Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / સમ્મોહવિનોદની-અટ્ઠકથા • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā |
૨. અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના
2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
૨૪૩. એવં મહાપથવિં પત્થરન્તો વિય આકાસં વિત્થારયન્તો વિય ચ સબ્બધમ્મેસુ અપ્પટિહતઞાણો સત્થા સુત્તન્તભાજનીયે નિગ્ગણ્ઠિં નિજ્જટં પચ્ચયાકારં નાનાચિત્તવસેન દસ્સેત્વા ઇદાનિ યસ્મા ન કેવલં અયં પચ્ચયાકારો નાનાચિત્તેસુયેવ હોતિ, એકચિત્તેપિ હોતિયેવ, તસ્મા અભિધમ્મભાજનીયવસેન એકચિત્તક્ખણિકં પચ્ચયાકારં નાનપ્પકારતો દસ્સેતું અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારોતિઆદિના નયેન માતિકં તાવ ઠપેસિ. એવં ઠપિતાય પન માતિકાય –
243. Evaṃ mahāpathaviṃ pattharanto viya ākāsaṃ vitthārayanto viya ca sabbadhammesu appaṭihatañāṇo satthā suttantabhājanīye niggaṇṭhiṃ nijjaṭaṃ paccayākāraṃ nānācittavasena dassetvā idāni yasmā na kevalaṃ ayaṃ paccayākāro nānācittesuyeva hoti, ekacittepi hotiyeva, tasmā abhidhammabhājanīyavasena ekacittakkhaṇikaṃ paccayākāraṃ nānappakārato dassetuṃ avijjāpaccayā saṅkhārotiādinā nayena mātikaṃ tāva ṭhapesi. Evaṃ ṭhapitāya pana mātikāya –
અવિજ્જાદીહિ મૂલેહિ, નવ મૂલપદા નવ;
Avijjādīhi mūlehi, nava mūlapadā nava;
નયા તત્થ ચતુક્કાનિ, વારભેદઞ્ચ દીપયે.
Nayā tattha catukkāni, vārabhedañca dīpaye.
તત્રાયં દીપના – એત્થ હિ અવિજ્જાસઙ્ખારવિઞ્ઞાણનામછટ્ઠાયતનફસ્સવેદનાતણ્હાઉપાદાનપ્પભેદેહિ અવિજ્જાદીહિ નવહિ મૂલપદેહિ અવિજ્જાદિકો, સઙ્ખારાદિકો, વિઞ્ઞાણાદિકો, નામાદિકો, છટ્ઠાયતનાદિકો, ફસ્સાદિકો, વેદનાદિકો, તણ્હાદિકો, ઉપાદાનાદિકોતિ ઇમે નવ મૂલપદા નવ નયા હોન્તિ.
Tatrāyaṃ dīpanā – ettha hi avijjāsaṅkhāraviññāṇanāmachaṭṭhāyatanaphassavedanātaṇhāupādānappabhedehi avijjādīhi navahi mūlapadehi avijjādiko, saṅkhārādiko, viññāṇādiko, nāmādiko, chaṭṭhāyatanādiko, phassādiko, vedanādiko, taṇhādiko, upādānādikoti ime nava mūlapadā nava nayā honti.
તેસુ યો તાવ અયં અવિજ્જાદિકો નયો, તત્થ પચ્ચયચતુક્કં, હેતુચતુક્કં, સમ્પયુત્તચતુક્કં, અઞ્ઞમઞ્ઞચતુક્કન્તિ ચત્તારિ ચતુક્કાનિ હોન્તિ. યથા ચેત્થ એવં સેસેસુપીતિ એકેકસ્મિં નયે ચતુન્નં ચતુન્નં ચતુક્કાનં વસેન છત્તિંસ ચતુક્કાનિ. તત્થ એકેકેન ચતુક્કેન ચતુન્નં ચતુન્નં વારાનં સઙ્ગહિતત્તા ચતુન્નમ્પિ ચતુક્કાનં વસેન એકેકસ્મિં નયે સોળસ સોળસ વારાતિ ચતુચત્તાલીસાધિકં વારસતં હોતીતિ વેદિતબ્બં.
Tesu yo tāva ayaṃ avijjādiko nayo, tattha paccayacatukkaṃ, hetucatukkaṃ, sampayuttacatukkaṃ, aññamaññacatukkanti cattāri catukkāni honti. Yathā cettha evaṃ sesesupīti ekekasmiṃ naye catunnaṃ catunnaṃ catukkānaṃ vasena chattiṃsa catukkāni. Tattha ekekena catukkena catunnaṃ catunnaṃ vārānaṃ saṅgahitattā catunnampi catukkānaṃ vasena ekekasmiṃ naye soḷasa soḷasa vārāti catucattālīsādhikaṃ vārasataṃ hotīti veditabbaṃ.
૧. પચ્ચયચતુક્કં
1. Paccayacatukkaṃ
તત્થ યદેતં સબ્બપઠમે અવિજ્જામૂલકે નયે પચ્ચયચતુક્કં, તસ્મિં પઠમો નામરૂપટ્ઠાને નામસ્સ, સળાયતનટ્ઠાને છટ્ઠાયતનસ્સ ચ વુત્તત્તા અપરિપુણ્ણઅઙ્ગદ્વયયુત્તો દ્વાદસઙ્ગિકવારો નામ. દુતિયો નામરૂપટ્ઠાને નામસ્સેવ, સળાયતનટ્ઠાને ચ ન કસ્સચિ વુત્તત્તા અપરિપુણ્ણએકઙ્ગયુત્તો એકાદસઙ્ગિકવારો નામ. તતિયો સળાયતનટ્ઠાને છટ્ઠાયતનસ્સ વુત્તત્તા પરિપુણ્ણએકઙ્ગયુત્તો દ્વાદસઙ્ગિકવારો નામ. ચતુત્થો પન પરિપુણ્ણદ્વાદસઙ્ગિકોયેવ.
Tattha yadetaṃ sabbapaṭhame avijjāmūlake naye paccayacatukkaṃ, tasmiṃ paṭhamo nāmarūpaṭṭhāne nāmassa, saḷāyatanaṭṭhāne chaṭṭhāyatanassa ca vuttattā aparipuṇṇaaṅgadvayayutto dvādasaṅgikavāro nāma. Dutiyo nāmarūpaṭṭhāne nāmasseva, saḷāyatanaṭṭhāne ca na kassaci vuttattā aparipuṇṇaekaṅgayutto ekādasaṅgikavāro nāma. Tatiyo saḷāyatanaṭṭhāne chaṭṭhāyatanassa vuttattā paripuṇṇaekaṅgayutto dvādasaṅgikavāro nāma. Catuttho pana paripuṇṇadvādasaṅgikoyeva.
તત્થ સિયા – અયમ્પિ છટ્ઠાયતનપચ્ચયા ફસ્સોતિ વુત્તત્તા અપરિપુણ્ણેકઙ્ગયુત્તોયેવાતિ? ન, તસ્સ અનઙ્ગત્તા. ફસ્સોયેવ હેત્થ અઙ્ગં, ન છટ્ઠાયતનં. તસ્મા તસ્સ અનઙ્ગત્તા નાયં અપરિપુણ્ણેકઙ્ગયુત્તોતિ. અટ્ઠકથાયં પન વુત્તં – ‘‘પઠમો સબ્બસઙ્ગાહિકટ્ઠેન , દુતિયો પચ્ચયવિસેસટ્ઠેન, તતિયો ગબ્ભસેય્યકસત્તાનં વસેન, ચતુત્થો ઓપપાતિકસત્તાનં વસેન ગહિતો. તથા પઠમો સબ્બસઙ્ગાહિકટ્ઠેન, દુતિયો પચ્ચયવિસેસટ્ઠેન, તતિયો અપરિપુણ્ણાયતનવસેન, ચતુત્થો પરિપુણ્ણાયતનવસેન ગહિતો. તથા પઠમો સબ્બસઙ્ગાહિકટ્ઠેન, દુતિયો મહાનિદાનસુત્તન્તવસેન (દી॰ નિ॰ ૨.૯૫ આદયો), તતિયો રૂપભવવસેન, ચતુત્થો કામભવવસેન ગહિતો’’તિ.
Tattha siyā – ayampi chaṭṭhāyatanapaccayā phassoti vuttattā aparipuṇṇekaṅgayuttoyevāti? Na, tassa anaṅgattā. Phassoyeva hettha aṅgaṃ, na chaṭṭhāyatanaṃ. Tasmā tassa anaṅgattā nāyaṃ aparipuṇṇekaṅgayuttoti. Aṭṭhakathāyaṃ pana vuttaṃ – ‘‘paṭhamo sabbasaṅgāhikaṭṭhena , dutiyo paccayavisesaṭṭhena, tatiyo gabbhaseyyakasattānaṃ vasena, catuttho opapātikasattānaṃ vasena gahito. Tathā paṭhamo sabbasaṅgāhikaṭṭhena, dutiyo paccayavisesaṭṭhena, tatiyo aparipuṇṇāyatanavasena, catuttho paripuṇṇāyatanavasena gahito. Tathā paṭhamo sabbasaṅgāhikaṭṭhena, dutiyo mahānidānasuttantavasena (dī. ni. 2.95 ādayo), tatiyo rūpabhavavasena, catuttho kāmabhavavasena gahito’’ti.
તત્થ પઠમો ઇમેસુ દુતિયાદીસુ તીસુ વારેસુ ન કત્થચિ ન પવિસતીતિ સબ્બસઙ્ગાહિકોતિ વુત્તો. સેસાનં વિસેસો પરતો આવિભવિસ્સતિ. તસ્સાવિભાવત્થં –
Tattha paṭhamo imesu dutiyādīsu tīsu vāresu na katthaci na pavisatīti sabbasaṅgāhikoti vutto. Sesānaṃ viseso parato āvibhavissati. Tassāvibhāvatthaṃ –
યં યત્થ અઞ્ઞથા વુત્તં, અવુત્તઞ્ચાપિ યં યહિં;
Yaṃ yattha aññathā vuttaṃ, avuttañcāpi yaṃ yahiṃ;
યં યથા પચ્ચયો યસ્સ, તં સબ્બમુપલક્ખયે.
Yaṃ yathā paccayo yassa, taṃ sabbamupalakkhaye.
તત્રાયં નયો – અવિસેસેન તાવ ચતૂસુપિ એતેસુ સુત્તન્તભાજનિયે વિય સઙ્ખારાતિ અવત્વા સઙ્ખારોતિ વુત્તં, તં કસ્માતિ? એકચિત્તક્ખણિકત્તા. તત્ર હિ નાનાચિત્તક્ખણિકો પચ્ચયાકારો વિભત્તો. ઇધ એકચિત્તક્ખણિકો આરદ્ધો. એકચિત્તક્ખણે ચ બહૂ ચેતના ન સન્તીતિ સઙ્ખારાતિ અવત્વા સઙ્ખારોતિ વુત્તં.
Tatrāyaṃ nayo – avisesena tāva catūsupi etesu suttantabhājaniye viya saṅkhārāti avatvā saṅkhāroti vuttaṃ, taṃ kasmāti? Ekacittakkhaṇikattā. Tatra hi nānācittakkhaṇiko paccayākāro vibhatto. Idha ekacittakkhaṇiko āraddho. Ekacittakkhaṇe ca bahū cetanā na santīti saṅkhārāti avatvā saṅkhāroti vuttaṃ.
પઠમવારે પનેત્થ એકચિત્તક્ખણપરિયાપન્નધમ્મસઙ્ગહણતો સબ્બટ્ઠાનસાધારણતો ચ રૂપં છડ્ડેત્વા ‘‘વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામ’’ન્ત્વેવ વુત્તં. તઞ્હિ એકચિત્તક્ખણપરિયાપન્નં સબ્બટ્ઠાનસાધારણઞ્ચ, ન કત્થચિ વિઞ્ઞાણપ્પવત્તિટ્ઠાને ન પવત્તતિ. યસ્મા ચ એકચિત્તક્ખણપરિયાપન્નો એકોવેત્થ ફસ્સો, તસ્મા તસ્સાનુરૂપં પચ્ચયભૂતં આયતનં ગણ્હન્તો સળાયતનટ્ઠાને ‘‘નામપચ્ચયા છટ્ઠાયતન’’ન્તિ એકં મનાયતનંયેવ આહ. તઞ્હિ એકસ્સ અકુસલફસ્સસ્સ અનુરૂપં પચ્ચયભૂતં. કામઞ્ચેતં સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણન્તિ એત્થાપિ વુત્તં, હેતુફલવિસેસદસ્સનત્થં પન અઙ્ગપુણ્ણત્થઞ્ચ પુન ઇધ ગહિતં. તત્ર હિ એતસ્સ વિસેસેન સઙ્ખારો હેતુ, અવિસેસેન નામં ફલં. ઇધ પનસ્સ અવિસેસેન નામં હેતુ, વિસેસેન ફસ્સો ફલન્તિ. સોકાદયો પન યસ્મા સબ્બે એકચિત્તક્ખણે ન સમ્ભવન્તિ, સબ્બસ્મિઞ્ચ ચિત્તપ્પવત્તિટ્ઠાને ચેવ ચિત્તે ચ ન પવત્તન્તિ, તસ્મા ન ગહિતા. જાતિજરામરણાનિ પન અચિત્તક્ખણમત્તાનિપિ સમાનાનિ ચિત્તક્ખણે અન્તોગધત્તા અઙ્ગપરિપૂરણત્થં ગહિતાનિ. એવં તાવેત્થ ‘યં અઞ્ઞથા વુત્તં. યઞ્ચ અવુત્તં’ તં વેદિતબ્બં.
Paṭhamavāre panettha ekacittakkhaṇapariyāpannadhammasaṅgahaṇato sabbaṭṭhānasādhāraṇato ca rūpaṃ chaḍḍetvā ‘‘viññāṇapaccayā nāma’’ntveva vuttaṃ. Tañhi ekacittakkhaṇapariyāpannaṃ sabbaṭṭhānasādhāraṇañca, na katthaci viññāṇappavattiṭṭhāne na pavattati. Yasmā ca ekacittakkhaṇapariyāpanno ekovettha phasso, tasmā tassānurūpaṃ paccayabhūtaṃ āyatanaṃ gaṇhanto saḷāyatanaṭṭhāne ‘‘nāmapaccayā chaṭṭhāyatana’’nti ekaṃ manāyatanaṃyeva āha. Tañhi ekassa akusalaphassassa anurūpaṃ paccayabhūtaṃ. Kāmañcetaṃ saṅkhārapaccayā viññāṇanti etthāpi vuttaṃ, hetuphalavisesadassanatthaṃ pana aṅgapuṇṇatthañca puna idha gahitaṃ. Tatra hi etassa visesena saṅkhāro hetu, avisesena nāmaṃ phalaṃ. Idha panassa avisesena nāmaṃ hetu, visesena phasso phalanti. Sokādayo pana yasmā sabbe ekacittakkhaṇe na sambhavanti, sabbasmiñca cittappavattiṭṭhāne ceva citte ca na pavattanti, tasmā na gahitā. Jātijarāmaraṇāni pana acittakkhaṇamattānipi samānāni cittakkhaṇe antogadhattā aṅgaparipūraṇatthaṃ gahitāni. Evaṃ tāvettha ‘yaṃ aññathā vuttaṃ. Yañca avuttaṃ’ taṃ veditabbaṃ.
યં પનેત્થ ઇતો પરેસુ વારેસુ વુત્તં, તસ્સત્થો વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. યસ્મિં યસ્મિં પન વારે યો યો વિસેસો આગતો, તં તં તત્થ તત્થેવ પકાસયિસ્સામ.
Yaṃ panettha ito paresu vāresu vuttaṃ, tassattho vuttanayeneva veditabbo. Yasmiṃ yasmiṃ pana vāre yo yo viseso āgato, taṃ taṃ tattha tattheva pakāsayissāma.
‘યં યથા પચ્ચયો યસ્સા’તિ એત્થ પન સઙ્ખારસ્સ અવિજ્જા સમ્પયુત્તધમ્મસાધારણેહિ સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતપચ્ચયેહિ છહિ હેતુપચ્ચયેન ચાતિ સત્તધા પચ્ચયો. તત્થ યસ્મા પરતો હેતુચતુક્કાદીનિ તીણિ ચતુક્કાનિ અવિગતસમ્પયુત્તઅઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયવસેન વુત્તાનિ, તસ્મા ઇધ તાનિ અપનેત્વા અવસેસાનં વસેન અવિજ્જા સઙ્ખારસ્સ ચતુધા પચ્ચયોતિ વેદિતબ્બો.
‘Yaṃ yathā paccayo yassā’ti ettha pana saṅkhārassa avijjā sampayuttadhammasādhāraṇehi sahajātaaññamaññanissayasampayuttaatthiavigatapaccayehi chahi hetupaccayena cāti sattadhā paccayo. Tattha yasmā parato hetucatukkādīni tīṇi catukkāni avigatasampayuttaaññamaññapaccayavasena vuttāni, tasmā idha tāni apanetvā avasesānaṃ vasena avijjā saṅkhārassa catudhā paccayoti veditabbo.
સઙ્ખારો વિઞ્ઞાણસ્સ સાધારણેહિ છહિ, કમ્માહારપચ્ચયેહિ ચાતિ અટ્ઠધા પચ્ચયો. ઇધ પન તેયેવ તયો અપનેત્વા પઞ્ચધા. વિઞ્ઞાણં નામસ્સ સાધારણેહિ છહિ, ઇન્દ્રિયાહારાધિપતીહિ ચાતિ નવધા. ઇધ પન તયો અપનેત્વા છધા. નામં છટ્ઠાયતનસ્સ સાધારણેહિ છહિ. કિઞ્ચિ પનેત્થ અધિપતિપચ્ચયેન, કિઞ્ચિ આહારપચ્ચયાદીહીતિ અનેકધા. ઇધ પન તેયેવ તયો અપનેત્વા તિધા ચતુધા પઞ્ચધા વા. છટ્ઠાયતનં ફસ્સસ્સ યથા વિઞ્ઞાણં નામસ્સ. એવં ફસ્સો વેદનાય સાધારણેહિ છહિ આહારપચ્ચયેન ચાતિ સત્તધા. ઇધ પન તેયેવ તયો અપનેત્વા ચતુધા. વેદના તણ્હાય સાધારણેહિ છહિ ઝાનિન્દ્રિયપચ્ચયેહિ ચાતિ અટ્ઠધા. ઇધ પન તેયેવ તયો અપનેત્વા પઞ્ચધા. તણ્હા ઉપાદાનસ્સ, યથા અવિજ્જા સઙ્ખારસ્સ. એવં ઉપાદાનં ભવસ્સ સાધારણેહિ છહિ મગ્ગપચ્ચયેન ચાતિ સત્તધા. ઇધ પન તેયેવ તયો અપનેત્વા ચતુધા. ભવો જાતિયા, યસ્મા જાતીતિ ઇધ સઙ્ખતલક્ખણં અધિપ્પેતં, તસ્મા પરિયાયેન ઉપનિસ્સયપચ્ચયેનેવ પચ્ચયો. તથા જાતિ જરામરણસ્સાતિ.
Saṅkhāro viññāṇassa sādhāraṇehi chahi, kammāhārapaccayehi cāti aṭṭhadhā paccayo. Idha pana teyeva tayo apanetvā pañcadhā. Viññāṇaṃ nāmassa sādhāraṇehi chahi, indriyāhārādhipatīhi cāti navadhā. Idha pana tayo apanetvā chadhā. Nāmaṃ chaṭṭhāyatanassa sādhāraṇehi chahi. Kiñci panettha adhipatipaccayena, kiñci āhārapaccayādīhīti anekadhā. Idha pana teyeva tayo apanetvā tidhā catudhā pañcadhā vā. Chaṭṭhāyatanaṃ phassassa yathā viññāṇaṃ nāmassa. Evaṃ phasso vedanāya sādhāraṇehi chahi āhārapaccayena cāti sattadhā. Idha pana teyeva tayo apanetvā catudhā. Vedanā taṇhāya sādhāraṇehi chahi jhānindriyapaccayehi cāti aṭṭhadhā. Idha pana teyeva tayo apanetvā pañcadhā. Taṇhā upādānassa, yathā avijjā saṅkhārassa. Evaṃ upādānaṃ bhavassa sādhāraṇehi chahi maggapaccayena cāti sattadhā. Idha pana teyeva tayo apanetvā catudhā. Bhavo jātiyā, yasmā jātīti idha saṅkhatalakkhaṇaṃ adhippetaṃ, tasmā pariyāyena upanissayapaccayeneva paccayo. Tathā jāti jarāmaraṇassāti.
યે પન એવં વદન્તિ – ‘‘ઇમસ્મિં ચતુક્કે સબ્બેસમ્પિ સઙ્ખારાદીનં અવિજ્જાદયો સહજાતપચ્ચયેન પચ્ચયા હોન્તિ. સહજાતપચ્ચયવસેનેવ હિ પઠમવારો આરદ્ધો’’તિ, તે ભવાદીનં તથા અભાવં સેસપચ્ચયાનઞ્ચ સમ્ભવં દસ્સેત્વા પટિક્ખિપિતબ્બા. ન હિ ભવો જાતિયા સહજાતપચ્ચયો હોતિ, ન જાતિ જરામરણસ્સ. યે ચેતેસં સઙ્ખરાદીનં અવસેસા પચ્ચયા વુત્તા, તેપિ સમ્ભવન્તિયેવ. તસ્મા ન સક્કા છડ્ડેતુન્તિ. એવં તાવ પઠમવારે યં યત્થ અઞ્ઞથા વુત્તં, અવુત્તઞ્ચાપિ યં યહિં, યઞ્ચ યથા યસ્સ પચ્ચયો હોતિ, તં વેદિતબ્બં. દુતિયવારાદીસુપિ એસેવ નયો.
Ye pana evaṃ vadanti – ‘‘imasmiṃ catukke sabbesampi saṅkhārādīnaṃ avijjādayo sahajātapaccayena paccayā honti. Sahajātapaccayavaseneva hi paṭhamavāro āraddho’’ti, te bhavādīnaṃ tathā abhāvaṃ sesapaccayānañca sambhavaṃ dassetvā paṭikkhipitabbā. Na hi bhavo jātiyā sahajātapaccayo hoti, na jāti jarāmaraṇassa. Ye cetesaṃ saṅkharādīnaṃ avasesā paccayā vuttā, tepi sambhavantiyeva. Tasmā na sakkā chaḍḍetunti. Evaṃ tāva paṭhamavāre yaṃ yattha aññathā vuttaṃ, avuttañcāpi yaṃ yahiṃ, yañca yathā yassa paccayo hoti, taṃ veditabbaṃ. Dutiyavārādīsupi eseva nayo.
અયં પન વિસેસો – દુતિયવારે ‘‘નામપચ્ચયા ફસ્સો’’તિ વત્વા સળાયતનટ્ઠાને ન કિઞ્ચિ વુત્તં, તં કિમત્થન્તિ? પચ્ચયવિસેસદસ્સનત્થઞ્ચેવ મહાનિદાનદેસનાસઙ્ગહત્થઞ્ચ. ફસ્સસ્સ હિ ન કેવલઞ્ચ છટ્ઠાયતનમેવ પચ્ચયો, વેદનાક્ખન્ધાદયો પન તયો ખન્ધાપિ પચ્ચયાયેવ. મહાનિદાનસુત્તન્તે ચસ્સ ‘‘અત્થિ ઇદપ્પચ્ચયા ફસ્સોતિ ઇતિ પુટ્ઠેન સતા, આનન્દ, અત્થીતિસ્સ વચનીયં. કિં પચ્ચયા ફસ્સોતિ? ઇતિ ચે વદેય્ય, નામપચ્ચયા ફસ્સોતિ ઇચ્ચસ્સ વચનીય’’ન્તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૯૬). એવં સળાયતનં છડ્ડેત્વા એકાદસઙ્ગિકો પટિચ્ચસમુપ્પાદો વુત્તો. તસ્મા ઇમસ્સ પચ્ચયવિસેસસ્સ દસ્સનત્થં ઇમિસ્સા ચ મહાનિદાનસુત્તન્તદેસનાય પરિગ્ગહત્થં દુતિયવારે ‘‘નામપચ્ચયા ફસ્સો’’તિ વત્વા સળાયતનટ્ઠાને ન કિઞ્ચિ વુત્તન્તિ. એસ તાવ દુતિયવારે વિસેસો.
Ayaṃ pana viseso – dutiyavāre ‘‘nāmapaccayā phasso’’ti vatvā saḷāyatanaṭṭhāne na kiñci vuttaṃ, taṃ kimatthanti? Paccayavisesadassanatthañceva mahānidānadesanāsaṅgahatthañca. Phassassa hi na kevalañca chaṭṭhāyatanameva paccayo, vedanākkhandhādayo pana tayo khandhāpi paccayāyeva. Mahānidānasuttante cassa ‘‘atthi idappaccayā phassoti iti puṭṭhena satā, ānanda, atthītissa vacanīyaṃ. Kiṃ paccayā phassoti? Iti ce vadeyya, nāmapaccayā phassoti iccassa vacanīya’’nti (dī. ni. 2.96). Evaṃ saḷāyatanaṃ chaḍḍetvā ekādasaṅgiko paṭiccasamuppādo vutto. Tasmā imassa paccayavisesassa dassanatthaṃ imissā ca mahānidānasuttantadesanāya pariggahatthaṃ dutiyavāre ‘‘nāmapaccayā phasso’’ti vatvā saḷāyatanaṭṭhāne na kiñci vuttanti. Esa tāva dutiyavāre viseso.
તતિયવારે પન ‘‘વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપ’’ન્તિ સુત્તન્તભાજનીયે આગતમેવ ચતુત્થમઙ્ગં વુત્તં, તં એકચિત્તક્ખણિકત્તા પચ્ચયાકારસ્સ ઇધ અયુત્તન્તિ ચે? તં નાયુત્તં. કસ્મા? સકક્ખણે પચ્ચયભાવતો. સચેપિ હિ તત્થ રૂપં ચિત્તક્ખણતો ઉદ્ધં તિટ્ઠતિ, તથાપિસ્સ તં વિઞ્ઞાણં સકક્ખણે પચ્ચયો હોતિ. કથં? પુરેજાતસ્સ તાવ ચિત્તસમુટ્ઠાનસ્સ અઞ્ઞસ્સ વા પચ્છાજાતપચ્ચયેન. વુત્તઞ્ચેતં ‘‘પચ્છાજાતા ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા પુરેજાતસ્સ ઇમસ્સ કાયસ્સ પચ્છાજાતપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા॰ ૧.૧.૧૧). સહજાતસ્સ પન ચિત્તસમુટ્ઠાનસ્સ નિસ્સયપચ્ચયેન પચ્ચયો. યથાહ ‘‘ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા ચિત્તસમુટ્ઠાનાનં રૂપાનં નિસ્સયપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા॰ ૧.૧.૮).
Tatiyavāre pana ‘‘viññāṇapaccayā nāmarūpa’’nti suttantabhājanīye āgatameva catutthamaṅgaṃ vuttaṃ, taṃ ekacittakkhaṇikattā paccayākārassa idha ayuttanti ce? Taṃ nāyuttaṃ. Kasmā? Sakakkhaṇe paccayabhāvato. Sacepi hi tattha rūpaṃ cittakkhaṇato uddhaṃ tiṭṭhati, tathāpissa taṃ viññāṇaṃ sakakkhaṇe paccayo hoti. Kathaṃ? Purejātassa tāva cittasamuṭṭhānassa aññassa vā pacchājātapaccayena. Vuttañcetaṃ ‘‘pacchājātā cittacetasikā dhammā purejātassa imassa kāyassa pacchājātapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.11). Sahajātassa pana cittasamuṭṭhānassa nissayapaccayena paccayo. Yathāha ‘‘cittacetasikā dhammā cittasamuṭṭhānānaṃ rūpānaṃ nissayapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.8).
યદિ એવં, પુરિમવારેસુ કસ્મા એવં ન વુત્તન્તિ ? રૂપપ્પવત્તિદેસં સન્ધાય દેસિતત્તા. અયઞ્હિ પચ્ચયાકારો રૂપપ્પવત્તિદેસે કામભવે ગબ્ભસેય્યકાનઞ્ચેવ અપરિપુણ્ણાયતનઓપપાતિકાનઞ્ચ રૂપાવચરદેવાનઞ્ચ વસેન દેસિતો. તેનેવેત્થ ‘‘નામરૂપપચ્ચયા સળાયતન’’ન્તિ અવત્વા છટ્ઠાયતનન્તિ વુત્તં. તત્થ નામં હેટ્ઠા વુત્તનયમેવ. રૂપં પન હદયરૂપં વેદિતબ્બં. તં પનેતસ્સ છટ્ઠાયતનસ્સ નિસ્સયપચ્ચયેન ચેવ પુરેજાતપચ્ચયેન ચાતિ દ્વિધા પચ્ચયો હોતીતિ એસ તતિયવારે વિસેસો.
Yadi evaṃ, purimavāresu kasmā evaṃ na vuttanti ? Rūpappavattidesaṃ sandhāya desitattā. Ayañhi paccayākāro rūpappavattidese kāmabhave gabbhaseyyakānañceva aparipuṇṇāyatanaopapātikānañca rūpāvacaradevānañca vasena desito. Tenevettha ‘‘nāmarūpapaccayā saḷāyatana’’nti avatvā chaṭṭhāyatananti vuttaṃ. Tattha nāmaṃ heṭṭhā vuttanayameva. Rūpaṃ pana hadayarūpaṃ veditabbaṃ. Taṃ panetassa chaṭṭhāyatanassa nissayapaccayena ceva purejātapaccayena cāti dvidhā paccayo hotīti esa tatiyavāre viseso.
ચતુત્થવારો પન યોનિવસેન ઓપપાતિકાનં, આયતનવસેન પરિપુણ્ણાયતનાનં, ભવવસેન કામાવચરસત્તાનં વસેન વુત્તો. તેનેવેત્થ ‘‘નામરૂપપચ્ચયા સળાયતન’’ન્તિ વુત્તં. તત્થ નામં છટ્ઠાયતનસ્સ સહજાતાદીહિ, ચક્ખાયતનાદીનં પચ્છાજાતપચ્ચયેન. રૂપે હદયરૂપં છટ્ઠાયતનસ્સ નિસ્સયપચ્ચયપુરેજાતપચ્ચયેહિ, ચત્તારિ મહાભૂતાનિ ચક્ખાયતનાદીનં સહજાતનિસ્સયઅત્થિઅવિગતેહિ. યસ્મા પનેસ એકચિત્તક્ખણિકો પચ્ચયાકારો, તસ્મા એત્થ સળાયતનપચ્ચયાતિ અવત્વા ‘‘છટ્ઠાયતનપચ્ચયા ફસ્સો’’તિ વુત્તોતિ અયં ચતુત્થવારે વિસેસો.
Catutthavāro pana yonivasena opapātikānaṃ, āyatanavasena paripuṇṇāyatanānaṃ, bhavavasena kāmāvacarasattānaṃ vasena vutto. Tenevettha ‘‘nāmarūpapaccayā saḷāyatana’’nti vuttaṃ. Tattha nāmaṃ chaṭṭhāyatanassa sahajātādīhi, cakkhāyatanādīnaṃ pacchājātapaccayena. Rūpe hadayarūpaṃ chaṭṭhāyatanassa nissayapaccayapurejātapaccayehi, cattāri mahābhūtāni cakkhāyatanādīnaṃ sahajātanissayaatthiavigatehi. Yasmā panesa ekacittakkhaṇiko paccayākāro, tasmā ettha saḷāyatanapaccayāti avatvā ‘‘chaṭṭhāyatanapaccayā phasso’’ti vuttoti ayaṃ catutthavāre viseso.
એવમેતેસં નાનાકરણં ઞત્વા પુન સબ્બેસ્વેવ તેસુ વિસેસેન પઠમકા દ્વે વારા અરૂપભવે પચ્ચયાકારદસ્સનત્થં વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. અરૂપભવસ્મિઞ્હિ રૂપેન અસમ્મિસ્સાનિ પટિચ્ચસમુપ્પાદઙ્ગાનિ પવત્તન્તિ. તતિયો રૂપભવે પચ્ચયાકારદસ્સનત્થં વુત્તો. રૂપભવસ્મિઞ્હિ સતિપિ રૂપસમ્મિસ્સત્તે સળાયતનં ન પવત્તતિ. ચતુત્થો કામભવે પચ્ચયાકારદસ્સનત્થં વુત્તો. કામભવસ્મિઞ્હિ સકલં સળાયતનં પવત્તતિ. તતિયો વા રૂપભવે ચેવ કામભવે ચ અપરિપુણ્ણાયતનાનં અકુસલપ્પવત્તિક્ખણં સન્ધાય વુત્તો. ચતુત્થો વા કામભવે પરિપુણ્ણાયતનાનં. પઠમો વા સબ્બત્થગામિતં સન્ધાય વુત્તો. સો હિ ન કત્થચિ ચિત્તપ્પવત્તિદેસે ન પવત્તતિ. દુતિયો પચ્ચયવિસેસં સન્ધાય વુત્તો. એકાદસઙ્ગિકત્તઞ્હેત્થ ફસ્સસ્સ ચ નામપચ્ચયત્તં પચ્ચયવિસેસો. તતિયો પુરિમયોનિદ્વયં સન્ધાય વુત્તો. પુરિમાસુ હિ દ્વીસુ યોનીસુ સો સમ્ભવતિ, તત્થ સદા સળાયતનસ્સ અસમ્ભવતો. ચતુત્થો પચ્છિમયોનિદ્વયં સન્ધાય વુત્તો. પચ્છિમાસુ હિ સો દ્વીસુ યોનીસુ સમ્ભવતિ, તત્થ સદા સળાયતનસ્સ સમ્ભવતોતિ.
Evametesaṃ nānākaraṇaṃ ñatvā puna sabbesveva tesu visesena paṭhamakā dve vārā arūpabhave paccayākāradassanatthaṃ vuttāti veditabbā. Arūpabhavasmiñhi rūpena asammissāni paṭiccasamuppādaṅgāni pavattanti. Tatiyo rūpabhave paccayākāradassanatthaṃ vutto. Rūpabhavasmiñhi satipi rūpasammissatte saḷāyatanaṃ na pavattati. Catuttho kāmabhave paccayākāradassanatthaṃ vutto. Kāmabhavasmiñhi sakalaṃ saḷāyatanaṃ pavattati. Tatiyo vā rūpabhave ceva kāmabhave ca aparipuṇṇāyatanānaṃ akusalappavattikkhaṇaṃ sandhāya vutto. Catuttho vā kāmabhave paripuṇṇāyatanānaṃ. Paṭhamo vā sabbatthagāmitaṃ sandhāya vutto. So hi na katthaci cittappavattidese na pavattati. Dutiyo paccayavisesaṃ sandhāya vutto. Ekādasaṅgikattañhettha phassassa ca nāmapaccayattaṃ paccayaviseso. Tatiyo purimayonidvayaṃ sandhāya vutto. Purimāsu hi dvīsu yonīsu so sambhavati, tattha sadā saḷāyatanassa asambhavato. Catuttho pacchimayonidvayaṃ sandhāya vutto. Pacchimāsu hi so dvīsu yonīsu sambhavati, tattha sadā saḷāyatanassa sambhavatoti.
એત્તાવતા ચ યં વુત્તં ચતૂસુપિ વારેસુ –
Ettāvatā ca yaṃ vuttaṃ catūsupi vāresu –
યં યત્થ અઞ્ઞથા વુત્તં, અવુત્તઞ્ચાપિ યં યહિં;
Yaṃ yattha aññathā vuttaṃ, avuttañcāpi yaṃ yahiṃ;
યં યથા પચ્ચયો યસ્સ, તં સબ્બમુપલક્ખયેતિ.
Yaṃ yathā paccayo yassa, taṃ sabbamupalakkhayeti.
ગાથાય અત્થદીપના કતા હોતિ.
Gāthāya atthadīpanā katā hoti.
એતેનેવાનુસારેન, સબ્બમેતં નયં ઇતો;
Etenevānusārena, sabbametaṃ nayaṃ ito;
વિસેસો યો ચ તં જઞ્ઞા, ચતુક્કેસુ પરેસુપિ.
Viseso yo ca taṃ jaññā, catukkesu paresupi.
૨. હેતુચતુક્કં
2. Hetucatukkaṃ
૨૪૪. તત્થ યો તાવ ઇધ વુત્તો નયો, સો સબ્બત્થ પાકટોયેવ. વિસેસો પન એવં વેદિતબ્બો – હેતુચતુક્કે તાવ અવિજ્જા હેતુ અસ્સાતિ અવિજ્જાહેતુકો. અવિજ્જા અસ્સ સહવત્તનતો યાવભઙ્ગા પવત્તિકા ગમિકાતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા’’તિ ચ એત્તાવતા સહજાતાદિપચ્ચયવસેન સાધારણતો સઙ્ખારસ્સ અવિજ્જા પચ્ચયોતિ દસ્સેત્વા, પુન ‘‘અવિજ્જાહેતુકો’’તિ એતેનેવ વિસેસતો અવિગતપચ્ચયતા દસ્સિતા. સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણં સઙ્ખારહેતુકન્તિઆદીસુપિ એસેવ નયો.
244. Tattha yo tāva idha vutto nayo, so sabbattha pākaṭoyeva. Viseso pana evaṃ veditabbo – hetucatukke tāva avijjā hetu assāti avijjāhetuko. Avijjā assa sahavattanato yāvabhaṅgā pavattikā gamikāti vuttaṃ hoti. ‘‘Avijjāpaccayā’’ti ca ettāvatā sahajātādipaccayavasena sādhāraṇato saṅkhārassa avijjā paccayoti dassetvā, puna ‘‘avijjāhetuko’’ti eteneva visesato avigatapaccayatā dassitā. Saṅkhārapaccayā viññāṇaṃ saṅkhārahetukantiādīsupi eseva nayo.
કસ્મા પન ભવાદીસુ હેતુકગ્ગહણં ન કતન્તિ? અવિગતપચ્ચયનિયમાભાવતો અભાવતો ચ અવિગતપચ્ચયસ્સ. ‘‘તત્થ કતમો ઉપાદાનપચ્ચયા ભવો? ઠપેત્વા ઉપાદાનં વેદનાક્ખન્ધો સઞ્ઞાક્ખન્ધો સઙ્ખારક્ખન્ધો વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો – અયં વુચ્ચતિ ઉપાદાનપચ્ચયા ભવો’’તિ વચનતો ઉપાદાનપચ્ચયા ચતુન્નં ખન્ધાનં ઇધ ભવોતિ નામં. સઙ્ખારક્ખન્ધે ચ ‘‘જાતિ દ્વીહિ ખન્ધેહિ સઙ્ગહિતા’’તિઆદિવચનતો (ધાતુ॰ ૭૧) જાતિજરામરણાનિ અન્તોગધાનિ.
Kasmā pana bhavādīsu hetukaggahaṇaṃ na katanti? Avigatapaccayaniyamābhāvato abhāvato ca avigatapaccayassa. ‘‘Tattha katamo upādānapaccayā bhavo? Ṭhapetvā upādānaṃ vedanākkhandho saññākkhandho saṅkhārakkhandho viññāṇakkhandho – ayaṃ vuccati upādānapaccayā bhavo’’ti vacanato upādānapaccayā catunnaṃ khandhānaṃ idha bhavoti nāmaṃ. Saṅkhārakkhandhe ca ‘‘jāti dvīhi khandhehi saṅgahitā’’tiādivacanato (dhātu. 71) jātijarāmaraṇāni antogadhāni.
તત્થ યાવ ઉપાદાનં તાવ જાતિજરામરણાનં અનુપલબ્ભનતો ઉપાદાનં ભવસ્સ ન નિયમતો અવિગતપચ્ચયો હોતિ. ‘‘યા તેસં તેસં ધમ્માનં જાતી’’તિ આદિવચનતો સઙ્ખતલક્ખણેસુ જાતિયા જરામરણસઙ્ખાતસ્સ ભવસ્સ જાતિક્ખણમત્તેયેવ અભાવતો અવિગતપચ્ચયભાવો ન સમ્ભવતિ. તથા જાતિયા જરામરણક્ખણે અભાવતો . ઉપનિસ્સયપચ્ચયેનેવ પન ભવો જાતિયા. જાતિ જરામરણસ્સ પચ્ચયોતિ સબ્બથાપિ અવિગતપચ્ચયનિયમાભાવતો અભાવતો ચ અવિગતપચ્ચયસ્સ ભવાદીસુ હેતુકગ્ગહણં ન કતન્તિ વેદિતબ્બં.
Tattha yāva upādānaṃ tāva jātijarāmaraṇānaṃ anupalabbhanato upādānaṃ bhavassa na niyamato avigatapaccayo hoti. ‘‘Yā tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ jātī’’ti ādivacanato saṅkhatalakkhaṇesu jātiyā jarāmaraṇasaṅkhātassa bhavassa jātikkhaṇamatteyeva abhāvato avigatapaccayabhāvo na sambhavati. Tathā jātiyā jarāmaraṇakkhaṇe abhāvato . Upanissayapaccayeneva pana bhavo jātiyā. Jāti jarāmaraṇassa paccayoti sabbathāpi avigatapaccayaniyamābhāvato abhāvato ca avigatapaccayassa bhavādīsu hetukaggahaṇaṃ na katanti veditabbaṃ.
કેચિ પનાહુ – ‘‘ભવો દુવિધેના’’તિ વચનતો ઉપપત્તિમિસ્સકો ભવો, ન ચ ઉપપત્તિભવસ્સ ઉપાદાનં અવિગતપચ્ચયો હોતીતિ ‘‘ઉપાદાનપચ્ચયા ભવો ઉપાદાનહેતુકો’’તિ અવત્વા ‘‘ઉપાદાનપચ્ચયા ભવો’’તિ વુત્તો. ઇધ પચ્છિન્નત્તા પરતોપિ ન વુત્તન્તિ. તં ઇધ ઉપપત્તિમિસ્સકસ્સ ભવસ્સ અનધિપ્પેતત્તા અયુત્તં. અરૂપક્ખન્ધા હિ ઇધ ભવોતિ આગતા.
Keci panāhu – ‘‘bhavo duvidhenā’’ti vacanato upapattimissako bhavo, na ca upapattibhavassa upādānaṃ avigatapaccayo hotīti ‘‘upādānapaccayā bhavo upādānahetuko’’ti avatvā ‘‘upādānapaccayā bhavo’’ti vutto. Idha pacchinnattā paratopi na vuttanti. Taṃ idha upapattimissakassa bhavassa anadhippetattā ayuttaṃ. Arūpakkhandhā hi idha bhavoti āgatā.
ભવપચ્ચયા જાતીતિ એત્થ ચ ઠપેત્વા જાતિજરામરણાનિ અવસેસો ભવો જાતિયા પચ્ચયોતિ વેદિતબ્બો. કસ્મા? જાતિઆદીનં જાતિયા અપ્પચ્ચયત્તા. યદિ એવં, ઠપેત્વા જાતિજરામરણાનિ ભવો જાતિયા પચ્ચયોતિ વત્તબ્બોતિ? આમ વત્તબ્બો, વત્તબ્બપદેસાભાવતો પન ન વુત્તો. દસમઙ્ગનિદ્દેસે હિ ઉપાદાનપચ્ચયસમ્ભૂતો ભવો વત્તબ્બો. એકાદસમઙ્ગનિદ્દેસે જાતિ વત્તબ્બા. યો પન ભવો જાતિયા પચ્ચયો, તસ્સ વત્તબ્બપદેસો નત્થીતિ વત્તબ્બપદેસાભાવતો ન વુત્તો. અવુત્તોપિ પન યુત્તિતો ગહેતબ્બોતિ. વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપન્તિઆદીસુ ચ વિઞ્ઞાણાદીનં અવિગતપચ્ચયભાવસમ્ભવતો વિઞ્ઞાણહેતુકાદિવચનં કતન્તિ એસ હેતુચતુક્કે વિસેસો.
Bhavapaccayājātīti ettha ca ṭhapetvā jātijarāmaraṇāni avaseso bhavo jātiyā paccayoti veditabbo. Kasmā? Jātiādīnaṃ jātiyā appaccayattā. Yadi evaṃ, ṭhapetvā jātijarāmaraṇāni bhavo jātiyā paccayoti vattabboti? Āma vattabbo, vattabbapadesābhāvato pana na vutto. Dasamaṅganiddese hi upādānapaccayasambhūto bhavo vattabbo. Ekādasamaṅganiddese jāti vattabbā. Yo pana bhavo jātiyā paccayo, tassa vattabbapadeso natthīti vattabbapadesābhāvato na vutto. Avuttopi pana yuttito gahetabboti. Viññāṇapaccayā nāmarūpantiādīsu ca viññāṇādīnaṃ avigatapaccayabhāvasambhavato viññāṇahetukādivacanaṃ katanti esa hetucatukke viseso.
૩. સમ્પયુત્તચતુક્કં
3. Sampayuttacatukkaṃ
૨૪૫. સમ્પયુત્તચતુક્કેપિ અવિજ્જાપચ્ચયાતિ એત્તાવતા સહજાતાદિપચ્ચયવસેન સઙ્ખારસ્સ અવિજ્જાપચ્ચયતં દસ્સેત્વા પુન ‘‘અવિજ્જાસમ્પયુત્તો’’તિ સમ્પયુત્તપચ્ચયતા દસ્સિતા. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. યસ્મા પન અરૂપીનં ધમ્માનં રૂપધમ્મેહિ સમ્પયોગો નત્થિ, તસ્મા વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપન્તિઆદીસુ તતિયચતુત્થવારપદેસુ ‘‘વિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તં નામ’’ન્તિઆદિના નયેન યં લબ્ભતિ, તદેવ ગહિતન્તિ એસ સમ્પયુત્તચતુક્કે વિસેસો.
245. Sampayuttacatukkepi avijjāpaccayāti ettāvatā sahajātādipaccayavasena saṅkhārassa avijjāpaccayataṃ dassetvā puna ‘‘avijjāsampayutto’’ti sampayuttapaccayatā dassitā. Sesapadesupi eseva nayo. Yasmā pana arūpīnaṃ dhammānaṃ rūpadhammehi sampayogo natthi, tasmā viññāṇapaccayā nāmarūpantiādīsu tatiyacatutthavārapadesu ‘‘viññāṇasampayuttaṃ nāma’’ntiādinā nayena yaṃ labbhati, tadeva gahitanti esa sampayuttacatukke viseso.
૪. અઞ્ઞમઞ્ઞચતુક્કં
4. Aññamaññacatukkaṃ
૨૪૬. અઞ્ઞમઞ્ઞચતુક્કેપિ અવિજ્જાપચ્ચયાતિ સહજાતાદિપચ્ચયવસેન સઙ્ખારસ્સ અવિજ્જાપચ્ચયતં દસ્સેત્વા ‘‘સઙ્ખારપચ્ચયાપિ અવિજ્જા’’તિ અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયતા દસ્સિતા. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. યસ્મા પન ભવો નિપ્પદેસો, ઉપાદાનં સપ્પદેસં, સપ્પદેસધમ્મો ચ નિપ્પદેસધમ્મસ્સ પચ્ચયો હોતિ, ન નિપ્પદેસધમ્મો સપ્પદેસધમ્મસ્સ, તસ્મા એત્થ ‘‘ભવપચ્ચયાપિ ઉપાદાન’’ન્તિ ન વુત્તં; હેટ્ઠા વા દેસનાય પચ્છિન્નત્તા એવં ન વુત્તં . યસ્મા ચ નામરૂપપચ્ચયા સળાયતનં અત્થિ, સળાયતનપચ્ચયા એકચિત્તક્ખણે નામરૂપં નત્થિ, યસ્સ સળાયતનં અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયો ભવેય્ય, તસ્મા ચતુત્થવારે ‘‘છટ્ઠાયતનપચ્ચયાપિ નામરૂપ’’ન્તિ યં લબ્ભતિ તદેવ ગહિતન્તિ એસ અઞ્ઞમઞ્ઞચતુક્કે વિસેસો.
246. Aññamaññacatukkepi avijjāpaccayāti sahajātādipaccayavasena saṅkhārassa avijjāpaccayataṃ dassetvā ‘‘saṅkhārapaccayāpi avijjā’’ti aññamaññapaccayatā dassitā. Sesapadesupi eseva nayo. Yasmā pana bhavo nippadeso, upādānaṃ sappadesaṃ, sappadesadhammo ca nippadesadhammassa paccayo hoti, na nippadesadhammo sappadesadhammassa, tasmā ettha ‘‘bhavapaccayāpi upādāna’’nti na vuttaṃ; heṭṭhā vā desanāya pacchinnattā evaṃ na vuttaṃ . Yasmā ca nāmarūpapaccayā saḷāyatanaṃ atthi, saḷāyatanapaccayā ekacittakkhaṇe nāmarūpaṃ natthi, yassa saḷāyatanaṃ aññamaññapaccayo bhaveyya, tasmā catutthavāre ‘‘chaṭṭhāyatanapaccayāpi nāmarūpa’’nti yaṃ labbhati tadeva gahitanti esa aññamaññacatukke viseso.
અવિજ્જામૂલકનયમાતિકા.
Avijjāmūlakanayamātikā.
સઙ્ખારાદિમૂલકનયમાતિકા
Saṅkhārādimūlakanayamātikā
૨૪૭. ઇદાનિ સઙ્ખારપચ્ચયા અવિજ્જાતિ સઙ્ખારમૂલકનયો આરદ્ધો. તત્થાપિ યથા અવિજ્જામૂલકે એવં ચત્તારિ ચતુક્કાનિ સોળસ ચ વારા વેદિતબ્બા. પઠમચતુક્કે પન પઠમવારમેવ દસ્સેત્વા દેસના સંખિત્તા. યથા ચેત્થ એવં વિઞ્ઞાણમૂલકાદીસુપિ. તત્થ સબ્બેસ્વેવ તેસુ સઙ્ખારમૂલકાદીસુ અટ્ઠસુ નયેસુ ‘‘સઙ્ખારપચ્ચયા અવિજ્જા’’તિઆદિના નયેન સહજાતાદિપચ્ચયવસેન અવિજ્જાય સઙ્ખારાદિપચ્ચયતં દસ્સેત્વા પુન ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિઆદિના નયેન એકચિત્તક્ખણેપિ પચ્ચયાકારચક્કસ્સ પવત્તિ દસ્સિતા.
247. Idāni saṅkhārapaccayā avijjāti saṅkhāramūlakanayo āraddho. Tatthāpi yathā avijjāmūlake evaṃ cattāri catukkāni soḷasa ca vārā veditabbā. Paṭhamacatukke pana paṭhamavārameva dassetvā desanā saṃkhittā. Yathā cettha evaṃ viññāṇamūlakādīsupi. Tattha sabbesveva tesu saṅkhāramūlakādīsu aṭṭhasu nayesu ‘‘saṅkhārapaccayā avijjā’’tiādinā nayena sahajātādipaccayavasena avijjāya saṅkhārādipaccayataṃ dassetvā puna ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’tiādinā nayena ekacittakkhaṇepi paccayākāracakkassa pavatti dassitā.
કસ્મા પન ભવમૂલકા જાતિજરામરણમૂલકા વા નયા ન વુત્તા? કિં ભવપચ્ચયા અવિજ્જા ન હોતીતિ? નો ન હોતિ. ‘‘સઙ્ખારપચ્ચયા અવિજ્જા’’તિ એવમાદીસુ પન વુચ્ચમાનેસુ ન કોચિ ભવપરિયાપન્નો ધમ્મો અવિજ્જાય પચ્ચયો ન વુત્તો. તસ્મા અપુબ્બસ્સ અઞ્ઞસ્સ અવિજ્જાપચ્ચયસ્સ વત્તબ્બસ્સ અભાવતો ભવમૂલકો નયો ન વુત્તો. ભવગ્ગહણેન ચ અવિજ્જાપિ સઙ્ગહં ગચ્છતિ. તસ્મા ‘‘ભવપચ્ચયા અવિજ્જા’’તિ વુચ્ચમાને ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા અવિજ્જા’’તિપિ વુત્તં સિયા. ન ચ એકચિત્તક્ખણે અવિજ્જા અવિજ્જાય પચ્ચયો નામ હોતિ. તત્થ પચ્છિન્નત્તાવ જાતિજરામરણમૂલકાપિ નયા ન ગહિતા. અપિચ ભવે જાતિજરામરણાનિપિ અન્તોગધાનિ. ન ચેતાનિ એકચિત્તક્ખણે અવિજ્જાય પચ્ચયા હોન્તીતિ ભવમૂલકા જાતિજરામરણમૂલકા વા નયા ન વુત્તાતિ.
Kasmā pana bhavamūlakā jātijarāmaraṇamūlakā vā nayā na vuttā? Kiṃ bhavapaccayā avijjā na hotīti? No na hoti. ‘‘Saṅkhārapaccayā avijjā’’ti evamādīsu pana vuccamānesu na koci bhavapariyāpanno dhammo avijjāya paccayo na vutto. Tasmā apubbassa aññassa avijjāpaccayassa vattabbassa abhāvato bhavamūlako nayo na vutto. Bhavaggahaṇena ca avijjāpi saṅgahaṃ gacchati. Tasmā ‘‘bhavapaccayā avijjā’’ti vuccamāne ‘‘avijjāpaccayā avijjā’’tipi vuttaṃ siyā. Na ca ekacittakkhaṇe avijjā avijjāya paccayo nāma hoti. Tattha pacchinnattāva jātijarāmaraṇamūlakāpi nayā na gahitā. Apica bhave jātijarāmaraṇānipi antogadhāni. Na cetāni ekacittakkhaṇe avijjāya paccayā hontīti bhavamūlakā jātijarāmaraṇamūlakā vā nayā na vuttāti.
માતિકાવણ્ણના.
Mātikāvaṇṇanā.
અકુસલનિદ્દેસવણ્ણના
Akusalaniddesavaṇṇanā
૨૪૮-૨૪૯. ઇદાનિ યથા હેટ્ઠા ચિત્તુપ્પાદકણ્ડે કુસલત્તિકં આદિં કત્વા નિક્ખિત્તમાતિકાય પટિપાટિયા પઠમં કુસલં ભાજિતં, તથા ઇધ માતિકાય અનિક્ખિત્તત્તા પઠમં કુસલં અનામસિત્વા ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારો’’તિ અકુસલધમ્મવસેન માતિકાય નિક્ખિત્તત્તા નિક્ખેપપટિપાટિયાવ અવિજ્જાદીનિ પટિચ્ચસમુપ્પાદઙ્ગાનિ ભાજેત્વા દસ્સેતું કતમે ધમ્મા અકુસલાતિઆદિમાહ. તસ્સત્થો હેટ્ઠા ચિત્તુપ્પાદકણ્ડે (ધ॰ સ॰ અટ્ઠ॰ ૩૬૫) વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. યસ્મા પન એકચિત્તક્ખણે તણ્હાય ચ કામુપાદાનસ્સ ચ સમ્ભવો નત્થિ, તસ્મા યં એત્થ તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાનં લબ્ભતિ, તદેવ દસ્સેતું દિટ્ઠિ દિટ્ઠિગતન્તિઆદિ વુત્તં.
248-249. Idāni yathā heṭṭhā cittuppādakaṇḍe kusalattikaṃ ādiṃ katvā nikkhittamātikāya paṭipāṭiyā paṭhamaṃ kusalaṃ bhājitaṃ, tathā idha mātikāya anikkhittattā paṭhamaṃ kusalaṃ anāmasitvā ‘‘avijjāpaccayā saṅkhāro’’ti akusaladhammavasena mātikāya nikkhittattā nikkhepapaṭipāṭiyāva avijjādīni paṭiccasamuppādaṅgāni bhājetvā dassetuṃ katame dhammāakusalātiādimāha. Tassattho heṭṭhā cittuppādakaṇḍe (dha. sa. aṭṭha. 365) vuttanayeneva veditabbo. Yasmā pana ekacittakkhaṇe taṇhāya ca kāmupādānassa ca sambhavo natthi, tasmā yaṃ ettha taṇhāpaccayā upādānaṃ labbhati, tadeva dassetuṃ diṭṭhi diṭṭhigatantiādi vuttaṃ.
ભવનિદ્દેસે ચ યસ્મા ઉપાદાનં સઙ્ખારક્ખન્ધે સઙ્ગહં ગચ્છતિ, તસ્મા ‘‘ઠપેત્વા ઉપાદાનં વેદનાક્ખન્ધો સઞ્ઞાક્ખન્ધો સઙ્ખારક્ખન્ધો વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો’’તિ વુત્તં. એવઞ્હિ વુચ્ચમાને ઉપાદાનસ્સ ઉપાદાનપચ્ચયત્તં આપજ્જેય્ય. ન ચ તદેવ તસ્સ પચ્ચયો હોતિ. જાતિઆદિનિદ્દેસેસુ યસ્મા એતે અરૂપધમ્માનં જાતિઆદયો, તસ્મા ‘‘ખણ્ડિચ્ચં, પાલિચ્ચં, વલિત્તચતા, ચુતિ, ચવનતા’’તિ ન વુત્તં.
Bhavaniddese ca yasmā upādānaṃ saṅkhārakkhandhe saṅgahaṃ gacchati, tasmā ‘‘ṭhapetvā upādānaṃ vedanākkhandho saññākkhandho saṅkhārakkhandho viññāṇakkhandho’’ti vuttaṃ. Evañhi vuccamāne upādānassa upādānapaccayattaṃ āpajjeyya. Na ca tadeva tassa paccayo hoti. Jātiādiniddesesu yasmā ete arūpadhammānaṃ jātiādayo, tasmā ‘‘khaṇḍiccaṃ, pāliccaṃ, valittacatā, cuti, cavanatā’’ti na vuttaṃ.
૨૫૦. એવં પઠમવારં નિટ્ઠપેત્વા પુન દુતિયવારે યસ્મિં સમયે પઠમવારેન પચ્ચયાકારો દસ્સિતો, તસ્મિંયેવ સમયે અપરેનપિ નયેન પચ્ચયાકારં દસ્સેતું વિસું સમયવવત્થાનવારં અવત્વા તસ્મિં સમયે અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારોતિઆદિનાવ નયેન દેસના કતા. તત્થ ઠપેત્વા ફસ્સન્તિ ઇદં યસ્મા ફસ્સોપિ નામપરિયાપન્નો, તસ્મા ફસ્સસ્સ નામતો નીહરણત્થં વુત્તં.
250. Evaṃ paṭhamavāraṃ niṭṭhapetvā puna dutiyavāre yasmiṃ samaye paṭhamavārena paccayākāro dassito, tasmiṃyeva samaye aparenapi nayena paccayākāraṃ dassetuṃ visuṃ samayavavatthānavāraṃ avatvā tasmiṃ samaye avijjāpaccayā saṅkhārotiādināva nayena desanā katā. Tattha ṭhapetvā phassanti idaṃ yasmā phassopi nāmapariyāpanno, tasmā phassassa nāmato nīharaṇatthaṃ vuttaṃ.
૨૫૨. તતિયવારે યસ્સ ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપસ્સ વિઞ્ઞાણં પચ્ચયો, તસ્મિં પવત્તમાને યસ્મા તેનુપત્થદ્ધાનં ચક્ખાયતનાદીનં ઉપચિતત્તં પઞ્ઞાયતિ, તસ્મા ચક્ખાયતનસ્સ ઉપચયોતિઆદિ વુત્તં. યસ્મા ચ કમ્મજરૂપસ્સપિ તસ્મિં સમયે વત્તમાનસ્સ વિઞ્ઞાણં પચ્છાજાતપચ્ચયેન પચ્ચયો હોતિ, તસ્માપિ એવં વુત્તં. તત્થ કિઞ્ચાપિ કમ્મજં ચિત્તસમુટ્ઠાનન્તિ દ્વેવ સન્તતિયો ગહિતા, ઇતરાપિ પન દ્વે સન્તતિયો ગહેતબ્બા. તાસમ્પિ હિ વિઞ્ઞાણં પચ્ચયો હોતિયેવ.
252. Tatiyavāre yassa cittasamuṭṭhānarūpassa viññāṇaṃ paccayo, tasmiṃ pavattamāne yasmā tenupatthaddhānaṃ cakkhāyatanādīnaṃ upacitattaṃ paññāyati, tasmā cakkhāyatanassa upacayotiādi vuttaṃ. Yasmā ca kammajarūpassapi tasmiṃ samaye vattamānassa viññāṇaṃ pacchājātapaccayena paccayo hoti, tasmāpi evaṃ vuttaṃ. Tattha kiñcāpi kammajaṃ cittasamuṭṭhānanti dveva santatiyo gahitā, itarāpi pana dve santatiyo gahetabbā. Tāsampi hi viññāṇaṃ paccayo hotiyeva.
૨૫૪. ચતુત્થવારે પન યસ્મા એકચિત્તક્ખણેપિ મહાભૂતરૂપપચ્ચયા ચક્ખાયતનાદીનિ, હદયરૂપપચ્ચયા છટ્ઠાયતનં, નામપચ્ચયા ચ પચ્છાજાતસહજાતાદિવસેન યથાનુરૂપં સબ્બાનિપિ પવત્તન્તિ, તસ્મા તત્થ કતમં નામરૂપપચ્ચયા સળાયતનં? ચક્ખાયતનન્તિઆદિ વુત્તં.
254. Catutthavāre pana yasmā ekacittakkhaṇepi mahābhūtarūpapaccayā cakkhāyatanādīni, hadayarūpapaccayā chaṭṭhāyatanaṃ, nāmapaccayā ca pacchājātasahajātādivasena yathānurūpaṃ sabbānipi pavattanti, tasmā tattha katamaṃ nāmarūpapaccayā saḷāyatanaṃ? Cakkhāyatanantiādi vuttaṃ.
૨૫૬. દુતિયચતુક્કે સબ્બં ઉત્તાનમેવ.
256. Dutiyacatukke sabbaṃ uttānameva.
૨૬૪. તતિયચતુક્કે યસ્સ સમ્પયુત્તપચ્ચયભાવો ન હોતિ, યસ્સ ચ હોતિ, તં વિસું વિસું દસ્સેતું ઇદં વુચ્ચતિ વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપં વિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તં નામન્તિઆદિ વુત્તં.
264. Tatiyacatukke yassa sampayuttapaccayabhāvo na hoti, yassa ca hoti, taṃ visuṃ visuṃ dassetuṃ idaṃ vuccati viññāṇapaccayā nāmarūpaṃ viññāṇasampayuttaṃ nāmantiādi vuttaṃ.
૨૭૨. ચતુત્થચતુક્કે ફસ્સપચ્ચયા નામનિદ્દેસે કિઞ્ચાપિ ‘‘ઠપેત્વા ફસ્સં વેદનાક્ખન્ધો…પે॰… વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો – ઇદં વુચ્ચતિ ફસ્સપચ્ચયા નામ’’ન્તિ ન વુત્તં, તથાપિ અનન્તરાતીતપદનિદ્દેસે ‘‘ઠપેત્વા ફસ્સં વેદનાક્ખન્ધો…પે॰… વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો’’તિ વુત્તત્તા અવુત્તમ્પિ તં વુત્તમેવ હોતિ. યદેવ હિ નામં ફસ્સસ્સ પચ્ચયો, ફસ્સોપિ તસ્સેવ પચ્ચયોતિ.
272. Catutthacatukke phassapaccayā nāmaniddese kiñcāpi ‘‘ṭhapetvā phassaṃ vedanākkhandho…pe… viññāṇakkhandho – idaṃ vuccati phassapaccayā nāma’’nti na vuttaṃ, tathāpi anantarātītapadaniddese ‘‘ṭhapetvā phassaṃ vedanākkhandho…pe… viññāṇakkhandho’’ti vuttattā avuttampi taṃ vuttameva hoti. Yadeva hi nāmaṃ phassassa paccayo, phassopi tasseva paccayoti.
યથા ચાયં ચતુચતુક્કો સોળસવારપ્પભેદો અવિજ્જામૂલકો પઠમનયો એતસ્મિં પઠમાકુસલચિત્તે પકાસિતો, એવં સઙ્ખારમૂલકાદયો અટ્ઠ નયાપિ વેદિતબ્બા. પાળિ પન સંખિત્તા. એવમેવ તસ્મિં પઠમાકુસલચિત્તેયેવ નવ નયા, છત્તિંસ ચતુક્કાનિ, ચતુચત્તાલીસાધિકઞ્ચ વારસતં હોતીતિ વેદિતબ્બં.
Yathā cāyaṃ catucatukko soḷasavārappabhedo avijjāmūlako paṭhamanayo etasmiṃ paṭhamākusalacitte pakāsito, evaṃ saṅkhāramūlakādayo aṭṭha nayāpi veditabbā. Pāḷi pana saṃkhittā. Evameva tasmiṃ paṭhamākusalacitteyeva nava nayā, chattiṃsa catukkāni, catucattālīsādhikañca vārasataṃ hotīti veditabbaṃ.
૨૮૦. ઇદાનિ ઇમિનાવ નયેન સેસાકુસલચિત્તેસુપિ પચ્ચયાકારં દસ્સેતું કતમે ધમ્મા અકુસલાતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ યસ્મા દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તેસુ તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાનં નત્થિ, તસ્મા ઉપાદાનટ્ઠાને ઉપાદાનં વિય દળ્હનિપાતિના અધિમોક્ખેન પદં પૂરિતં. દોમનસ્સસહગતેસુ ચ યસ્મા વેદનાપચ્ચયા તણ્હાપિ નત્થિ, તસ્મા તણ્હાટ્ઠાને તણ્હા વિય બલવકિલેસેન પટિઘેન પદં પૂરિતં. ઉપાદાનટ્ઠાને અધિમોક્ખેનેવ. વિચિકિચ્છાસમ્પયુત્તે પન યસ્મા સન્નિટ્ઠાનાભાવતો અધિમોક્ખોપિ નત્થિ, તસ્મા તણ્હાટ્ઠાને બલવકિલેસભૂતાય વિચિકિચ્છાય પદં પૂરિતં. ઉપાદાનટ્ઠાનં પરિહીનમેવ. ઉદ્ધચ્ચસમ્પયુત્તે પન યસ્મા અધિમોક્ખો અત્થિ, તસ્મા તણ્હાટ્ઠાને બલવકિલેસેન ઉદ્ધચ્ચેન પદં પૂરિતં. ઉપાદાનટ્ઠાને અધિમોક્ખેનેવ. સબ્બત્થેવ ચ વિસેસમત્તં દસ્સેત્વા પાળિ સંખિત્તા. યો ચાયં વિસેસો દસ્સિતો, તત્થ કેવલં અધિમોક્ખનિદ્દેસોવ અપુબ્બો. સેસં હેટ્ઠા આગતમેવ.
280. Idāni imināva nayena sesākusalacittesupi paccayākāraṃ dassetuṃ katame dhammā akusalātiādi āraddhaṃ. Tattha yasmā diṭṭhivippayuttesu taṇhāpaccayā upādānaṃ natthi, tasmā upādānaṭṭhāne upādānaṃ viya daḷhanipātinā adhimokkhena padaṃ pūritaṃ. Domanassasahagatesu ca yasmā vedanāpaccayā taṇhāpi natthi, tasmā taṇhāṭṭhāne taṇhā viya balavakilesena paṭighena padaṃ pūritaṃ. Upādānaṭṭhāne adhimokkheneva. Vicikicchāsampayutte pana yasmā sanniṭṭhānābhāvato adhimokkhopi natthi, tasmā taṇhāṭṭhāne balavakilesabhūtāya vicikicchāya padaṃ pūritaṃ. Upādānaṭṭhānaṃ parihīnameva. Uddhaccasampayutte pana yasmā adhimokkho atthi, tasmā taṇhāṭṭhāne balavakilesena uddhaccena padaṃ pūritaṃ. Upādānaṭṭhāne adhimokkheneva. Sabbattheva ca visesamattaṃ dassetvā pāḷi saṃkhittā. Yo cāyaṃ viseso dassito, tattha kevalaṃ adhimokkhaniddesova apubbo. Sesaṃ heṭṭhā āgatameva.
અધિમોક્ખનિદ્દેસે પન અધિમુચ્ચનવસેન અધિમોક્ખો. અધિમુચ્ચતિ વા તેન આરમ્મણે ચિત્તં નિબ્બિચિકિચ્છતાય સન્નિટ્ઠાનં ગચ્છતીતિ અધિમોક્ખો. અધિમુચ્ચનાકારો અધિમુચ્ચના. તસ્સ ચિત્તસ્સ, તસ્મિં વા આરમ્મણે અધિમુત્તત્તાતિ તદધિમુત્તતા. સબ્બચિત્તેસુ ચ પઠમચિત્તે વુત્તનયેનેવ નયચતુક્કવારપ્પભેદો વેદિતબ્બો. કેવલઞ્હિ વિચિકિચ્છાસમ્પયુત્તે ઉપાદાનમૂલકસ્સ નયસ્સ અભાવા અટ્ઠ નયા, દ્વત્તિંસ ચતુક્કાનિ, અટ્ઠવીસાધિકઞ્ચ વારસતં હોતીતિ.
Adhimokkhaniddese pana adhimuccanavasena adhimokkho. Adhimuccati vā tena ārammaṇe cittaṃ nibbicikicchatāya sanniṭṭhānaṃ gacchatīti adhimokkho. Adhimuccanākāro adhimuccanā. Tassa cittassa, tasmiṃ vā ārammaṇe adhimuttattāti tadadhimuttatā. Sabbacittesu ca paṭhamacitte vuttanayeneva nayacatukkavārappabhedo veditabbo. Kevalañhi vicikicchāsampayutte upādānamūlakassa nayassa abhāvā aṭṭha nayā, dvattiṃsa catukkāni, aṭṭhavīsādhikañca vārasataṃ hotīti.
અકુસલનિદ્દેસવણ્ણના.
Akusalaniddesavaṇṇanā.
કુસલનિદ્દેસવણ્ણના
Kusalaniddesavaṇṇanā
૨૯૨. ઇદાનિ ઇમિનાવ નયેન કુસલચિત્તાદીસુપિ પચ્ચયાકારં દસ્સેતું કતમે ધમ્મા કુસલાતિઆદિ આરદ્ધં. યથા પન અકુસલે પઠમં માતિકં નિક્ખિપિત્વા પચ્છા નિદ્દેસો કતો, ન તથા ઇધ. કસ્મા? અપ્પનાવારે નાનત્તસમ્ભવતો. લોકિયકુસલાદીસુ હિ તેસં ધમ્માનં દુક્ખસચ્ચપરિયાપન્નત્તા ‘‘એવમેતસ્સ કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સા’’તિ અપ્પના હોતિ, લોકુત્તરકુસલાદીસુ ‘‘એવમેતેસં ધમ્માન’’ન્તિ. તસ્મા એત્થ સાધારણતો માતિકં ઠપેતું ન સક્કાતિ પાટિયેક્કં તેસં તેસં કુસલાદીનં માતિકં ઉદ્દિસિત્વાવ નિદ્દેસો કતોતિ.
292. Idāni imināva nayena kusalacittādīsupi paccayākāraṃ dassetuṃ katame dhammā kusalātiādi āraddhaṃ. Yathā pana akusale paṭhamaṃ mātikaṃ nikkhipitvā pacchā niddeso kato, na tathā idha. Kasmā? Appanāvāre nānattasambhavato. Lokiyakusalādīsu hi tesaṃ dhammānaṃ dukkhasaccapariyāpannattā ‘‘evametassa kevalassa dukkhakkhandhassā’’ti appanā hoti, lokuttarakusalādīsu ‘‘evametesaṃ dhammāna’’nti. Tasmā ettha sādhāraṇato mātikaṃ ṭhapetuṃ na sakkāti pāṭiyekkaṃ tesaṃ tesaṃ kusalādīnaṃ mātikaṃ uddisitvāva niddeso katoti.
તત્થ યસ્મા એકચિત્તક્ખણે કુસલસઙ્ખારેન સદ્ધિં અવિજ્જા નત્થિ, તસ્મા તં અવત્વા, અવિજ્જા વિય અકુસલાનં, કુસલાનં મૂલતો કુસલમૂલં, તણ્હુપાદાનાનઞ્ચ અભાવતો તણ્હાટ્ઠાને તણ્હા વિય આરમ્મણે અજ્ઝોગાળ્હો પસાદો, ઉપાદાનટ્ઠાને ઉપાદાનં વિય દળ્હનિપાતી નામ અધિમોક્ખો વુત્તો. સેસં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.
Tattha yasmā ekacittakkhaṇe kusalasaṅkhārena saddhiṃ avijjā natthi, tasmā taṃ avatvā, avijjā viya akusalānaṃ, kusalānaṃ mūlato kusalamūlaṃ, taṇhupādānānañca abhāvato taṇhāṭṭhāne taṇhā viya ārammaṇe ajjhogāḷho pasādo, upādānaṭṭhāne upādānaṃ viya daḷhanipātī nāma adhimokkho vutto. Sesaṃ heṭṭhā vuttanayeneva veditabbanti.
કુસલનિદ્દેસવણ્ણના.
Kusalaniddesavaṇṇanā.
અબ્યાકતનિદ્દેસવણ્ણના
Abyākataniddesavaṇṇanā
૩૦૬. અબ્યાકતં હેટ્ઠા ચિત્તુપ્પાદકણ્ડે આગતપટિપાટિયાવ વિભત્તં. સબ્બવારેસુ ચ અવિજ્જામૂલકા નયા પરિહીના. કસ્મા? અવિજ્જાટ્ઠાને ઠપેતબ્બસ્સ અભાવતો. કુસલચિત્તેસુ હિ અવિજ્જાટ્ઠાને ઠપેતબ્બં કુસલમૂલં અત્થિ, ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીસુ નત્થિ. સહેતુકેસુ પન કિઞ્ચાપિ અત્થિ, એવં સન્તેપિ ઇધ પચ્છિન્નત્તા તત્થ ન ગહિતં. પઞ્ચવિઞ્ઞાણસોતે સોતપતિતાવ હુત્વા દેસના કતાતિ વેદિતબ્બા.
306. Abyākataṃ heṭṭhā cittuppādakaṇḍe āgatapaṭipāṭiyāva vibhattaṃ. Sabbavāresu ca avijjāmūlakā nayā parihīnā. Kasmā? Avijjāṭṭhāne ṭhapetabbassa abhāvato. Kusalacittesu hi avijjāṭṭhāne ṭhapetabbaṃ kusalamūlaṃ atthi, cakkhuviññāṇādīsu natthi. Sahetukesu pana kiñcāpi atthi, evaṃ santepi idha pacchinnattā tattha na gahitaṃ. Pañcaviññāṇasote sotapatitāva hutvā desanā katāti veditabbā.
વિસેસતો પનેત્થ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીસુ તણ્હાટ્ઠાનં ઉપાદાનટ્ઠાનઞ્ચ પરિહીનં. કસ્મા? તણ્હાટ્ઠાનારહસ્સ બલવધમ્મસ્સ અભાવા અધિમોક્ખરહિતત્તા ચ. સેસાહેતુકેસુ તણ્હાટ્ઠાનમેવ પરિહીનં. સહેતુકેસુ પસાદસબ્ભાવતો તણ્હાટ્ઠાને પસાદેન પદં પૂરિતં. એવમેત્થ કુસલાકુસલવિપાકેસુ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીસુ સઙ્ખારવિઞ્ઞાણનામછટ્ઠાયતનફસ્સવેદનામૂલકા છ છ, સેસાહેતુકેસુ અધિમોક્ખમૂલકેન સદ્ધિં સત્ત સત્ત, સહેતુકેસુ પસાદમૂલકેન સદ્ધિં અટ્ઠ અટ્ઠ નયા વેદિતબ્બા.
Visesato panettha cakkhuviññāṇādīsu taṇhāṭṭhānaṃ upādānaṭṭhānañca parihīnaṃ. Kasmā? Taṇhāṭṭhānārahassa balavadhammassa abhāvā adhimokkharahitattā ca. Sesāhetukesu taṇhāṭṭhānameva parihīnaṃ. Sahetukesu pasādasabbhāvato taṇhāṭṭhāne pasādena padaṃ pūritaṃ. Evamettha kusalākusalavipākesu cakkhuviññāṇādīsu saṅkhāraviññāṇanāmachaṭṭhāyatanaphassavedanāmūlakā cha cha, sesāhetukesu adhimokkhamūlakena saddhiṃ satta satta, sahetukesu pasādamūlakena saddhiṃ aṭṭha aṭṭha nayā veditabbā.
તત્થ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીસુપિ ચતુન્નમ્પિ ચતુક્કાનં આદિવારોવ વુત્તો. દુતિયવારો પચ્ચયવિસેસટ્ઠેન લબ્ભમાનોપિ ન વુત્તો. તતિયચતુત્થવારા અસમ્ભવતોયેવ. રૂપમિસ્સકા હિ તે, ન ચ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ રૂપં સમુટ્ઠાપેન્તિ. યથા ચ પઠમચતુક્કે દ્વે વારા લબ્ભન્તિ, એવં સેસચતુક્કેસુપિ. તસ્મા પઠમચતુક્કે દુતિયવારો, સેસચતુક્કેસુ ચ દ્વે દ્વે વારા અવુત્તાપિ વુત્તાવ હોન્તીતિ વેદિતબ્બા. સેસાહેતુકાબ્યાકતે સબ્બચતુક્કેસુ સબ્બેપિ વારા લબ્ભન્તિ. ઇધ પચ્છિન્નત્તા પન પરતો ન ગહિતા. સોતપતિતાવ હુત્વા દેસના કતાતિ. સેસસહેતુકવિપાકેસુપિ એસેવ નયો અઞ્ઞત્ર અરૂપાવચરવિપાકા. અરૂપાવચરવિપાકસ્મિઞ્હિ વારદ્વયમેવ લબ્ભતીતિ.
Tattha cakkhuviññāṇādīsupi catunnampi catukkānaṃ ādivārova vutto. Dutiyavāro paccayavisesaṭṭhena labbhamānopi na vutto. Tatiyacatutthavārā asambhavatoyeva. Rūpamissakā hi te, na ca cakkhuviññāṇādīni rūpaṃ samuṭṭhāpenti. Yathā ca paṭhamacatukke dve vārā labbhanti, evaṃ sesacatukkesupi. Tasmā paṭhamacatukke dutiyavāro, sesacatukkesu ca dve dve vārā avuttāpi vuttāva hontīti veditabbā. Sesāhetukābyākate sabbacatukkesu sabbepi vārā labbhanti. Idha pacchinnattā pana parato na gahitā. Sotapatitāva hutvā desanā katāti. Sesasahetukavipākesupi eseva nayo aññatra arūpāvacaravipākā. Arūpāvacaravipākasmiñhi vāradvayameva labbhatīti.
અબ્યાકતનિદ્દેસવણ્ણના.
Abyākataniddesavaṇṇanā.
અવિજ્જામૂલકકુસલનિદ્દેસવણ્ણના
Avijjāmūlakakusalaniddesavaṇṇanā
૩૩૪. ઇદાનિ અપરેન પરિયાયેન એકચિત્તક્ખણે પચ્ચયાકારં દસ્સેતું પુન કતમે ધમ્મા કુસલાતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ અવિજ્જાપચ્ચયાતિ ઉપનિસ્સયપચ્ચયતં સન્ધાય વુત્તં. તેનેવ નિદ્દેસવારે ‘‘તત્થ કતમા અવિજ્જા’’તિ અવિભજિત્વા ‘‘તત્થ કતમો અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારો’’તિ વિભત્તં. કુસલચેતનાસઙ્ખાતો હિ સઙ્ખારોયેવ તસ્મિં સમયે ચિત્તેન સહજાતો હોતિ, ન અવિજ્જા.
334. Idāni aparena pariyāyena ekacittakkhaṇe paccayākāraṃ dassetuṃ puna katame dhammākusalātiādi āraddhaṃ. Tattha avijjāpaccayāti upanissayapaccayataṃ sandhāya vuttaṃ. Teneva niddesavāre ‘‘tattha katamā avijjā’’ti avibhajitvā ‘‘tattha katamo avijjāpaccayā saṅkhāro’’ti vibhattaṃ. Kusalacetanāsaṅkhāto hi saṅkhāroyeva tasmiṃ samaye cittena sahajāto hoti, na avijjā.
તત્થ લોકિયકુસલસ્સ હેટ્ઠા સુત્તન્તભાજનીયે વુત્તનયેનેવ અવિજ્જા પચ્ચયો હોતિ. યસ્મા પન અપ્પહીનાવિજ્જો અવિજ્જાય પહાનત્થં લોકુત્તરં ભાવેતિ, તસ્મા તસ્સાપિ સમતિક્કમવસેન પચ્ચયો હોતિ. અવિજ્જાવતોયેવ હિ કુસલાયૂહનં હોતિ, ન ઇતરસ્સ. તત્થ તેભૂમકકુસલે સમ્મોહવસેનપિ સમતિક્કમભાવનાવસેનપિ આયૂહનં લબ્ભતિ; લોકુત્તરે સમુચ્છેદભાવનાવસેનાતિ. સેસં વુત્તનયમેવ.
Tattha lokiyakusalassa heṭṭhā suttantabhājanīye vuttanayeneva avijjā paccayo hoti. Yasmā pana appahīnāvijjo avijjāya pahānatthaṃ lokuttaraṃ bhāveti, tasmā tassāpi samatikkamavasena paccayo hoti. Avijjāvatoyeva hi kusalāyūhanaṃ hoti, na itarassa. Tattha tebhūmakakusale sammohavasenapi samatikkamabhāvanāvasenapi āyūhanaṃ labbhati; lokuttare samucchedabhāvanāvasenāti. Sesaṃ vuttanayameva.
અયં પન વિસેસો – યથા હેટ્ઠા એકેકકુસલે ચતુન્નં ચતુક્કાનં વસેન નવ સોળસકા લદ્ધા, તથા ઇધ ન લબ્ભન્તિ. કસ્મા? અવિજ્જાય અવિગતસમ્પયુત્તઅઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયાભાવતો. ઉપનિસ્સયવસેન પનેત્થ પઠમચતુક્કમેવ લબ્ભતિ. તમ્પિ પઠમવારમેવ દસ્સેત્વા સંખિત્તં. નીહરિત્વા પન દસ્સેતબ્બન્તિ.
Ayaṃ pana viseso – yathā heṭṭhā ekekakusale catunnaṃ catukkānaṃ vasena nava soḷasakā laddhā, tathā idha na labbhanti. Kasmā? Avijjāya avigatasampayuttaaññamaññapaccayābhāvato. Upanissayavasena panettha paṭhamacatukkameva labbhati. Tampi paṭhamavārameva dassetvā saṃkhittaṃ. Nīharitvā pana dassetabbanti.
અવિજ્જામૂલકકુસલનિદ્દેસવણ્ણના.
Avijjāmūlakakusalaniddesavaṇṇanā.
કુસલમૂલકવિપાકનિદ્દેસવણ્ણના
Kusalamūlakavipākaniddesavaṇṇanā
૩૪૩. ઇદાનિ અબ્યાકતેસુપિ અપરેનેવ નયેન પચ્ચયાકારં દસ્સેતું કતમે ધમ્મા અબ્યાકતાતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ કુસલમૂલપચ્ચયાતિ ઇદમ્પિ ઉપનિસ્સયપચ્ચયતં સન્ધાય વુત્તં. કુસલવિપાકસ્સ હિ કુસલમૂલં , અકુસલવિપાકસ્સ ચ અકુસલમૂલં ઉપનિસ્સયપચ્ચયો હોતિ; નાનાક્ખણિકકમ્મપચ્ચયે પન વત્તબ્બમેવ નત્થિ. તસ્મા એસ ઉપનિસ્સયપચ્ચયેન ચેવ નાનાક્ખણિકકમ્મપચ્ચયેન ચ પચ્ચયો હોતિ. તેનેવ નિદ્દેસવારે ‘‘તત્થ કતમં કુસલમૂલ’’ન્તિ અવિભજિત્વા ‘‘તત્થ કતમો કુસલમૂલપચ્ચયા સઙ્ખારો’’તિ વિભત્તં. અકુસલવિપાકેપિ એસેવ નયો.
343. Idāni abyākatesupi apareneva nayena paccayākāraṃ dassetuṃ katame dhammā abyākatātiādi āraddhaṃ. Tattha kusalamūlapaccayāti idampi upanissayapaccayataṃ sandhāya vuttaṃ. Kusalavipākassa hi kusalamūlaṃ , akusalavipākassa ca akusalamūlaṃ upanissayapaccayo hoti; nānākkhaṇikakammapaccaye pana vattabbameva natthi. Tasmā esa upanissayapaccayena ceva nānākkhaṇikakammapaccayena ca paccayo hoti. Teneva niddesavāre ‘‘tattha katamaṃ kusalamūla’’nti avibhajitvā ‘‘tattha katamo kusalamūlapaccayā saṅkhāro’’ti vibhattaṃ. Akusalavipākepi eseva nayo.
અવિજ્જામૂલકકુસલનિદ્દેસે વિય ચ ઇમસ્મિમ્પિ વિપાકનિદ્દેસે પઠમં પચ્ચયચતુક્કમેવ લબ્ભતિ. તમ્પિ પઠમવારં દસ્સેત્વા સંખિત્તં. તસ્મા એકેકસ્મિં વિપાકચિત્તે એકમેકસ્સેવ ચતુક્કસ્સ વસેન કુસલમૂલમૂલકે અકુસલમૂલમૂલકે ચ નયે વારપ્પભેદો વેદિતબ્બો. કિરિયાધમ્માનં પન યસ્મા નેવ અવિજ્જા ન કુસલાકુસલમૂલાનિ ઉપનિસ્સયપચ્ચયતં લભન્તિ, તસ્મા કિરિયવસેન પચ્ચયાકારો ન વુત્તોતિ.
Avijjāmūlakakusalaniddese viya ca imasmimpi vipākaniddese paṭhamaṃ paccayacatukkameva labbhati. Tampi paṭhamavāraṃ dassetvā saṃkhittaṃ. Tasmā ekekasmiṃ vipākacitte ekamekasseva catukkassa vasena kusalamūlamūlake akusalamūlamūlake ca naye vārappabhedo veditabbo. Kiriyādhammānaṃ pana yasmā neva avijjā na kusalākusalamūlāni upanissayapaccayataṃ labhanti, tasmā kiriyavasena paccayākāro na vuttoti.
એવમેસ –
Evamesa –
અકુસલકુસલાબ્યાકત-ધમ્મેસુ અનેકભેદતો વત્વા;
Akusalakusalābyākata-dhammesu anekabhedato vatvā;
કુસલાકુસલાનં પન, વિપાકે ચ ઉપનિસ્સયવસેન.
Kusalākusalānaṃ pana, vipāke ca upanissayavasena.
પુન એકધાવ વુત્તો, વાદિપ્પવરેન પચ્ચયાકારો;
Puna ekadhāva vutto, vādippavarena paccayākāro;
ધમ્મપ્પચ્ચયભેદે, ઞાણસ્સ પભેદજનનત્થં.
Dhammappaccayabhede, ñāṇassa pabhedajananatthaṃ.
પરિયત્તિસવનચિન્તન-પટિપત્તિક્કમવિવજ્જિતાનઞ્ચ;
Pariyattisavanacintana-paṭipattikkamavivajjitānañca;
યસ્મા ઞાણપભેદો, ન કદાચિપિ હોતિ એતસ્મિં.
Yasmā ñāṇapabhedo, na kadācipi hoti etasmiṃ.
પરિયત્તિસવનચિન્તન-પટિપત્તિક્કમતો સદા ધીરો;
Pariyattisavanacintana-paṭipattikkamato sadā dhīro;
તત્થ કયિરા ન હઞ્ઞં, કરણીયતરં તતો અત્થીતિ.
Tattha kayirā na haññaṃ, karaṇīyataraṃ tato atthīti.
અયં પન પચ્ચયાકારો સુત્તન્તઅભિધમ્મભાજનીયવસેન દ્વેપરિવટ્ટમેવ નીહરિત્વા ભાજેત્વા દસ્સિતો હોતિ.
Ayaṃ pana paccayākāro suttantaabhidhammabhājanīyavasena dveparivaṭṭameva nīharitvā bhājetvā dassito hoti.
અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના.
Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā.
સમ્મોહવિનોદનિયા વિભઙ્ગટ્ઠકથાય
Sammohavinodaniyā vibhaṅgaṭṭhakathāya
પટિચ્ચસમુપ્પાદવિભઙ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Paṭiccasamuppādavibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / વિભઙ્ગપાળિ • Vibhaṅgapāḷi / ૬. પટિચ્ચસમુપ્પાદવિભઙ્ગો • 6. Paṭiccasamuppādavibhaṅgo
ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / વિભઙ્ગ-મૂલટીકા • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / ૬. પટિચ્ચસમુપ્પાદવિભઙ્ગો • 6. Paṭiccasamuppādavibhaṅgo
ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / વિભઙ્ગ-અનુટીકા • Vibhaṅga-anuṭīkā / ૬. પટિચ્ચસમુપ્પાદવિભઙ્ગો • 6. Paṭiccasamuppādavibhaṅgo