| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / દીઘનિકાય (ટીકા) • Dīghanikāya (ṭīkā) |
૪. અગ્ગઞ્ઞસુત્તવણ્ણના
4. Aggaññasuttavaṇṇanā
વાસેટ્ઠભારદ્વાજવણ્ણના
Vāseṭṭhabhāradvājavaṇṇanā
૧૧૧. એત્થાતિ ‘‘પુબ્બારામે, મિગારમાતુપાસાદે’’તિ એતસ્મિં પદદ્વયે. કોયં પુબ્બારામો, કથઞ્ચ પુબ્બારામો, કા ચ મિગારમાતા, કથઞ્ચસ્સા પાસાદો અહોસીતિ એતસ્મિં અન્તોલીને અનુયોગે. અયં ઇદાનિ વુચ્ચમાના અનુપુબ્બિકથા આદિતો પટ્ઠાય સઙ્ખેપેનેવ અનુપુબ્બિકથા. પદુમુત્તરં ભગવન્તં એકં ઉપાસિકં અગ્ગુપટ્ઠાયિકટ્ઠાને ઠપેન્તિં દિસ્વાન તત્થ સઞ્જાતગારવબહુમાના તમેવત્થં પુરક્ખત્વા ભગવન્તં નિમન્તેત્વા. મેણ્ડકપુત્તસ્સાતિ મેણ્ડકસેટ્ઠિપુત્તસ્સ. સોતાપન્ના અહોસિ તથા કતાધિકારત્તા.
111.Etthāti ‘‘pubbārāme, migāramātupāsāde’’ti etasmiṃ padadvaye. Koyaṃ pubbārāmo, kathañca pubbārāmo, kā ca migāramātā, kathañcassā pāsādo ahosīti etasmiṃ antolīne anuyoge. Ayaṃ idāni vuccamānā anupubbikathā ādito paṭṭhāya saṅkhepeneva anupubbikathā. Padumuttaraṃ bhagavantaṃ ekaṃ upāsikaṃ aggupaṭṭhāyikaṭṭhāne ṭhapentiṃ disvāna tattha sañjātagāravabahumānā tamevatthaṃ purakkhatvā bhagavantaṃ nimantetvā. Meṇḍakaputtassāti meṇḍakaseṭṭhiputtassa. Sotāpannā ahosi tathā katādhikārattā.
માતુટ્ઠાને ઠપેસિ અત્તનો સીલાચારસમ્પત્તિયા ગરુટ્ઠાનિયત્તા. ઉપયોગન્તિ તત્થ તત્થ અપ્પેતબ્બટ્ઠાને અપ્પનાવસેન વિનિયોગં અગમંસુ. અઞ્ઞેહિ ચ વેળુરિયલોહિતઙ્કમસારગલ્લાદીહિ. ભસ્સતીતિ ઓતરતિ. સુદ્ધપાસાદોવ ન સોભતીતિ કેવલો એકપાસાદો એવ વિહારો ન સોભતિ. નિયૂહાનિ બહૂનિ નીહરિત્વા કત્તબ્બસેનાસનાનિ ‘‘દુવડ્ઢગેહાની’’તિ વદન્તિ. મજ્ઝે ગબ્ભો સમન્તતો અનુપરિયાયતોતિ એવં દ્વિક્ખત્તું વડ્ઢેત્વા કતસેનાસનાનિ દુવડ્ઢગેહાનિ. ચૂળપાસાદાતિ ખુદ્દકપાસાદા.
Mātuṭṭhāne ṭhapesi attano sīlācārasampattiyā garuṭṭhāniyattā. Upayoganti tattha tattha appetabbaṭṭhāne appanāvasena viniyogaṃ agamaṃsu. Aññehi ca veḷuriyalohitaṅkamasāragallādīhi. Bhassatīti otarati. Suddhapāsādova na sobhatīti kevalo ekapāsādo eva vihāro na sobhati. Niyūhāni bahūni nīharitvā kattabbasenāsanāni ‘‘duvaḍḍhagehānī’’ti vadanti. Majjhe gabbho samantato anupariyāyatoti evaṃ dvikkhattuṃ vaḍḍhetvā katasenāsanāni duvaḍḍhagehāni. Cūḷapāsādāti khuddakapāsādā.
ઉત્તરદેવીવિહારો નામ નગરસ્સ પાચીનદ્વારસમીપે કતવિહારો.
Uttaradevīvihāro nāma nagarassa pācīnadvārasamīpe katavihāro.
તિત્થિયલિઙ્ગસ્સ અગ્ગહિતત્તા નેવ તિત્થિયપરિવાસં વસન્તિ. અનુપસમ્પન્નભાવતો આપત્તિયા આપન્નાય અભાવતો ન આપત્તિપરિવાસં વસન્તિ. ભિક્ખુભાવન્તિ ઉપસમ્પદં. તેવિજ્જસુત્તન્તિ ઇમસ્મિં દીઘનિકાયે તેવિજ્જસુત્તં સુત્વા.
Titthiyaliṅgassa aggahitattā neva titthiyaparivāsaṃ vasanti. Anupasampannabhāvato āpattiyā āpannāya abhāvato na āpattiparivāsaṃ vasanti. Bhikkhubhāvanti upasampadaṃ. Tevijjasuttanti imasmiṃ dīghanikāye tevijjasuttaṃ sutvā.
૧૧૩. અનુવત્તમાના ચઙ્કમિંસુ અનનુચઙ્કમને યથાધિપ્પેતસ્સ અત્થસ્સ પુચ્છનાદીનં અસક્કુણેય્યત્તા. તેસન્તિ તેસં દ્વિન્નં. તેનાહ ‘‘પણ્ડિતતરો’’તિ. અત્થાતિ ભવત્થ. કુલસમ્પન્નાતિ સમ્પન્નકુલા ઉદિતોદિતે બ્રાહ્મણકુલે ઉપ્પન્ના. બ્રાહ્મણકુલાતિ કેનચિ પારિજુઞ્ઞેન અનુપદ્દુતા એવ બ્રાહ્મણકુલા. તેનાહ ‘‘ભોગાદિસમ્પન્ન’’ન્તિઆદિ. ઇમે બ્રાહ્મણા ઉચ્ચા હુત્વા ‘‘ઇમં વસલં પબ્બજ્જં પબ્બજિંસૂ’’તિઆદિના જાતિઆદીનિ ઘટ્ટેન્તા અક્કોસન્તિ. પરિભાસન્તીતિ પરિભવિત્વા ભાસન્તિ. અત્તનો અનુરૂપાયાતિ અત્તનો અજ્ઝાસયસ્સ અનુરૂપાય. અન્તરન્તરા વિચ્છિજ્જ પવત્તિયમાના પરિભાસા પરિપુણ્ણા નામ ન હોતિ ખણ્ડભાવતો, તબ્બિપરિયાયતો પરિપુણ્ણા નામ હોતીતિ આહ ‘‘અન્તરા’’તિઆદિ.
113.Anuvattamānācaṅkamiṃsu ananucaṅkamane yathādhippetassa atthassa pucchanādīnaṃ asakkuṇeyyattā. Tesanti tesaṃ dvinnaṃ. Tenāha ‘‘paṇḍitataro’’ti. Atthāti bhavattha. Kulasampannāti sampannakulā uditodite brāhmaṇakule uppannā. Brāhmaṇakulāti kenaci pārijuññena anupaddutā eva brāhmaṇakulā. Tenāha ‘‘bhogādisampanna’’ntiādi. Ime brāhmaṇā uccā hutvā ‘‘imaṃ vasalaṃ pabbajjaṃ pabbajiṃsū’’tiādinā jātiādīni ghaṭṭentā akkosanti. Paribhāsantīti paribhavitvā bhāsanti. Attano anurūpāyāti attano ajjhāsayassa anurūpāya. Antarantarā vicchijja pavattiyamānā paribhāsā paripuṇṇā nāma na hoti khaṇḍabhāvato, tabbipariyāyato paripuṇṇā nāma hotīti āha ‘‘antarā’’tiādi.
અપ્પતિટ્ઠતાયાતિ અપસ્સયરહિતત્તા. વિભિન્નોતિ વિનટ્ઠો.
Appatiṭṭhatāyāti apassayarahitattā. Vibhinnoti vinaṭṭho.
ઇતરે તયો વણ્ણાતિ ખત્તિયાદયો વણ્ણા હીના. નનુ ખત્તિયાવ સેટ્ઠા વણ્ણા યથા બુદ્ધા એતરહિ ખત્તિયકુલે એવ ઉપ્પન્નાતિ? સચ્ચમેતં, તે પન અત્તનો મિચ્છાભિમાનેન, મિચ્છાગાહેન ચ ‘‘બ્રાહ્મણોવ સેટ્ઠો વણ્ણો’’તિ વદન્તિ, તં તેસં વચનમત્તં. ‘‘સુજ્ઝન્તીતિ સુદ્ધા હોન્તિ, ન નિન્દં ગરહં પાપુણન્તી’’તિ વદન્તિ. સુજ્ઝન્તિ વા સંસારતો સુજ્ઝન્તિ, ન સેસા વણ્ણા અસુક્કજાતિકત્તા, મન્તજ્ઝેનાભાવતો ચાતિ. બ્રહ્મુનો મુખતો જાતા વેદવચનતો જાતાતિ મુખતો જાતા. તતો એવ બ્રહ્મુનો મહાબ્રહ્મુનો વેદવચનતો વિજાતાતિ બ્રહ્મજા. તેન દુવિધેનાપિ નિમ્મિતાતિ બ્રહ્મનિમ્મિતા. વેદવેદઙ્ગાદિબ્રહ્મદાયજ્જં અરહન્તીતિ બ્રહ્મદાયાદા. મુણ્ડકે સમણકેતિ એત્થ ક-કારો ગરહાયન્તિ આહ ‘‘નિન્દન્તા જિગુચ્છન્તા વદન્તી’’તિ. ઇબ્ભેતિ સુદ્દે, તે પન ઘરબન્ધનેન બદ્ધા નિહીનતરાતિ આહ ‘‘ગહપતિકે’’તિ. કણ્હેતિ કણ્હજાતિકે. બન્ધનટ્ઠેન બન્ધુ, કસ્સ પન બન્ધૂતિ આહ ‘‘મારસ્સ બન્ધુભૂતે’’તિ. પાદાપચ્ચેતિ પાદતો જાતાપચ્ચે. અયં કિર બ્રાહ્મણાનં લદ્ધિ ‘‘બ્રાહ્મણા બ્રહ્મુનો મુખતો જાતા, ખત્તિયા ઉરતો, ઊરૂહિ વેસ્સા, પાદતો સુદ્દા’’તિ.
Itare tayo vaṇṇāti khattiyādayo vaṇṇā hīnā. Nanu khattiyāva seṭṭhā vaṇṇā yathā buddhā etarahi khattiyakule eva uppannāti? Saccametaṃ, te pana attano micchābhimānena, micchāgāhena ca ‘‘brāhmaṇova seṭṭho vaṇṇo’’ti vadanti, taṃ tesaṃ vacanamattaṃ. ‘‘Sujjhantīti suddhā honti, na nindaṃ garahaṃ pāpuṇantī’’ti vadanti. Sujjhanti vā saṃsārato sujjhanti, na sesā vaṇṇā asukkajātikattā, mantajjhenābhāvato cāti. Brahmuno mukhato jātā vedavacanato jātāti mukhato jātā. Tato eva brahmuno mahābrahmuno vedavacanato vijātāti brahmajā. Tena duvidhenāpi nimmitāti brahmanimmitā. Vedavedaṅgādibrahmadāyajjaṃ arahantīti brahmadāyādā. Muṇḍake samaṇaketi ettha ka-kāro garahāyanti āha ‘‘nindantā jigucchantā vadantī’’ti. Ibbheti sudde, te pana gharabandhanena baddhā nihīnatarāti āha ‘‘gahapatike’’ti. Kaṇheti kaṇhajātike. Bandhanaṭṭhena bandhu, kassa pana bandhūti āha ‘‘mārassa bandhubhūte’’ti. Pādāpacceti pādato jātāpacce. Ayaṃ kira brāhmaṇānaṃ laddhi ‘‘brāhmaṇā brahmuno mukhato jātā, khattiyā urato, ūrūhi vessā, pādato suddā’’ti.
૧૧૪. યસ્મા પઠમકપ્પિકકાલે ચતુવણ્ણવવત્થાનં નત્થિ, સબ્બેવ સત્તા એકસદિસા, અપરભાગે પન તેસં પયોગભેદવસેન અહોસિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘પોરાણં…પે॰… અજાનન્તા’’તિ. લદ્ધિભિન્દનત્થાયાતિ ‘‘બ્રાહ્મણા બ્રહ્મુનો પુત્તા ઓરસા મુખતો જાતા’’તિ એવં પવત્તાય લદ્ધિયા વિનિવેઠનત્થં. પુત્તપ્પટિલાભત્થાયાતિ ‘‘એવં મયં પેત્તિકં ઇણં સોધેસ્સામા’’તિ લદ્ધિયં ઠત્વા પુત્તપ્પટિલાભાય. અયઞ્હેત્થ ધમ્મિકાનં બ્રાહ્મણાનં અજ્ઝાસયો. સઞ્જાતપુપ્ફાતિ રજસ્સલા. ઇત્થીનઞ્હિ કુમારિભાવપ્પત્તિતો પટ્ઠાય પચ્છિમવયતો ઓરં અસતિ વિબન્ધે અટ્ઠમે અટ્ઠમે સત્તાહે ગબ્ભાસયસઞ્ઞિતે તતિયે આવત્તે કતિપયા લોહિતપીળકા સણ્ઠહિત્વા અગ્ગહિતપુપ્ફા એવ ભિજ્જન્તિ, તતો લોહિતં પગ્ઘરતિ, તત્થ ઉતુસમઞ્ઞા, પુપ્ફસમઞ્ઞા ચ. નેસન્તિ બ્રાહ્મણાનં. સચ્ચવચનં સિયાતિ ‘‘બ્રહ્મુનો પુત્તા’’તિઆદિવચનં સચ્ચં યદિ સિયા, બ્રાહ્મણીનં…પે॰… મુખં ભવેય્ય, ન ચેતં અત્થિ.
114. Yasmā paṭhamakappikakāle catuvaṇṇavavatthānaṃ natthi, sabbeva sattā ekasadisā, aparabhāge pana tesaṃ payogabhedavasena ahosi, tasmā vuttaṃ ‘‘porāṇaṃ…pe… ajānantā’’ti. Laddhibhindanatthāyāti ‘‘brāhmaṇā brahmuno puttā orasā mukhato jātā’’ti evaṃ pavattāya laddhiyā viniveṭhanatthaṃ. Puttappaṭilābhatthāyāti ‘‘evaṃ mayaṃ pettikaṃ iṇaṃ sodhessāmā’’ti laddhiyaṃ ṭhatvā puttappaṭilābhāya. Ayañhettha dhammikānaṃ brāhmaṇānaṃ ajjhāsayo. Sañjātapupphāti rajassalā. Itthīnañhi kumāribhāvappattito paṭṭhāya pacchimavayato oraṃ asati vibandhe aṭṭhame aṭṭhame sattāhe gabbhāsayasaññite tatiye āvatte katipayā lohitapīḷakā saṇṭhahitvā aggahitapupphā eva bhijjanti, tato lohitaṃ paggharati, tattha utusamaññā, pupphasamaññā ca. Nesanti brāhmaṇānaṃ. Saccavacanaṃ siyāti ‘‘brahmuno puttā’’tiādivacanaṃ saccaṃ yadi siyā, brāhmaṇīnaṃ…pe… mukhaṃ bhaveyya, na cetaṃ atthi.
ચતુવણ્ણસુદ્ધિવણ્ણના
Catuvaṇṇasuddhivaṇṇanā
૧૧૫. મુખચ્છેદકવાદન્તિ ‘‘બ્રાહ્મણા મહાબ્રહ્મુનો મુખતો જાતા’’તિ વાદસ્સ છેદકવાદં. અરિયભાવે અસમત્થાતિ અનરિયભાવાવહા. પકતિકાળકાતિ સભાવેનેવ ન સુદ્ધા. કણ્હોતિ કિલિટ્ઠો ઉપતાપકો. તેનાહ ‘‘દુક્ખોતિ અત્થો’’તિ.
115.Mukhacchedakavādanti ‘‘brāhmaṇā mahābrahmuno mukhato jātā’’ti vādassa chedakavādaṃ. Ariyabhāve asamatthāti anariyabhāvāvahā. Pakatikāḷakāti sabhāveneva na suddhā. Kaṇhoti kiliṭṭho upatāpako. Tenāha ‘‘dukkhoti attho’’ti.
સુક્કભાવો નામ પરિસુદ્ધતાતિ આહ ‘‘નિક્કિલેસભાવેન પણ્ડરા’’તિ. સુક્કોતિ ન કિલિટ્ઠો અનુપતાપકોતિ વુત્તં ‘‘સુખોતિ અત્થો’’તિ.
Sukkabhāvo nāma parisuddhatāti āha ‘‘nikkilesabhāvena paṇḍarā’’ti. Sukkoti na kiliṭṭho anupatāpakoti vuttaṃ ‘‘sukhoti attho’’ti.
૧૧૬. ઉભયવોકિણ્ણેતિ વચનવિપલ્લાસેન વુત્તન્તિ આહ ‘‘ઉભયેસુ વોકિણ્ણેસૂ’’તિ. મિસ્સીભૂતેસૂતિ ‘‘કદાચિ કણ્હા ધમ્મા, કદાચિ સુક્કા ધમ્મા’’તિ એવં એકસ્મિં સન્તાને, એકસ્મિંયેવ ચ અત્તભાવે પવત્તિયા મિસ્સીભૂતેસુ, ન પન એકજ્ઝં પવત્તિયા. એત્થાતિ અનન્તરવુત્તધમ્માવ અન્વાધિટ્ઠાતિ આહ ‘‘કણ્હસુક્કધમ્મેસૂ’’તિ. યસ્મા ચ તે બ્રાહ્મણા ન ચેવ તે ધમ્મે અતિક્કન્તા, યાય ચ પટિપદાય અતિક્કમેય્યું, સાપિ તેસં પટિપદા નત્થિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘વત્તમાનાપી’’તિ. નાનુજાનન્તિ અયથાભુચ્ચવાદભાવતો. અનુજાનનઞ્ચ નામ અબ્ભનુમોદનન્તિ તદભાવં દસ્સેન્તેન ‘‘નાનુમોદન્તિ, ન પસંસન્તી’’તિ વુત્તં. ચતુન્નં વણ્ણાનન્તિ નિદ્ધારણે સામિવચનં. તેસન્તિ પન સમ્બન્ધેપિ વા સામિવચનં. તે ચ બ્રાહ્મણા ન એવરૂપા ન એદિસા, યાદિસો અરહા એકદેસેનાપિ તેન તેસં સદિસતાભાવતો, તસ્મા તેન કારણેન નેસં બ્રાહ્મણાનં ‘‘બ્રાહ્મણોવ સેટ્ઠો વણ્ણો’’તિ વાદં વિઞ્ઞૂ યથાભૂતવાદિનો બુદ્ધાદયો અરિયા નાનુજાનન્તિ.
116.Ubhayavokiṇṇeti vacanavipallāsena vuttanti āha ‘‘ubhayesu vokiṇṇesū’’ti. Missībhūtesūti ‘‘kadāci kaṇhā dhammā, kadāci sukkā dhammā’’ti evaṃ ekasmiṃ santāne, ekasmiṃyeva ca attabhāve pavattiyā missībhūtesu, na pana ekajjhaṃ pavattiyā. Etthāti anantaravuttadhammāva anvādhiṭṭhāti āha ‘‘kaṇhasukkadhammesū’’ti. Yasmā ca te brāhmaṇā na ceva te dhamme atikkantā, yāya ca paṭipadāya atikkameyyuṃ, sāpi tesaṃ paṭipadā natthi, tasmā vuttaṃ ‘‘vattamānāpī’’ti. Nānujānanti ayathābhuccavādabhāvato. Anujānanañca nāma abbhanumodananti tadabhāvaṃ dassentena ‘‘nānumodanti, na pasaṃsantī’’ti vuttaṃ. Catunnaṃ vaṇṇānanti niddhāraṇe sāmivacanaṃ. Tesanti pana sambandhepi vā sāmivacanaṃ. Te ca brāhmaṇā na evarūpā na edisā, yādiso arahā ekadesenāpi tena tesaṃ sadisatābhāvato, tasmā tena kāraṇena nesaṃ brāhmaṇānaṃ ‘‘brāhmaṇova seṭṭho vaṇṇo’’ti vādaṃ viññū yathābhūtavādino buddhādayo ariyā nānujānanti.
આરકત્તાદીહીતિ એત્થ કિલેસાનં આરકત્તા પહીનભાવતો દૂરત્તા અરહં, કિલેસારીનં હતત્તા અરહં, સંસારચક્કસ્સ અરાનં હતત્તા અરહં, પચ્ચયાદીનં અરહત્તા અરહં, પાપકરણે રહાભાવેન અરહન્તિ એવમત્થો વેદિતબ્બો. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ॰ ૧.૧૨૫ આદયો), તં સંવણ્ણનાસુ (વિસુદ્ધિ॰ ટી॰ ૧.૧૨૪) ચ વુત્તનયેન વેદિતબ્બો . આસવાનં ખીણત્તાતિ ચતુન્નમ્પિ આસવાનં અનવસેસતો પહીનત્તા. બ્રહ્મચરિયવાસન્તિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયવાસં. તસ્સ વાસસ્સ પરિયોસિતત્તા વુત્થવાસો, દસન્નમ્પિ વા અરિયવાસાનં વુત્થત્તા વુત્થવાસો. વુત્તઞ્હેતં –
Ārakattādīhīti ettha kilesānaṃ ārakattā pahīnabhāvato dūrattā arahaṃ, kilesārīnaṃ hatattā arahaṃ, saṃsāracakkassa arānaṃ hatattā arahaṃ, paccayādīnaṃ arahattā arahaṃ, pāpakaraṇe rahābhāvena arahanti evamattho veditabbo. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge (visuddhi. 1.125 ādayo), taṃ saṃvaṇṇanāsu (visuddhi. ṭī. 1.124) ca vuttanayena veditabbo . Āsavānaṃ khīṇattāti catunnampi āsavānaṃ anavasesato pahīnattā. Brahmacariyavāsanti maggabrahmacariyavāsaṃ. Tassa vāsassa pariyositattā vutthavāso, dasannampi vā ariyavāsānaṃ vutthattā vutthavāso. Vuttañhetaṃ –
‘‘દસયિમે, ભિક્ખવે, અરિયાવાસા, યદરિયા આવસિંસુ વા આવસન્તિ વા આવસિસ્સન્તિ વા. કતમે દસ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ પઞ્ચઙ્ગવિપ્પહીનો હોતિ છળઙ્ગસમન્નાગતો એકારક્ખો ચતુરાપસ્સેનો પનુણ્ણપચ્ચેકસચ્ચો સમવયસઠેસનો અનાવિલસઙ્કપ્પો પસ્સદ્ધકાયસઙ્ખારો સુવિમુત્તચિત્તો સુવિમુત્તપઞ્ઞો. ઇમે ખો, ભિક્ખવે, દસ અરિયાવાસા’’તિ (અ॰ નિ॰ ૧૦.૧૯).
‘‘Dasayime, bhikkhave, ariyāvāsā, yadariyā āvasiṃsu vā āvasanti vā āvasissanti vā. Katame dasa? Idha, bhikkhave, bhikkhu pañcaṅgavippahīno hoti chaḷaṅgasamannāgato ekārakkho caturāpasseno panuṇṇapaccekasacco samavayasaṭhesano anāvilasaṅkappo passaddhakāyasaṅkhāro suvimuttacitto suvimuttapañño. Ime kho, bhikkhave, dasa ariyāvāsā’’ti (a. ni. 10.19).
વુસ્સતીતિ વા વુસિતં, અરિયમગ્ગો, અરિયફલઞ્ચ, તં એતસ્સ અત્થીતિ અતિસયવચનિચ્છાવસેન અરહા ‘‘વુસિતવા’’તિ વુત્તો. કરણીયં નામ પરિઞ્ઞાપહાનસચ્છિકિરિયાભાવના દુક્ખસ્સન્તં કાતુકામેહિ એકન્તતો કત્તબ્બત્તા, તં પન યસ્મા ચતૂહિ મગ્ગેહિ પચ્ચેકં ચતૂસુ સચ્ચેસુ કાતબ્બં કતં, તસ્મા વુત્તં ‘‘ચતૂહિ…પે॰… કતકરણીયો’’તિ. ઓસીદાપનટ્ઠેન ભારા વિયાતિ ભારા, કિલેસા, ખન્ધા ચ. વુત્તઞ્હિ ‘‘ભારા હવે પઞ્ચક્ખન્ધા’’તિ (સં॰ નિ॰ ૩.૨૨) ઓહારિતોતિ અપનીતો. સકો અત્થો સદત્થોતિ એત્થ દ-કારો પદસન્ધિકરો. કામં દિટ્ઠિઆદયોપિ સંયોજનાનિ એવ, તથાપિ તણ્હાય ભવસંયોજનટ્ઠો સાતિસયો. યથાહ ‘‘અવિજ્જાનીવરણાનં સત્તાનં તણ્હાસંયોજનાન’’ન્તિ. (સં॰ નિ॰ ૨.૧૨૫, ૧૨૬, ૧૨૭, ૧૩૨, ૧૩૪, ૧૩૬, ૧૪૨; ૩.૫.૫૨૦; કથા॰ ૭૫) તતો સા એવ સુત્તે (દી॰ નિ॰ ૨.૪૦૦; મ॰ નિ॰ ૧.૯૩, ૧૩૩; ૩.૩૭૩; સં॰ નિ॰ ૩.૧૦૮૧; પટિ॰ મ॰ ૧.૩૪ આદયો) સમુદયસચ્ચભાવેન વુત્તા, તસ્મા વુત્તં ‘‘ભવસંયોજનં વુચ્ચતિ તણ્હા’’તિ. સમ્મદઞ્ઞા વિમુત્તોતિ સમ્મા અઞ્ઞાય જાનનભૂતાય અગ્ગમગ્ગપઞ્ઞાય સમ્મા યથાભૂતં યં યથા જાનિતબ્બં, તં તથા જાનિત્વા વિમુત્તો. ઇમસ્મિં લોકેતિ ઇમસ્મિં સત્તલોકે. ઇધત્તભાવેતિ ઇમસ્મિં અત્તભાવે, પરત્તભાવેતિ પરસ્મિં અત્તભાવે, ઇધલોકે, પરલોકે ચાતિ અત્થો.
Vussatīti vā vusitaṃ, ariyamaggo, ariyaphalañca, taṃ etassa atthīti atisayavacanicchāvasena arahā ‘‘vusitavā’’ti vutto. Karaṇīyaṃ nāma pariññāpahānasacchikiriyābhāvanā dukkhassantaṃ kātukāmehi ekantato kattabbattā, taṃ pana yasmā catūhi maggehi paccekaṃ catūsu saccesu kātabbaṃ kataṃ, tasmā vuttaṃ ‘‘catūhi…pe… katakaraṇīyo’’ti. Osīdāpanaṭṭhena bhārā viyāti bhārā, kilesā, khandhā ca. Vuttañhi ‘‘bhārā have pañcakkhandhā’’ti (saṃ. ni. 3.22) ohāritoti apanīto. Sako attho sadatthoti ettha da-kāro padasandhikaro. Kāmaṃ diṭṭhiādayopi saṃyojanāni eva, tathāpi taṇhāya bhavasaṃyojanaṭṭho sātisayo. Yathāha ‘‘avijjānīvaraṇānaṃ sattānaṃ taṇhāsaṃyojanāna’’nti. (Saṃ. ni. 2.125, 126, 127, 132, 134, 136, 142; 3.5.520; kathā. 75) tato sā eva sutte (dī. ni. 2.400; ma. ni. 1.93, 133; 3.373; saṃ. ni. 3.1081; paṭi. ma. 1.34 ādayo) samudayasaccabhāvena vuttā, tasmā vuttaṃ ‘‘bhavasaṃyojanaṃ vuccati taṇhā’’ti. Sammadaññā vimuttoti sammā aññāya jānanabhūtāya aggamaggapaññāya sammā yathābhūtaṃ yaṃ yathā jānitabbaṃ, taṃ tathā jānitvā vimutto. Imasmiṃ loketi imasmiṃ sattaloke. Idhattabhāveti imasmiṃ attabhāve, parattabhāveti parasmiṃ attabhāve, idhaloke, paraloke cāti attho.
૧૧૭. અન્તરવિરહિતાતિ વિભાગવિરહિતા. તેનાહ ‘‘અત્તનો કુલેન સદિસા’’તિ. અનુયન્તીતિ અનુયન્તા, અનુયન્તા એવ આનુયન્તા, અનુવત્તકા. તેનાહ ‘‘વસવત્તિનો’’તિ.
117.Antaravirahitāti vibhāgavirahitā. Tenāha ‘‘attano kulena sadisā’’ti. Anuyantīti anuyantā, anuyantā eva ānuyantā, anuvattakā. Tenāha ‘‘vasavattino’’ti.
૧૧૮. નિવિટ્ઠાતિ સદ્ધેય્યવત્થુસ્મિં અનુપવિસનવસેન નિવિટ્ઠા. તતો એવ તસ્મિં અધિકં નિવિસનતો અભિનિવિટ્ઠા. અચલટ્ઠિતાતિ અચલભાવે ઠિતા.
118.Niviṭṭhāti saddheyyavatthusmiṃ anupavisanavasena niviṭṭhā. Tato eva tasmiṃ adhikaṃ nivisanato abhiniviṭṭhā. Acalaṭṭhitāti acalabhāve ṭhitā.
યન્તિ યં કથેતબ્બધમ્મં અનુપધારેત્વા, તદત્થઞ્ચ અપ્પચ્ચક્ખં કત્વા કથનં, એતં અટ્ઠાનં અકારણં તસ્સ બોધિમૂલેયેવ સમુચ્છિન્નત્તા. વિચ્છિન્દજનનત્થન્તિ રતનત્તયસદ્ધાય વિચ્છિન્દસ્સ ઉપ્પાદનત્થં, અઞ્ઞથત્તાયાતિ અત્થો. સોતિ મારો. મુસાવાદં કાતું નાસક્ખીતિ આગતફલસ્સ અરિયસાવકસ્સ પુરતો મુસા વત્તું ન વિસહિ, તસ્મા આમ મારોસ્મીતિ પટિજાનિ. સિલાપથવિયન્તિ રતનમયસિલાપથવિયં. સિનેરું કિર પરિવારેત્વા ઠિતો ભૂમિપ્પદેસો સત્તરતનમયો, ‘‘સુવણ્ણમયો’’તિ કેચિ, સા વિત્થારતો, ઉબ્બેધતો અનેકયોજનસહસ્સપરિમાણા અતિવિય નિચ્ચલા. કિં ત્વં એત્થાતિ કિં કારણા ત્વં એત્થ. ‘‘ઠિતો’’તિ અચ્છરં પહરિ. ઠાતું અસક્કોન્તોતિ અરિયસાવકસ્સ પુરતો ઠાતું અસક્કોન્તો. અયઞ્હિ અરિયધમ્માધિગમસ્સ આનુભાવો, યં મારોપિ નામ મહાનુભાવો ઉજુકં પટિપ્પરિતું ન સક્કોતિ.
Yanti yaṃ kathetabbadhammaṃ anupadhāretvā, tadatthañca appaccakkhaṃ katvā kathanaṃ, etaṃ aṭṭhānaṃ akāraṇaṃ tassa bodhimūleyeva samucchinnattā. Vicchindajananatthanti ratanattayasaddhāya vicchindassa uppādanatthaṃ, aññathattāyāti attho. Soti māro. Musāvādaṃ kātuṃ nāsakkhīti āgataphalassa ariyasāvakassa purato musā vattuṃ na visahi, tasmā āma mārosmīti paṭijāni. Silāpathaviyanti ratanamayasilāpathaviyaṃ. Sineruṃ kira parivāretvā ṭhito bhūmippadeso sattaratanamayo, ‘‘suvaṇṇamayo’’ti keci, sā vitthārato, ubbedhato anekayojanasahassaparimāṇā ativiya niccalā. Kiṃ tvaṃ etthāti kiṃ kāraṇā tvaṃ ettha. ‘‘Ṭhito’’ti accharaṃ pahari. Ṭhātuṃ asakkontoti ariyasāvakassa purato ṭhātuṃ asakkonto. Ayañhi ariyadhammādhigamassa ānubhāvo, yaṃ māropi nāma mahānubhāvo ujukaṃ paṭipparituṃ na sakkoti.
મગ્ગો એવ મૂલં મગ્ગમૂલં, તસ્સ. સઞ્જાતત્તા ઉપ્પન્નત્તા. તેન મગ્ગમૂલેન પતિટ્ઠિતસન્તાને લદ્ધપતિટ્ઠા. ભગવતો દેસનાધમ્મં નિસ્સાય અરિયાય જાતિયા જાતો ‘‘ભગવન્તં નિસ્સાય અરિયભૂમિયં જાતો’’તિ વુત્તો. ‘‘ઉરે વસિત્વા’’તિ ઇદં ધમ્મઘોસસ્સ ઉરતો સમુટ્ઠાનતાય વુત્તં. ઉરે વાયામજનિતાભિજાતિતાય વા ઓરસો. મુખતો જાતેન જાતો ‘‘મુખતો જાતો’’તિ વુત્તો. કારણકારણેપિ હિ કારણે વિય વોહારો હોતિ ‘‘તિણેહિ ભત્તં સિદ્ધ’’ન્તિ. કેચિ પન ‘‘વિમોક્ખમુખસ્સ વસેન જાતત્તા મુખતો જાતો’’તિ વદન્તિ, તત્થાપિ વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. પુરિમેનત્થેન યોનિજો, સેદજો, મુખજોતિ તીસુ સમ્બન્ધેસુ મુખજેન સમ્બન્ધેન ભગવતો પુત્તભાવો વિભાવિતો. અત્થદ્વયેનાપિ ધમ્મજભાવોયેવ દીપિતો. અરિયધમ્મપ્પત્તિતો લદ્ધવિસેસો હુત્વા પવત્તો તદુત્તરકાલિકો ખન્ધસન્તાનો ‘‘અરિયધમ્મતો જાતો’’તિ વેદિતબ્બો, અરિયધમ્મં વા મગ્ગફલં નિસ્સાય, ઉપનિસ્સાય ચ જાતો સબ્બોપિ ધમ્મપ્પબન્ધો ‘‘અરિયધમ્મતો જાતો’’તિ ગહેતબ્બો. તેસં પન અરિયધમ્માનં અપરિયોસિતકિચ્ચતાય અરિયભાવેન અભિનિબ્બત્તિમત્તં ઉપાદાય ‘‘અરિયધમ્મતો જાતત્તા’’તિ વુત્તં. પરિયોસિતકિચ્ચતાય તથા નિબ્બત્તિપારિપૂરિં ઉપાદાય ‘‘નિમ્મિતત્તા’’તિ વુત્તં, યતો ‘‘ધમ્મજો ધમ્મનિમ્મિતો’’તિ વુત્તં. ‘‘નવલોકુત્તરધમ્મદાયં આદિયતીતિ ધમ્મદાયાદો’’ તિપિ પાઠો. અસ્સાતિ ‘‘ભગવતોમ્હિપુત્તો’’તિઆદિના વુત્તસ્સ વાક્યસ્સ. અત્થં દસ્સેન્તોતિ ભાવત્થં પકાસેન્તો. તથાગતસ્સ અનઞ્ઞસાધારણસીલાદિધમ્મક્ખન્ધસ્સ સમૂહનિવેસવસેન ધમ્મકાયતાય ન કિઞ્ચિ વત્તબ્બં અત્થિ, સત્થુટ્ઠાનિયસ્સ પન ધમ્મકાયતં દસ્સેતું ‘‘કસ્મા તથાગતો ધમ્મકાયોતિ વુત્તો’’તિ સયમેવ પુચ્છં સમુટ્ઠાપેત્વા ‘‘તથાગતો હી’’તિઆદિના તમત્થં વિસ્સજ્જેતિ. હદયેન ચિન્તેત્વાતિ ‘‘ઇમં ધમ્મં ઇમસ્સ દેસેસ્સામી’’તિ તસ્સ ઉપગતસ્સ વેનેય્યજનસ્સ બોધનત્થં ચિત્તેન ચિન્તેત્વા. વાચાય અભિનીહરીતિ સદ્ધમ્મદેસનાવાચાય કરવીકરુતમઞ્જુના બ્રહ્મસ્સરેન વેનેય્યસન્તાનાભિમુખં તદજ્ઝાસયાનુરૂપં હિતમત્થં નીહરિ ઉપનેસિ. તેનાતિ તેન કારણેન એવંસદ્ધમ્માધિમુત્તિભાવેન. અસ્સાતિ તથાગતસ્સ. ધમ્મમયત્તાતિ ધમ્મભૂતત્તા. ઇધાધિપ્પેતધમ્મો સેટ્ઠટ્ઠેન બ્રહ્મભૂતોતિ આહ ‘‘ધમ્મકાયત્તા એવ બ્રહ્મકાયો’’તિ. સબ્બસો અધમ્મં પજહિત્વા અનવસેસતો ધમ્મો એવ ભૂતોતિ ધમ્મભૂતો. તથારૂપો ચ યસ્મા સભાવતો ધમ્મો એવાતિ વત્તબ્બતં અરહતીતિ આહ ‘‘ધમ્મસભાવો’’તિ.
Maggo eva mūlaṃ maggamūlaṃ, tassa. Sañjātattā uppannattā. Tena maggamūlena patiṭṭhitasantāne laddhapatiṭṭhā. Bhagavato desanādhammaṃ nissāya ariyāya jātiyā jāto ‘‘bhagavantaṃ nissāya ariyabhūmiyaṃ jāto’’ti vutto. ‘‘Ure vasitvā’’ti idaṃ dhammaghosassa urato samuṭṭhānatāya vuttaṃ. Ure vāyāmajanitābhijātitāya vā oraso. Mukhato jātena jāto ‘‘mukhato jāto’’ti vutto. Kāraṇakāraṇepi hi kāraṇe viya vohāro hoti ‘‘tiṇehi bhattaṃ siddha’’nti. Keci pana ‘‘vimokkhamukhassa vasena jātattā mukhato jāto’’ti vadanti, tatthāpi vuttanayeneva attho veditabbo. Purimenatthena yonijo, sedajo, mukhajoti tīsu sambandhesu mukhajena sambandhena bhagavato puttabhāvo vibhāvito. Atthadvayenāpi dhammajabhāvoyeva dīpito. Ariyadhammappattito laddhaviseso hutvā pavatto taduttarakāliko khandhasantāno ‘‘ariyadhammato jāto’’ti veditabbo, ariyadhammaṃ vā maggaphalaṃ nissāya, upanissāya ca jāto sabbopi dhammappabandho ‘‘ariyadhammato jāto’’ti gahetabbo. Tesaṃ pana ariyadhammānaṃ apariyositakiccatāya ariyabhāvena abhinibbattimattaṃ upādāya ‘‘ariyadhammato jātattā’’ti vuttaṃ. Pariyositakiccatāya tathā nibbattipāripūriṃ upādāya ‘‘nimmitattā’’ti vuttaṃ, yato ‘‘dhammajo dhammanimmito’’ti vuttaṃ. ‘‘Navalokuttaradhammadāyaṃ ādiyatīti dhammadāyādo’’ tipi pāṭho. Assāti ‘‘bhagavatomhiputto’’tiādinā vuttassa vākyassa. Atthaṃ dassentoti bhāvatthaṃ pakāsento. Tathāgatassa anaññasādhāraṇasīlādidhammakkhandhassa samūhanivesavasena dhammakāyatāya na kiñci vattabbaṃ atthi, satthuṭṭhāniyassa pana dhammakāyataṃ dassetuṃ ‘‘kasmā tathāgato dhammakāyoti vutto’’ti sayameva pucchaṃ samuṭṭhāpetvā ‘‘tathāgato hī’’tiādinā tamatthaṃ vissajjeti. Hadayena cintetvāti ‘‘imaṃ dhammaṃ imassa desessāmī’’ti tassa upagatassa veneyyajanassa bodhanatthaṃ cittena cintetvā. Vācāya abhinīharīti saddhammadesanāvācāya karavīkarutamañjunā brahmassarena veneyyasantānābhimukhaṃ tadajjhāsayānurūpaṃ hitamatthaṃ nīhari upanesi. Tenāti tena kāraṇena evaṃsaddhammādhimuttibhāvena. Assāti tathāgatassa. Dhammamayattāti dhammabhūtattā. Idhādhippetadhammo seṭṭhaṭṭhena brahmabhūtoti āha ‘‘dhammakāyattā eva brahmakāyo’’ti. Sabbaso adhammaṃ pajahitvā anavasesato dhammo eva bhūtoti dhammabhūto. Tathārūpo ca yasmā sabhāvato dhammo evāti vattabbataṃ arahatīti āha ‘‘dhammasabhāvo’’ti.
૧૧૯. સેટ્ઠચ્છેદકવાદન્તિ ‘‘બ્રાહ્મણોવ સેટ્ઠો વણ્ણો’’તિ (દી॰ નિ॰ ૩.૧૧૬) એવં વુત્તસેટ્ઠભાવચ્છેદકવાદં. અપરેનપિ નયેનાતિ યથાવુત્તસેટ્ઠચ્છેદકવાદતો અપરેનપિ પોરાણકલોકુપ્પત્તિદસ્સનનયેન. સેટ્ઠચ્છેદ…પે॰… દસ્સેતુન્તિ સોપિ હિ ‘‘બ્રાહ્મણોવ સેટ્ઠો વણ્ણો, હીના અઞ્ઞે વણ્ણા’’તિ, ‘‘બ્રાહ્મણા બ્રહ્મુનો પુત્તા ઓરસા મુખતો જાતા બ્રહ્મજા’’તિ (દી॰ નિ॰ ૩.૧૧૪) ચ એવં પવત્તાય મિચ્છાદિટ્ઠિયા વિનિવેઠનો જાતિબ્રાહ્મણાનં સેટ્ઠભાવસ્સ છેદનતો સેટ્ઠચ્છેદનવાદો નામ હોતીતિ દસ્સેતુન્તિ અત્થો.
119.Seṭṭhacchedakavādanti ‘‘brāhmaṇova seṭṭho vaṇṇo’’ti (dī. ni. 3.116) evaṃ vuttaseṭṭhabhāvacchedakavādaṃ. Aparenapi nayenāti yathāvuttaseṭṭhacchedakavādato aparenapi porāṇakalokuppattidassananayena. Seṭṭhaccheda…pe… dassetunti sopi hi ‘‘brāhmaṇova seṭṭho vaṇṇo, hīnā aññe vaṇṇā’’ti, ‘‘brāhmaṇā brahmuno puttā orasā mukhato jātā brahmajā’’ti (dī. ni. 3.114) ca evaṃ pavattāya micchādiṭṭhiyā viniveṭhano jātibrāhmaṇānaṃ seṭṭhabhāvassa chedanato seṭṭhacchedanavādo nāma hotīti dassetunti attho.
ઇત્થભાવન્તિ ઇમં પકારતં મનુસ્સભાવં. સામઞ્ઞજોતના હિ વિસેસે અવતિટ્ઠતિ, પકરણવસેન વા અયમત્થો અવચ્છિન્નો દટ્ઠબ્બો. મનેનેવ નિબ્બત્તાતિ બાહિરપચ્ચયેન વિના કેવલં ઉપચારઝાનમનસાવ નિબ્બત્તા. યાય ઉપચારજ્ઝાનચેતનાય તે તત્થ નિબ્બત્તા, નીવરણવિક્ખમ્ભનાદિના ઉળારો તસ્સા પવત્તિવિસેસો, તસ્મા ઝાનફલકપ્પો તસ્સા ફલવિસેસોતિ આહ ‘‘બ્રહ્મલોકે વિયા’’તિઆદિ. ‘‘સયંપભા’’તિ પદાનં તત્થ સૂરિયાલોકાદીહિ વિના અન્ધકારં વિધમન્તા સયમેવ પભાસન્તીતિ સયંપભા, અન્તલિક્ખે આકાસે ચરન્તીતિ અન્તલિક્ખચરા, તદઞ્ઞકામાવચરસત્તાનં વિય સરીરસ્સ વિચરણટ્ઠાનસ્સ અસુભતાભાવતો સુભં, સુભેવ તિટ્ઠન્તીતિ સુભટ્ઠાયિનોતિ અત્થો વેદિતબ્બો.
Itthabhāvanti imaṃ pakārataṃ manussabhāvaṃ. Sāmaññajotanā hi visese avatiṭṭhati, pakaraṇavasena vā ayamattho avacchinno daṭṭhabbo. Manenevanibbattāti bāhirapaccayena vinā kevalaṃ upacārajhānamanasāva nibbattā. Yāya upacārajjhānacetanāya te tattha nibbattā, nīvaraṇavikkhambhanādinā uḷāro tassā pavattiviseso, tasmā jhānaphalakappo tassā phalavisesoti āha ‘‘brahmaloke viyā’’tiādi. ‘‘Sayaṃpabhā’’ti padānaṃ tattha sūriyālokādīhi vinā andhakāraṃ vidhamantā sayameva pabhāsantīti sayaṃpabhā, antalikkhe ākāse carantīti antalikkhacarā, tadaññakāmāvacarasattānaṃ viya sarīrassa vicaraṇaṭṭhānassa asubhatābhāvato subhaṃ, subheva tiṭṭhantīti subhaṭṭhāyinoti attho veditabbo.
રસપથવિપાતુભાવવણ્ણના
Rasapathavipātubhāvavaṇṇanā
૧૨૦. સબ્બં ચક્કવાળન્તિ અનવસેસં કોટિસતસહસ્સં ચક્કવાળં. સમતનીતિ સઞ્છાદેન્તી વિપ્ફરિ, સા પન તસ્મિં ઉદકે પતિટ્ઠિતા અહોસીતિ આહ ‘‘પતિટ્ઠહી’’તિ. વણ્ણેન સમ્પન્નાતિ સમ્પન્નવણ્ણા. મક્ખિકણ્ડકરહિતન્તિ મક્ખિકાહિ ચ તાસં અણ્ડકેહિ ચ રહિતં.
120.Sabbaṃ cakkavāḷanti anavasesaṃ koṭisatasahassaṃ cakkavāḷaṃ. Samatanīti sañchādentī vipphari, sā pana tasmiṃ udake patiṭṭhitā ahosīti āha ‘‘patiṭṭhahī’’ti. Vaṇṇenasampannāti sampannavaṇṇā. Makkhikaṇḍakarahitanti makkhikāhi ca tāsaṃ aṇḍakehi ca rahitaṃ.
અતીતાનન્તરેપિ કપ્પે લોલોયેવ. કસ્મા? એવં ચિરપરિચિતલોલતાવસેન સબ્બપઠમં તથા અકાસીતિ દસ્સેતિ. કિમેવિદન્તિ ‘‘વણ્ણતો, ગન્ધતો ચ તાવ ઞાતં, રસતો પન કિમેવિદં ભવિસ્સતી’’તિ સંસયજાતો વદતિ. તિટ્ઠતીતિ અટ્ઠાસિ.
Atītānantarepi kappe loloyeva. Kasmā? Evaṃ ciraparicitalolatāvasena sabbapaṭhamaṃ tathā akāsīti dasseti. Kimevidanti ‘‘vaṇṇato, gandhato ca tāva ñātaṃ, rasato pana kimevidaṃ bhavissatī’’ti saṃsayajāto vadati. Tiṭṭhatīti aṭṭhāsi.
ચન્દિમસૂરિયાદિપાતુભાવવણ્ણના
Candimasūriyādipātubhāvavaṇṇanā
૧૨૧. આલુપ્પકારકન્તિ એત્થ આલોપપરિયાયો આલુપ્પ-સદ્દોતિ આહ ‘‘આલોપં કત્વા’’તિ. પચ્ચક્ખભૂતાનમ્પિ ચન્દિમસૂરિયાનં પવત્તિયં લોકિયાનં સમ્મોહો હોતિ, તં વિધમિતું ‘‘કો પન તેસ’’ન્તિઆદિના અટ્ઠ પઞ્હાવિસ્સજ્જનાનિ ગહિતાનિ. તત્થ તેસન્તિ ચન્દિમસૂરિયાનં. કસ્મિન્તિ કસ્મિં ઠાને. ‘‘કો ઉપરી’’તિ એતેનેવ કો હેટ્ઠાતિ અયમત્થો વુત્તોયેવ. તથા ‘‘કો સીઘં ગચ્છતી’’તિ ઇમિના કો સણિકં ગચ્છતીતિ અયમ્પિ અત્થો વુત્તોયેવ. વીથિયોતિ ગમનવીથિયો. એકતોતિ એકસ્મિં ખણે પાતુભવન્તિ. સૂરિયમણ્ડલે પન અત્થઙ્ગતે ચન્દમણ્ડલં પઞ્ઞાયિત્થ. છન્દં ઞત્વા વાતિ રુચિં ઞત્વા વિય.
121.Āluppakārakanti ettha ālopapariyāyo āluppa-saddoti āha ‘‘ālopaṃ katvā’’ti. Paccakkhabhūtānampi candimasūriyānaṃ pavattiyaṃ lokiyānaṃ sammoho hoti, taṃ vidhamituṃ ‘‘ko pana tesa’’ntiādinā aṭṭha pañhāvissajjanāni gahitāni. Tattha tesanti candimasūriyānaṃ. Kasminti kasmiṃ ṭhāne. ‘‘Ko uparī’’ti eteneva ko heṭṭhāti ayamattho vuttoyeva. Tathā ‘‘ko sīghaṃ gacchatī’’ti iminā ko saṇikaṃ gacchatīti ayampi attho vuttoyeva. Vīthiyoti gamanavīthiyo. Ekatoti ekasmiṃ khaṇe pātubhavanti. Sūriyamaṇḍale pana atthaṅgate candamaṇḍalaṃ paññāyittha. Chandaṃ ñatvā vāti ruciṃ ñatvā viya.
ઉભયન્તિ અન્તો, બહિ ચ.
Ubhayanti anto, bahi ca.
ઉજુકન્તિ આયામતો, વિત્થારતો, ઉબ્બેધતો ચ. પરિમણ્ડલતોતિ પરિક્ખેપતો.
Ujukanti āyāmato, vitthārato, ubbedhato ca. Parimaṇḍalatoti parikkhepato.
ઉજુકં સણિકં ગચ્છતિ અમાવાસિયં સૂરિયેન સદ્ધિં ગચ્છન્તો દિવસે દિવસે થોકં થોકં ઓહીયન્તો પુણ્ણમાસિયં ઉપડ્ઢમગ્ગમેવ ઓહીયનતો. તિરિયં સીઘં ગચ્છતિ એકસ્મિમ્પિ માસે કદાચિ દક્ખિણતો, કદાચિ ઉત્તરતો દસ્સનતો. ‘‘દ્વીસુ પસ્સેસૂ’’તિ ઇદં યેભુય્યવસેન વુત્તં. ચન્દસ્સ પુરતો, પચ્છતો, સમઞ્ચ તારકા ગચ્છન્તિયેવ. અત્તનો ઠાનન્તિ અત્તનો ગમનટ્ઠાનં. ન વિજહન્તિ અત્તનો વીથિયાવ ગચ્છનતો. સૂરિયસ્સ ઉજુકં ગમનસ્સ સીઘતા ચન્દસ્સ ગમનં ઉપાદાય વેદિતબ્બા. તિરિયં ગમનં દક્ખિણદિસતો ઉત્તરદિસાય, ઉત્તરદિસતો ચ દક્ખિણદિસાય ગમનં દન્ધં છહિ છહિ માસેહિ ઇજ્ઝનતો. સોતિ સૂરિયો. કાળપક્ખઉપોસથતોતિ કાળપક્ખે ઉપોસથે ચન્દેન સહેવ ગન્ત્વા તતો પરં. પાટિપદદિવસેતિ સુક્કપક્ખપાટિપદદિવસે. ઓહાય ગચ્છતિ અત્તનો સીઘગામિતાય, તસ્સ ચ દન્ધગામિતાય. લેખા વિય પઞ્ઞાયતિ પચ્છિમદિસાયં. યાવ ઉપોસથદિવસાતિ યાવ સુક્કપક્ખઉપોસથદિવસા. ‘‘ચન્દો અનુક્કમેન વડ્ઢિત્વા’’તિ ઇદં ઉપરિભાગતો પતિતસૂરિયાલોકતાય હેટ્ઠતો પવત્તાય સૂરિયસ્સ દૂરભાવેન દિવસે દિવસે અનુક્કમેન પરિહાયમાનાય અત્તનો છાયાય વસેન અનુક્કમેન ચન્દમણ્ડલપ્પદેસસ્સ વડ્ઢમાનસ્સ વિય દિસ્સમાનતાય વુત્તં, તસ્મા અનુક્કમેન વડ્ઢિત્વા વિય. ઉપોસથદિવસે પુણ્ણમાયં પરિપુણ્ણો હોતિ, પરિપુણ્ણમણ્ડલો હુત્વા દિસ્સતીતિ અત્થો. ધાવિત્વા ગણ્હાતિ ચન્દસ્સ દન્ધગતિતાય, અત્તનો ચ સીઘગતિતાય. અનુક્કમેન હાયિત્વાતિ એત્થ ‘‘અનુક્કમેન વડ્ઢિત્વા’’તિ એત્થ વુત્તનયેન અત્થો વેદિતબ્બો. તત્થ પન છાયાય હાયમાનતાય મણ્ડલં વડ્ઢમાનં વિય દિસ્સતિ, ઇધ છાયાય વડ્ઢમાનતાય મણ્ડલં હાયમાનં વિય દિસ્સતિ.
Ujukaṃ saṇikaṃ gacchati amāvāsiyaṃ sūriyena saddhiṃ gacchanto divase divase thokaṃ thokaṃ ohīyanto puṇṇamāsiyaṃ upaḍḍhamaggameva ohīyanato. Tiriyaṃ sīghaṃ gacchati ekasmimpi māse kadāci dakkhiṇato, kadāci uttarato dassanato. ‘‘Dvīsu passesū’’ti idaṃ yebhuyyavasena vuttaṃ. Candassa purato, pacchato, samañca tārakā gacchantiyeva. Attano ṭhānanti attano gamanaṭṭhānaṃ. Na vijahanti attano vīthiyāva gacchanato. Sūriyassa ujukaṃ gamanassa sīghatā candassa gamanaṃ upādāya veditabbā. Tiriyaṃ gamanaṃ dakkhiṇadisato uttaradisāya, uttaradisato ca dakkhiṇadisāya gamanaṃ dandhaṃ chahi chahi māsehi ijjhanato. Soti sūriyo. Kāḷapakkhauposathatoti kāḷapakkhe uposathe candena saheva gantvā tato paraṃ. Pāṭipadadivaseti sukkapakkhapāṭipadadivase. Ohāya gacchati attano sīghagāmitāya, tassa ca dandhagāmitāya. Lekhāviya paññāyati pacchimadisāyaṃ. Yāva uposathadivasāti yāva sukkapakkhauposathadivasā. ‘‘Cando anukkamena vaḍḍhitvā’’ti idaṃ uparibhāgato patitasūriyālokatāya heṭṭhato pavattāya sūriyassa dūrabhāvena divase divase anukkamena parihāyamānāya attano chāyāya vasena anukkamena candamaṇḍalappadesassa vaḍḍhamānassa viya dissamānatāya vuttaṃ, tasmā anukkamena vaḍḍhitvā viya. Uposathadivase puṇṇamāyaṃ paripuṇṇo hoti, paripuṇṇamaṇḍalo hutvā dissatīti attho. Dhāvitvā gaṇhāti candassa dandhagatitāya, attano ca sīghagatitāya. Anukkamena hāyitvāti ettha ‘‘anukkamena vaḍḍhitvā’’ti ettha vuttanayena attho veditabbo. Tattha pana chāyāya hāyamānatāya maṇḍalaṃ vaḍḍhamānaṃ viya dissati, idha chāyāya vaḍḍhamānatāya maṇḍalaṃ hāyamānaṃ viya dissati.
યાય વીથિયા સૂરિયે ગચ્છન્તે વસ્સવલાહકા દેવપુત્તા સૂરિયાભિતાપસન્તત્તા અત્તનો વિમાનતો ન નિક્ખમન્તિ, કીળાપસુતા હુત્વા ન વિચરન્તિ, તદા કિર સૂરિયસ્સ વિમાનં પકતિમગ્ગતો અધો ઓતરિત્વા વિચરતિ, તસ્સ ઓરુય્હ ચરણેનેવ ચન્દવિમાનમ્પિ અધો ઓરુય્હ ચરતિ તગ્ગતિકત્તા, તસ્મા સા વીથિ ઉદકાભાવેન અજાનુરૂપતાય ‘‘અજવીથી’’તિ સમઞ્ઞં ગતા. યાય પન વીથિયા સૂરિયે ગચ્છન્તે વસ્સવલાહકા દેવપુત્તા સૂરિયાભિતાપાભાવતો અભિણ્હં અત્તનો વિમાનતો બહિ નિક્ખમિત્વા કીળાપસુતા ઇતો ચિતો ચ વિચરન્તિ, તદા કિર સૂરિયવિમાનં પકતિમગ્ગતો ઉદ્ધં આરુહિત્વા વિચરતિ, તસ્સ ઉદ્ધં આરુય્હ ચરણેનેવ ચન્દવિમાનમ્પિ ઉદ્ધં આરુય્હ ચરતિ તગ્ગતિકત્તા, તગ્ગતિકતા ચ સમાનગતિના વાતમણ્ડલેન વિમાનસ્સ ફેલ્લિતબ્બત્તા, તસ્મા સા વીથિ ઉદકબહુભાવેન નાગાનુરૂપતાય ‘‘નાગવીથી’’તિ સમઞ્ઞં ગતા. યદા સૂરિયો ઉદ્ધમનારુહન્તો, અધો ચ અનોતરન્તો પકતિમગ્ગેનેવ ગચ્છતિ, તદા વસ્સવલાહકા યથાકાલં, યથારુચિ ચ વિમાનતો નિક્ખમિત્વા સુખેન વિચરન્તિ, તેન કાલેન કાલં વસ્સનતો લોકે ઉતુસમતા હોતિ, તાય ઉતુસમતાય હેતુભૂતાય સા ચન્દિમસૂરિયાનં ગતિ ગવાનુરૂપતાય ‘‘ગોવીથી’’તિ સમઞ્ઞં ગતા. તેન વુત્તં ‘‘અજવીથી’’તિઆદિ.
Yāya vīthiyā sūriye gacchante vassavalāhakā devaputtā sūriyābhitāpasantattā attano vimānato na nikkhamanti, kīḷāpasutā hutvā na vicaranti, tadā kira sūriyassa vimānaṃ pakatimaggato adho otaritvā vicarati, tassa oruyha caraṇeneva candavimānampi adho oruyha carati taggatikattā, tasmā sā vīthi udakābhāvena ajānurūpatāya ‘‘ajavīthī’’ti samaññaṃ gatā. Yāya pana vīthiyā sūriye gacchante vassavalāhakā devaputtā sūriyābhitāpābhāvato abhiṇhaṃ attano vimānato bahi nikkhamitvā kīḷāpasutā ito cito ca vicaranti, tadā kira sūriyavimānaṃ pakatimaggato uddhaṃ āruhitvā vicarati, tassa uddhaṃ āruyha caraṇeneva candavimānampi uddhaṃ āruyha carati taggatikattā, taggatikatā ca samānagatinā vātamaṇḍalena vimānassa phellitabbattā, tasmā sā vīthi udakabahubhāvena nāgānurūpatāya ‘‘nāgavīthī’’ti samaññaṃ gatā. Yadā sūriyo uddhamanāruhanto, adho ca anotaranto pakatimaggeneva gacchati, tadā vassavalāhakā yathākālaṃ, yathāruci ca vimānato nikkhamitvā sukhena vicaranti, tena kālena kālaṃ vassanato loke utusamatā hoti, tāya utusamatāya hetubhūtāya sā candimasūriyānaṃ gati gavānurūpatāya ‘‘govīthī’’ti samaññaṃ gatā. Tena vuttaṃ ‘‘ajavīthī’’tiādi.
એવં ‘‘કતિ નેસં વીથિયો’’તિ પઞ્હં વિસ્સજ્જેત્વા ‘‘કથં વિચરન્તી’’તિ પઞ્હં વિસ્સજ્જેતું ‘‘ચન્દિમસૂરિયા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સિનેરુતો બહિ નિક્ખમન્તીતિ સિનેરુસમીપેન તં પદક્ખિણં કત્વા ગચ્છન્તા તતો ગમનવીથિતો બહિ અત્તનો તિરિયગમનેન ચક્કવાળાભિમુખા નિક્ખમન્તિ. અન્તો વિચરન્તીતિ એવં છ માસે ખણે ખણે સિનેરુતો અપસક્કનવસેન તતો નિક્ખમિત્વા ચક્કવાળસમીપં પત્તા, તતોપિ છ માસે ખણે ખણે અપસક્કનવસેન નિક્ખમિત્વા સિનેરુસમીપં પાપુણન્તા અન્તો વિચરન્તિ. ઇદાનિ તમેવત્થં સઙ્ખેપેન વુત્તં વિવરિતું ‘‘તેહી’’તિઆદિ વુત્તં. સિનેરુસ્સ, ચક્કવાળસ્સ ચ યં ઠાનં વેમજ્ઝં, તસ્સ, સિનેરુસ્સ ચ યં ઠાનં વેમજ્ઝં, તેન ગચ્છન્તા ‘‘સિનેરુસમીપેન વિચરન્તી’’તિ વુત્તા, ન સિનેરુસ્સ અગ્ગાળિન્દઅલ્લીના. ચક્કવાળસમીપેન ચરિત્વાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. મજ્ઝેનાતિ સિનેરુસ્સ, ચક્કવાળસ્સ ચ ઉજુકં વેમજ્ઝેન મગ્ગેન. ચિત્રમાસે મજ્ઝેનાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો.
Evaṃ ‘‘kati nesaṃ vīthiyo’’ti pañhaṃ vissajjetvā ‘‘kathaṃ vicarantī’’ti pañhaṃ vissajjetuṃ ‘‘candimasūriyā’’tiādi vuttaṃ. Tattha sineruto bahi nikkhamantīti sinerusamīpena taṃ padakkhiṇaṃ katvā gacchantā tato gamanavīthito bahi attano tiriyagamanena cakkavāḷābhimukhā nikkhamanti. Anto vicarantīti evaṃ cha māse khaṇe khaṇe sineruto apasakkanavasena tato nikkhamitvā cakkavāḷasamīpaṃ pattā, tatopi cha māse khaṇe khaṇe apasakkanavasena nikkhamitvā sinerusamīpaṃ pāpuṇantā anto vicaranti. Idāni tamevatthaṃ saṅkhepena vuttaṃ vivarituṃ ‘‘tehī’’tiādi vuttaṃ. Sinerussa, cakkavāḷassa ca yaṃ ṭhānaṃ vemajjhaṃ, tassa, sinerussa ca yaṃ ṭhānaṃ vemajjhaṃ, tena gacchantā ‘‘sinerusamīpenavicarantī’’ti vuttā, na sinerussa aggāḷindaallīnā. Cakkavāḷasamīpena caritvāti etthāpi eseva nayo. Majjhenāti sinerussa, cakkavāḷassa ca ujukaṃ vemajjhena maggena. Citramāse majjhenāti etthāpi eseva nayo.
એકપ્પહારેનાતિ એકવેલાય, એકેનેવ વા અત્તનો એકપ્પહારેન. મજ્ઝન્હિકોતિ ઠિતમજ્ઝન્હિકો કાલો હોતિ. તદા હિ સૂરિયમણ્ડલં ઉગ્ગચ્છન્તં હુત્વાપિ ઇમસ્મિં દીપે ઠિતસ્સ ઉપડ્ઢમેવ દિસ્સતિ, ઉત્તરકુરૂસુ ઠિતસ્સ ઓગચ્છન્તં હુત્વા. એવઞ્હિ એકવેલાયમેવ તીસુ દીપેસુ આલોકકરણં.
Ekappahārenāti ekavelāya, ekeneva vā attano ekappahārena. Majjhanhikoti ṭhitamajjhanhiko kālo hoti. Tadā hi sūriyamaṇḍalaṃ uggacchantaṃ hutvāpi imasmiṃ dīpe ṭhitassa upaḍḍhameva dissati, uttarakurūsu ṭhitassa ogacchantaṃ hutvā. Evañhi ekavelāyameva tīsu dīpesu ālokakaraṇaṃ.
યેસુ કત્તિકાદિનક્ખત્તસમઞ્ઞા, તાનિપિ તારકરૂપાનિ યેવાતિ વુત્તં ‘‘સેસતારકરૂપાનિ ચા’’તિ, નક્ખત્તસઞ્ઞિતતારકરૂપતો અવસિટ્ઠતારકરૂપાનીતિ અત્થો. ઉભયાનિપિ તાનિ દેવતાનં વસનકવિમાનાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. રા-સદ્દો તિયતિ છિજ્જતિ એત્થાતિ રત્તિ, સત્તાનં સદ્દસ્સ વૂપસમનકાલોતિ અત્થો. દિબ્બન્તિ સત્તા કીળન્તિ જોતન્તિ એત્થાતિ દિવા. સત્તાનં આયું મિનન્તો વિય સિયતિ અન્તં કરોતીતિ માસો. તં તં કિરિયં અરતિ વત્તેતીતિ ઉતુ. તં તં સત્તં, ધમ્મપ્પવત્તિઞ્ચ સઙ્ગમ્મ વદન્તો વિય સરતિ વત્તેતીતિ સંવચ્છરો.
Yesu kattikādinakkhattasamaññā, tānipi tārakarūpāni yevāti vuttaṃ ‘‘sesatārakarūpāni cā’’ti, nakkhattasaññitatārakarūpato avasiṭṭhatārakarūpānīti attho. Ubhayānipi tāni devatānaṃ vasanakavimānānīti veditabbāni. Rā-saddo tiyati chijjati etthāti ratti, sattānaṃ saddassa vūpasamanakāloti attho. Dibbanti sattā kīḷanti jotanti etthāti divā. Sattānaṃ āyuṃ minanto viya siyati antaṃ karotīti māso. Taṃ taṃ kiriyaṃ arati vattetīti utu. Taṃ taṃ sattaṃ, dhammappavattiñca saṅgamma vadanto viya sarati vattetīti saṃvaccharo.
૧૨૨. વિવજ્જનં વિવજ્જો, સો એવ વેવજ્જં, વણ્ણસ્સ વેવજ્જં વણ્ણવેવજ્જં, વણ્ણસમ્પત્તિયા વિગમો, તસ્સ પન અત્થિતા ‘‘વણ્ણવેવજ્જતા’’તિ વુત્તા. તેનાહ ‘‘વિવજ્જભાવો’’તિ. તેસન્તિ વણ્ણવન્તાનં સત્તાનં. અતિમાનપ્પચ્ચયાતિ દુબ્બણ્ણવમ્ભનવસેન અતિક્કમ્મ અત્તનો વણ્ણં પટિચ્ચ માનપચ્ચયા, માનસમ્પગ્ગણ્હનનિમિત્તન્તિ અત્થો. સાતિસયો રસો એતિસ્સા અત્થીતિ રસાતિ લદ્ધમાનાય, અનુભાસિંસૂતિ અનુરોધવસેન ભાસિંસુ. લોકુપ્પત્તિવંસકથન્તિ લોકુપ્પત્તિવંસજં પવેણીકથં, આદિકાલે ઉપ્પન્નં પવેણીઆગતકથન્તિ અત્થો. ‘‘અનુપતન્તી’’તિપિ પાઠો, સો એવત્થો.
122. Vivajjanaṃ vivajjo, so eva vevajjaṃ, vaṇṇassa vevajjaṃ vaṇṇavevajjaṃ, vaṇṇasampattiyā vigamo, tassa pana atthitā ‘‘vaṇṇavevajjatā’’ti vuttā. Tenāha ‘‘vivajjabhāvo’’ti. Tesanti vaṇṇavantānaṃ sattānaṃ. Atimānappaccayāti dubbaṇṇavambhanavasena atikkamma attano vaṇṇaṃ paṭicca mānapaccayā, mānasampaggaṇhananimittanti attho. Sātisayo raso etissā atthīti rasāti laddhamānāya, anubhāsiṃsūti anurodhavasena bhāsiṃsu. Lokuppattivaṃsakathanti lokuppattivaṃsajaṃ paveṇīkathaṃ, ādikāle uppannaṃ paveṇīāgatakathanti attho. ‘‘Anupatantī’’tipi pāṭho, so evattho.
ભૂમિપપ્પટકપાતુભાવાદિવણ્ણના
Bhūmipappaṭakapātubhāvādivaṇṇanā
૧૨૩. એદિસો હુત્વાતિ અહિચ્છત્તકસદિસો હુત્વા.
123.Ediso hutvāti ahicchattakasadiso hutvā.
૧૨૪. પદાલતાતિ ‘‘પદા’’તિ એવંનામા એકા લતા, સા પન યસ્મા સમ્પન્નવણ્ણગન્ધરસા, તસ્મા ‘‘ભદ્દલતા’’તિ વુત્તા. નાળિકાતિ નાળિવલ્લિ. અહાયીતિ નસ્સિ.
124.Padālatāti ‘‘padā’’ti evaṃnāmā ekā latā, sā pana yasmā sampannavaṇṇagandharasā, tasmā ‘‘bhaddalatā’’ti vuttā. Nāḷikāti nāḷivalli. Ahāyīti nassi.
૧૨૫. અકટ્ઠપાકોતિ અકટ્ઠેયેવ ઠાને ઉપ્પજ્જિત્વા પચ્ચનકો, નીવારો વિય સઞ્જાતો હુત્વા નિપ્પજ્જનકોતિ અત્થો. કણો ‘‘કુણ્ડક’’ન્તિ ચ વુચ્ચતિ. થુસન્તિ તણ્ડુલં પરિયોનન્ધિત્વા ઠિતત્તચો, તદભાવતો ‘‘અકણો, અથુસો’’તિ સાલિ વુત્તો. ‘‘પટિવિરૂળ્હ’’ન્તિ ઇદં પક્કભાવસ્સ કારણવચનં. પટિવિરૂળ્હતો હિ તં પક્કન્તિ. યસ્મિં ઠાને સાયં પક્કો સાલિ ગહિતો, તદેવ ઠાનં દુતિયદિવસે પાતો પક્કેન સાલિના પરિપુણ્ણં હુત્વા તિટ્ઠતીતિ આહ ‘‘સાયં ગહિતટ્ઠાનં પાતો પક્કં હોતી’’તિઆદિ. અલાયિતન્તિ લાયિતટ્ઠાનમ્પિ તેસં કમ્મપ્પચ્ચયા અલાયિતમેવ હુત્વા અનૂનં પરિપુણ્ણમેવ પઞ્ઞાયતિ, ન કેવલં પઞ્ઞાયનમેવ, અથ ખો તથાભૂતમેવ હુત્વા તિટ્ઠતિ.
125.Akaṭṭhapākoti akaṭṭheyeva ṭhāne uppajjitvā paccanako, nīvāro viya sañjāto hutvā nippajjanakoti attho. Kaṇo ‘‘kuṇḍaka’’nti ca vuccati. Thusanti taṇḍulaṃ pariyonandhitvā ṭhitattaco, tadabhāvato ‘‘akaṇo, athuso’’ti sāli vutto. ‘‘Paṭivirūḷha’’nti idaṃ pakkabhāvassa kāraṇavacanaṃ. Paṭivirūḷhato hi taṃ pakkanti. Yasmiṃ ṭhāne sāyaṃ pakko sāli gahito, tadeva ṭhānaṃ dutiyadivase pāto pakkena sālinā paripuṇṇaṃ hutvā tiṭṭhatīti āha ‘‘sāyaṃ gahitaṭṭhānaṃ pāto pakkaṃ hotī’’tiādi. Alāyitanti lāyitaṭṭhānampi tesaṃ kammappaccayā alāyitameva hutvā anūnaṃ paripuṇṇameva paññāyati, na kevalaṃ paññāyanameva, atha kho tathābhūtameva hutvā tiṭṭhati.
ઇત્થિપુરિસલિઙ્ગાદિપાતુભાવવણ્ણના
Itthipurisaliṅgādipātubhāvavaṇṇanā
૧૨૬. ‘‘મનુસ્સકાલે’’તિ ઇદં પુબ્બે મનુસ્સભૂતાનંયેવ તત્થ ઇદાનિ નિકન્તિવસેન ઉપ્પત્તિ હોતીતિ કત્વા વુત્તં, દેવતાનમ્પિ પુરિમજાતિયં ઇત્થિભાવે ઠિતાનં તત્થ વિરાગાદિપુરિસત્તપ્પચ્ચયે અસતિ તદા ઇત્થિલિઙ્ગમેવ પાતુભવતિ. પુરિસત્તપચ્ચયેતિ ‘‘અત્તનોપિ અનિસ્સરતા, સબ્બકાલં પરાયત્તવુત્તિતા, રજસ્સલતા વઞ્ચતા, ગબ્ભધારણં, પઠમાય પકતિયા નિહીનપકતિતા, સૂરવીરતાભાવો, ‘અપ્પકા જના’તિ ‘હીળેતબ્બતા’તિ એવમાદિ આદીનવપચ્ચવેક્ખણપુબ્બકમ્પિ ઇત્થિભાવે ‘અલં ઇત્થિભાવેન, ન હિ ઇત્થિભાવે ઠત્વા ચક્કવત્તિસિરિં, ન સક્કમારબ્રહ્મસિરિયો પચ્ચનુભવિતું, ન પચ્ચેકબોધિં, ન સમ્માસમ્બોધિં અધિગન્તું સક્કા’તિ એવં ઇત્થિભાવવિરજ્જનં, ‘યથાવુત્તઆદીનવવિરહતો ઉત્તમપકતિભાવતો સમ્પદમિદં પુરિસત્તં નામ સેટ્ઠં ઉત્તમં, એત્થ ઠત્વા સક્કા એતા સમ્પત્તિયો સમ્પાપુણિતુ’ન્તિ એવં પુરિસત્તભાવે સમ્ભાવનાપુબ્બકં પત્થનાઠપનં, ‘તત્થ નિન્નપોણપબ્ભારચિત્તતા’તિ’’ એવમાદિકે પુરિસભાવસ્સ પચ્ચયભૂતે ધમ્મે. પૂરેત્વા વડ્ઢેત્વા. પચ્ચક્ખં ભૂતં, સદિસઞ્ચ દિટ્ઠધમ્મિકં, સમ્પરાયિકઞ્ચ સુવિપુલં અનત્થં અચિન્તેત્વા પુરિસસ્સ કામેસુ મિચ્છાચરણં કેવલં ઇત્થિયં આસાપત્તિ ફલેનેવાતિ આસાઆપત્તિ ઇત્થિભાવાવહાપિ હોતિયેવ. તન્નિન્નપોણપબ્ભારભાવેન તન્નિકન્તિયા નિમિત્તભાવાપત્તિતોતિ વુત્તં ‘‘પુરિસો ઇત્થત્તભાવં લભન્તો કામેસુમિચ્છાચારં નિસ્સાય લભતી’’તિ. તદાતિ યથાવુત્તે પઠમકપ્પિકકાલે. પકતિયાતિ સભાવેન. માતુગામસ્સાતિ પુરિમત્તભાવે માતુગામભૂતસ્સ. પુરિસસ્સાતિ એત્થાપિ ‘‘પકતિયા’’તિ પદં આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. ઉપનિજ્ઝાયતન્તિ ઉપેચ્ચ નિજ્ઝાયન્તાનં. યથા અઞ્ઞમઞ્ઞસ્મિં સારાગો ઉપ્પજ્જતિ, એવં સાપેક્ખભાવેન ઓલોકેન્તાનં. રાગપરિળાહોતિ રાગજો પરિળાહો.
126.‘‘Manussakāle’’ti idaṃ pubbe manussabhūtānaṃyeva tattha idāni nikantivasena uppatti hotīti katvā vuttaṃ, devatānampi purimajātiyaṃ itthibhāve ṭhitānaṃ tattha virāgādipurisattappaccaye asati tadā itthiliṅgameva pātubhavati. Purisattapaccayeti ‘‘attanopi anissaratā, sabbakālaṃ parāyattavuttitā, rajassalatā vañcatā, gabbhadhāraṇaṃ, paṭhamāya pakatiyā nihīnapakatitā, sūravīratābhāvo, ‘appakā janā’ti ‘hīḷetabbatā’ti evamādi ādīnavapaccavekkhaṇapubbakampi itthibhāve ‘alaṃ itthibhāvena, na hi itthibhāve ṭhatvā cakkavattisiriṃ, na sakkamārabrahmasiriyo paccanubhavituṃ, na paccekabodhiṃ, na sammāsambodhiṃ adhigantuṃ sakkā’ti evaṃ itthibhāvavirajjanaṃ, ‘yathāvuttaādīnavavirahato uttamapakatibhāvato sampadamidaṃ purisattaṃ nāma seṭṭhaṃ uttamaṃ, ettha ṭhatvā sakkā etā sampattiyo sampāpuṇitu’nti evaṃ purisattabhāve sambhāvanāpubbakaṃ patthanāṭhapanaṃ, ‘tattha ninnapoṇapabbhāracittatā’ti’’ evamādike purisabhāvassa paccayabhūte dhamme. Pūretvā vaḍḍhetvā. Paccakkhaṃ bhūtaṃ, sadisañca diṭṭhadhammikaṃ, samparāyikañca suvipulaṃ anatthaṃ acintetvā purisassa kāmesu micchācaraṇaṃ kevalaṃ itthiyaṃ āsāpatti phalenevāti āsāāpatti itthibhāvāvahāpi hotiyeva. Tanninnapoṇapabbhārabhāvena tannikantiyā nimittabhāvāpattitoti vuttaṃ ‘‘puriso itthattabhāvaṃ labhanto kāmesumicchācāraṃ nissāya labhatī’’ti. Tadāti yathāvutte paṭhamakappikakāle. Pakatiyāti sabhāvena. Mātugāmassāti purimattabhāve mātugāmabhūtassa. Purisassāti etthāpi ‘‘pakatiyā’’ti padaṃ ānetvā sambandhitabbaṃ. Upanijjhāyatanti upecca nijjhāyantānaṃ. Yathā aññamaññasmiṃ sārāgo uppajjati, evaṃ sāpekkhabhāvena olokentānaṃ. Rāgapariḷāhoti rāgajo pariḷāho.
નિબ્બુય્હમાનાયાતિ પરિણતા હુત્વા નિય્યમાનાય.
Nibbuyhamānāyāti pariṇatā hutvā niyyamānāya.
મેથુનધમ્મસમાચારવણ્ણના
Methunadhammasamācāravaṇṇanā
૧૨૭. ગોમયપિણ્ડમત્તમ્પિ નાલત્થાતિ સમ્મદેવ વિવાહકમ્મં નાલત્થાતિ અધિપ્પાયેન વદન્તિ. પાતબ્યતન્તિ તસ્મિં અસદ્ધમ્મે કિલેસકામેન પિવિતબ્બતં કિઞ્ચિ પિવિતબ્બવત્થું પિવન્તા વિય અતિવિય તોસેત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બતં આપજ્જિંસુ, પાતબ્યતન્તિ વા પરિભુઞ્જનકતં આપજ્જિંસુ ઉપગચ્છિંસુ. પરિભોગત્થો હિ અયં પા-સદ્દો, કત્તુસાધનો ચ તબ્ય-સદ્દો, યથારુચિ પરિભુઞ્જિંસૂતિ અત્થો.
127.Gomayapiṇḍamattampi nālatthāti sammadeva vivāhakammaṃ nālatthāti adhippāyena vadanti. Pātabyatanti tasmiṃ asaddhamme kilesakāmena pivitabbataṃ kiñci pivitabbavatthuṃ pivantā viya ativiya tosetvā paribhuñjitabbataṃ āpajjiṃsu, pātabyatanti vā paribhuñjanakataṃ āpajjiṃsu upagacchiṃsu. Paribhogattho hi ayaṃ pā-saddo, kattusādhano ca tabya-saddo, yathāruci paribhuñjiṃsūti attho.
સન્નિધિકારકન્તિ સન્નિધિકારં, ક-કારો પદવડ્ઢનમત્તન્તિ આહ ‘‘સન્નિધિં કત્વા’’તિ. અપદાનન્તિ અવખણ્ડનં. એકેકસ્મિં ઠાનેતિ યત્થ યત્થ વહિતં, તસ્મિં તસ્મિં એકેકસ્મિં ઠાને. ગુમ્બગુમ્બાતિ પુઞ્જપુઞ્જા.
Sannidhikārakanti sannidhikāraṃ, ka-kāro padavaḍḍhanamattanti āha ‘‘sannidhiṃ katvā’’ti. Apadānanti avakhaṇḍanaṃ. Ekekasmiṃ ṭhāneti yattha yattha vahitaṃ, tasmiṃ tasmiṃ ekekasmiṃ ṭhāne. Gumbagumbāti puñjapuñjā.
સાલિવિભાગવણ્ણના
Sālivibhāgavaṇṇanā
૧૨૮. સીમં ઠપેય્યામાતિ ‘‘અયં ભૂમિભાગો અસુકસ્સ, અયં ભૂમિભાગો અસુકસ્સા’’તિ એવં પરિચ્છેદં કરેય્યામ. તં અગ્ગં કત્વાતિ તં આદિં કત્વા.
128.Sīmaṃ ṭhapeyyāmāti ‘‘ayaṃ bhūmibhāgo asukassa, ayaṃ bhūmibhāgo asukassā’’ti evaṃ paricchedaṃ kareyyāma. Taṃ aggaṃ katvāti taṃ ādiṃ katvā.
મહાસમ્મતરાજવણ્ણના
Mahāsammatarājavaṇṇanā
૧૩૦. પકાસેતબ્બન્તિ દોસવસેન પકાસેતબ્બં. ખિપિતબ્બન્તિ ખેપં કાતબ્બં. તેનાહ ‘‘હારેતબ્બ’’ન્તિ, સત્તનિકાયતો નીહરિતબ્બં.
130.Pakāsetabbanti dosavasena pakāsetabbaṃ. Khipitabbanti khepaṃ kātabbaṃ. Tenāha ‘‘hāretabba’’nti, sattanikāyato nīharitabbaṃ.
નેસન્તિ નિદ્ધારણે સામિવચનં.
Nesanti niddhāraṇe sāmivacanaṃ.
૧૩૧. અક્ખરન્તિ નિરુત્તિં. સા હિ મહાજનેન સમ્મતોતિ નિદ્ધારેત્વા વત્તબ્બતો નિરુત્તિ , તસ્મિંયેવ નિરૂળ્હભાવતો , અઞ્ઞત્થ અસઞ્ચરણતો અક્ખરન્તિ ચ વુચ્ચતિ, તથા સઙ્ખાતબ્બતો સઙ્ખા, સમઞ્ઞાયતીતિ સમઞ્ઞા, પઞ્ઞાપનતો પઞ્ઞત્તિ, વોહરણતો વોહારો. ઉપ્પન્નોતિ પવત્તો. ન કેવલં અક્ખરમેવાતિ ન કેવલં સમઞ્ઞાકરણમેવ. ખેત્તસામિનોતિ તં તં ભૂમિભાગં પરિગ્ગહેત્વા ઠિતસત્તા. તીહિ સઙ્ખેહીતિ તિવિધકિરિયાભિસઙ્ખતેહિ તીહિ સઙ્ખેહિ ખત્તિયાદીહિ તીહિ વણ્ણેહિ પરિગ્ગહિતેહિ. ‘‘ખત્તિયાનુયન્તબ્રાહ્મણગહપતિકનેગમજાનપદેહિ તીહિ ગહપતીહિ પરિગ્ગહિતેહી’’તિ ચ વદન્તિ. અગ્ગન્તિ ઞાતેનાતિ અગ્ગં કુલન્તિ ઞાતેન. ખત્તિયકુલઞ્હિ લોકે સબ્બસેટ્ઠં. યથાહ ‘‘ખત્તિયો સેટ્ઠો જનેતસ્મિં, યે ગોત્તપટિસારિનો’’તિ, (દી॰ નિ॰ ૧.૨૭૭; ૩.૧૪૦; મ॰ નિ॰ ૨.૩૦; સં॰ નિ॰ ૧.૧૮૨, ૨૪૫) અભેદોપચારેન પન અક્ખરસ્સ ખત્તિયસદ્દસ્સપિ સેટ્ઠતાતિ પાળિયં ‘‘અગ્ગઞ્ઞેન અક્ખરેના’’તિ વુત્તં. ઇદાનિ અભેદોપચારેન વિના એવ અત્થં દસ્સેતું ‘‘અગ્ગે વા’’તિઆદિ વુત્તં.
131.Akkharanti niruttiṃ. Sā hi mahājanena sammatoti niddhāretvā vattabbato nirutti , tasmiṃyeva nirūḷhabhāvato , aññattha asañcaraṇato akkharanti ca vuccati, tathā saṅkhātabbato saṅkhā, samaññāyatīti samaññā, paññāpanato paññatti, voharaṇato vohāro. Uppannoti pavatto. Na kevalaṃ akkharamevāti na kevalaṃ samaññākaraṇameva. Khettasāminoti taṃ taṃ bhūmibhāgaṃ pariggahetvā ṭhitasattā. Tīhi saṅkhehīti tividhakiriyābhisaṅkhatehi tīhi saṅkhehi khattiyādīhi tīhi vaṇṇehi pariggahitehi. ‘‘Khattiyānuyantabrāhmaṇagahapatikanegamajānapadehi tīhi gahapatīhi pariggahitehī’’ti ca vadanti. Agganti ñātenāti aggaṃ kulanti ñātena. Khattiyakulañhi loke sabbaseṭṭhaṃ. Yathāha ‘‘khattiyo seṭṭho janetasmiṃ, ye gottapaṭisārino’’ti, (dī. ni. 1.277; 3.140; ma. ni. 2.30; saṃ. ni. 1.182, 245) abhedopacārena pana akkharassa khattiyasaddassapi seṭṭhatāti pāḷiyaṃ ‘‘aggaññena akkharenā’’ti vuttaṃ. Idāni abhedopacārena vinā eva atthaṃ dassetuṃ ‘‘agge vā’’tiādi vuttaṃ.
બ્રાહ્મણમણ્ડલાદિવણ્ણના
Brāhmaṇamaṇḍalādivaṇṇanā
૧૩૨. યેન અનારમ્ભભાવેન બાહિતાકુસલા ‘‘બ્રાહ્મણા’’તિ વુત્તા, તમેવ તાવ દસ્સેતું પાળિયં ‘‘વીતઙ્ગારા’’તિઆદિ વુત્તન્તિ તદત્થં દસ્સેન્તો ‘‘પચિત્વા’’તિઆદિમાહ. તમેનન્તિ વચનવિપલ્લાસેન નિદ્દેસોતિ આહ ‘‘તે એતે’’તિ. અભિસઙ્ખરોન્તાતિ ચિત્તમન્તભાવેન અઞ્ઞમઞ્ઞં અભિવિસિટ્ઠે કરોન્તા, બ્રાહ્મણાકપ્પભાવેન સઙ્ખરોન્તા ચ. વાચેન્તાતિ પરેસં કથેન્તા, યે તથા ગન્થે કાતું ન જાનન્તિ. અચ્છન્તીતિ આસન્તિ, ઉપવિસન્તીતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘વસન્તી’’તિ. અચ્છેન્તીતિ કાલં ખેપેન્તિ. હીનસમ્મતં ઝાનભાવનાનુયોગં છડ્ડેત્વા ગન્થે પસુતતાદીપનતો. સેટ્ઠસમ્મતં જાતં ‘‘વેદધરા સોત્તિયા સુબ્રાહ્મણાતિ એવં સેટ્ઠસમ્મતં જાતં.
132. Yena anārambhabhāvena bāhitākusalā ‘‘brāhmaṇā’’ti vuttā, tameva tāva dassetuṃ pāḷiyaṃ ‘‘vītaṅgārā’’tiādi vuttanti tadatthaṃ dassento ‘‘pacitvā’’tiādimāha. Tamenanti vacanavipallāsena niddesoti āha ‘‘te ete’’ti. Abhisaṅkharontāti cittamantabhāvena aññamaññaṃ abhivisiṭṭhe karontā, brāhmaṇākappabhāvena saṅkharontā ca. Vācentāti paresaṃ kathentā, ye tathā ganthe kātuṃ na jānanti. Acchantīti āsanti, upavisantīti attho. Tenāha ‘‘vasantī’’ti. Acchentīti kālaṃ khepenti. Hīnasammataṃ jhānabhāvanānuyogaṃ chaḍḍetvā ganthe pasutatādīpanato. Seṭṭhasammataṃ jātaṃ ‘‘vedadharā sottiyā subrāhmaṇāti evaṃ seṭṭhasammataṃ jātaṃ.
૧૩૩. મેથુનધમ્મં સમાદિયિત્વાતિ જાયાપતિકભાવેન દ્વયં દ્વયં નિવાસં અજ્ઝુપગન્ત્વા. વાણિજકમ્માદિકેતિ આદિ-સદ્દેન કસિકમ્માદિં સઙ્ગણ્હાતિ.
133.Methunadhammaṃ samādiyitvāti jāyāpatikabhāvena dvayaṃ dvayaṃ nivāsaṃ ajjhupagantvā. Vāṇijakammādiketi ādi-saddena kasikammādiṃ saṅgaṇhāti.
૧૩૪. લુદ્દાચારકમ્મખુદ્દાચારકમ્મુનાતિ પરવિહેઠનાદિલુદ્દાચારકમ્મુના, નળકારદારુકમ્માદિખુદ્દાચારકમ્મુના ચ. સુદ્દન્તિ એત્થ સુ-ઇતિ સીઘત્થે નિપાતો. દા-ઇતિ ગરહણત્થેતિ આહ ‘‘સુદ્દં સુદ્દં લહું લહું કુચ્છિતં ગચ્છન્તી’’તિ.
134.Luddācārakammakhuddācārakammunāti paraviheṭhanādiluddācārakammunā, naḷakāradārukammādikhuddācārakammunā ca. Suddanti ettha su-iti sīghatthe nipāto. Dā-iti garahaṇattheti āha ‘‘suddaṃ suddaṃ lahuṃ lahuṃ kucchitaṃ gacchantī’’ti.
૧૩૫. અહૂતિ કાલવિપલ્લાસવસેન વુત્તન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘હોતિ ખો’’તિ આહ. ઇમિનાતિ ‘‘ઇમેહિ ખો, વાસેટ્ઠ, ચતૂહિ મણ્ડલેહિ સમણમણ્ડલસ્સ અભિનિબ્બત્તિ હોતી’’તિ ઇમિના વચનેન. ઇમં દસ્સેતીતિ સમણમણ્ડલં નામ…પે॰… સુદ્ધિં પાપુણન્તીતિ ઇમં અત્થજાતં દસ્સેતિ. યદિ ઇમેહિ…પે॰… અભિનિબ્બત્તિ હોતિ, એવં સન્તે ઇમાનેવ ચત્તારિ મણ્ડલાનિ પધાનાનિ, સમણમણ્ડલં અપ્પધાનં તતો અભિનિબ્બત્તત્તાતિ? નયિદમેવન્તિ દસ્સેતું ‘‘ઇમાની’’તિઆદિ વુત્તં. સમણમણ્ડલં અનુવત્તન્તિ ગુણેહિ વિસિટ્ઠભાવતો. ગુણો હિ વિઞ્ઞૂનં અનુવત્તનહેતુ, ન કોલપુત્તિયં, વણ્ણપોક્ખરતા, વાક્કરણમત્તં વા. તેનાહ ‘‘ધમ્મેનેવ અનુવત્તન્તિ, નો અધમ્મેના’’તિ. સો ધમ્મો ચ લોકુત્તરોવ અધિપ્પેતો, યેન સંસારતો વિસુજ્ઝતિ, તસ્મા સમણમણ્ડલન્તિ ચ સાસનિકમેવ સમણગણં વદતીતિ દટ્ઠબ્બં. તેનાહ ‘‘સમણમણ્ડલઞ્હી’’તિઆદિ.
135.Ahūti kālavipallāsavasena vuttanti dassento ‘‘hoti kho’’ti āha. Imināti ‘‘imehi kho, vāseṭṭha, catūhi maṇḍalehi samaṇamaṇḍalassa abhinibbatti hotī’’ti iminā vacanena. Imaṃ dassetīti samaṇamaṇḍalaṃ nāma…pe… suddhiṃ pāpuṇantīti imaṃ atthajātaṃ dasseti. Yadi imehi…pe… abhinibbatti hoti, evaṃ sante imāneva cattāri maṇḍalāni padhānāni, samaṇamaṇḍalaṃ appadhānaṃ tato abhinibbattattāti? Nayidamevanti dassetuṃ ‘‘imānī’’tiādi vuttaṃ. Samaṇamaṇḍalaṃ anuvattanti guṇehi visiṭṭhabhāvato. Guṇo hi viññūnaṃ anuvattanahetu, na kolaputtiyaṃ, vaṇṇapokkharatā, vākkaraṇamattaṃ vā. Tenāha ‘‘dhammeneva anuvattanti, no adhammenā’’ti. So dhammo ca lokuttarova adhippeto, yena saṃsārato visujjhati, tasmā samaṇamaṇḍalanti ca sāsanikameva samaṇagaṇaṃ vadatīti daṭṭhabbaṃ. Tenāha ‘‘samaṇamaṇḍalañhī’’tiādi.
દુચ્ચરિતાદિકથાવણ્ણના
Duccaritādikathāvaṇṇanā
૧૩૬. મિચ્છાદિટ્ઠિવસેન સમાદિન્નકમ્મં નામ ‘‘કો અનુબન્ધિતબ્બો. અજોતગ્ગિસોટ્ઠિમિસો’’તિઆદિના યઞ્ઞવિધાનાદિવસેન પવત્તિતં હિંસાદિપાપકમ્મં. મિચ્છાદિટ્ઠિકમ્મસ્સાતિ ‘‘એસ સદ્ધાધિગતો દેવયાનો, યેન યન્તિ પુત્તિનો વિસોકા’’તિઆદિના પવત્તિતસ્સ મિચ્છાદિટ્ઠિસહગતકમ્મસ્સ. સમાદાનં તસ્સ તથા પવત્તનં, તસ્સા વા દિટ્ઠિયા ઉપગમનં.
136.Micchādiṭṭhivasena samādinnakammaṃ nāma ‘‘ko anubandhitabbo. Ajotaggisoṭṭhimiso’’tiādinā yaññavidhānādivasena pavattitaṃ hiṃsādipāpakammaṃ. Micchādiṭṭhikammassāti ‘‘esa saddhādhigato devayāno, yena yanti puttino visokā’’tiādinā pavattitassa micchādiṭṭhisahagatakammassa. Samādānaṃ tassa tathā pavattanaṃ, tassā vā diṭṭhiyā upagamanaṃ.
૧૩૭. દ્વયકારીતિ કુસલાકુસલદ્વયસ્સ કત્તા. તયિદં દ્વયં યસ્મા એકજ્ઝં નપ્પવત્તતિ, તસ્મા આહ ‘‘કાલેના’’તિઆદિ. એકક્ખણે ઉભયવિપાકદાનટ્ઠાનં નામ નત્થિ એકસ્મિં ખણે ચિત્તદ્વયૂપસઞ્હિતાય સત્તસન્તતિયા અભાવતો. યથા પન દ્વયકારિનો સુખદુક્ખપટિસંવેદિતા સમ્ભવતિ, તં દસ્સેતું ‘‘યેન પના’’તિઆદિ વુત્તં. એવંભૂતોતિ વિકલાવયવો. દ્વેપિહિ કુસલાકુસલકમ્માનિ કતૂપચિતાનિ સભાવતો બલવન્તાનેવ હોન્તિ, તસ્મા મરણકાલે ઉપટ્ઠહન્તિ . તેસુ અકુસલં બલવતરં હોતિ પચ્ચયલાભતો. નિકન્તિઆદયો હિ પચ્ચયવિસેસા અકુસલસ્સેવ સભાગા, ન કુસલસ્સ, તસ્મા કતૂપચિતભાવેન સમાનબલેસુપિ કુસલાકુસલેસુ પચ્ચયલાભેન વિપચ્ચિતું લદ્ધોકાસતાય કુસલતો અકુસલં બલવતરં હોતીતિ, તથાભૂતમ્પિ તં યથા વિપાકદાને લદ્ધોકાસસ્સ કુસલસ્સાપિ અવસરો હોતિ, તથા લદ્ધપચ્ચયં પટિસન્ધિદાનાભિમુખં કુસલં પટિબાહિત્વા પટિસન્ધિં દેન્તં તિરચ્છાનયોનિયં નિબ્બત્તાપેતીતિ. ‘‘અકુસલં બલવતરં હોતી’’તિ એત્થ ‘‘અકુસલં ચે બલવતરં હોતિ, તં કુસલં પટિબાહિત્વા’’તિ વુત્તનયેનેવ અત્થં વત્વા તેસુ કુસલં ચે બલવતરં હોતિ, તઞ્ચ અકુસલં પટિબાહિત્વા મનુસ્સયોનિયં નિબ્બત્તાપેતિ, અકુસલં પવત્તિવેદનીયં હોતિ, અથ નં તં કાણમ્પિ કરોતિ ખુજ્જમ્પિ પીઠસપ્પિમ્પિ કુચ્છિરોગાદીહિ વા ઉપદ્દુતં. એવં સો પવત્તિયં નાનપ્પકારં દુક્ખં પચ્ચનુભવતીતિ ઇદં સન્ધાય વુત્તં ‘‘સુખદુક્ખપ્પટિસંવેદી હોતી’’તિ. તત્રાયં વિનિચ્છયો – વુત્તકાલે વા કારેન સમાનબલેસુ કુસલાકુસલકમ્મેસુ ઉપટ્ઠહન્તેસુ મરણસ્સ આસન્નવેલાયં યદિ બલવતરાનિ કુસલજવનાનિ જવન્તિ, યથાઉપટ્ઠિતં અકુસલં પટિબાહિત્વા કુસલં વુત્તનયેન પટિસન્ધિં દેતિ. અથ બલવતરાનિ અકુસલજવનાનિ જવન્તિ, યથાઉપટ્ઠિતં કુસલં પટિબાહિત્વા અકુસલં વુત્તનયેનેવ પટિસન્ધિં દેતિ. તં કિસ્સ હેતુ? ઉભિન્નં કમ્માનં સમાનબલવભાવતો, પચ્ચયન્તરસાપેક્ખતો ચાતિ, સબ્બં વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં.
137.Dvayakārīti kusalākusaladvayassa kattā. Tayidaṃ dvayaṃ yasmā ekajjhaṃ nappavattati, tasmā āha ‘‘kālenā’’tiādi. Ekakkhaṇe ubhayavipākadānaṭṭhānaṃ nāma natthi ekasmiṃ khaṇe cittadvayūpasañhitāya sattasantatiyā abhāvato. Yathā pana dvayakārino sukhadukkhapaṭisaṃveditā sambhavati, taṃ dassetuṃ ‘‘yena panā’’tiādi vuttaṃ. Evaṃbhūtoti vikalāvayavo. Dvepihi kusalākusalakammāni katūpacitāni sabhāvato balavantāneva honti, tasmā maraṇakāle upaṭṭhahanti . Tesu akusalaṃ balavataraṃ hoti paccayalābhato. Nikantiādayo hi paccayavisesā akusalasseva sabhāgā, na kusalassa, tasmā katūpacitabhāvena samānabalesupi kusalākusalesu paccayalābhena vipaccituṃ laddhokāsatāya kusalato akusalaṃ balavataraṃ hotīti, tathābhūtampi taṃ yathā vipākadāne laddhokāsassa kusalassāpi avasaro hoti, tathā laddhapaccayaṃ paṭisandhidānābhimukhaṃ kusalaṃ paṭibāhitvā paṭisandhiṃ dentaṃ tiracchānayoniyaṃ nibbattāpetīti. ‘‘Akusalaṃ balavataraṃ hotī’’ti ettha ‘‘akusalaṃ ce balavataraṃ hoti, taṃ kusalaṃ paṭibāhitvā’’ti vuttanayeneva atthaṃ vatvā tesu kusalaṃ ce balavataraṃ hoti, tañca akusalaṃ paṭibāhitvā manussayoniyaṃ nibbattāpeti, akusalaṃ pavattivedanīyaṃ hoti, atha naṃ taṃ kāṇampi karoti khujjampi pīṭhasappimpi kucchirogādīhi vā upaddutaṃ. Evaṃ so pavattiyaṃ nānappakāraṃ dukkhaṃ paccanubhavatīti idaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘sukhadukkhappaṭisaṃvedī hotī’’ti. Tatrāyaṃ vinicchayo – vuttakāle vā kārena samānabalesu kusalākusalakammesu upaṭṭhahantesu maraṇassa āsannavelāyaṃ yadi balavatarāni kusalajavanāni javanti, yathāupaṭṭhitaṃ akusalaṃ paṭibāhitvā kusalaṃ vuttanayena paṭisandhiṃ deti. Atha balavatarāni akusalajavanāni javanti, yathāupaṭṭhitaṃ kusalaṃ paṭibāhitvā akusalaṃ vuttanayeneva paṭisandhiṃ deti. Taṃ kissa hetu? Ubhinnaṃ kammānaṃ samānabalavabhāvato, paccayantarasāpekkhato cāti, sabbaṃ vīmaṃsitvā gahetabbaṃ.
બોધિપક્ખિયભાવનાવણ્ણના
Bodhipakkhiyabhāvanāvaṇṇanā
૧૩૮. બોધિ વુચ્ચતિ મગ્ગસમ્માદિટ્ઠિ, ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ બુજ્ઝતીતિ કત્વા, સભાવતો, તંસભાવતો ચ તસ્સા પક્ખે ભવાતિ બોધિપક્ખિયા, સતિવીરિયાદયો ધમ્મા, તેસં બોધિપક્ખિયાનં. પટિપાટિયાતિ બોધિપક્ખિયદેસનાપટિપાટિયા. ભાવનં અનુગન્ત્વાતિ અનુક્કમેન પવત્તં ભાવનં પત્વા. તેનાહ ‘‘પટિપજ્જિત્વા’’તિ. સઉપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા વસેન ખીણાસવસ્સ સેટ્ઠભાવં લોકસ્સ પાકટં કત્વા દસ્સેતું સક્કા, ન ઇતરાય સબ્બસો અપઞ્ઞત્તિભાવૂપગમને તસ્સ અદસ્સનતોતિ વુત્તં ‘‘પરિનિબ્બાતીતિ કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બાયતી’’તિ. વિનિવત્તેત્વાતિ તતો ચતુવણ્ણતો નીહરિત્વા.
138.Bodhi vuccati maggasammādiṭṭhi, cattāri ariyasaccāni bujjhatīti katvā, sabhāvato, taṃsabhāvato ca tassā pakkhe bhavāti bodhipakkhiyā, sativīriyādayo dhammā, tesaṃ bodhipakkhiyānaṃ. Paṭipāṭiyāti bodhipakkhiyadesanāpaṭipāṭiyā. Bhāvanaṃ anugantvāti anukkamena pavattaṃ bhāvanaṃ patvā. Tenāha ‘‘paṭipajjitvā’’ti. Saupādisesāya nibbānadhātuyā vasena khīṇāsavassa seṭṭhabhāvaṃ lokassa pākaṭaṃ katvā dassetuṃ sakkā, na itarāya sabbaso apaññattibhāvūpagamane tassa adassanatoti vuttaṃ ‘‘parinibbātīti kilesaparinibbānena parinibbāyatī’’ti. Vinivattetvāti tato catuvaṇṇato nīharitvā.
૧૪૦. તમેવત્થન્તિ ‘‘ખીણાસવોવ દેવમનુસ્સેસુ સેટ્ઠો’’તિ વુત્તમેવત્થં.
140.Tamevatthanti ‘‘khīṇāsavova devamanussesu seṭṭho’’ti vuttamevatthaṃ.
સેટ્ઠચ્છેદકવાદમેવાતિ જાતિબ્રાહ્મણાનં સેટ્ઠભાવસમુચ્છેદકમેવ કથં. દસ્સેત્વા ભાસિત્વા. સુત્તન્તં વિનિવત્તેત્વાતિ પુબ્બે લોકિયધમ્મસન્દસ્સનવસેન પવત્તં અગ્ગઞ્ઞસુત્તં ‘‘સત્તન્નં બોધિપક્ખિયાનં ધમ્માનં ભાવનમન્વાયા’’તિઆદિના તતો વિનિવત્તેત્વા નીહરિત્વા તેન અસંસટ્ઠં કત્વા. આવજ્જન્તાતિ સમન્નાહરન્તા. અનુમજ્જન્તાતિ પુબ્બેનાપરં અત્થતો વિચરન્તાતિ.
Seṭṭhacchedakavādamevāti jātibrāhmaṇānaṃ seṭṭhabhāvasamucchedakameva kathaṃ. Dassetvā bhāsitvā. Suttantaṃ vinivattetvāti pubbe lokiyadhammasandassanavasena pavattaṃ aggaññasuttaṃ ‘‘sattannaṃ bodhipakkhiyānaṃ dhammānaṃ bhāvanamanvāyā’’tiādinā tato vinivattetvā nīharitvā tena asaṃsaṭṭhaṃ katvā. Āvajjantāti samannāharantā. Anumajjantāti pubbenāparaṃ atthato vicarantāti.
અગ્ગઞ્ઞસુત્તવણ્ણનાય લીનત્થપ્પકાસના.
Aggaññasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / દીઘનિકાય • Dīghanikāya / ૪. અગ્ગઞ્ઞસુત્તં • 4. Aggaññasuttaṃ
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / દીઘ નિકાય (અટ્ઠકથા) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā) / ૪. અગ્ગઞ્ઞસુત્તવણ્ણના • 4. Aggaññasuttavaṇṇanā
