Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / સમ્મોહવિનોદની-અટ્ઠકથા • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā

    ૨. અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના

    2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā

    ૧૮૩. અભિધમ્મભાજનીયે સરૂપેનેવ સબ્બાપિ ધાતુયો દસ્સેન્તો અટ્ઠારસ ધાતુયો – ચક્ખુધાતુ રૂપધાતૂતિઆદિમાહ. તત્થ ઉદ્દેસવારે તાવ –

    183. Abhidhammabhājanīye sarūpeneva sabbāpi dhātuyo dassento aṭṭhārasa dhātuyo – cakkhudhātu rūpadhātūtiādimāha. Tattha uddesavāre tāva –

    અત્થતો લક્ખણાદિતો, કમતાવત્વસઙ્ખતો;

    Atthato lakkhaṇādito, kamatāvatvasaṅkhato;

    પચ્ચયા અથ દટ્ઠબ્બા, વેદિતબ્બો વિનિચ્છયો.

    Paccayā atha daṭṭhabbā, veditabbo vinicchayo.

    તત્થ ‘અત્થતો’તિ ચક્ખતીતિ ચક્ખુ. રૂપયતીતિ રૂપં. ચક્ખુસ્સ વિઞ્ઞાણં ચક્ખુવિઞ્ઞાણન્તિ એવમાદિના તાવ નયેન ચક્ખાદીનં વિસેસત્થતો વેદિતબ્બો વિનિચ્છયો. અવિસેસેન પન વિદહતિ, ધીયતે, વિધાનં, વિધીયતે એતાય, એત્થ વા ધીયતીતિ ધાતુ. લોકિયા હિ ધાતુયો કારણભાવેન વવત્થિતા હુત્વા સુવણ્ણરજતાદિધાતુયો વિય સુવણ્ણરજતાદિં અનેકપ્પકારં સંસારદુક્ખં વિદહન્તિ ; ભારહારેહિ ચ ભારો વિય સત્તેહિ ધીયન્તે ધારીયન્તેતિ અત્થો. દુક્ખવિધાનમત્તમેવ ચેતા અવસવત્તનતો. એતાહિ ચ કરણભૂતાહિ સંસારદુક્ખં સત્તેહિ અનુવિધીયતિ; તથાવિહિતઞ્ચેતં એતાસ્વેવ ધીયતિ ઠપીયતીતિ અત્થો. ઇતિ ચક્ખાદીસુ એકેકો ધમ્મો યથાસમ્ભવં વિદહતિ ધીયતેતિઆદિઅત્થવસેન ધાતૂતિ વુચ્ચતિ.

    Tattha ‘atthato’ti cakkhatīti cakkhu. Rūpayatīti rūpaṃ. Cakkhussa viññāṇaṃ cakkhuviññāṇanti evamādinā tāva nayena cakkhādīnaṃ visesatthato veditabbo vinicchayo. Avisesena pana vidahati, dhīyate, vidhānaṃ, vidhīyate etāya, ettha vā dhīyatīti dhātu. Lokiyā hi dhātuyo kāraṇabhāvena vavatthitā hutvā suvaṇṇarajatādidhātuyo viya suvaṇṇarajatādiṃ anekappakāraṃ saṃsāradukkhaṃ vidahanti ; bhārahārehi ca bhāro viya sattehi dhīyante dhārīyanteti attho. Dukkhavidhānamattameva cetā avasavattanato. Etāhi ca karaṇabhūtāhi saṃsāradukkhaṃ sattehi anuvidhīyati; tathāvihitañcetaṃ etāsveva dhīyati ṭhapīyatīti attho. Iti cakkhādīsu ekeko dhammo yathāsambhavaṃ vidahati dhīyatetiādiatthavasena dhātūti vuccati.

    અપિચ યથા તિત્થિયાનં અત્તા નામ સભાવતો નત્થિ, ન એવમેતા. એતા પન અત્તનો સભાવં ધારેન્તીતિ ધાતુયો. યથા ચ લોકે વિચિત્તા હરિતાલમનોસિલાદયો સિલાવયવા ધાતુયોતિ વુચ્ચન્તિ, એવમેતાપિ ધાતુયો વિય ધાતુયો. વિચિત્તા હેતા ઞાણઞેય્યાવયવાતિ. યથા વા સરીરસઙ્ખાતસ્સ સમુદાયસ્સ અવયવભૂતેસુ રસસોણિતાદીસુ અઞ્ઞમઞ્ઞં વિસભાગલક્ખણપરિચ્છિન્નેસુ ધાતુસમઞ્ઞા, એવમેતેસુપિ પઞ્ચક્ખન્ધસઙ્ખાતસ્સ અત્તભાવસ્સ અવયવેસુ ધાતુસમઞ્ઞા વેદિતબ્બા. અઞ્ઞમઞ્ઞવિસભાગલક્ખણપરિચ્છિન્ના હેતે ચક્ખાદયોતિ. અપિચ ધાતૂતિ નિજ્જીવમત્તસ્સેતં અધિવચનં. તથા હિ ભગવા – ‘‘છ ધાતુરો અયં, ભિક્ખુ, પુરિસો’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૩.૩૪૩-૩૪૪) જીવસઞ્ઞાસમૂહનત્થં ધાતુદેસનં અકાસીતિ. તસ્મા યથાવુત્તેનત્થેન ચક્ખુ ચ તં ધાતુ ચાતિ ચક્ખુધાતુ …પે॰… મનોવિઞ્ઞાણઞ્ચ તં ધાતુ ચાતિ મનોવિઞ્ઞાણધાતૂતિ એવં તાવેત્થ અત્થતો વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

    Apica yathā titthiyānaṃ attā nāma sabhāvato natthi, na evametā. Etā pana attano sabhāvaṃ dhārentīti dhātuyo. Yathā ca loke vicittā haritālamanosilādayo silāvayavā dhātuyoti vuccanti, evametāpi dhātuyo viya dhātuyo. Vicittā hetā ñāṇañeyyāvayavāti. Yathā vā sarīrasaṅkhātassa samudāyassa avayavabhūtesu rasasoṇitādīsu aññamaññaṃ visabhāgalakkhaṇaparicchinnesu dhātusamaññā, evametesupi pañcakkhandhasaṅkhātassa attabhāvassa avayavesu dhātusamaññā veditabbā. Aññamaññavisabhāgalakkhaṇaparicchinnā hete cakkhādayoti. Apica dhātūti nijjīvamattassetaṃ adhivacanaṃ. Tathā hi bhagavā – ‘‘cha dhāturo ayaṃ, bhikkhu, puriso’’tiādīsu (ma. ni. 3.343-344) jīvasaññāsamūhanatthaṃ dhātudesanaṃ akāsīti. Tasmā yathāvuttenatthena cakkhu ca taṃ dhātu cāti cakkhudhātu …pe… manoviññāṇañca taṃ dhātu cāti manoviññāṇadhātūti evaṃ tāvettha atthato viññātabbo vinicchayo.

    ‘લક્ખણાદિતો’તિ ચક્ખાદીનં લક્ખણાદિતો પેત્થ વેદિતબ્બો વિનિચ્છયો. તાનિ ચ પન તેસં લક્ખણાદીનિ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ.

    ‘Lakkhaṇādito’ti cakkhādīnaṃ lakkhaṇādito pettha veditabbo vinicchayo. Tāni ca pana tesaṃ lakkhaṇādīni heṭṭhā vuttanayeneva veditabbāni.

    ‘કમતો’તિ ઇધાપિ પુબ્બે વુત્તેસુ ઉપ્પત્તિક્કમાદીસુ દેસનાક્કમોવ યુજ્જતિ. સો ચ પનાયં હેતુફલાનુપુબ્બવવત્થાનવસેન વુત્તો. ચક્ખુધાતુ રૂપધાતૂતિ ઇદઞ્હિ દ્વયં હેતુ. ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતૂતિ ફલં. એવં સબ્બત્થ કમતો વેદિતબ્બો વિનિચ્છયો.

    ‘Kamato’ti idhāpi pubbe vuttesu uppattikkamādīsu desanākkamova yujjati. So ca panāyaṃ hetuphalānupubbavavatthānavasena vutto. Cakkhudhātu rūpadhātūti idañhi dvayaṃ hetu. Cakkhuviññāṇadhātūti phalaṃ. Evaṃ sabbattha kamato veditabbo vinicchayo.

    ‘તાવત્વતો’તિ તાવભાવતો. ઇદં વુત્તં હોતિ – તેસુ તેસુ હિ સુત્તાભિધમ્મપદેસેસુ આભાધાતુ, સુભધાતુ, આકાસાનઞ્ચાયતનધાતુ, વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનધાતુ, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનધાતુ , નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનધાતુ, સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધધાતુ, કામધાતુ, બ્યાપાદધાતુ, વિહિંસાધાતુ, નેક્ખમ્મધાતુ, અબ્યાપાદધાતુ, અવિહિંસાધાતુ, સુખધાતુ, દુક્ખધાતુ, સોમનસ્સધાતુ, દોમનસ્સધાતુ, ઉપેક્ખાધાતુ , અવિજ્જાધાતુ, આરમ્ભધાતુ, નિક્કમધાતુ, પરક્કમધાતુ, હીનધાતુ, મજ્ઝિમધાતુ, પણીતધાતુ, પથવીધાતુ, આપોધાતુ, તેજોધાતુ, વાયોધાતુ, આકાસધાતુ, વિઞ્ઞાણધાતુ, સઙ્ખતધાતુ, અસઙ્ખતધાતુ, અનેકધાતુનાનાધાતુલોકોતિ એવમાદયો અઞ્ઞાપિ ધાતુયો દિસ્સન્તિ.

    ‘Tāvatvato’ti tāvabhāvato. Idaṃ vuttaṃ hoti – tesu tesu hi suttābhidhammapadesesu ābhādhātu, subhadhātu, ākāsānañcāyatanadhātu, viññāṇañcāyatanadhātu, ākiñcaññāyatanadhātu , nevasaññānāsaññāyatanadhātu, saññāvedayitanirodhadhātu, kāmadhātu, byāpādadhātu, vihiṃsādhātu, nekkhammadhātu, abyāpādadhātu, avihiṃsādhātu, sukhadhātu, dukkhadhātu, somanassadhātu, domanassadhātu, upekkhādhātu , avijjādhātu, ārambhadhātu, nikkamadhātu, parakkamadhātu, hīnadhātu, majjhimadhātu, paṇītadhātu, pathavīdhātu, āpodhātu, tejodhātu, vāyodhātu, ākāsadhātu, viññāṇadhātu, saṅkhatadhātu, asaṅkhatadhātu, anekadhātunānādhātulokoti evamādayo aññāpi dhātuyo dissanti.

    એવં સતિ સબ્બાસં વસેન પરિચ્છેદં અકત્વા કસ્મા અટ્ઠારસાતિ અયમેવ પરિચ્છેદો કતોતિ ચે? સભાવતો વિજ્જમાનાનં સબ્બધાતૂનં તદન્તોગધત્તા. રૂપધાતુયેવ હિ આભાધાતુ. સુભધાતુ પન રૂપાદિપ્પટિબદ્ધા. કસ્મા? સુભનિમિત્તત્તા. સુભનિમિત્તઞ્હિ સુભધાતુ. તઞ્ચ રૂપાદિવિનિમુત્તં ન વિજ્જતિ, કુસલવિપાકારમ્મણા વા રૂપાદયો એવ સુભધાતૂતિ રૂપાદિમત્તમેવેસા. આકાસાનઞ્ચાયતનધાતુઆદીસુ ચિત્તં મનોવિઞ્ઞાણધાતુ. સેસા ધમ્મા ધમ્મધાતુ. સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધધાતુ પન સભાવતો નત્થિ; ધાતુદ્વયનિરોધમત્તમેવ હિ સા. કામધાતુ ધમ્મધાતુમત્તં વા હોતિ, યથાહ ‘‘તત્થ કતમા કામધાતુ? કામપટિસંયુત્તો તક્કો …પે॰… મિચ્છાસઙ્કપ્પો’’તિ; અટ્ઠારસપિ ધાતુયો વા, યથાહ ‘‘હેટ્ઠતો અવીચિનિરયં પરિયન્તં કત્વા ઉપરિતો પરનિમ્મિતવસવત્તિદેવે અન્તોકરિત્વા યં એતસ્મિં અન્તરે એત્થાવચરા એત્થ પરિયાપન્ના ખન્ધધાતુઆયતના, રૂપા, વેદના, સઞ્ઞા, સઙ્ખારા, વિઞ્ઞાણં – અયં વુચ્ચતિ કામધાતૂ’’તિ. નેક્ખમ્મધાતુ ધમ્મધાતુ એવ; ‘‘સબ્બેપિ કુસલા ધમ્મા નેક્ખમ્મધાતૂ’’તિ વા વચનતો મનોવિઞ્ઞાણધાતુપિ હોતિયેવ. બ્યાપાદવિહિંસાઅબ્યાપાદઅવિહિંસાસુખદુક્ખસોમનસ્સદોમનસ્સુપેક્ખાઅવિજ્જાઆરમ્ભનિક્કમપરક્કમધાતુયો ધમ્મધાતુયેવ.

    Evaṃ sati sabbāsaṃ vasena paricchedaṃ akatvā kasmā aṭṭhārasāti ayameva paricchedo katoti ce? Sabhāvato vijjamānānaṃ sabbadhātūnaṃ tadantogadhattā. Rūpadhātuyeva hi ābhādhātu. Subhadhātu pana rūpādippaṭibaddhā. Kasmā? Subhanimittattā. Subhanimittañhi subhadhātu. Tañca rūpādivinimuttaṃ na vijjati, kusalavipākārammaṇā vā rūpādayo eva subhadhātūti rūpādimattamevesā. Ākāsānañcāyatanadhātuādīsu cittaṃ manoviññāṇadhātu. Sesā dhammā dhammadhātu. Saññāvedayitanirodhadhātu pana sabhāvato natthi; dhātudvayanirodhamattameva hi sā. Kāmadhātu dhammadhātumattaṃ vā hoti, yathāha ‘‘tattha katamā kāmadhātu? Kāmapaṭisaṃyutto takko …pe… micchāsaṅkappo’’ti; aṭṭhārasapi dhātuyo vā, yathāha ‘‘heṭṭhato avīcinirayaṃ pariyantaṃ katvā uparito paranimmitavasavattideve antokaritvā yaṃ etasmiṃ antare etthāvacarā ettha pariyāpannā khandhadhātuāyatanā, rūpā, vedanā, saññā, saṅkhārā, viññāṇaṃ – ayaṃ vuccati kāmadhātū’’ti. Nekkhammadhātu dhammadhātu eva; ‘‘sabbepi kusalā dhammā nekkhammadhātū’’ti vā vacanato manoviññāṇadhātupi hotiyeva. Byāpādavihiṃsāabyāpādaavihiṃsāsukhadukkhasomanassadomanassupekkhāavijjāārambhanikkamaparakkamadhātuyo dhammadhātuyeva.

    હીનમજ્ઝિમપણીતધાતુયો અટ્ઠારસધાતુમત્તમેવ. હીના હિ ચક્ખાદયો હીનધાતુ. મજ્ઝિમપણીતા ચક્ખાદયો મજ્ઝિમા ચેવ પણીતા ચ ધાતૂ. નિપ્પરિયાયેન પન અકુસલા ધમ્મધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતુયો હીનધાતુ. લોકિયા કુસલાબ્યાકતા ઉભોપિ ચક્ખુધાતુઆદયો ચ મજ્ઝિમધાતુ. લોકુત્તરા પન ધમ્મધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતુયો પણીતધાતુ. પથવીતેજોવાયોધાતુયો ફોટ્ઠબ્બધાતુયેવ. આપોધાતુ આકાસધાતુ ચ ધમ્મધાતુયેવ. વિઞ્ઞાણધાતુ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિસત્તવિઞ્ઞાણધાતુસઙ્ખેપોયેવ. સત્તરસ ધાતુયો ધમ્મધાતુએકદેસો ચ સઙ્ખતધાતુ. અસઙ્ખતધાતુ પન ધમ્મધાતુએકદેસોવ. અનેકધાતુનાનાધાતુલોકો પન અટ્ઠારસધાતુપ્પભેદમત્તમેવાતિ. ઇતિ સભાવતો વિજ્જમાનાનં સબ્બધાતૂનં તદન્તોગધત્તા અટ્ઠારસેવ વુત્તાતિ.

    Hīnamajjhimapaṇītadhātuyo aṭṭhārasadhātumattameva. Hīnā hi cakkhādayo hīnadhātu. Majjhimapaṇītā cakkhādayo majjhimā ceva paṇītā ca dhātū. Nippariyāyena pana akusalā dhammadhātumanoviññāṇadhātuyo hīnadhātu. Lokiyā kusalābyākatā ubhopi cakkhudhātuādayo ca majjhimadhātu. Lokuttarā pana dhammadhātumanoviññāṇadhātuyo paṇītadhātu. Pathavītejovāyodhātuyo phoṭṭhabbadhātuyeva. Āpodhātu ākāsadhātu ca dhammadhātuyeva. Viññāṇadhātu cakkhuviññāṇādisattaviññāṇadhātusaṅkhepoyeva. Sattarasa dhātuyo dhammadhātuekadeso ca saṅkhatadhātu. Asaṅkhatadhātu pana dhammadhātuekadesova. Anekadhātunānādhātuloko pana aṭṭhārasadhātuppabhedamattamevāti. Iti sabhāvato vijjamānānaṃ sabbadhātūnaṃ tadantogadhattā aṭṭhāraseva vuttāti.

    અપિચ વિજાનનસભાવે વિઞ્ઞાણે જીવસઞ્ઞીનં જીવસઞ્ઞાસમૂહનત્થમ્પિ અટ્ઠારસેવ વુત્તા . સન્તિ હિ સત્તા વિજાનનસભાવે વિઞ્ઞાણે જીવસઞ્ઞિનો. તેસં ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણમનોવિઞ્ઞાણધાતુભેદેન તસ્સા અનેકત્તં, ચક્ખુરૂપાદિપચ્ચયાયત્તવુત્તિતાય અનિચ્ચતઞ્ચ પકાસેત્વા દીઘરત્તાનુસયિતં જીવસઞ્ઞં સમૂહનિતુકામેન ભગવતા અટ્ઠારસ ધાતુયો પકાસિતા. કિઞ્ચ ભિય્યો? તથા વેનેય્યજ્ઝાસયવસેન; યે ચ ઇમાય નાતિસઙ્ખેપવિત્થારાય દેસનાય વેનેય્યા સત્તા, તદજ્ઝાસયવસેન ચ અટ્ઠારસેવ પકાસિતા.

    Apica vijānanasabhāve viññāṇe jīvasaññīnaṃ jīvasaññāsamūhanatthampi aṭṭhāraseva vuttā . Santi hi sattā vijānanasabhāve viññāṇe jīvasaññino. Tesaṃ cakkhusotaghānajivhākāyaviññāṇamanoviññāṇadhātubhedena tassā anekattaṃ, cakkhurūpādipaccayāyattavuttitāya aniccatañca pakāsetvā dīgharattānusayitaṃ jīvasaññaṃ samūhanitukāmena bhagavatā aṭṭhārasa dhātuyo pakāsitā. Kiñca bhiyyo? Tathā veneyyajjhāsayavasena; ye ca imāya nātisaṅkhepavitthārāya desanāya veneyyā sattā, tadajjhāsayavasena ca aṭṭhāraseva pakāsitā.

    સઙ્ખેપવિત્થારનયેન તથા તથા હિ,

    Saṅkhepavitthāranayena tathā tathā hi,

    ધમ્મં પકાસયતિ એસ યથા યથાસ્સ;

    Dhammaṃ pakāsayati esa yathā yathāssa;

    સદ્ધમ્મતેજવિહતં વિલયં ખણેન,

    Saddhammatejavihataṃ vilayaṃ khaṇena,

    વેનેય્યસત્તહદયેસુ તમો પયાતીતિ.

    Veneyyasattahadayesu tamo payātīti.

    એવમેત્થ ‘તાવત્વતો’ વેદિતબ્બો વિનિચ્છયો.

    Evamettha ‘tāvatvato’ veditabbo vinicchayo.

    ‘સઙ્ખતો’તિ ચક્ખુધાતુ તાવ જાતિતો એકો ધમ્મોત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ ચક્ખુપસાદવસેન. તથા સોતઘાનજિવ્હાકાયરૂપસદ્દગન્ધરસધાતુયો સોતપસાદાદિવસેન. ફોટ્ઠબ્બધાતુ પન પથવીતેજોવાયોવસેન તયો ધમ્માતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ. ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ કુસલાકુસલવિપાકવસેન દ્વે ધમ્માતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ. તથા સોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણધાતુયો. મનોધાતુ પન પઞ્ચદ્વારાવજ્જનકુસલાકુસલવિપાકસમ્પટિચ્છનવસેન તયો ધમ્માતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ. ધમ્મધાતુ તિણ્ણં અરૂપક્ખન્ધાનં, સોળસન્નં સુખુમરૂપાનં, અસઙ્ખતાય ચ ધાતુયા વસેન વીસતિધમ્માતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ. મનોવિઞ્ઞાણધાતુ સેસકુસલાકુસલાબ્યાકતવિઞ્ઞાણવસેન છસત્તતિધમ્માતિ સઙ્ખં ગચ્છતીતિ એવમેત્થ ‘સઙ્ખતો’ વેદિતબ્બો વિનિચ્છયો.

    ‘Saṅkhato’ti cakkhudhātu tāva jātito eko dhammotveva saṅkhaṃ gacchati cakkhupasādavasena. Tathā sotaghānajivhākāyarūpasaddagandharasadhātuyo sotapasādādivasena. Phoṭṭhabbadhātu pana pathavītejovāyovasena tayo dhammāti saṅkhaṃ gacchati. Cakkhuviññāṇadhātu kusalākusalavipākavasena dve dhammāti saṅkhaṃ gacchati. Tathā sotaghānajivhākāyaviññāṇadhātuyo. Manodhātu pana pañcadvārāvajjanakusalākusalavipākasampaṭicchanavasena tayo dhammāti saṅkhaṃ gacchati. Dhammadhātu tiṇṇaṃ arūpakkhandhānaṃ, soḷasannaṃ sukhumarūpānaṃ, asaṅkhatāya ca dhātuyā vasena vīsatidhammāti saṅkhaṃ gacchati. Manoviññāṇadhātu sesakusalākusalābyākataviññāṇavasena chasattatidhammāti saṅkhaṃ gacchatīti evamettha ‘saṅkhato’ veditabbo vinicchayo.

    ‘પચ્ચયા’તિ ચક્ખુધાતુઆદીનં ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુઆદીસુ પચ્ચયતો વેદિતબ્બો વિનિચ્છયો. સો પનેતેસં પચ્ચયભાવો નિદ્દેસવારે આવિ ભવિસ્સતિ.

    ‘Paccayā’ti cakkhudhātuādīnaṃ cakkhuviññāṇadhātuādīsu paccayato veditabbo vinicchayo. So panetesaṃ paccayabhāvo niddesavāre āvi bhavissati.

    ‘દટ્ઠબ્બા’તિ દટ્ઠબ્બતોપેત્થ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બોતિ અત્થો. સબ્બા એવ હિ સઙ્ખતા ધાતુયો પુબ્બન્તાપરન્તવિવિત્તતો, ધુવસુભસુખત્તભાવસુઞ્ઞતો, પચ્ચયાયત્તવુત્તિતો ચ દટ્ઠબ્બા. વિસેસતો પનેત્થ ભેરિતલં વિય ચક્ખુધાતુ દટ્ઠબ્બા, દણ્ડો વિય રૂપધાતુ, સદ્દો વિય ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ . તથા આદાસતલં વિય ચક્ખુધાતુ, મુખં વિય રૂપધાતુ, મુખનિમિત્તં વિય ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ. અથ વા ઉચ્છુતિલાનિ વિય ચક્ખુધાતુ, યન્તચક્કયટ્ઠિ વિય રૂપધાતુ, ઉચ્છુરસતેલાનિ વિય ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ. તથા અધરારણી વિય ચક્ખુધાતુ, ઉત્તરારણી વિય રૂપધાતુ, અગ્ગિ વિય ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ. એસ નયો સોતધાતુઆદીસુપિ.

    ‘Daṭṭhabbā’ti daṭṭhabbatopettha vinicchayo veditabboti attho. Sabbā eva hi saṅkhatā dhātuyo pubbantāparantavivittato, dhuvasubhasukhattabhāvasuññato, paccayāyattavuttito ca daṭṭhabbā. Visesato panettha bheritalaṃ viya cakkhudhātu daṭṭhabbā, daṇḍo viya rūpadhātu, saddo viya cakkhuviññāṇadhātu . Tathā ādāsatalaṃ viya cakkhudhātu, mukhaṃ viya rūpadhātu, mukhanimittaṃ viya cakkhuviññāṇadhātu. Atha vā ucchutilāni viya cakkhudhātu, yantacakkayaṭṭhi viya rūpadhātu, ucchurasatelāni viya cakkhuviññāṇadhātu. Tathā adharāraṇī viya cakkhudhātu, uttarāraṇī viya rūpadhātu, aggi viya cakkhuviññāṇadhātu. Esa nayo sotadhātuādīsupi.

    મનોધાતુ પન યથાસમ્ભવતો ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુઆદીનં પુરેચરાનુચરા વિય દટ્ઠબ્બા. ધમ્મધાતુયા વેદનાક્ખન્ધો સલ્લમિવ સૂલમિવ ચ દટ્ઠબ્બો ; સઞ્ઞાસઙ્ખારક્ખન્ધા વેદનાસલ્લસૂલયોગા આતુરા વિય; પુથુજ્જનાનં વા સઞ્ઞા આસાદુક્ખજનનતો રિત્તમુટ્ઠિ વિય, અયથાભુચ્ચનિમિત્તગ્ગાહકતો વનમિગો વિય; સઙ્ખારા પટિસન્ધિયં પક્ખિપનતો અઙ્ગારકાસુયં ખિપનકપુરિસો વિય, જાતિદુક્ખાનુબન્ધનતો રાજપુરિસાનુબન્ધચોરા વિય, સબ્બાનત્થાવહસ્સ ખન્ધસન્તાનસ્સ હેતુતો વિસરુક્ખબીજાનિ વિય; રૂપં નાનાવિધૂપદ્દવનિમિત્તતો ખુરચક્કં વિય દટ્ઠબ્બં.

    Manodhātu pana yathāsambhavato cakkhuviññāṇadhātuādīnaṃ purecarānucarā viya daṭṭhabbā. Dhammadhātuyā vedanākkhandho sallamiva sūlamiva ca daṭṭhabbo ; saññāsaṅkhārakkhandhā vedanāsallasūlayogā āturā viya; puthujjanānaṃ vā saññā āsādukkhajananato rittamuṭṭhi viya, ayathābhuccanimittaggāhakato vanamigo viya; saṅkhārā paṭisandhiyaṃ pakkhipanato aṅgārakāsuyaṃ khipanakapuriso viya, jātidukkhānubandhanato rājapurisānubandhacorā viya, sabbānatthāvahassa khandhasantānassa hetuto visarukkhabījāni viya; rūpaṃ nānāvidhūpaddavanimittato khuracakkaṃ viya daṭṭhabbaṃ.

    અસઙ્ખતા પન ધાતુ અમતતો સન્તતો ખેમતો ચ દટ્ઠબ્બા. કસ્મા? સબ્બાનત્થપટિપક્ખભૂતત્તા. મનોવિઞ્ઞાણધાતુ ગહિતારમ્મણં મુઞ્ચિત્વાપિ અઞ્ઞં ગહેત્વાવ પવતનતો વનમક્કટો વિય, દુદ્દમનતો અસ્સખળુઙ્કો વિય, યત્થકામનિપાતિતો વેહાસં ખિત્તદણ્ડો વિય, લોભદોસાદિનાનપ્પકારકિલેસયોગતો રઙ્ગનટો વિય દટ્ઠબ્બોતિ.

    Asaṅkhatā pana dhātu amatato santato khemato ca daṭṭhabbā. Kasmā? Sabbānatthapaṭipakkhabhūtattā. Manoviññāṇadhātu gahitārammaṇaṃ muñcitvāpi aññaṃ gahetvāva pavatanato vanamakkaṭo viya, duddamanato assakhaḷuṅko viya, yatthakāmanipātito vehāsaṃ khittadaṇḍo viya, lobhadosādinānappakārakilesayogato raṅganaṭo viya daṭṭhabboti.

    ૧૮૪. નિદ્દેસવારે ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચાતિ ઇદઞ્ચ દ્વયં પટિચ્ચ અઞ્ઞઞ્ચ કિરિયામનોધાતુઞ્ચેવ સમ્પયુત્તખન્ધત્તયઞ્ચાતિ અત્થો. ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુયા હિ ચક્ખુ નિસ્સયપચ્ચયો હોતિ, રૂપં આરમ્મણપચ્ચયો, કિરિયમનોધાતુ વિગતપચ્ચયો, તયો અરૂપક્ખન્ધા સહજાતપચ્ચયો. તસ્મા એસા ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ ઇમે ચત્તારો પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ નામ. સોતઞ્ચ પટિચ્ચાતિઆદીસુપિ એસેવ નયો.

    184. Niddesavāre cakkhuñca paṭicca rūpe cāti idañca dvayaṃ paṭicca aññañca kiriyāmanodhātuñceva sampayuttakhandhattayañcāti attho. Cakkhuviññāṇadhātuyā hi cakkhu nissayapaccayo hoti, rūpaṃ ārammaṇapaccayo, kiriyamanodhātu vigatapaccayo, tayo arūpakkhandhā sahajātapaccayo. Tasmā esā cakkhuviññāṇadhātu ime cattāro paṭicca uppajjati nāma. Sotañca paṭiccātiādīsupi eseva nayo.

    નિરુદ્ધસમનન્તરાતિ નિરુદ્ધાય સમનન્તરા. તજ્જા મનોધાતૂતિ તસ્મિં આરમ્મણે જાતા કુસલાકુસલવિપાકતો દુવિધા મનોધાતુ સમ્પટિચ્છનકિચ્ચા. સબ્બધમ્મેસુ વા પન પઠમસમન્નાહારોતિ એતેસુ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીસુ સબ્બધમ્મેસુ ઉપ્પજ્જમાનેસુ પઠમસમન્નાહારો; ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુઆદીનં વા આરમ્મણસઙ્ખાતેસુ સબ્બધમ્મેસુ પઠમસમન્નાહારોતિ અયમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. એતેન પઞ્ચદ્વારાવજ્જનકિચ્ચા કિરિયમનોધાતુ ગહિતાતિ વેદિતબ્બા.

    Niruddhasamanantarāti niruddhāya samanantarā. Tajjā manodhātūti tasmiṃ ārammaṇe jātā kusalākusalavipākato duvidhā manodhātu sampaṭicchanakiccā. Sabbadhammesu vā pana paṭhamasamannāhāroti etesu cakkhuviññāṇādīsu sabbadhammesu uppajjamānesu paṭhamasamannāhāro; cakkhuviññāṇadhātuādīnaṃ vā ārammaṇasaṅkhātesu sabbadhammesu paṭhamasamannāhāroti ayamettha attho veditabbo. Etena pañcadvārāvajjanakiccā kiriyamanodhātu gahitāti veditabbā.

    મનોધાતુયાપિ ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધસમનન્તરાતિ એત્થ પિ-કારો સમ્પિણ્ડનત્થો. તસ્મા મનોધાતુયાપિ મનોવિઞ્ઞાણધાતુયાપીતિ અયમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. તેન યા ચ વિપાકમનોધાતુયા ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધાય સમનન્તરા ઉપ્પજ્જતિ સન્તીરણકિચ્ચા વિપાકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ, યા ચ તસ્સા ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધાય સમનન્તરા ઉપ્પજ્જતિ વોટ્ઠબ્બનકિચ્ચા કિરિયમનોવિઞ્ઞાણધાતુ, યા ચ તસ્સા ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધાય સમનન્તરા ઉપ્પજ્જતિ જવનકિચ્ચા મનોવિઞ્ઞાણધાતુ – તા સબ્બાપિ કથિતા હોતીતિ વેદિતબ્બા. મનઞ્ચ પટિચ્ચાતિ ભવઙ્ગમનં. ધમ્મે ચાતિ ચતુભૂમિકધમ્મારમ્મણં. ઉપ્પજ્જતિ મનોવિઞ્ઞાણન્તિ સહાવજ્જનકં જવનં નિબ્બત્તતિ.

    Manodhātuyāpi uppajjitvā niruddhasamanantarāti ettha pi-kāro sampiṇḍanattho. Tasmā manodhātuyāpi manoviññāṇadhātuyāpīti ayamettha attho veditabbo. Tena yā ca vipākamanodhātuyā uppajjitvā niruddhāya samanantarā uppajjati santīraṇakiccā vipākamanoviññāṇadhātu, yā ca tassā uppajjitvā niruddhāya samanantarā uppajjati voṭṭhabbanakiccā kiriyamanoviññāṇadhātu, yā ca tassā uppajjitvā niruddhāya samanantarā uppajjati javanakiccā manoviññāṇadhātu – tā sabbāpi kathitā hotīti veditabbā. Manañca paṭiccāti bhavaṅgamanaṃ. Dhamme cāti catubhūmikadhammārammaṇaṃ. Uppajjati manoviññāṇanti sahāvajjanakaṃ javanaṃ nibbattati.

    ઇમસ્મિં પન ઠાને હત્થે ગહિતપઞ્હં નામ ગણ્હિંસુ. મહાધમ્મરક્ખિતત્થેરો કિર નામ દીઘભાણકાભયત્થેરં હત્થે ગહેત્વા આહ – ‘પટિચ્ચાતિ નામ આગતટ્ઠાને આવજ્જનં વિસું ન કાતબ્બં, ભવઙ્ગનિસ્સિતકમેવ કાતબ્બ’ન્તિ. તસ્મા ઇધ મનોતિ સહાવજ્જનકં ભવઙ્ગં. મનોવિઞ્ઞાણન્તિ જવનમનોવિઞ્ઞાણં. ઇમસ્મિં પન અભિધમ્મભાજનીયે સોળસ ધાતુયો કામાવચરા, દ્વે ચતુભૂમિકા લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકા કથિતાતિ.

    Imasmiṃ pana ṭhāne hatthe gahitapañhaṃ nāma gaṇhiṃsu. Mahādhammarakkhitatthero kira nāma dīghabhāṇakābhayattheraṃ hatthe gahetvā āha – ‘paṭiccāti nāma āgataṭṭhāne āvajjanaṃ visuṃ na kātabbaṃ, bhavaṅganissitakameva kātabba’nti. Tasmā idha manoti sahāvajjanakaṃ bhavaṅgaṃ. Manoviññāṇanti javanamanoviññāṇaṃ. Imasmiṃ pana abhidhammabhājanīye soḷasa dhātuyo kāmāvacarā, dve catubhūmikā lokiyalokuttaramissakā kathitāti.

    અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના.

    Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / વિભઙ્ગપાળિ • Vibhaṅgapāḷi / ૩. ધાતુવિભઙ્ગો • 3. Dhātuvibhaṅgo

    ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / વિભઙ્ગ-મૂલટીકા • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / ૩. ધાતુવિભઙ્ગો • 3. Dhātuvibhaṅgo

    ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / વિભઙ્ગ-અનુટીકા • Vibhaṅga-anuṭīkā / ૩. ધાતુવિભઙ્ગો • 3. Dhātuvibhaṅgo


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact