस्सतीति देसना न युज्‍जति, उपेक्खाविहारिस्स सतो रागो पहानं अब्भत्थं गच्छतीति देसना युज्‍जति।

    ‘‘Rāgādippahānavasena yutti gavesitabbā’’ti vattabbabhāvato aññehipi mettādibrahmavihāraphalasamāpattinavānupubbasamāpattivasībhāvehi vibhajitvā yuttigavesanaṃ dassetuṃ ‘‘mettāvihārissā’’tiādi āraddhaṃ. Tattha mettāvihārissa mettāvihāralābhino sato saṃvijjamānassa puggalassa mettāya byāpādapaṭipakkhattā byāpādo cittaṃ pariyādāya ṭhassatīti desanā na yujjatīti ca, mettāvihārissa sato byāpādo pahānaṃ abbhatthaṃ gacchatīti desanā yujjati. Karuṇāvihārissa karuṇāvihāralābhino sato saṃvijjamānassa puggalassa karuṇāya vihesāya paṭipakkhattā vihesā cittaṃ pariyādāya ṭhassatīti desanā na yujjati, karuṇāvihārissa sato vihesā pahānaṃ abbhatthaṃ gacchatīti desanā yujjati. Muditāvihārissa muditāvihāralābhino sato saṃvijjamānassa puggalassa muditāya aratiyā paṭipakkhattā arati cittaṃ pariyādāya ṭhassatīti desanā na yujjati, muditāvihārissa sato arati pahānaṃ abbhatthaṃ gacchatīti desanā yujjati. Upekkhāvihārissa upekkhāvihāralābhino sato saṃvijjamānassa puggalassa upekkhāya rāgassa paṭipakkhattā rāgo cittaṃ pariyādāya ṭhassatīti desanā na yujjati, upekkhāvihārissa sato rāgo pahānaṃ abbhatthaṃ gacchatīti desanā yujjati.

    अनिमित्तविहारिस्स अनिच्‍चानुपस्सनामुखेन पटिलद्धफलसमापत्तिविहारलाभिनो सतो संविज्‍जमानस्स पुग्गलस्स निमित्तानुसारि तेन तेनेव सङ्खारनिमित्तानुसारेनेव निच्‍चादीसु पहीनेन निमित्तेन विञ्‍ञाणं पवत्ततीति देसना न युज्‍जति, अनिमित्तानुपस्सनाय निच्‍चादिविपल्‍लासपटिपक्खत्ता अनिमित्तविहारिस्स सतो निमित्तं पहानं अब्भत्थं गच्छतीति देसना युज्‍जति। ‘‘अस्मी’’ति मञ्‍ञितं खन्धपञ्‍चकं अत्तविगतं ‘‘अयं खन्धपञ्‍चको अहं अस्मी’’ति न समनुपस्सामि, अथ च पन असमनुपस्सने सतिपि ‘‘मे किं अस्मी’’ति ‘‘कथं अस्मी’’ति विचिकिच्छा कथंकथासल्‍लं चित्तं परियादाय ठस्सतीति देसना न युज्‍जति, विचिकिच्छाय पहानेकट्ठभावतो ‘‘अयं खन्धपञ्‍चको अहं अस्मी’’ति असमनुपस्सन्तस्स विचिकिच्छा कथंकथासल्‍लं पहानं अब्भत्थं गच्छतीति देसना युज्‍जति।

    Animittavihārissa aniccānupassanāmukhena paṭiladdhaphalasamāpattivihāralābhino sato saṃvijjamānassa puggalassa nimittānusāri tena teneva saṅkhāranimittānusāreneva niccādīsu pahīnena nimittena viññāṇaṃ pavattatīti desanā na yujjati, animittānupassanāya niccādivipallāsapaṭipakkhattā animittavihārissa sato nimittaṃ pahānaṃ abbhatthaṃ gacchatīti desanā yujjati. ‘‘Asmī’’ti maññitaṃ khandhapañcakaṃ attavigataṃ ‘‘ayaṃ khandhapañcako ahaṃ asmī’’ti na samanupassāmi, atha ca pana asamanupassane satipi ‘‘me kiṃ asmī’’ti ‘‘kathaṃ asmī’’ti vicikicchā kathaṃkathāsallaṃ cittaṃ pariyādāya ṭhassatīti desanā na yujjati, vicikicchāya pahānekaṭṭhabhāvato ‘‘ayaṃ khandhapañcako ahaṃ asmī’’ti asamanupassantassa vicikicchā kathaṃkathāsallaṃ pahānaṃ abbhatthaṃ gacchatīti desanā yujjati.

    ‘‘फलसमापत्तिवसेनेव युत्ति गवेसितब्बा कि’’न्ति वत्तब्बत्ता झानसमापत्तिवसेनपि युत्ति गवेसितब्बाति दस्सेतुं ‘‘यथा वा पन पठमं झान’’न्तिआदि आरद्धं। अथ वा ‘‘फलसमापत्तिविहारिस्सेव युत्ति गवेसितब्बा कि’’न्ति वत्तब्बत्ता झानसमापत्तिवसेनपि युत्ति गवेसितब्बाति दस्सेतुं ‘‘यथा वा पन पठमं झान’’न्तिआदि आरद्धं। तत्थ यथा पठमं झानं समापन्‍नस्स फलसमापत्तिविहारिस्स युत्ति गवेसितब्बा, एवं झानसमापत्तिविहारिस्सपि युत्ति गवेसितब्बा। कथं? पठमं झानं समापन्‍नस्स पठमज्झानसमङ्गिनो सतो संविज्‍जमानस्स पुग्गलस्स नीवरणविक्खम्भनतो कामरागब्यापादा विसेसाय दुतियज्झानाय संवत्तन्तीति देसना न युज्‍जति, कामरागब्यापादा झानस्स हानाय संवत्तन्तीति देसना युज्‍जति। वितक्‍कसहगता सञ्‍ञामनसिकारा उपचारधम्मेन सह दुतियज्झानधम्मा झानस्स हानाय संवत्तन्तीति देसना न युज्‍जति, वितक्‍कसहगता सञ्‍ञामनसिकारा विसेसाय उपरिझानत्थाय संवत्तन्तीति देसना युज्‍जति।

    ‘‘Phalasamāpattivaseneva yutti gavesitabbā ki’’nti vattabbattā jhānasamāpattivasenapi yutti gavesitabbāti dassetuṃ ‘‘yathā vā pana paṭhamaṃ jhāna’’ntiādi āraddhaṃ. Atha vā ‘‘phalasamāpattivihārisseva yutti gavesitabbā ki’’nti vattabbattā jhānasamāpattivasenapi yutti gavesitabbāti dassetuṃ ‘‘yathā vā pana paṭhamaṃ jhāna’’ntiādi āraddhaṃ. Tattha yathā paṭhamaṃ jhānaṃ samāpannassa phalasamāpattivihārissa yutti gavesitabbā, evaṃ jhānasamāpattivihārissapi yutti gavesitabbā. Kathaṃ? Paṭhamaṃ jhānaṃ samāpannassa paṭhamajjhānasamaṅgino sato saṃvijjamānassa puggalassa nīvaraṇavikkhambhanato kāmarāgabyāpādā visesāya dutiyajjhānāya saṃvattantīti desanā na yujjati, kāmarāgabyāpādā jhānassa hānāya saṃvattantīti desanā yujjati. Vitakkasahagatā saññāmanasikārā upacāradhammena saha dutiyajjhānadhammā jhānassa hānāya saṃvattantīti desanā na yujjati, vitakkasahagatā saññāmanasikārā visesāya uparijhānatthāya saṃvattantīti desanā yujjati.

    दुतियं झानं समापन्‍नस्स सतो संविज्‍जमानस्स पुग्गलस्स वितक्‍कविचारसहगता वा सञ्‍ञामनसिकारा उपचारधम्मेन सह पठमज्झानधम्मा विसेसाय उपरिझानत्थाय संवत्तन्तीति देसना न युज्‍जति, वितक्‍कविचारसहगता सञ्‍ञामनसिकारा अवितक्‍कझानस्स हानाय संवत्तन्तीति देसना युज्‍जति। उपेक्खासहगता वा सञ्‍ञामनसिकारा उपचारधम्मेन सह चतुत्थज्झानधम्मा झानस्स हानाय संवत्तन्तीति देसना न युज्‍जति, उपेक्खासहगता सञ्‍ञामनसिकारा विसेसाय उपरिझानत्थाय संवत्तन्तीति देसना युज्‍जति। सेसेसुपि अत्थानुरूपं योजना कातब्बा। यथावुत्तसमापत्तीसु वसीभावेन परिचितं कल्‍लतापरिचितं चित्तं नाम।

    Dutiyaṃ jhānaṃ samāpannassa sato saṃvijjamānassa puggalassa vitakkavicārasahagatāsaññāmanasikārā upacāradhammena saha paṭhamajjhānadhammā visesāya uparijhānatthāya saṃvattantīti desanā na yujjati, vitakkavicārasahagatā saññāmanasikārā avitakkajhānassa hānāya saṃvattantīti desanā yujjati. Upekkhāsahagatāsaññāmanasikārā upacāradhammena saha catutthajjhānadhammā jhānassa hānāya saṃvattantīti desanā na yujjati, upekkhāsahagatā saññāmanasikārā visesāya uparijhānatthāya saṃvattantīti desanā yujjati. Sesesupi atthānurūpaṃ yojanā kātabbā. Yathāvuttasamāpattīsu vasībhāvena paricitaṃ kallatāparicitaṃ cittaṃ nāma.

    एत्तकमेव युत्तिगवेसनं न कातब्बं, नवविधसुत्तन्तेसु यथालद्धयुत्तिगवेसनम्पि कातब्बन्ति दस्सेतुं ‘‘एवं सब्बे’’तिआदि वुत्तं। ‘‘सब्बेसं हारानं यथावुत्तभूमिगोचरानं विचयहारेन विचिनित्वा युत्तिहारेन योजेतब्बभावो केन सद्दहितब्बो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तेनाहा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तेन योजेतब्बभावेन आयस्मा महाकच्‍चानो ‘‘सब्बेस’’न्तिआदिकं यं वचनं आह, तेन वचनेन सद्दहितब्बोति वुत्तं होति।

    Ettakameva yuttigavesanaṃ na kātabbaṃ, navavidhasuttantesu yathāladdhayuttigavesanampi kātabbanti dassetuṃ ‘‘evaṃ sabbe’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Sabbesaṃ hārānaṃ yathāvuttabhūmigocarānaṃ vicayahārena vicinitvā yuttihārena yojetabbabhāvo kena saddahitabbo’’ti vattabbattā ‘‘tenāhā’’tiādi vuttaṃ. Tattha tena yojetabbabhāvena āyasmā mahākaccāno ‘‘sabbesa’’ntiādikaṃ yaṃ vacanaṃ āha, tena vacanena saddahitabboti vuttaṃ hoti.

    इति युत्तिहारविभङ्गे सत्तिबलानुरूपा रचिता

    Iti yuttihāravibhaṅge sattibalānurūpā racitā

    विभावना निट्ठिता।

    Vibhāvanā niṭṭhitā.

    पण्डितेहि पन अट्ठकथाटीकानुसारेन गम्भीरत्थो वित्थारतो विभजित्वा गहेतब्बोति।

    Paṇḍitehi pana aṭṭhakathāṭīkānusārena gambhīrattho vitthārato vibhajitvā gahetabboti.







    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / नेत्तिप्पकरणपाळि • Nettippakaraṇapāḷi / ३. युत्तिहारविभङ्गो • 3. Yuttihāravibhaṅgo

    अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / नेत्तिप्पकरण-अट्ठकथा • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā / ३. युत्तिहारविभङ्गवण्णना • 3. Yuttihāravibhaṅgavaṇṇanā

    टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिप्पकरण-टीका • Nettippakaraṇa-ṭīkā / ३. युत्तिहारविभङ्गवण्णना • 3. Yuttihāravibhaṅgavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact