Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / મજ્ઝિમનિકાય (અટ્ઠકથા) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) |
૮. આનાપાનસ્સતિસુત્તવણ્ણના
8. Ānāpānassatisuttavaṇṇanā
૧૪૪. એવં મે સુતન્તિ આનાપાનસ્સતિસુત્તં. તત્થ અઞ્ઞેહિ ચાતિ ઠપેત્વા પાળિયં આગતે દસ થેરે અઞ્ઞેહિપિ અભિઞ્ઞાતેહિ બહૂહિ સાવકેહિ સદ્ધિં. તદા કિર મહા ભિક્ખુસઙ્ઘો અહોસિ અપરિચ્છિન્નગણનો.
144.Evaṃme sutanti ānāpānassatisuttaṃ. Tattha aññehi cāti ṭhapetvā pāḷiyaṃ āgate dasa there aññehipi abhiññātehi bahūhi sāvakehi saddhiṃ. Tadā kira mahā bhikkhusaṅgho ahosi aparicchinnagaṇano.
ઓવદન્તિ અનુસાસન્તીતિ આમિસસઙ્ગહેન ધમ્મસઙ્ગહેન ચાતિ દ્વીહિ સઙ્ગહેહિ સઙ્ગણ્હિત્વા કમ્મટ્ઠાનોવાદાનુસાસનીહિ ઓવદન્તિ ચ અનુસાસન્તિ ચ. તે ચાતિ ચકારો આગમસન્ધિમત્તં. ઉળારં પુબ્બેનાપરં વિસેસં જાનન્તીતિ સીલપરિપૂરણાદિતો પુબ્બવિસેસતો ઉળારતરં અપરં કસિણપરિકમ્માદિવિસેસં જાનન્તીતિ અત્થો.
Ovadanti anusāsantīti āmisasaṅgahena dhammasaṅgahena cāti dvīhi saṅgahehi saṅgaṇhitvā kammaṭṭhānovādānusāsanīhi ovadanti ca anusāsanti ca. Te cāti cakāro āgamasandhimattaṃ. Uḷāraṃ pubbenāparaṃ visesaṃ jānantīti sīlaparipūraṇādito pubbavisesato uḷārataraṃ aparaṃ kasiṇaparikammādivisesaṃ jānantīti attho.
૧૪૫. આરદ્ધોતિ તુટ્ઠો. અપ્પત્તસ્સ પત્તિયાતિ અપ્પત્તસ્સ અરહત્તસ્સ પાપુણનત્થં. સેસપદદ્વયેપિ અયમેવ અત્થો. કોમુદિં ચાતુમાસિનિન્તિ પચ્છિમકત્તિકચાતુમાસપુણ્ણમં. સા હિ કુમુદાનં અત્થિતાય કોમુદી, ચતુન્નં વસ્સિકાનં માસાનં પરિયોસાનત્તા ચાતુમાસિનીતિ વુચ્ચતિ. આગમેસ્સામીતિ ઉદિક્ખિસ્સામિ, અજ્જ અપવારેત્વા યાવ સા આગચ્છતિ, તાવ કત્થચિ અગન્ત્વા ઇધેવ વસિસ્સામીતિ અત્થો. ઇતિ ભિક્ખૂનં પવારણસઙ્ગહં અનુજાનન્તો એવમાહ.
145.Āraddhoti tuṭṭho. Appattassa pattiyāti appattassa arahattassa pāpuṇanatthaṃ. Sesapadadvayepi ayameva attho. Komudiṃ cātumāsininti pacchimakattikacātumāsapuṇṇamaṃ. Sā hi kumudānaṃ atthitāya komudī, catunnaṃ vassikānaṃ māsānaṃ pariyosānattā cātumāsinīti vuccati. Āgamessāmīti udikkhissāmi, ajja apavāretvā yāva sā āgacchati, tāva katthaci agantvā idheva vasissāmīti attho. Iti bhikkhūnaṃ pavāraṇasaṅgahaṃ anujānanto evamāha.
પવારણસઙ્ગહો નામ ઞત્તિદુતિયેન કમ્મેન દિય્યતિ કસ્સ પનેસ દિય્યતિ, કસ્સ ન દિય્યતીતિ. અકારકસ્સ તાવ બાલપુથુજ્જનસ્સ ન દિય્યતિ, તથા આરદ્ધવિપસ્સકસ્સ ચેવ અરિયસાવકસ્સ ચ. યસ્સ પન સમથો વા તરુણો હોતિ વિપસ્સના વા, તસ્સ દિય્યતિ. ભગવાપિ તદા ભિક્ખૂનં ચિત્તાચારં પરિવીમંસન્તો સમથવિપસ્સનાનં તરુણભાવં ઞત્વા – ‘‘મયિ અજ્જ પવારેન્તે દિસાસુ વસ્સંવુટ્ઠા ભિક્ખૂ ઇધ ઓસરિસ્સન્તિ. તતો ઇમે ભિક્ખૂ વુડ્ઢતરેહિ ભિક્ખૂહિ સેનાસને ગહિતે વિસેસં નિબ્બત્તેતું ન સક્ખિસ્સન્તિ. સચેપિ ચારિકં પક્કમિસ્સામિ, ઇમેસં વસનટ્ઠાનં દુલ્લભમેવ ભવિસ્સતિ. મયિ પન અપવારેન્તે ભિક્ખૂપિ ઇમં સાવત્થિં ન ઓસરિસ્સન્તિ, અહમ્પિ ચારિકં ન પક્કમિસ્સામિ, એવં ઇમેસં ભિક્ખૂનં વસનટ્ઠાનં અપલિબુદ્ધં ભવિસ્સતિ. તે અત્તનો અત્તનો વસનટ્ઠાને ફાસુ વિહરન્તા સમથવિપસ્સના થામજાતા કત્વા વિસેસં નિબ્બત્તેતું સક્ખિસ્સન્તી’’તિ સો તંદિવસં અપવારેત્વા કત્તિકપુણ્ણમાયં પવારેસ્સામીતિ ભિક્ખૂનં પવારણસઙ્ગહં અનુજાનિ. પવારણસઙ્ગહસ્મિઞ્હિ લદ્ધે યસ્સ નિસ્સયપટિપન્નસ્સ આચરિયુપજ્ઝાયા પક્કમન્તિ, સોપિ ‘‘સચે પતિરૂપો નિસ્સયદાયકો આગમિસ્સતિ, તસ્સ સન્તિકે નિસ્સયં ગણ્હિસ્સામી’’તિ યાવ ગિમ્હાનં પચ્છિમમાસા વસિતું લભતિ. સચેપિ સટ્ઠિવસ્સા ભિક્ખૂ આગચ્છન્તિ, તસ્સ સેનાસનં ગહેતું ન લભન્તિ. અયઞ્ચ પન પવારણસઙ્ગહો એકસ્સ દિન્નોપિ સબ્બેસં દિન્નોયેવ હોતિ.
Pavāraṇasaṅgaho nāma ñattidutiyena kammena diyyati kassa panesa diyyati, kassa na diyyatīti. Akārakassa tāva bālaputhujjanassa na diyyati, tathā āraddhavipassakassa ceva ariyasāvakassa ca. Yassa pana samatho vā taruṇo hoti vipassanā vā, tassa diyyati. Bhagavāpi tadā bhikkhūnaṃ cittācāraṃ parivīmaṃsanto samathavipassanānaṃ taruṇabhāvaṃ ñatvā – ‘‘mayi ajja pavārente disāsu vassaṃvuṭṭhā bhikkhū idha osarissanti. Tato ime bhikkhū vuḍḍhatarehi bhikkhūhi senāsane gahite visesaṃ nibbattetuṃ na sakkhissanti. Sacepi cārikaṃ pakkamissāmi, imesaṃ vasanaṭṭhānaṃ dullabhameva bhavissati. Mayi pana apavārente bhikkhūpi imaṃ sāvatthiṃ na osarissanti, ahampi cārikaṃ na pakkamissāmi, evaṃ imesaṃ bhikkhūnaṃ vasanaṭṭhānaṃ apalibuddhaṃ bhavissati. Te attano attano vasanaṭṭhāne phāsu viharantā samathavipassanā thāmajātā katvā visesaṃ nibbattetuṃ sakkhissantī’’ti so taṃdivasaṃ apavāretvā kattikapuṇṇamāyaṃ pavāressāmīti bhikkhūnaṃ pavāraṇasaṅgahaṃ anujāni. Pavāraṇasaṅgahasmiñhi laddhe yassa nissayapaṭipannassa ācariyupajjhāyā pakkamanti, sopi ‘‘sace patirūpo nissayadāyako āgamissati, tassa santike nissayaṃ gaṇhissāmī’’ti yāva gimhānaṃ pacchimamāsā vasituṃ labhati. Sacepi saṭṭhivassā bhikkhū āgacchanti, tassa senāsanaṃ gahetuṃ na labhanti. Ayañca pana pavāraṇasaṅgaho ekassa dinnopi sabbesaṃ dinnoyeva hoti.
સાવત્થિં ઓસરન્તીતિ ભગવતા પવારણસઙ્ગહો દિન્નોતિ સુતસુતટ્ઠાનેયેવ યથાસભાવેન એકં માસં વસિત્વા કત્તિકપુણ્ણમાય ઉપોસથં કત્વા ઓસરન્તે સન્ધાય ઇદં વુત્તં. પુબ્બેનાપરન્તિ ઇધ તરુણસમથવિપસ્સનાસુ કમ્મં કત્વા સમથવિપસ્સના થામજાતા અકંસુ, અયં પુબ્બે વિસેસો નામ. તતો સમાહિતેન ચિત્તેન સઙ્ખારે સમ્મસિત્વા કેચિ સોતાપત્તિફલં…પે॰… કેચિ અરહત્તં સચ્છિકરિંસુ. અયં અપરો ઉળારો વિસેસો નામ.
Sāvatthiṃ osarantīti bhagavatā pavāraṇasaṅgaho dinnoti sutasutaṭṭhāneyeva yathāsabhāvena ekaṃ māsaṃ vasitvā kattikapuṇṇamāya uposathaṃ katvā osarante sandhāya idaṃ vuttaṃ. Pubbenāparanti idha taruṇasamathavipassanāsu kammaṃ katvā samathavipassanā thāmajātā akaṃsu, ayaṃ pubbe viseso nāma. Tato samāhitena cittena saṅkhāre sammasitvā keci sotāpattiphalaṃ…pe… keci arahattaṃ sacchikariṃsu. Ayaṃ aparo uḷāro viseso nāma.
૧૪૬. અલન્તિ યુત્તં. યોજનગણનાનીતિ એકં યોજનં યોજનમેવ, દસપિ યોજનાનિ યોજનાનેવ, તતો ઉદ્ધં યોજનગણનાનીતિ વુચ્ચન્તિ. ઇધ પન યોજનસતમ્પિ યોજનસહસ્સમ્પિ અધિપ્પેતં. પુટોસેનાપીતિ પુટોસં વુચ્ચતિ પાથેય્યં. તં પાથેય્યં ગહેત્વાપિ ઉપસઙ્કમિતું યુત્તમેવાતિ અત્થો. ‘‘પુટંસેના’’તિપિ પાઠો, તસ્સત્થો – પુટો અંસે અસ્સાતિ પુટંસો, તેન પુટંસેન, અંસે પાથેય્યપુટં વહન્તેનાપીતિ વુત્તં હોતિ.
146.Alanti yuttaṃ. Yojanagaṇanānīti ekaṃ yojanaṃ yojanameva, dasapi yojanāni yojanāneva, tato uddhaṃ yojanagaṇanānīti vuccanti. Idha pana yojanasatampi yojanasahassampi adhippetaṃ. Puṭosenāpīti puṭosaṃ vuccati pātheyyaṃ. taṃ pātheyyaṃ gahetvāpi upasaṅkamituṃ yuttamevāti attho. ‘‘Puṭaṃsenā’’tipi pāṭho, tassattho – puṭo aṃse assāti puṭaṃso, tena puṭaṃsena, aṃse pātheyyapuṭaṃ vahantenāpīti vuttaṃ hoti.
૧૪૭. ઇદાનિ એવરૂપેહિ ચરણેહિ સમન્નાગતા એત્થ ભિક્ખૂ અત્થીતિ દસ્સેતું સન્તિ, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ ચતુન્નં સતિપટ્ઠાનાનન્તિઆદીનિ તેસં ભિક્ખૂનં અભિનિવિટ્ઠકમ્મટ્ઠાનદસ્સનત્થં વુત્તાનિ. તત્થ સત્તતિંસ બોધિપક્ખિયધમ્મા લોકિયલોકુત્તરા કથિતા. તત્ર હિ યે ભિક્ખૂ તસ્મિં ખણે મગ્ગં ભાવેન્તિ, તેસં લોકુત્તરા હોન્તિ. આરદ્ધવિપસ્સકાનં લોકિયા. અનિચ્ચસઞ્ઞાભાવનાનુયોગન્તિ એત્થ સઞ્ઞાસીસેન વિપસ્સના કથિતા . યસ્મા પનેત્થ આનાપાનકમ્મટ્ઠાનવસેન અભિનિવિટ્ઠાવ બહૂ ભિક્ખૂ, તસ્મા સેસકમ્મટ્ઠાનાનિ સઙ્ખેપેન કથેત્વા આનાપાનકમ્મટ્ઠાનં વિત્થારેન કથેન્તો આનાપાનસ્સતિ, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. ઇદં પન આનાપાનકમ્મટ્ઠાનં સબ્બાકારેન વિસુદ્ધિમગ્ગે વિત્થારિતં, તસ્મા તત્થ વુત્તનયેનેવસ્સ પાળિત્થો ચ ભાવનાનયો ચ વેદિતબ્બો.
147. Idāni evarūpehi caraṇehi samannāgatā ettha bhikkhū atthīti dassetuṃ santi, bhikkhavetiādimāha. Tattha catunnaṃ satipaṭṭhānānantiādīni tesaṃ bhikkhūnaṃ abhiniviṭṭhakammaṭṭhānadassanatthaṃ vuttāni. Tattha sattatiṃsa bodhipakkhiyadhammā lokiyalokuttarā kathitā. Tatra hi ye bhikkhū tasmiṃ khaṇe maggaṃ bhāventi, tesaṃ lokuttarā honti. Āraddhavipassakānaṃ lokiyā. Aniccasaññābhāvanānuyoganti ettha saññāsīsena vipassanā kathitā . Yasmā panettha ānāpānakammaṭṭhānavasena abhiniviṭṭhāva bahū bhikkhū, tasmā sesakammaṭṭhānāni saṅkhepena kathetvā ānāpānakammaṭṭhānaṃ vitthārena kathento ānāpānassati, bhikkhavetiādimāha. Idaṃ pana ānāpānakammaṭṭhānaṃ sabbākārena visuddhimagge vitthāritaṃ, tasmā tattha vuttanayenevassa pāḷittho ca bhāvanānayo ca veditabbo.
૧૪૯. કાયઞ્ઞતરન્તિ પથવીકાયાદીસુ ચતૂસુ કાયેસુ અઞ્ઞતરં વદામિ, વાયો કાયં વદામીતિ અત્થો. અથ વા રૂપાયતનં…પે॰… કબળીકારો આહારોતિ પઞ્ચવીસતિ રૂપકોટ્ઠાસા રૂપકાયો નામ. તેસુ આનાપાનં ફોટ્ઠબ્બાયતને સઙ્ગહિતત્તા કાયઞ્ઞતરં હોતિ, તસ્માપિ એવમાહ. તસ્માતિહાતિ યસ્મા ચતૂસુ કાયેસુ અઞ્ઞતરં વાયોકાયં, પઞ્ચવીસતિરૂપકોટ્ઠાસે વા રૂપકાયે અઞ્ઞતરં આનાપાનં અનુપસ્સતિ, તસ્મા કાયે કાયાનુપસ્સીતિ અત્થો. એવં સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. વેદનાઞ્ઞતરન્તિ તીસુ વેદનાસુ અઞ્ઞતરં, સુખવેદનં સન્ધાયેતં વુત્તં. સાધુકં મનસિકારન્તિ પીતિપટિસંવેદિતાદિવસેન ઉપ્પન્નં સુન્દરમનસિકારં. કિં પન મનસિકારો સુખવેદના હોતીતિ. ન હોતિ, દેસનાસીસં પનેતં. યથેવ હિ ‘‘અનિચ્ચસઞ્ઞાભાવનાનુયોગમનુયુત્તા’’તિ એત્થ સઞ્ઞાનામેન પઞ્ઞા વુત્તા, એવમિધાપિ મનસિકારનામેન વેદના વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. એતસ્મિં ચતુક્કે પઠમપદે પીતિસીસેન વેદના વુત્તા, દુતિયપદે સુખન્તિ સરૂપેનેવ વુત્તા. ચિત્તસઙ્ખારપદદ્વયે ‘‘સઞ્ઞા ચ વેદના ચ ચેતસિકા, એતે ધમ્મા ચિત્તપટિબદ્ધા ચિત્તસઙ્ખારા’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૧૭૪) વચનતો ‘‘વિતક્કવિચારે ઠપેત્વા સબ્બેપિ ચિત્તસમ્પયુત્તકા ધમ્મા ચિત્તસઙ્ખારે સઙ્ગહિતા’’તિ વચનતો ચિત્તસઙ્ખારનામેન વેદના વુત્તા. તં સબ્બં મનસિકારનામેન સઙ્ગહેત્વા ઇધ ‘‘સાધુકં મનસિકાર’’ન્તિ આહ.
149.Kāyaññataranti pathavīkāyādīsu catūsu kāyesu aññataraṃ vadāmi, vāyo kāyaṃ vadāmīti attho. Atha vā rūpāyatanaṃ…pe… kabaḷīkāro āhāroti pañcavīsati rūpakoṭṭhāsā rūpakāyo nāma. Tesu ānāpānaṃ phoṭṭhabbāyatane saṅgahitattā kāyaññataraṃ hoti, tasmāpi evamāha. Tasmātihāti yasmā catūsu kāyesu aññataraṃ vāyokāyaṃ, pañcavīsatirūpakoṭṭhāse vā rūpakāye aññataraṃ ānāpānaṃ anupassati, tasmā kāye kāyānupassīti attho. Evaṃ sabbattha attho veditabbo. Vedanāññataranti tīsu vedanāsu aññataraṃ, sukhavedanaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Sādhukaṃ manasikāranti pītipaṭisaṃveditādivasena uppannaṃ sundaramanasikāraṃ. Kiṃ pana manasikāro sukhavedanā hotīti. Na hoti, desanāsīsaṃ panetaṃ. Yatheva hi ‘‘aniccasaññābhāvanānuyogamanuyuttā’’ti ettha saññānāmena paññā vuttā, evamidhāpi manasikāranāmena vedanā vuttāti veditabbā. Etasmiṃ catukke paṭhamapade pītisīsena vedanā vuttā, dutiyapade sukhanti sarūpeneva vuttā. Cittasaṅkhārapadadvaye ‘‘saññā ca vedanā ca cetasikā, ete dhammā cittapaṭibaddhā cittasaṅkhārā’’ti (paṭi. ma. 1.174) vacanato ‘‘vitakkavicāre ṭhapetvā sabbepi cittasampayuttakā dhammā cittasaṅkhāre saṅgahitā’’ti vacanato cittasaṅkhāranāmena vedanā vuttā. Taṃ sabbaṃ manasikāranāmena saṅgahetvā idha ‘‘sādhukaṃ manasikāra’’nti āha.
એવં સન્તેપિ યસ્મા એસા વેદના આરમ્મણં ન હોતિ, તસ્મા વેદનાનુપસ્સના ન યુજ્જતીતિ. નો ન યુજ્જતિ, સતિપટ્ઠાનવણ્ણનાયમ્પિ હિ ‘‘તંતંસુખાદીનં વત્થું આરમ્મણં કત્વા વેદનાવ વેદયતિ, તં પન વેદનાપવત્તિં ઉપાદાય ‘અહં વેદયામી’તિ વોહારમત્તં હોતી’’તિ વુત્તં . અપિચ પીતિપટિસંવેદીતિઆદીનં અત્થવણ્ણનાયમેતસ્સ પરિહારો વુત્તોયેવ. વુત્તઞ્હેતં વિસુદ્ધિમગ્ગે –
Evaṃ santepi yasmā esā vedanā ārammaṇaṃ na hoti, tasmā vedanānupassanā na yujjatīti. No na yujjati, satipaṭṭhānavaṇṇanāyampi hi ‘‘taṃtaṃsukhādīnaṃ vatthuṃ ārammaṇaṃ katvā vedanāva vedayati, taṃ pana vedanāpavattiṃ upādāya ‘ahaṃ vedayāmī’ti vohāramattaṃ hotī’’ti vuttaṃ . Apica pītipaṭisaṃvedītiādīnaṃ atthavaṇṇanāyametassa parihāro vuttoyeva. Vuttañhetaṃ visuddhimagge –
‘‘દ્વીહાકારેહિ પીતિ પટિસંવિદિતા હોતિ આરમ્મણતો ચ અસમ્મોહતો ચ. કથં આરમ્મણતો પીતિ પટિસંવિદિતા હોતિ? સપ્પીતિકે દ્વે ઝાને સમાપજ્જતિ, તસ્સ સમાપત્તિક્ખણે ઝાનપટિલાભેન આરમ્મણતો પીતિ પટિસંવિદિતા હોતિ આરમ્મણસ્સ પટિસંવિદિતત્તા. કથં અસમ્મોહતો (પીતિ પટિસંવિદિતા હોતિ)? સપ્પીતિકે દ્વે ઝાને સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય ઝાનસમ્પયુત્તં પીતિં ખયતો વયતો સમ્મસતિ, તસ્સ વિપસ્સનાક્ખણે લક્ખણપટિવેધા અસમ્મોહતો પીતિ પટિસંવિદિતા હોતિ. વુત્તમ્પિ ચેતં પટિસમ્ભિદાયં ‘દીઘં અસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ, તાય સતિયા, તેન ઞાણેન સા પીતિ પટિસંવિદિતા હોતી’તિ. એતેનેવ નયેન અવસેસપદાનિપિ અત્થતો વેદિતબ્બાની’’તિ.
‘‘Dvīhākārehi pīti paṭisaṃviditā hoti ārammaṇato ca asammohato ca. Kathaṃ ārammaṇato pīti paṭisaṃviditā hoti? Sappītike dve jhāne samāpajjati, tassa samāpattikkhaṇe jhānapaṭilābhena ārammaṇato pīti paṭisaṃviditā hoti ārammaṇassa paṭisaṃviditattā. Kathaṃ asammohato (pīti paṭisaṃviditā hoti)? Sappītike dve jhāne samāpajjitvā vuṭṭhāya jhānasampayuttaṃ pītiṃ khayato vayato sammasati, tassa vipassanākkhaṇe lakkhaṇapaṭivedhā asammohato pīti paṭisaṃviditā hoti. Vuttampi cetaṃ paṭisambhidāyaṃ ‘dīghaṃ assāsavasena cittassa ekaggataṃ avikkhepaṃ pajānato sati upaṭṭhitā hoti, tāya satiyā, tena ñāṇena sā pīti paṭisaṃviditā hotī’ti. Eteneva nayena avasesapadānipi atthato veditabbānī’’ti.
ઇતિ યથેવ ઝાનપટિલાભેન આરમ્મણતો પીતિસુખચિત્તસઙ્ખારા પટિસંવિદિતા હોન્તિ, એવં ઇમિનાપિ ઝાનસમ્પયુત્તેન વેદનાસઙ્ખાતમનસિકારપટિલાભેન આરમ્મણતો વેદના પટિસંવિદિતા હોતિ. તસ્મા સુવુત્તમેતં હોતિ ‘‘વેદનાસુ વેદનાનુપસ્સી તસ્મિં સમયે ભિક્ખુ વિહરતી’’તિ.
Iti yatheva jhānapaṭilābhena ārammaṇato pītisukhacittasaṅkhārā paṭisaṃviditā honti, evaṃ imināpi jhānasampayuttena vedanāsaṅkhātamanasikārapaṭilābhena ārammaṇato vedanā paṭisaṃviditā hoti. Tasmā suvuttametaṃ hoti ‘‘vedanāsu vedanānupassī tasmiṃ samaye bhikkhu viharatī’’ti.
નાહં, ભિક્ખવે, મુટ્ઠસ્સતિસ્સ અસમ્પજાનસ્સાતિ એત્થ અયમધિપ્પાયો – યસ્મા ચિત્તપટિસંવેદી અસ્સસિસ્સામીતિઆદિના નયેન પવત્તો ભિક્ખુ કિઞ્ચાપિ અસ્સાસપસ્સાસનિમિત્તં આરમ્મણં કરોતિ, તસ્સ પન ચિત્તસ્સ આરમ્મણે સતિઞ્ચ સમ્પજઞ્ઞઞ્ચ ઉપટ્ઠપેત્વા પવત્તનતો ચિત્તે ચિત્તાનુપસ્સીયેવ નામેસ હોતિ. ન હિ મુટ્ઠસ્સતિસ્સ અસમ્પજાનસ્સ આનાપાનસ્સતિભાવના અત્થિ. તસ્મા આરમ્મણતો ચિત્તપટિસંવિદિતાદિવસેન ચિત્તે ચિત્તાનુપસ્સી તસ્મિં સમયે ભિક્ખુ વિહરતીતિ. સો યં તં અભિજ્ઝાદોમનસ્સાનં પહાનં, તં પઞ્ઞાય દિસ્વા સાધુકં અજ્ઝુપેક્ખિતા હોતીતિ એત્થ અભિજ્ઝાય કામચ્છન્દનીવરણં, દોમનસ્સવસેન બ્યાપાદનીવરણં દસ્સિતં. ઇદઞ્હિ ચતુક્કં વિપસ્સનાવસેનેવ વુત્તં, ધમ્માનુપસ્સના ચ નીવરણપબ્બાદિવસેન છબ્બિધા હોતિ, તસ્સા નીવરણપબ્બં આદિ, તસ્સપિ ઇદં નીવરણદ્વયં આદિ, ઇતિ ધમ્માનુપસ્સનાય આદિં દસ્સેતું ‘‘અભિજ્ઝાદોમનસ્સાન’’ન્તિ આહ. પહાનન્તિ અનિચ્ચાનુપસ્સનાય નિચ્ચસઞ્ઞં પજહતીતિ એવં પહાનકરઞાણં અધિપ્પેતં. તં પઞ્ઞાય દિસ્વાતિ તં અનિચ્ચવિરાગનિરોધપટિનિસ્સગ્ગાઞાણસઙ્ખાતં પહાનઞાણં અપરાય વિપસ્સનાપઞ્ઞાય, તમ્પિ અપરાયાતિ એવં વિપસ્સનાપરમ્પરં દસ્સેતિ. અજ્ઝુપેક્ખિતા હોતીતિ યઞ્ચ સમથપટિપન્નં અજ્ઝુપેક્ખતિ, યઞ્ચ એકતો ઉપટ્ઠાનં અજ્ઝુપેક્ખતીતિ દ્વિધા અજ્ઝુપેક્ખતિ નામ. તત્થ સહજાતાનમ્પિ અજ્ઝુપેક્ખના હોતિ આરમ્મણસ્સપિ અજ્ઝુપેક્ખના, ઇધ આરમ્મણઅજ્ઝુપેક્ખના અધિપ્પેતા. તસ્માતિહ, ભિક્ખવેતિ યસ્મા અનિચ્ચાનુપસ્સી અસ્સસિસ્સામીતિઆદિના નયેન પવત્તો ન કેવલં નીવરણાદિધમ્મે, અભિજ્ઝાદોમનસ્સસીસેન પન વુત્તાનં ધમ્માનં પહાનઞાણમ્પિ પઞ્ઞાય દિસ્વા અજ્ઝુપેક્ખિતા હોતિ, તસ્મા ‘‘ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સી તસ્મિં સમયે ભિક્ખુ વિહરતી’’તિ વેદિતબ્બો.
Nāhaṃ, bhikkhave, muṭṭhassatissa asampajānassāti ettha ayamadhippāyo – yasmā cittapaṭisaṃvedī assasissāmītiādinā nayena pavatto bhikkhu kiñcāpi assāsapassāsanimittaṃ ārammaṇaṃ karoti, tassa pana cittassa ārammaṇe satiñca sampajaññañca upaṭṭhapetvā pavattanato citte cittānupassīyeva nāmesa hoti. Na hi muṭṭhassatissa asampajānassa ānāpānassatibhāvanā atthi. Tasmā ārammaṇato cittapaṭisaṃviditādivasena citte cittānupassī tasmiṃ samaye bhikkhu viharatīti. So yaṃ taṃ abhijjhādomanassānaṃ pahānaṃ, taṃ paññāya disvā sādhukaṃ ajjhupekkhitā hotīti ettha abhijjhāya kāmacchandanīvaraṇaṃ, domanassavasena byāpādanīvaraṇaṃ dassitaṃ. Idañhi catukkaṃ vipassanāvaseneva vuttaṃ, dhammānupassanā ca nīvaraṇapabbādivasena chabbidhā hoti, tassā nīvaraṇapabbaṃ ādi, tassapi idaṃ nīvaraṇadvayaṃ ādi, iti dhammānupassanāya ādiṃ dassetuṃ ‘‘abhijjhādomanassāna’’nti āha. Pahānanti aniccānupassanāya niccasaññaṃ pajahatīti evaṃ pahānakarañāṇaṃ adhippetaṃ. Taṃ paññāya disvāti taṃ aniccavirāganirodhapaṭinissaggāñāṇasaṅkhātaṃ pahānañāṇaṃ aparāya vipassanāpaññāya, tampi aparāyāti evaṃ vipassanāparamparaṃ dasseti. Ajjhupekkhitā hotīti yañca samathapaṭipannaṃ ajjhupekkhati, yañca ekato upaṭṭhānaṃ ajjhupekkhatīti dvidhā ajjhupekkhati nāma. Tattha sahajātānampi ajjhupekkhanā hoti ārammaṇassapi ajjhupekkhanā, idha ārammaṇaajjhupekkhanā adhippetā. Tasmātiha, bhikkhaveti yasmā aniccānupassī assasissāmītiādinā nayena pavatto na kevalaṃ nīvaraṇādidhamme, abhijjhādomanassasīsena pana vuttānaṃ dhammānaṃ pahānañāṇampi paññāya disvā ajjhupekkhitā hoti, tasmā ‘‘dhammesu dhammānupassī tasmiṃ samaye bhikkhu viharatī’’ti veditabbo.
૧૫૦. પવિચિનતીતિ અનિચ્ચાદિવસેન પવિચિનતિ. ઇતરં પદદ્વયં એતસ્સેવ વેવચનં. નિરામિસાતિ નિક્કિલેસા. પસ્સમ્ભતીતિ કાયિકચેતસિકદરથપટિપ્પસ્સદ્ધિયા કાયોપિ ચિત્તમ્પિ પસ્સમ્ભતિ. સમાધિયતીતિ સમ્મા ઠપિયતિ, અપ્પનાપત્તં વિય હોતિ. અજ્ઝુપેક્ખિતા હોતીતિ સહજાતઅજ્ઝુપેક્ખનાય અજ્ઝુપેક્ખિતા હોતિ.
150.Pavicinatīti aniccādivasena pavicinati. Itaraṃ padadvayaṃ etasseva vevacanaṃ. Nirāmisāti nikkilesā. Passambhatīti kāyikacetasikadarathapaṭippassaddhiyā kāyopi cittampi passambhati. Samādhiyatīti sammā ṭhapiyati, appanāpattaṃ viya hoti. Ajjhupekkhitā hotīti sahajātaajjhupekkhanāya ajjhupekkhitā hoti.
એવં ચુદ્દસવિધેન કાયપરિગ્ગાહકસ્સ ભિક્ખુનો તસ્મિં કાયે સતિ સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, સતિયા સમ્પયુત્તં ઞાણં ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, તંસમ્પયુત્તમેવ કાયિકચેતસિકવીરિયં વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, પીતિ, પસ્સદ્ધિ, ચિત્તેકગ્ગતા સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, ઇમેસં છન્નં સમ્બોજ્ઝઙ્ગાનં અનોસક્કનઅનતિવત્તનસઙ્ખાતો મજ્ઝત્તાકારો ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગો. યથેવ હિ સમપ્પવત્તેસુ અસ્સેસુ સારથિનો ‘‘અયં ઓલીયતી’’તિ તુદનં વા, ‘‘અયં અતિધાવતી’’તિ આકડ્ઢનં વા નત્થિ, કેવલં એવં પસ્સમાનસ્સ ઠિતાકારોવ હોતિ, એવમેવ ઇમેસં છન્નં સમ્બોજ્ઝઙ્ગાનં અનોસક્કનઅનતિવત્તનસઙ્ખાતો મજ્ઝત્તાકારો ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગો નામ હોતિ. એત્તાવતા કિં કથિતં? એકચિત્તક્ખણિકા નાનારસલક્ખણા વિપસ્સનાસમ્બોજ્ઝઙ્ગા નામ કથિતા.
Evaṃ cuddasavidhena kāyapariggāhakassa bhikkhuno tasmiṃ kāye sati satisambojjhaṅgo, satiyā sampayuttaṃ ñāṇaṃ dhammavicayasambojjhaṅgo, taṃsampayuttameva kāyikacetasikavīriyaṃ vīriyasambojjhaṅgo, pīti, passaddhi, cittekaggatā samādhisambojjhaṅgo, imesaṃ channaṃ sambojjhaṅgānaṃ anosakkanaanativattanasaṅkhāto majjhattākāro upekkhāsambojjhaṅgo. Yatheva hi samappavattesu assesu sārathino ‘‘ayaṃ olīyatī’’ti tudanaṃ vā, ‘‘ayaṃ atidhāvatī’’ti ākaḍḍhanaṃ vā natthi, kevalaṃ evaṃ passamānassa ṭhitākārova hoti, evameva imesaṃ channaṃ sambojjhaṅgānaṃ anosakkanaanativattanasaṅkhāto majjhattākāro upekkhāsambojjhaṅgo nāma hoti. Ettāvatā kiṃ kathitaṃ? Ekacittakkhaṇikā nānārasalakkhaṇā vipassanāsambojjhaṅgā nāma kathitā.
૧૫૨. વિવેકનિસ્સિતન્તિઆદીનિ વુત્તત્થાનેવ. એત્થ પન આનાપાનપરિગ્ગાહિકા સતિ લોકિયા હોતિ, લોકિયા આનાપાના લોકિયસતિપટ્ઠાનં પરિપૂરેન્તિ, લોકિયા સતિપટ્ઠાના લોકુત્તરબોજ્ઝઙ્ગે પરિપૂરેન્તિ, લોકુત્તરા બોજ્ઝઙ્ગા વિજ્જાવિમુત્તિફલનિબ્બાનં પરિપૂરેન્તિ. ઇતિ લોકિયસ્સ આગતટ્ઠાને લોકિયં કથિતં, લોકુત્તરસ્સ આગતટ્ઠાને લોકુત્તરં કથિતન્તિ. થેરો પનાહ ‘‘અઞ્ઞત્થ એવં હોતિ, ઇમસ્મિં પન સુત્તે લોકુત્તરં ઉપરિ આગતં, લોકિયા આનાપાના લોકિયસતિપટ્ઠાને પરિપૂરેન્તિ, લોકિયા સતિપટ્ઠાના લોકિયે બોજ્ઝઙ્ગે પરિપૂરેન્તિ, લોકિયા બોજ્ઝઙ્ગા લોકુત્તરં વિજ્જાવિમુત્તિફલનિબ્બાનં પરિપૂરેન્તિ, વિજ્જાવિમુત્તિપદેન હિ ઇધ વિજ્જાવિમુત્તિફલનિબ્બાનં અધિપ્પેત’’ન્તિ.
152.Vivekanissitantiādīni vuttatthāneva. Ettha pana ānāpānapariggāhikā sati lokiyā hoti, lokiyā ānāpānā lokiyasatipaṭṭhānaṃ paripūrenti, lokiyā satipaṭṭhānā lokuttarabojjhaṅge paripūrenti, lokuttarā bojjhaṅgā vijjāvimuttiphalanibbānaṃ paripūrenti. Iti lokiyassa āgataṭṭhāne lokiyaṃ kathitaṃ, lokuttarassa āgataṭṭhāne lokuttaraṃ kathitanti. Thero panāha ‘‘aññattha evaṃ hoti, imasmiṃ pana sutte lokuttaraṃ upari āgataṃ, lokiyā ānāpānā lokiyasatipaṭṭhāne paripūrenti, lokiyā satipaṭṭhānā lokiye bojjhaṅge paripūrenti, lokiyā bojjhaṅgā lokuttaraṃ vijjāvimuttiphalanibbānaṃ paripūrenti, vijjāvimuttipadena hi idha vijjāvimuttiphalanibbānaṃ adhippeta’’nti.
પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય
Papañcasūdaniyā majjhimanikāyaṭṭhakathāya
આનાપાનસ્સતિસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Ānāpānassatisuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / મજ્ઝિમનિકાય • Majjhimanikāya / ૮. આનાપાનસ્સતિસુત્તં • 8. Ānāpānassatisuttaṃ
ટીકા • Tīkā / સુત્તપિટક (ટીકા) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / મજ્ઝિમનિકાય (ટીકા) • Majjhimanikāya (ṭīkā) / ૮. આનાપાનસ્સતિસુત્તવણ્ણના • 8. Ānāpānassatisuttavaṇṇanā