Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પઞ્ચપકરણ-મૂલટીકા • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā

    ૭. અનુસયયમકં

    7. Anusayayamakaṃ

    પરિચ્છેદપરિચ્છિન્નુદ્દેસવારવણ્ણના

    Paricchedaparicchinnuddesavāravaṇṇanā

    . પચ્ચયપરિગ્ગહપરિયોસાના ઞાતપરિઞ્ઞાતિ પચ્ચયદીપકેન મૂલયમકેન ઞાતપરિઞ્ઞં , ખન્ધાદીસુ તીરણબાહુલ્લતો ખન્ધાદિયમકેહિ તીરણપરિઞ્ઞઞ્ચ વિભાવેત્વા અનુસયપહાનન્તા પહાનપરિઞ્ઞાતિ પહાતબ્બમુદ્ધભૂતેહિ અનુસયેહિ પહાનપરિઞ્ઞં વિભાવેતું અનુસયયમકં આરદ્ધં. લબ્ભમાનવસેનાતિ અનુસયભાવેન લબ્ભમાનાનં વસેનાતિ અત્થો. તીહાકારેહિ અનુસયાનં ગાહાપનં તેસુ તથા અગ્ગહિતેસુ અનુસયવારાદિપાળિયા દુરવબોધત્તા.

    1. Paccayapariggahapariyosānā ñātapariññāti paccayadīpakena mūlayamakena ñātapariññaṃ , khandhādīsu tīraṇabāhullato khandhādiyamakehi tīraṇapariññañca vibhāvetvā anusayapahānantā pahānapariññāti pahātabbamuddhabhūtehi anusayehi pahānapariññaṃ vibhāvetuṃ anusayayamakaṃ āraddhaṃ. Labbhamānavasenāti anusayabhāvena labbhamānānaṃ vasenāti attho. Tīhākārehi anusayānaṃ gāhāpanaṃ tesu tathā aggahitesu anusayavārādipāḷiyā duravabodhattā.

    અયં પનેત્થ પુરિમેસૂતિ એતેસુ સાનુસયવારાદીસુ પુરિમેસૂતિ અત્થો. અત્થવિસેસાભાવતો ‘‘કામધાતું વા પન ઉપપજ્જન્તસ્સ કામધાતુયા ચુતસ્સ, રૂપધાતું વા પન ઉપપજ્જન્તસ્સ કામધાતુયા ચુતસ્સા’’તિ એવમાદીહિ અવુચ્ચમાને કથમયં યમકદેસના સિયાતિ? નાયં યમકદેસના, પુરિમવારેહિ પન યમકવસેન દેસિતાનં અનુસયાનં ચુતિઉપપત્તિવસેન અનુસયટ્ઠાનપરિચ્છેદદસ્સનં. યમકદેસનાબાહુલ્લતો પન સબ્બવારસમુદાયસ્સ અનુસયયમકન્તિ નામં દટ્ઠબ્બં. અથ વા પટિલોમપુચ્છાપિ અત્થવસેન લબ્ભન્તિ, અત્થવિસેસાભાવતો પન ન વુત્તાતિ લબ્ભમાનતાવસેન એતિસ્સાપિ દેસનાય યમકદેસનતા વેદિતબ્બા.

    Ayaṃ panettha purimesūti etesu sānusayavārādīsu purimesūti attho. Atthavisesābhāvato ‘‘kāmadhātuṃ vā pana upapajjantassa kāmadhātuyā cutassa, rūpadhātuṃ vā pana upapajjantassa kāmadhātuyā cutassā’’ti evamādīhi avuccamāne kathamayaṃ yamakadesanā siyāti? Nāyaṃ yamakadesanā, purimavārehi pana yamakavasena desitānaṃ anusayānaṃ cutiupapattivasena anusayaṭṭhānaparicchedadassanaṃ. Yamakadesanābāhullato pana sabbavārasamudāyassa anusayayamakanti nāmaṃ daṭṭhabbaṃ. Atha vā paṭilomapucchāpi atthavasena labbhanti, atthavisesābhāvato pana na vuttāti labbhamānatāvasena etissāpi desanāya yamakadesanatā veditabbā.

    અનુરૂપં કારણં લભિત્વા ઉપ્પજ્જન્તીતિ એતેન કારણલાભે ઉપ્પત્તિઅરહતં દસ્સેતિ. અપ્પહીના હિ અનુસયા કારણલાભે સતિ ઉપ્પજ્જન્તિ. યાવ ચ મગ્ગેન તેસં અનુપ્પત્તિઅરહતા ન કતા હોતિ, તાવ તે એવંપકારા એવાતિ ‘‘અનુસયા’’તિ વુચ્ચન્તિ. સો એવંપકારો ઉપ્પજ્જતિ-સદ્દેન ગહિતો, ન ખન્ધયમકાદીસુ વિય ઉપ્પજ્જમાનતા. તેનેવ ‘‘યસ્સ કામરાગાનુસયો ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ પટિઘાનુસયો ઉપ્પજ્જતીતિ? આમન્તા’’તિઆદિના ઉપ્પજ્જનવારો અનુસયવારેન નિન્નાનાકરણો વિભત્તો. અનુરૂપં કારણં પન લભિત્વા યે ઉપ્પજ્જિંસુ ઉપ્પજ્જમાના ચ, તેપિ અપ્પહીનટ્ઠેન થામગતા અહેસું ભવન્તિ ચ. ઉપ્પત્તિઅરહતાય એવ ચ તે ઉપ્પજ્જિંસુ ઉપ્પજ્જન્તિ ચ, ન ચ અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નતો અઞ્ઞે ઉપ્પત્તિઅરહા નામ અત્થિ, તસ્મા સબ્બે અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્ના કામરાગાદયો ‘‘અનુસયા’’તિ વુચ્ચન્તિ. અપ્પહીનટ્ઠેનેવ હિ અનુસયા, અપ્પહીના ચ અતીતાદયો એવ, મગ્ગસ્સ પન તાદિસાનં અનુપ્પત્તિઅરહતાપાદનેન અનુસયપ્પહાનં હોતીતિ. અપ્પહીનાકારો નામ ધમ્માકારો, ન ધમ્મો, ધમ્મો એવ ચ ઉપ્પજ્જતીતિ ઇમિના અધિપ્પાયેનાહ ‘‘અપ્પહીનાકારો ચ ઉપ્પજ્જતીતિ વત્તું ન યુજ્જતી’’તિ. સત્તાનુસયાતિ એત્થ યદિ અપ્પહીનટ્ઠેન સન્તાને અનુસેન્તીતિ અનુસયા, અથ કસ્મા સત્તેવ વુત્તા, નનુ સત્તાનુસયતો અઞ્ઞેસમ્પિ કિલેસાનં અપ્પહીનત્તા અનુસયભાવો આપજ્જતીતિ ચે? નાપજ્જતિ, અપ્પહીનમત્તસ્સેવ અનુસયભાવસ્સ અવુત્તત્તા. વુત્તઞ્હિ ‘‘અનુસયોતિ પન અપ્પહીનટ્ઠેન થામગતકિલેસો વુચ્ચતી’’તિ (યમ॰ અટ્ઠ॰ અનુસયયમક ૧), તસ્મા અપ્પહીનટ્ઠેન થામગતો કિલેસોયેવ અનુસયો નામાતિ યુત્તં. થામગતન્તિ ચ અઞ્ઞેહિ અસાધારણો સભાવો દટ્ઠબ્બો. તથા હિ ધમ્મસભાવબોધિના તથાગતેન ઇમેયેવ ‘‘અનુસયા’’તિ વુત્તા. થામગતોતિ અનુસયસમઙ્ગીતિ અત્થો.

    Anurūpaṃ kāraṇaṃ labhitvā uppajjantīti etena kāraṇalābhe uppattiarahataṃ dasseti. Appahīnā hi anusayā kāraṇalābhe sati uppajjanti. Yāva ca maggena tesaṃ anuppattiarahatā na katā hoti, tāva te evaṃpakārā evāti ‘‘anusayā’’ti vuccanti. So evaṃpakāro uppajjati-saddena gahito, na khandhayamakādīsu viya uppajjamānatā. Teneva ‘‘yassa kāmarāgānusayo uppajjati, tassa paṭighānusayo uppajjatīti? Āmantā’’tiādinā uppajjanavāro anusayavārena ninnānākaraṇo vibhatto. Anurūpaṃ kāraṇaṃ pana labhitvā ye uppajjiṃsu uppajjamānā ca, tepi appahīnaṭṭhena thāmagatā ahesuṃ bhavanti ca. Uppattiarahatāya eva ca te uppajjiṃsu uppajjanti ca, na ca atītānāgatapaccuppannato aññe uppattiarahā nāma atthi, tasmā sabbe atītānāgatapaccuppannā kāmarāgādayo ‘‘anusayā’’ti vuccanti. Appahīnaṭṭheneva hi anusayā, appahīnā ca atītādayo eva, maggassa pana tādisānaṃ anuppattiarahatāpādanena anusayappahānaṃ hotīti. Appahīnākāro nāma dhammākāro, na dhammo, dhammo eva ca uppajjatīti iminā adhippāyenāha ‘‘appahīnākāro ca uppajjatīti vattuṃ na yujjatī’’ti. Sattānusayāti ettha yadi appahīnaṭṭhena santāne anusentīti anusayā, atha kasmā satteva vuttā, nanu sattānusayato aññesampi kilesānaṃ appahīnattā anusayabhāvo āpajjatīti ce? Nāpajjati, appahīnamattasseva anusayabhāvassa avuttattā. Vuttañhi ‘‘anusayoti pana appahīnaṭṭhena thāmagatakileso vuccatī’’ti (yama. aṭṭha. anusayayamaka 1), tasmā appahīnaṭṭhena thāmagato kilesoyeva anusayo nāmāti yuttaṃ. Thāmagatanti ca aññehi asādhāraṇo sabhāvo daṭṭhabbo. Tathā hi dhammasabhāvabodhinā tathāgatena imeyeva ‘‘anusayā’’ti vuttā. Thāmagatoti anusayasamaṅgīti attho.

    અનુસયઉપ્પજ્જનવારાનં સમાનગતિકત્તા યથા ‘‘અનુસેતી’’તિ વચનં અપ્પહીનાકારદીપકં, એવં ‘‘ઉપ્પજ્જતી’’તિ વચનં સિયાતિ ઉપ્પજ્જનવારેન ‘‘ઉપ્પજ્જતી’’તિ વચનસ્સ અવુત્તતા સક્કા વત્તુન્તિ ચે? તં ન, વચનત્થવિસેસેન તંદ્વયસ્સ વુત્તત્તા. ‘‘અનુરૂપં કારણં લભિત્વા ઉપ્પજ્જતી’’તિ હિ એતસ્મિં અત્થે અવિસિટ્ઠેપિ ‘‘અનુસેતી’’તિ વચનં સન્તાને અનુસયિતતં થામગતભાવં દીપેતિ. યદિ તમેવ ‘‘ઉપ્પજ્જતી’’તિ વચનં દીપેય્ય, કસ્સચિ વિસેસસ્સ અભાવા ઉપ્પજ્જનવારો ન વત્તબ્બો સિયા, ‘‘ઉપ્પજ્જતી’’તિ વચનં પન ઉપ્પત્તિયોગ્ગં દીપેતિ. કસ્મા? ઉપ્પજ્જનવારેન ઉપ્પત્તિયોગ્ગસ્સ દસ્સિતત્તા, અનુસયસદ્દસ્સ સબ્બદા વિજ્જમાનાનં અપરિનિપ્ફન્નસયનત્થતાય નિવારણત્થં ઉપ્પત્તિઅરહતાય થામગતભાવસઙ્ખાતસ્સ યથાધિપ્પેતસયનત્થસ્સ દસ્સનત્થં ‘‘અનુસેન્તીતિ અનુરૂપં કારણં લભિત્વા ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ યં ઉપ્પત્તિયોગ્ગવચનં વુત્તં, તં સુવુત્તમેવાતિ અધિપ્પાયો. તમ્પિ સુવુત્તમેવ ઇમિના તન્તિપ્પમાણેનાતિ સમ્બન્ધો. તન્તિત્તયેનપિ હિ ચિત્તસમ્પયુત્તતા દીપિતા હોતિ.

    Anusayauppajjanavārānaṃ samānagatikattā yathā ‘‘anusetī’’ti vacanaṃ appahīnākāradīpakaṃ, evaṃ ‘‘uppajjatī’’ti vacanaṃ siyāti uppajjanavārena ‘‘uppajjatī’’ti vacanassa avuttatā sakkā vattunti ce? Taṃ na, vacanatthavisesena taṃdvayassa vuttattā. ‘‘Anurūpaṃ kāraṇaṃ labhitvā uppajjatī’’ti hi etasmiṃ atthe avisiṭṭhepi ‘‘anusetī’’ti vacanaṃ santāne anusayitataṃ thāmagatabhāvaṃ dīpeti. Yadi tameva ‘‘uppajjatī’’ti vacanaṃ dīpeyya, kassaci visesassa abhāvā uppajjanavāro na vattabbo siyā, ‘‘uppajjatī’’ti vacanaṃ pana uppattiyoggaṃ dīpeti. Kasmā? Uppajjanavārena uppattiyoggassa dassitattā, anusayasaddassa sabbadā vijjamānānaṃ aparinipphannasayanatthatāya nivāraṇatthaṃ uppattiarahatāya thāmagatabhāvasaṅkhātassa yathādhippetasayanatthassa dassanatthaṃ ‘‘anusentīti anurūpaṃ kāraṇaṃ labhitvā uppajjantī’’ti yaṃ uppattiyoggavacanaṃ vuttaṃ, taṃ suvuttamevāti adhippāyo. Tampi suvuttameva iminā tantippamāṇenāti sambandho. Tantittayenapi hi cittasampayuttatā dīpitā hoti.

    પરિચ્છેદપરિચ્છિન્નુદ્દેસવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Paricchedaparicchinnuddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    ઉપ્પત્તિટ્ઠાનવારવણ્ણના

    Uppattiṭṭhānavāravaṇṇanā

    . કામધાતુયા દ્વીસુ વેદનાસૂતિ કામાવચરભૂમિયં સુખાય ચ ઉપેક્ખાય ચાતિ અટ્ઠકથાયં કામધાતુગ્ગહણં દ્વિન્નં વેદનાનં વિસેસનભાવેન વુત્તં, એવં સતિ કામધાતુયા કામરાગાનુસયસ્સ અનુસયટ્ઠાનતા ન વુત્તા હોતિ. દ્વીસુ પન રાગેસુ ભવરાગસ્સ તીસુ ધાતૂસુ રૂપારૂપધાતૂનં અનુસયટ્ઠાનતા વુત્તાતિ કામધાતુયા કામરાગસ્સ અનુસયટ્ઠાનતા વત્તબ્બા. ધાતુવેદનાસબ્બસક્કાયપરિયાપન્નવસેન હિ તિપ્પકારં અનુસયાનં અનુસયટ્ઠાનં વુત્તન્તિ. તસ્મા તીસુ ધાતૂસુ કામધાતુયા તીસુ વેદનાસુ દ્વીસુ વેદનાસુ એત્થ કામરાગાનુસયો અનુસેતીતિ વિસું અનુસયટ્ઠાનતા ધાતુયા વેદનાનઞ્ચ યોજેતબ્બા. દ્વીસુ વેદનાસૂતિ ઇદઞ્ચ વેદનાસુ અનુસયમાનો કામરાગાનુસયો દ્વીસ્વેવ અનુસેતિ, ન તીસૂતિ તિણ્ણમ્પિ ઠાનતાનિવારણત્થમેવ વુત્તન્તિ ન સબ્બાસુ દ્વીસુ અનુસયનપ્પત્તો અત્થિ, તેન વેદનાવિસેસનત્થં ન કામધાતુગ્ગહણેન કોચિ અત્થો. ભવરાગાનુસયનટ્ઠાનઞ્હિ અટ્ઠાનઞ્ચ અનુસયાનં અપરિયાપન્નં સક્કાયે કામરાગાનુસયસ્સ અનુસયટ્ઠાનં ન હોતીતિ પાકટમેતં. યથા ચ ‘‘દ્વીસુ વેદનાસૂ’’તિ વુત્તે પટિઘાનુસયાનુસયટ્ઠાનતો અઞ્ઞા દ્વે વેદના ગય્હન્તિ, એવં ભવરાગાનુસયાનુસયનટ્ઠાનતો ચ અઞ્ઞા તા ગય્હન્તીતિ.

    2. Kāmadhātuyā dvīsu vedanāsūti kāmāvacarabhūmiyaṃ sukhāya ca upekkhāya cāti aṭṭhakathāyaṃ kāmadhātuggahaṇaṃ dvinnaṃ vedanānaṃ visesanabhāvena vuttaṃ, evaṃ sati kāmadhātuyā kāmarāgānusayassa anusayaṭṭhānatā na vuttā hoti. Dvīsu pana rāgesu bhavarāgassa tīsu dhātūsu rūpārūpadhātūnaṃ anusayaṭṭhānatā vuttāti kāmadhātuyā kāmarāgassa anusayaṭṭhānatā vattabbā. Dhātuvedanāsabbasakkāyapariyāpannavasena hi tippakāraṃ anusayānaṃ anusayaṭṭhānaṃ vuttanti. Tasmā tīsu dhātūsu kāmadhātuyā tīsu vedanāsu dvīsu vedanāsu ettha kāmarāgānusayo anusetīti visuṃ anusayaṭṭhānatā dhātuyā vedanānañca yojetabbā. Dvīsu vedanāsūti idañca vedanāsu anusayamāno kāmarāgānusayo dvīsveva anuseti, na tīsūti tiṇṇampi ṭhānatānivāraṇatthameva vuttanti na sabbāsu dvīsu anusayanappatto atthi, tena vedanāvisesanatthaṃ na kāmadhātuggahaṇena koci attho. Bhavarāgānusayanaṭṭhānañhi aṭṭhānañca anusayānaṃ apariyāpannaṃ sakkāye kāmarāgānusayassa anusayaṭṭhānaṃ na hotīti pākaṭametaṃ. Yathā ca ‘‘dvīsu vedanāsū’’ti vutte paṭighānusayānusayaṭṭhānato aññā dve vedanā gayhanti, evaṃ bhavarāgānusayānusayanaṭṭhānato ca aññā tā gayhantīti.

    એત્થ ચ દ્વીહિ વેદનાહિ સમ્પયુત્તેસુ અઞ્ઞેસુ ચ પિયરૂપસાતરૂપેસુ ઇટ્ઠરૂપાદીસુ ઉપ્પજ્જમાનો કામરાગાનુસયો સાતસન્તસુખગિદ્ધિયા પવત્તતીતિ દ્વીસુ વેદનાસુ તસ્સ અનુસયનં વુત્તં. અઞ્ઞત્થ ઉપ્પજ્જમાનોપિ હિ સો ઇમાસુ દ્વીસુ વેદનાસુ અનુગતો હુત્વા સેતિ સુખમિચ્ચેવ અભિલભતીતિ. એવં પટિઘાનુસયો ચ દુક્ખવેદનાસમ્પયુત્તેસુ અઞ્ઞેસુ ચ અપ્પિયરૂપાસાતરૂપેસુ અનિટ્ઠરૂપાદીસુ ઉપ્પજ્જમાનો દુક્ખપટિકૂલતો દુક્ખમિચ્ચેવ પટિહઞ્ઞતીતિ દુક્ખવેદનમેવ અનુગતો હુત્વા સેતિ, તેન પન તસ્મિં અનુસયનં વુત્તં. એવં કામરાગપટિઘાનં તીસુ વેદનાસુ અનુસયવચનેન ઇટ્ઠઇટ્ઠમજ્ઝત્તઅનિટ્ઠેસુ આરમ્મણપકતિયા વિપરીતસઞ્ઞાય ચ વસેન ઇટ્ઠાદિભાવેન ગહિતેસુ કામરાગપટિઘાનં ઉપ્પત્તિ દસ્સિતા હોતિ. તત્થ ઉપ્પજ્જમાના હિ તે તીસુ વેદનાસુ અનુસેન્તિ નામ. વેદનાત્તયમુખેન વા એત્થ ઇટ્ઠાદીનં આરમ્મણાનં ગહણં વેદિતબ્બં, કામધાતુઆદિગ્ગહણેન કામસ્સાદાદિવત્થુભૂતાનં કામભવાદીનં. તત્થ કામરાગાનુસયો ભવસ્સાદવસેન અનુસયમાનો કામધાતુયા અનુસેતિ, કામસુખસ્સાદવસેન અનુસયમાનો સુખોપેક્ખાવેદનાસુ. પટિઘો દુક્ખપટિઘાતવસેનેવ પવત્તતીતિ યત્થ તત્થ પટિહઞ્ઞમાનોપિ દુક્ખવેદનાય એવ અનુસેતિ. રૂપારૂપભવેસુ પન રૂપારૂપાવચરધમ્મેસુ ચ કામસ્સાદસ્સ પવત્તિ નત્થીતિ તત્થ અનુસયમાનો રાગો ભવરાગોઇચ્ચેવ વેદિતબ્બો. ધાતુત્તયવેદનાત્તયગ્ગહણેન ચ સબ્બસક્કાયપરિયાપન્નાનં ગહિતત્તા ‘‘યત્થ કામરાગાનુસયો નાનુસેતિ, તત્થ દિટ્ઠાનુસયો નાનુસેતી’’તિ (યમ॰ ૨.અનુસયયમક.૪૬) એવમાદીનં વિસ્સજ્જનેસુ ધાતુત્તયવેદનાત્તયવિનિમુત્તં દિટ્ઠાનુસયાદીનં અનુસયટ્ઠાનં ન વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. નનુ ચ અનુત્તરેસુ વિમોક્ખેસુ પિહં ઉપટ્ઠાપયતો પિહપચ્ચયા ઉપ્પન્નદોમનસ્સે પટિઘાનુસયો નાનુસેતિ, તથા નેક્ખમ્મસ્સિતસોમનસ્સુપેક્ખાસુ કામરાગેન નાનુસયિતબ્બન્તિ તદનુસયનટ્ઠાનતો અઞ્ઞાપિ દિટ્ઠાનુસયાનુસયનટ્ઠાનભૂતા કામાવચરવેદના સન્તીતિ? હોન્તુ, ન પન ધાતુત્તયવેદનાત્તયતો અઞ્ઞં તદનુસયનટ્ઠાનં અત્થિ, તસ્મા તં ન વુત્તં. યસ્મા પન ‘‘યત્થ કામરાગાનુસયો ચ પટિઘાનુસયો ચ માનાનુસયો ચ નાનુસેન્તિ, તત્થ દિટ્ઠાનુસયો વિચિકિચ્છાનુસયો નાનુસેતીતિ? આમન્તા’’તિ (યમ॰ ૨.અનુસયયમક.૫૨) વુત્તં, તસ્મા અવિસેસેન દુક્ખં પટિઘાનુસયસ્સ અનુસયનટ્ઠાનન્તિ સમુદાયવસેન ગહેત્વા વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. તથા લોકિયસુખોપેક્ખા કામરાગમાનાનુસયનટ્ઠાનન્તિ.

    Ettha ca dvīhi vedanāhi sampayuttesu aññesu ca piyarūpasātarūpesu iṭṭharūpādīsu uppajjamāno kāmarāgānusayo sātasantasukhagiddhiyā pavattatīti dvīsu vedanāsu tassa anusayanaṃ vuttaṃ. Aññattha uppajjamānopi hi so imāsu dvīsu vedanāsu anugato hutvā seti sukhamicceva abhilabhatīti. Evaṃ paṭighānusayo ca dukkhavedanāsampayuttesu aññesu ca appiyarūpāsātarūpesu aniṭṭharūpādīsu uppajjamāno dukkhapaṭikūlato dukkhamicceva paṭihaññatīti dukkhavedanameva anugato hutvā seti, tena pana tasmiṃ anusayanaṃ vuttaṃ. Evaṃ kāmarāgapaṭighānaṃ tīsu vedanāsu anusayavacanena iṭṭhaiṭṭhamajjhattaaniṭṭhesu ārammaṇapakatiyā viparītasaññāya ca vasena iṭṭhādibhāvena gahitesu kāmarāgapaṭighānaṃ uppatti dassitā hoti. Tattha uppajjamānā hi te tīsu vedanāsu anusenti nāma. Vedanāttayamukhena vā ettha iṭṭhādīnaṃ ārammaṇānaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ, kāmadhātuādiggahaṇena kāmassādādivatthubhūtānaṃ kāmabhavādīnaṃ. Tattha kāmarāgānusayo bhavassādavasena anusayamāno kāmadhātuyā anuseti, kāmasukhassādavasena anusayamāno sukhopekkhāvedanāsu. Paṭigho dukkhapaṭighātavaseneva pavattatīti yattha tattha paṭihaññamānopi dukkhavedanāya eva anuseti. Rūpārūpabhavesu pana rūpārūpāvacaradhammesu ca kāmassādassa pavatti natthīti tattha anusayamāno rāgo bhavarāgoicceva veditabbo. Dhātuttayavedanāttayaggahaṇena ca sabbasakkāyapariyāpannānaṃ gahitattā ‘‘yattha kāmarāgānusayo nānuseti, tattha diṭṭhānusayo nānusetī’’ti (yama. 2.anusayayamaka.46) evamādīnaṃ vissajjanesu dhātuttayavedanāttayavinimuttaṃ diṭṭhānusayādīnaṃ anusayaṭṭhānaṃ na vuttanti daṭṭhabbaṃ. Nanu ca anuttaresu vimokkhesu pihaṃ upaṭṭhāpayato pihapaccayā uppannadomanasse paṭighānusayo nānuseti, tathā nekkhammassitasomanassupekkhāsu kāmarāgena nānusayitabbanti tadanusayanaṭṭhānato aññāpi diṭṭhānusayānusayanaṭṭhānabhūtā kāmāvacaravedanā santīti? Hontu, na pana dhātuttayavedanāttayato aññaṃ tadanusayanaṭṭhānaṃ atthi, tasmā taṃ na vuttaṃ. Yasmā pana ‘‘yattha kāmarāgānusayo ca paṭighānusayo ca mānānusayo ca nānusenti, tattha diṭṭhānusayo vicikicchānusayo nānusetīti? Āmantā’’ti (yama. 2.anusayayamaka.52) vuttaṃ, tasmā avisesena dukkhaṃ paṭighānusayassa anusayanaṭṭhānanti samudāyavasena gahetvā vuttanti veditabbaṃ. Tathā lokiyasukhopekkhā kāmarāgamānānusayanaṭṭhānanti.

    અપિચ સુત્તે ‘‘ઇધાવુસો વિસાખ, ભિક્ખુ ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ ‘કુદાસ્સુ નામાહં દોમનસ્સં પજહેય્ય’ન્તિ, સો ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખિત્વા પટિઘં તેન પજહતિ, ન તત્થ પટિઘાનુસયો અનુસેતી’’તિ નેક્ખમ્મસ્સિતં દોમનસ્સં ઉપ્પાદેત્વા તં વિક્ખમ્ભેત્વા વીરિયં કત્વા અનાગામિમગ્ગેન પટિઘસ્સ સમુગ્ઘાતનં સન્ધાય વુત્તં. ન હિ પટિઘેનેવ પટિઘપ્પહાનં, દોમનસ્સેન વા દોમનસ્સપ્પહાનં અત્થીતિ. પટિઘુપ્પત્તિરહટ્ઠાનતાય પન ઇધ સબ્બં દુક્ખં ‘‘પટિઘાનુસયસ્સ અનુસયનટ્ઠાન’’ન્તિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. નિપ્પરિયાયદેસના હેસા, સા પન પરિયાયદેસના. એવઞ્ચ કત્વા પઠમજ્ઝાનવિક્ખમ્ભિતં કામરાગાનુસયં તથા વિક્ખમ્ભિતમેવ કત્વા અનાગામિમગ્ગેન સમુગ્ઘાતનં સન્ધાય ‘‘વિવિચ્ચેવ…પે॰… પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, રાગં તેન પજહતિ, ન તત્થ રાગાનુસયો અનુસેતી’’તિ વુત્તં. એવં ચતુત્થજ્ઝાનવિક્ખમ્ભિતં અવિજ્જાનુસયં તથા વિક્ખમ્ભિતમેવ કત્વા અરહત્તમગ્ગેન સમુગ્ઘાતનં સન્ધાય ‘‘સુખસ્સ ચ પહાના…પે॰… ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, અવિજ્જં તેન પજહતિ, ન તત્થ અવિજ્જાનુસયો અનુસેતી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૪૬૫) વુત્તં. ન હિ લોકિયચતુત્થજ્ઝાનુપેક્ખાય અવિજ્જાનુસયો સબ્બથા નાનુસેતીતિ સક્કા વત્તું ‘‘સબ્બસક્કાયપરિયાપન્નેસુ ધમ્મેસુ એત્થ અવિજ્જાનુસયો અનુસેતી’’તિ (યમ॰ અટ્ઠ॰ અનુસયયમક ૨) વુત્તત્તા, તસ્મા અવિજ્જાનુસયસ્સેવ વત્થુ ચતુત્થજ્ઝાનુપેક્ખા, નેક્ખમ્મસ્સિતદોમનસ્સઞ્ચ પટિઘાનુસયસ્સ વત્થુ ન ન હોતીતિ તત્થાપિ તસ્સ અનુસયનં વેદિતબ્બં. અવત્થુભાવતો હિ ઇધ અનુસયનં ન વુચ્ચતિ, ન સુત્તન્તેસુ વિય વુત્તનયેન તંપટિપક્ખભાવતો તંસમુગ્ઘાતકમગ્ગસ્સ બલવૂપનિસ્સયભાવતો ચાતિ.

    Apica sutte ‘‘idhāvuso visākha, bhikkhu iti paṭisañcikkhati ‘kudāssu nāmāhaṃ domanassaṃ pajaheyya’nti, so iti paṭisañcikkhitvā paṭighaṃ tena pajahati, na tattha paṭighānusayo anusetī’’ti nekkhammassitaṃ domanassaṃ uppādetvā taṃ vikkhambhetvā vīriyaṃ katvā anāgāmimaggena paṭighassa samugghātanaṃ sandhāya vuttaṃ. Na hi paṭigheneva paṭighappahānaṃ, domanassena vā domanassappahānaṃ atthīti. Paṭighuppattirahaṭṭhānatāya pana idha sabbaṃ dukkhaṃ ‘‘paṭighānusayassa anusayanaṭṭhāna’’nti vuttanti daṭṭhabbaṃ. Nippariyāyadesanā hesā, sā pana pariyāyadesanā. Evañca katvā paṭhamajjhānavikkhambhitaṃ kāmarāgānusayaṃ tathā vikkhambhitameva katvā anāgāmimaggena samugghātanaṃ sandhāya ‘‘vivicceva…pe… paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharati, rāgaṃ tena pajahati, na tattha rāgānusayo anusetī’’ti vuttaṃ. Evaṃ catutthajjhānavikkhambhitaṃ avijjānusayaṃ tathā vikkhambhitameva katvā arahattamaggena samugghātanaṃ sandhāya ‘‘sukhassa ca pahānā…pe… catutthaṃ jhānaṃ upasampajja viharati, avijjaṃ tena pajahati, na tattha avijjānusayo anusetī’’ti (ma. ni. 1.465) vuttaṃ. Na hi lokiyacatutthajjhānupekkhāya avijjānusayo sabbathā nānusetīti sakkā vattuṃ ‘‘sabbasakkāyapariyāpannesu dhammesu ettha avijjānusayo anusetī’’ti (yama. aṭṭha. anusayayamaka 2) vuttattā, tasmā avijjānusayasseva vatthu catutthajjhānupekkhā, nekkhammassitadomanassañca paṭighānusayassa vatthu na na hotīti tatthāpi tassa anusayanaṃ veditabbaṃ. Avatthubhāvato hi idha anusayanaṃ na vuccati, na suttantesu viya vuttanayena taṃpaṭipakkhabhāvato taṃsamugghātakamaggassa balavūpanissayabhāvato cāti.

    એત્થ ચ આરમ્મણે અનુસયટ્ઠાને સતિ ભવરાગવજ્જો સબ્બો લોભો કામરાગાનુસયોતિ ન સક્કા વત્તું. દુક્ખાય હિ વેદનાય રૂપારૂપધાતૂસુ ચ અનુસયમાનેન દિટ્ઠાનુસયેન સમ્પયુત્તોપિ લોભો લોભો એવ, ન કામરાગાનુસયો. યદિ સિયા, દિટ્ઠાનુસયસ્સ વિય એતસ્સપિ ઠાનં વત્તબ્બં સિયાતિ. અથ પન અજ્ઝાસયવસેન તન્નિન્નતાય અનુસયનટ્ઠાનં વુત્તં. યથા ઇટ્ઠાનં રૂપાદીનં સુખાય ચ વેદનાય અપ્પટિલદ્ધં વા અપ્પટિલાભતો સમનુપસ્સતો, પટિલદ્ધપુબ્બં વા અતીતં નિરુદ્ધં વિગતં પરિણતં સમનુપસ્સતો ઉપ્પજ્જમાનો પટિઘો દુક્ખે પટિહઞ્ઞનવસેનેવ પવત્તતીતિ દુક્ખમેવ તસ્સ અનુસયનટ્ઠાનં વુત્તં, નાલમ્બિતં, એવં દુક્ખાદીસુ અભિનિવેસનવસેન ઉપ્પજ્જમાનેન દિટ્ઠાનુસયેન સમ્પયુત્તોપિ લોભો સુખાભિસઙ્ગવસેનેવ પવત્તતીતિ સાતસન્તસુખદ્વયમેવસ્સ અનુસયટ્ઠાનં વુત્તન્તિ ભવરાગવજ્જસ્સ સબ્બલોભસ્સ કામરાગાનુસયતા ન વિરુજ્ઝતિ, એકસ્મિંયેવ ચ આરમ્મણે રજ્જન્તિ દુસ્સન્તિ ચ. તત્થ રાગો સુખજ્ઝાસયો પટિઘો દુક્ખજ્ઝાસયોતિ તેસં નાનાનુસયટ્ઠાનતા હોતિ.

    Ettha ca ārammaṇe anusayaṭṭhāne sati bhavarāgavajjo sabbo lobho kāmarāgānusayoti na sakkā vattuṃ. Dukkhāya hi vedanāya rūpārūpadhātūsu ca anusayamānena diṭṭhānusayena sampayuttopi lobho lobho eva, na kāmarāgānusayo. Yadi siyā, diṭṭhānusayassa viya etassapi ṭhānaṃ vattabbaṃ siyāti. Atha pana ajjhāsayavasena tanninnatāya anusayanaṭṭhānaṃ vuttaṃ. Yathā iṭṭhānaṃ rūpādīnaṃ sukhāya ca vedanāya appaṭiladdhaṃ vā appaṭilābhato samanupassato, paṭiladdhapubbaṃ vā atītaṃ niruddhaṃ vigataṃ pariṇataṃ samanupassato uppajjamāno paṭigho dukkhe paṭihaññanavaseneva pavattatīti dukkhameva tassa anusayanaṭṭhānaṃ vuttaṃ, nālambitaṃ, evaṃ dukkhādīsu abhinivesanavasena uppajjamānena diṭṭhānusayena sampayuttopi lobho sukhābhisaṅgavaseneva pavattatīti sātasantasukhadvayamevassa anusayaṭṭhānaṃ vuttanti bhavarāgavajjassa sabbalobhassa kāmarāgānusayatā na virujjhati, ekasmiṃyeva ca ārammaṇe rajjanti dussanti ca. Tattha rāgo sukhajjhāsayo paṭigho dukkhajjhāsayoti tesaṃ nānānusayaṭṭhānatā hoti.

    એવઞ્ચ કત્વા ‘‘યત્થ કામરાગાનુસયો અનુસેતિ, તત્થ પટિઘાનુસયો અનુસેતીતિ? નો’’તિ (યમ॰ ૨.અનુસયયમક.૧૪) વુત્તન્તિ. અટ્ઠકથાયં પન દ્વીસુ વેદનાસુ ઇટ્ઠારમ્મણે ચ દોમનસ્સુપ્પત્તિં વત્વા ‘‘દોમનસ્સમત્તમેવ પન તં હોતિ, ન પટિઘાનુસયો’’તિ (યમ॰ અટ્ઠ॰ અનુસયયમક ૨) વુત્તત્તા યથા તત્થ પટિઘો પટિઘાનુસયો ન હોતિ, એવં દુક્ખાદીસુ ઉપ્પજ્જમાનેન દિટ્ઠાનુસયેન સહજાતો લોભો કામરાગાનુસયો ન હોતિચ્ચેવ વિઞ્ઞાયતીતિ. યં પનેતં વુત્તં ‘‘દોમનસ્સમત્તમેવ પન તં હોતિ, ન પટિઘાનુસયો’’તિ, એત્થ ન પટિઘાનુસયોતિ નત્થિ પટિઘાનુસયોતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ન હિ દોમનસ્સસ્સ પટિઘાનુસયભાવાસઙ્કા અત્થીતિ.

    Evañca katvā ‘‘yattha kāmarāgānusayo anuseti, tattha paṭighānusayo anusetīti? No’’ti (yama. 2.anusayayamaka.14) vuttanti. Aṭṭhakathāyaṃ pana dvīsu vedanāsu iṭṭhārammaṇe ca domanassuppattiṃ vatvā ‘‘domanassamattameva pana taṃ hoti, na paṭighānusayo’’ti (yama. aṭṭha. anusayayamaka 2) vuttattā yathā tattha paṭigho paṭighānusayo na hoti, evaṃ dukkhādīsu uppajjamānena diṭṭhānusayena sahajāto lobho kāmarāgānusayo na hoticceva viññāyatīti. Yaṃ panetaṃ vuttaṃ ‘‘domanassamattameva pana taṃ hoti, na paṭighānusayo’’ti, ettha na paṭighānusayoti natthi paṭighānusayoti attho daṭṭhabbo. Na hi domanassassa paṭighānusayabhāvāsaṅkā atthīti.

    દેસના સંકિણ્ણા વિય ભવેય્યાતિ ભવરાગસ્સપિ કામધાતુયા દ્વીસુ વેદનાસુ આરમ્મણકરણવસેનેવ ઉપ્પત્તિ વુત્તા વિય ભવેય્ય, તસ્મા આરમ્મણવિસેસેન વિસેસદસ્સનત્થં એવં દેસના કતા સહજાતવેદનાવિસેસાભાવતોતિ અધિપ્પાયો.

    Desanā saṃkiṇṇā viya bhaveyyāti bhavarāgassapi kāmadhātuyā dvīsu vedanāsu ārammaṇakaraṇavaseneva uppatti vuttā viya bhaveyya, tasmā ārammaṇavisesena visesadassanatthaṃ evaṃ desanā katā sahajātavedanāvisesābhāvatoti adhippāyo.

    ઉપ્પત્તિટ્ઠાનવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Uppattiṭṭhānavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    મહાવારો

    Mahāvāro

    ૧. અનુસયવારવણ્ણના

    1. Anusayavāravaṇṇanā

    . અનુસેતિ ઉપ્પજ્જતીતિ પચ્ચુપ્પન્નવોહારા પવત્તાવિરામવસેન વેદિતબ્બા. મગ્ગેનેવ હિ અનુસયાનં વિરામો વિચ્છેદો હોતિ, ન તતો પુબ્બેતિ.

    3. Anusetiuppajjatīti paccuppannavohārā pavattāvirāmavasena veditabbā. Maggeneva hi anusayānaṃ virāmo vicchedo hoti, na tato pubbeti.

    ૨૦. નાપિ એકસ્મિં ઠાને ઉપ્પજ્જન્તિ, ન એકં ધમ્મં આરમ્મણં કરોન્તીતિ એત્થ પુરિમેન એકસ્મિં ચિત્તુપ્પાદે ઉપ્પત્તિ નિવારિતા, પચ્છિમેન એકસ્મિં આરમ્મણેતિ અયં વિસેસો. પુગ્ગલોકાસવારસ્સ પટિલોમે તેસં તેસં પુગ્ગલાનં તસ્સ તસ્સ અનુસયસ્સ અનનુસયનટ્ઠાનં પકતિયા પહાનેન ચ વેદિતબ્બં, ‘‘તિણ્ણં પુગ્ગલાનં દુક્ખાય વેદનાય તેસં તત્થ કામરાગાનુસયો નાનુસેતિ, નો ચ તેસં તત્થ પટિઘાનુસયો નાનુસેતિ, તેસઞ્ઞેવ પુગ્ગલાનં રૂપધાતુયા અરૂપધાતુયા અપરિયાપન્ને તેસં તત્થ કામરાગાનુસયો ચ નાનુસેતિ, પટિઘાનુસયો ચ નાનુસેતી’’તિ પકતિયા દુક્ખાદીનં કામરાગાદીનં અનનુસયટ્ઠાનતં સન્ધાય વુત્તં, ‘‘દ્વિન્નં પુગ્ગલાનં સબ્બત્થ કામરાગાનુસયો ચ નાનુસેતિ, પટિઘાનુસયો ચ નાનુસેતી’’તિ (યમ॰ ૨.અનુસયયમક.૫૬) અનુસયપ્પહાનેન. એત્થ પુરિમનયેન ઓકાસં અવેક્ખિત્વા પુગ્ગલસ્સ વિજ્જમાનાનં અનુસયાનં અનનુસયનં વુત્તં, પચ્છિમનયેન પુગ્ગલં અવેક્ખિત્વા ઓકાસસ્સ કામધાતુઆદિકસ્સ અનોકાસતાતિ.

    20. Nāpi ekasmiṃ ṭhāne uppajjanti, na ekaṃ dhammaṃ ārammaṇaṃ karontīti ettha purimena ekasmiṃ cittuppāde uppatti nivāritā, pacchimena ekasmiṃ ārammaṇeti ayaṃ viseso. Puggalokāsavārassa paṭilome tesaṃ tesaṃ puggalānaṃ tassa tassa anusayassa ananusayanaṭṭhānaṃ pakatiyā pahānena ca veditabbaṃ, ‘‘tiṇṇaṃ puggalānaṃ dukkhāya vedanāya tesaṃ tattha kāmarāgānusayo nānuseti, no ca tesaṃ tattha paṭighānusayo nānuseti, tesaññeva puggalānaṃ rūpadhātuyā arūpadhātuyā apariyāpanne tesaṃ tattha kāmarāgānusayo ca nānuseti, paṭighānusayo ca nānusetī’’ti pakatiyā dukkhādīnaṃ kāmarāgādīnaṃ ananusayaṭṭhānataṃ sandhāya vuttaṃ, ‘‘dvinnaṃ puggalānaṃ sabbattha kāmarāgānusayo ca nānuseti, paṭighānusayo ca nānusetī’’ti (yama. 2.anusayayamaka.56) anusayappahānena. Ettha purimanayena okāsaṃ avekkhitvā puggalassa vijjamānānaṃ anusayānaṃ ananusayanaṃ vuttaṃ, pacchimanayena puggalaṃ avekkhitvā okāsassa kāmadhātuādikassa anokāsatāti.

    અનુસયવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Anusayavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    ૨. સાનુસયવારવણ્ણના

    2. Sānusayavāravaṇṇanā

    ૬૬-૧૩૧. સાનુસયપજહનપરિઞ્ઞાવારેસુ ‘‘સાનુસયો, પજહતિ, પરિજાનાતી’’તિ પુગ્ગલો વુત્તો. પુગ્ગલસ્સ ચ ઇમસ્મિં ભવે સાનુસયોતિ એવં ભવવિસેસેન વા, ઇમસ્મિં કામરાગાનુસયેન સાનુસયો ઇમસ્મિં ઇતરેસુ કેનચીતિ એવં ભવાનુસયવિસેસેન વા સાનુસયતાનિરનુસયતાદિકા નત્થિ. તથા દ્વીસુ વેદનાસુ કામરાગાનુસયેન સાનુસયો, દુક્ખાય વેદનાય નિરનુસયોતિ ઇદમ્પિ નત્થિ. ન હિ પુગ્ગલસ્સ વેદના ઓકાસો, અથ ખો અનુસયાનન્તિ. અનુસયસ્સ પન તસ્સ તસ્સ સો સો અનુસયનોકાસો પુગ્ગલસ્સ તેન તેન અનુસયેન સાનુસયતાય, તસ્સ તસ્સ પજહનપરિજાનનાનઞ્ચ નિમિત્તં હોતિ, અનનુસયનોકાસો ચ નિરનુસયતાદીનં, તસ્મા ઓકાસવારેસુ ભુમ્મનિદ્દેસં અકત્વા ‘‘યતો તતો’’તિ નિમિત્તત્થે નિસ્સક્કવચનં કતં, પજહનપરિઞ્ઞાવારેસુ અપાદાનત્થે એવ વા. તતો તતો હિ ઓકાસતો અપગમકરણં વિનાસનં પજહનં પરિજાનનઞ્ચાતિ.

    66-131. Sānusayapajahanapariññāvāresu ‘‘sānusayo, pajahati, parijānātī’’ti puggalo vutto. Puggalassa ca imasmiṃ bhave sānusayoti evaṃ bhavavisesena vā, imasmiṃ kāmarāgānusayena sānusayo imasmiṃ itaresu kenacīti evaṃ bhavānusayavisesena vā sānusayatāniranusayatādikā natthi. Tathā dvīsu vedanāsu kāmarāgānusayena sānusayo, dukkhāya vedanāya niranusayoti idampi natthi. Na hi puggalassa vedanā okāso, atha kho anusayānanti. Anusayassa pana tassa tassa so so anusayanokāso puggalassa tena tena anusayena sānusayatāya, tassa tassa pajahanaparijānanānañca nimittaṃ hoti, ananusayanokāso ca niranusayatādīnaṃ, tasmā okāsavāresu bhummaniddesaṃ akatvā ‘‘yato tato’’ti nimittatthe nissakkavacanaṃ kataṃ, pajahanapariññāvāresu apādānatthe eva vā. Tato tato hi okāsato apagamakaraṇaṃ vināsanaṃ pajahanaṃ parijānanañcāti.

    તત્થ યતોતિ યતો અનુસયટ્ઠાનતો અનુલોમે, પટિલોમે અનનુસયટ્ઠાનતોતિ અત્થો. અનુસયાનાનુસયસ્સેવ હિ નિમિત્તાપાદાનભાવદસ્સનત્થં ‘‘રૂપધાતુયા અરૂપધાતુયા તતો માનાનુસયેન સાનુસયોતિ (યમ॰૨.અનુસયયમક.૭૭), પજહતી’’તિ (યમ॰ ૨.અનુસયયમક.૧૪૩) ચ ‘‘દુક્ખાય વેદનાય તતો કામરાગાનુસયેન નિરનુસયોતિ (યમ॰ ૨.અનુસયયમક.૧૧૦), ન પજહતી’’તિ (યમ॰ ૨.અનુસયયમક.૧૭૪-૧૭૬) ચ એવમાદીસુ રૂપધાતુઆદયો એવ ભુમ્મનિદ્દેસેનેવ નિદ્દિટ્ઠાતિ. અટ્ઠકથાયં પન ચતુત્થપઞ્હવિસ્સજ્જનેન સરૂપતો અનુસયનટ્ઠાનસ્સ દસ્સિતત્તા તદત્થે આદિપઞ્હેપિ ‘‘યતો’’તિ અનુસયનટ્ઠાનં વુત્તન્તિ ઇમમત્થં વિભાવેત્વા પુન ‘‘યતો’’તિ એતસ્સ વચનત્થં દસ્સેતું ‘‘ઉપ્પન્નેન કામરાગાનુસયેન સાનુસયો’’તિ વુત્તં, તં પમાદલિખિતં વિય દિસ્સતિ. ન હિ ઉપ્પન્નેનેવ અનુસયેન સાનુસયો, ઉપ્પત્તિરહટ્ઠાનતઞ્ચ સન્ધાયેવ નિસ્સક્કવચનં ન સક્કા વત્તું. ન હિ અપરિયાપન્નાનં અનુસયુપ્પત્તિરહટ્ઠાનતાતિ તં તથેવ દિસ્સતિ. એવં પનેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો – યતો ઉપ્પન્નેનાતિ યતો ઉપ્પન્નેન ભવિતબ્બં, તેનાતિ ઉપ્પત્તિરહટ્ઠાને નિસ્સક્કવચનં કતન્તિ. તથા સબ્બધમ્મેસુ ઉપ્પજ્જનકેનાતિ. ઉપ્પત્તિપટિસેધે અકતે અનુપ્પત્તિયા અનિચ્છિતત્તા સબ્બધમ્મેસુ ઉપ્પજ્જનકભાવં આપન્નેન અનુપ્પજ્જનભાવં અપનેતિ નામ. સબ્બત્થાતિ એતસ્સ પન સબ્બટ્ઠાનતોતિ અયમત્થો ન ન સમ્ભવતિ. ત્થ-કારઞ્હિ ભુમ્મતો અઞ્ઞત્થાપિ સદ્દવિદૂ ઇચ્છન્તીતિ.

    Tattha yatoti yato anusayaṭṭhānato anulome, paṭilome ananusayaṭṭhānatoti attho. Anusayānānusayasseva hi nimittāpādānabhāvadassanatthaṃ ‘‘rūpadhātuyā arūpadhātuyā tato mānānusayena sānusayoti (yama.2.anusayayamaka.77), pajahatī’’ti (yama. 2.anusayayamaka.143) ca ‘‘dukkhāya vedanāya tato kāmarāgānusayena niranusayoti (yama. 2.anusayayamaka.110), na pajahatī’’ti (yama. 2.anusayayamaka.174-176) ca evamādīsu rūpadhātuādayo eva bhummaniddeseneva niddiṭṭhāti. Aṭṭhakathāyaṃ pana catutthapañhavissajjanena sarūpato anusayanaṭṭhānassa dassitattā tadatthe ādipañhepi ‘‘yato’’ti anusayanaṭṭhānaṃ vuttanti imamatthaṃ vibhāvetvā puna ‘‘yato’’ti etassa vacanatthaṃ dassetuṃ ‘‘uppannena kāmarāgānusayena sānusayo’’ti vuttaṃ, taṃ pamādalikhitaṃ viya dissati. Na hi uppanneneva anusayena sānusayo, uppattirahaṭṭhānatañca sandhāyeva nissakkavacanaṃ na sakkā vattuṃ. Na hi apariyāpannānaṃ anusayuppattirahaṭṭhānatāti taṃ tatheva dissati. Evaṃ panettha attho daṭṭhabbo – yato uppannenāti yato uppannena bhavitabbaṃ, tenāti uppattirahaṭṭhāne nissakkavacanaṃ katanti. Tathā sabbadhammesu uppajjanakenāti. Uppattipaṭisedhe akate anuppattiyā anicchitattā sabbadhammesu uppajjanakabhāvaṃ āpannena anuppajjanabhāvaṃ apaneti nāma. Sabbatthāti etassa pana sabbaṭṭhānatoti ayamattho na na sambhavati. Ttha-kārañhi bhummato aññatthāpi saddavidū icchantīti.

    સાનુસયવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Sānusayavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    ૩. પજહનવારવણ્ણના

    3. Pajahanavāravaṇṇanā

    ૧૩૨-૧૯૭. પજહનવારે યેન કામરાગાનુસયાદયો સાવસેસા પહીયન્તિ, સો તે પજહતીતિ સન્નિટ્ઠાનં કત્વા વત્તબ્બો ન હોતિ અપજહનસબ્ભાવા, તસ્મા સન્નિટ્ઠાને નિરવસેસપ્પજહનકોયેવ પજહતીતિ વુત્તો, તસ્મા ‘‘યો વા પન માનાનુસયં પજહતિ, સો કામરાગાનુસયં પજહતીતિ? નો’’તિ (યમ॰ ૨.અનુસયયમક.૧૩૨) વુત્તં. યસ્મા પન સંસયપદેન પહાનકરણમત્તમેવ પુચ્છતિ, ન સન્નિટ્ઠાનં કરોતિ, તસ્મા યથાવિજ્જમાનં પહાનં સન્ધાય ‘‘યો કામરાગાનુસયં પજહતિ, સો માનાનુસયં પજહતીતિ? તદેકટ્ઠં પજહતી’’તિ વુત્તં. પટિલોમે પન ‘‘નપ્પજહતી’’તિ પજહનાભાવો એવ સન્નિટ્ઠાનપદેન સંસયપદેન ચ વિનિચ્છિતો પુચ્છિતો ચ, તસ્મા યેસં પજહનં નત્થિ નિરવસેસવસેન પજહનકાનં, તે ઠપેત્વા અવસેસા અપ્પજહનસબ્ભાવેનેવ નપ્પજહન્તીતિ વુત્તા, ન ચ યથાવિજ્જમાનેન પહાનેનેવ વજ્જિતાતિ દટ્ઠબ્બાતિ. ‘‘અનાગામિમગ્ગસમઙ્ગિઞ્ચ અટ્ઠમકઞ્ચ ઠપેત્વા અવસેસા પુગ્ગલા કામરાગાનુસયઞ્ચ નપ્પજહન્તિ વિચિકિચ્છાનુસયઞ્ચ નપ્પજહન્તી’’તિ (યમ॰ ૨.અનુસયયમક.૧૬૫) એત્થ અટ્ઠકથાયં ‘‘પુથુજ્જનો પહાનપરિઞ્ઞાય અભાવેન નપ્પજહતિ, સેસા તેસં અનુસયાનં પહીનત્તા’’તિ (યમ॰ અટ્ઠ॰ અનુસયયમક ૧૩૨-૧૯૭) વુત્તં.

    132-197. Pajahanavāre yena kāmarāgānusayādayo sāvasesā pahīyanti, so te pajahatīti sanniṭṭhānaṃ katvā vattabbo na hoti apajahanasabbhāvā, tasmā sanniṭṭhāne niravasesappajahanakoyeva pajahatīti vutto, tasmā ‘‘yo vā pana mānānusayaṃ pajahati, so kāmarāgānusayaṃ pajahatīti? No’’ti (yama. 2.anusayayamaka.132) vuttaṃ. Yasmā pana saṃsayapadena pahānakaraṇamattameva pucchati, na sanniṭṭhānaṃ karoti, tasmā yathāvijjamānaṃ pahānaṃ sandhāya ‘‘yo kāmarāgānusayaṃ pajahati, so mānānusayaṃ pajahatīti? Tadekaṭṭhaṃ pajahatī’’ti vuttaṃ. Paṭilome pana ‘‘nappajahatī’’ti pajahanābhāvo eva sanniṭṭhānapadena saṃsayapadena ca vinicchito pucchito ca, tasmā yesaṃ pajahanaṃ natthi niravasesavasena pajahanakānaṃ, te ṭhapetvā avasesā appajahanasabbhāveneva nappajahantīti vuttā, na ca yathāvijjamānena pahāneneva vajjitāti daṭṭhabbāti. ‘‘Anāgāmimaggasamaṅgiñca aṭṭhamakañca ṭhapetvā avasesā puggalā kāmarāgānusayañca nappajahanti vicikicchānusayañca nappajahantī’’ti (yama. 2.anusayayamaka.165) ettha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘puthujjano pahānapariññāya abhāvena nappajahati, sesā tesaṃ anusayānaṃ pahīnattā’’ti (yama. aṭṭha. anusayayamaka 132-197) vuttaṃ.

    તત્થ કિઞ્ચાપિ કેસઞ્ચિ વિચિકિચ્છાનુસયો કેસઞ્ચિ ઉભયન્તિ સેસાનં તેસં પહીનતા અત્થિ, તથાપિ સોતાપન્નાદીનં વિચિકિચ્છાનુસયસ્સ પહીનતા ઉભયાપજહનસ્સ કારણં ન હોતીતિ તેસં પહીનત્તા ‘‘નપ્પજહન્તી’’તિ ન સક્કા વત્તું, અથ પન કામરાગાનુસયઞ્ચ નપ્પજહન્તીતિ ઇમં સન્નિટ્ઠાનેન તેસં પુગ્ગલાનં સઙ્ગહિતતાદસ્સનત્થં વુત્તન્તિ ન તત્થ કારણં વત્તબ્બં, પુચ્છિતસ્સ પન સંસયત્થસ્સ કારણં વત્તબ્બં. એવં સતિ ‘‘સેસા તસ્સ અનુસયસ્સ પહીનત્તા’’તિ વત્તબ્બન્તિ? ન વત્તબ્બં ‘‘યો કામરાગાનુસયં નપ્પજહતિ, સો દિટ્ઠાનુસયં વિચિકિચ્છાનુસયં નપ્પજહતી’’તિ પટિક્ખિપિત્વા પુચ્છિતે સદિસવિસ્સજ્જનકે દિટ્ઠિવિચિકિચ્છાનુસયે સન્ધાય કારણસ્સ વત્તબ્બત્તા, તસ્મા તેસં અનુસયાનં પહીનત્તાતિ તેસં દિટ્ઠિવિચિકિચ્છાનુસયાનં પહીનત્તા તે સંસયત્થસઙ્ગહિતે અનુસયે નપ્પજહન્તીતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

    Tattha kiñcāpi kesañci vicikicchānusayo kesañci ubhayanti sesānaṃ tesaṃ pahīnatā atthi, tathāpi sotāpannādīnaṃ vicikicchānusayassa pahīnatā ubhayāpajahanassa kāraṇaṃ na hotīti tesaṃ pahīnattā ‘‘nappajahantī’’ti na sakkā vattuṃ, atha pana kāmarāgānusayañca nappajahantīti imaṃ sanniṭṭhānena tesaṃ puggalānaṃ saṅgahitatādassanatthaṃ vuttanti na tattha kāraṇaṃ vattabbaṃ, pucchitassa pana saṃsayatthassa kāraṇaṃ vattabbaṃ. Evaṃ sati ‘‘sesā tassa anusayassa pahīnattā’’ti vattabbanti? Na vattabbaṃ ‘‘yo kāmarāgānusayaṃ nappajahati, so diṭṭhānusayaṃ vicikicchānusayaṃ nappajahatī’’ti paṭikkhipitvā pucchite sadisavissajjanake diṭṭhivicikicchānusaye sandhāya kāraṇassa vattabbattā, tasmā tesaṃ anusayānaṃ pahīnattāti tesaṃ diṭṭhivicikicchānusayānaṃ pahīnattā te saṃsayatthasaṅgahite anusaye nappajahantīti attho daṭṭhabbo.

    પજહનવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Pajahanavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    ૫. પહીનવારવણ્ણના

    5. Pahīnavāravaṇṇanā

    ૨૬૪-૨૭૪. પહીનવારે ફલટ્ઠવસેનેવ દેસના આરદ્ધાતિ અનુલોમં સન્ધાય વુત્તં. પટિલોમે હિ પુથુજ્જનવસેનપિ દેસના ગહિતાતિ. ‘‘ફલટ્ઠવસેનેવા’’તિ ચ સાધારણવચનેન મગ્ગસમઙ્ગીનં અગ્ગહિતતં દીપેતિ. અનુસયચ્ચન્તપટિપક્ખેકચિત્તક્ખણિકાનઞ્હિ મગ્ગસમઙ્ગીનં ન કોચિ અનુસયો ઉપ્પત્તિરહો, નાપિ અનુપ્પત્તિરહતં આપાદિતો, તસ્મા તે ન અનુસયસાનુસયપહીનઉપ્પજ્જનવારેસુ ગહિતાતિ.

    264-274. Pahīnavārephalaṭṭhavaseneva desanā āraddhāti anulomaṃ sandhāya vuttaṃ. Paṭilome hi puthujjanavasenapi desanā gahitāti. ‘‘Phalaṭṭhavasenevā’’ti ca sādhāraṇavacanena maggasamaṅgīnaṃ aggahitataṃ dīpeti. Anusayaccantapaṭipakkhekacittakkhaṇikānañhi maggasamaṅgīnaṃ na koci anusayo uppattiraho, nāpi anuppattirahataṃ āpādito, tasmā te na anusayasānusayapahīnauppajjanavāresu gahitāti.

    ૨૭૫-૨૯૬. ઓકાસવારે સો સો અનુસયો અત્તનો અત્તનો ઓકાસે એવ અનુપ્પત્તિધમ્મતં આપાદિતો પહીનો, અનાપાદિતો ચ અપ્પહીનોતિ પહીનાપ્પહીનવચનાનિ તદોકાસમેવ દીપેન્તિ, તસ્મા અનોકાસે તદુભયાવત્તબ્બતા વુત્તાતિ. સાધારણટ્ઠાને તેન સદ્ધિં પહીનો નામ હોતીતિ તેન સદ્ધિં સમાનોકાસે પહીનો નામાતિ અત્થો, ન સમાનકાલે પહીનોતિ.

    275-296. Okāsavāre so so anusayo attano attano okāse eva anuppattidhammataṃ āpādito pahīno, anāpādito ca appahīnoti pahīnāppahīnavacanāni tadokāsameva dīpenti, tasmā anokāse tadubhayāvattabbatā vuttāti. Sādhāraṇaṭṭhāne tena saddhiṃ pahīno nāma hotīti tena saddhiṃ samānokāse pahīno nāmāti attho, na samānakāle pahīnoti.

    પહીનવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Pahīnavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    ૭. ધાતુવારવણ્ણના

    7. Dhātuvāravaṇṇanā

    ૩૩૨-૩૪૦. ધાતુવારે સન્તાનં અનુગતા હુત્વા સયન્તીતિ યસ્મિં સન્તાને અપ્પહીના, તંસન્તાને અપ્પહીનભાવેન અનુગન્ત્વા ઉપ્પત્તિઅરહભાવેન સયન્તીતિ અત્થો. ઉપ્પત્તિરહતા એવ હિ અનુરૂપં કારણં લભિત્વા ઉપ્પજ્જન્તીતિ ઇધાપિ યુત્તાતિ. એત્થ ચ ન કામધાતુઆદીનિ છ પટિનિસેધવચનાનિ ધાતુવિસેસનિદ્ધારણાનિ ન હોન્તીતિ ‘‘ન કામધાતુયા ચુતસ્સ ન કામધાતું ઉપપજ્જન્તસ્સા’’તિઆદિમ્હિ વુચ્ચમાને ઇમં નામ ઉપપજ્જન્તસ્સાતિ ન વિઞ્ઞાયેય્ય, તસ્મા તંમૂલિકાસુ યોજનાસુ ‘‘ન કામધાતુયા ચુતસ્સ કામધાતું રૂપધાતું અરૂપધાતું ઉપપજ્જન્તસ્સા’’તિ પઠમં યોજેત્વા પુન અનુક્કમેન ‘‘ન કામધાતું ઉપપજ્જન્તસ્સા’’તિઆદિકા યોજના કતા. એવઞ્હિ ન કામધાતુઆદિપદેહિ યથાવુત્તધાતુયોયેવ ગહિતા, ન કઞ્ચીતિ વિઞ્ઞાયતિ. યથા અનુસયવારે ‘‘અનુસેન્તીતિ પદસ્સ ઉપ્પજ્જન્તીતિ અત્થો ગહિતો’’તિ વુત્તં, તત્થાપિ ઉપ્પજ્જમાનમેવ સન્ધાય ઉપ્પજ્જન્તીતિ ગહેતું ન સક્કા ‘‘યસ્સ કામરાગાનુસયો અનુસેતિ, તસ્સ પટિઘાનુસયો અનુસેતીતિ? આમન્તા’’તિઆદિવચનતો. અથાપિ અપ્પહીનતં સન્ધાય ઉપ્પજ્જન્તીતિ અત્થો તત્થ ગહિતો, ઇધાપિ સો ન ન યુજ્જતીતિ. ભઙ્ગાતિ ભઞ્જિતબ્બા, દ્વિધા કાતબ્બાતિ અત્થો. નનુ ન કોચિ અનુસયો યત્થ ઉપ્પજ્જન્તસ્સ અનુસેતિ નાનુસેતિ ચાતિ દ્વિધા કાતબ્બા, તત્થેવ કસ્મા ‘‘કતિ અનુસયા ભઙ્ગા? અનુસયા ભઙ્ગા નત્થી’’તિ પુચ્છાવિસ્સજ્જનાનિ કતાનિ. ન હિ પકારન્તરાભાવે સંસયો યુત્તોતિ ? ન ન યુત્તો, ‘‘અનુસયા ભઙ્ગા નત્થી’’તિ અવુત્તે ભઙ્ગાભાવસ્સ અવિઞ્ઞાતત્તાતિ.

    332-340. Dhātuvāre santānaṃ anugatā hutvā sayantīti yasmiṃ santāne appahīnā, taṃsantāne appahīnabhāvena anugantvā uppattiarahabhāvena sayantīti attho. Uppattirahatā eva hi anurūpaṃ kāraṇaṃ labhitvā uppajjantīti idhāpi yuttāti. Ettha ca na kāmadhātuādīni cha paṭinisedhavacanāni dhātuvisesaniddhāraṇāni na hontīti ‘‘na kāmadhātuyā cutassa na kāmadhātuṃ upapajjantassā’’tiādimhi vuccamāne imaṃ nāma upapajjantassāti na viññāyeyya, tasmā taṃmūlikāsu yojanāsu ‘‘na kāmadhātuyā cutassa kāmadhātuṃ rūpadhātuṃ arūpadhātuṃ upapajjantassā’’ti paṭhamaṃ yojetvā puna anukkamena ‘‘na kāmadhātuṃ upapajjantassā’’tiādikā yojanā katā. Evañhi na kāmadhātuādipadehi yathāvuttadhātuyoyeva gahitā, na kañcīti viññāyati. Yathā anusayavāre ‘‘anusentīti padassa uppajjantīti attho gahito’’ti vuttaṃ, tatthāpi uppajjamānameva sandhāya uppajjantīti gahetuṃ na sakkā ‘‘yassa kāmarāgānusayo anuseti, tassa paṭighānusayo anusetīti? Āmantā’’tiādivacanato. Athāpi appahīnataṃ sandhāya uppajjantīti attho tattha gahito, idhāpi so na na yujjatīti. Bhaṅgāti bhañjitabbā, dvidhā kātabbāti attho. Nanu na koci anusayo yattha uppajjantassa anuseti nānuseti cāti dvidhā kātabbā, tattheva kasmā ‘‘kati anusayā bhaṅgā? Anusayā bhaṅgā natthī’’ti pucchāvissajjanāni katāni. Na hi pakārantarābhāve saṃsayo yuttoti ? Na na yutto, ‘‘anusayā bhaṅgā natthī’’ti avutte bhaṅgābhāvassa aviññātattāti.

    ધાતુવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Dhātuvāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    અનુસયયમકવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Anusayayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / યમકપાળિ • Yamakapāḷi / ૬. સઙ્ખારયમકં • 6. Saṅkhārayamakaṃ

    ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / પઞ્ચપકરણ-અનુટીકા • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / ૭. અનુસયયમકં • 7. Anusayayamakaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact