Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૮. ભરતત્થેરગાથાવણ્ણના
8. Bharatattheragāthāvaṇṇanā
એહિ , નન્દક, ગચ્છામાતિ આયસ્મતો ભરતત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયં કિર અનોમદસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો એકદિવસં મનુઞ્ઞદસ્સનં મુદુસુખસમ્ફસ્સં ઉપાહનદ્વયં ગહેત્વા ગચ્છન્તો સત્થારં ચઙ્કમન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો ઉપાહના ઉપનામેત્વા, ‘‘અભિરુહતુ ભગવા ઉપાહના, યં મમ અસ્સ દીઘરત્તં હિતાય સુખાયા’’તિ આહ. અભિરુહિ ભગવા તસ્સ અનુગ્ગણ્હનત્થં ઉપાહના. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે ચમ્પાનગરે ગહપતિકુલે નિબ્બત્તિ, ભરતોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો વિઞ્ઞુતં પત્તો સોણત્થેરસ્સ પબ્બજિતભાવં સુત્વા ‘‘સોપિ નામ પબ્બજી’’તિ સઞ્જાતસંવેગો પબ્બજિત્વા કતપુબ્બકિચ્ચો વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો નચિરસ્સેવ છળભિઞ્ઞો અહોસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૨.૪૮.૭૧-૮૯) –
Ehi, nandaka, gacchāmāti āyasmato bharatattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayaṃ kira anomadassissa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto ekadivasaṃ manuññadassanaṃ mudusukhasamphassaṃ upāhanadvayaṃ gahetvā gacchanto satthāraṃ caṅkamantaṃ disvā pasannamānaso upāhanā upanāmetvā, ‘‘abhiruhatu bhagavā upāhanā, yaṃ mama assa dīgharattaṃ hitāya sukhāyā’’ti āha. Abhiruhi bhagavā tassa anuggaṇhanatthaṃ upāhanā. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde campānagare gahapatikule nibbatti, bharatotissa nāmaṃ ahosi. So viññutaṃ patto soṇattherassa pabbajitabhāvaṃ sutvā ‘‘sopi nāma pabbajī’’ti sañjātasaṃvego pabbajitvā katapubbakicco vipassanāya kammaṃ karonto nacirasseva chaḷabhiñño ahosi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.48.71-89) –
‘‘અનોમદસ્સી ભગવા, લોકજેટ્ઠો નરાસભો;
‘‘Anomadassī bhagavā, lokajeṭṭho narāsabho;
દિવાવિહારા નિક્ખમ્મ, પથમારુહિ ચક્ખુમા.
Divāvihārā nikkhamma, pathamāruhi cakkhumā.
‘‘પાનધિં સુકતં ગય્હ, અદ્ધાનં પટિપજ્જહં;
‘‘Pānadhiṃ sukataṃ gayha, addhānaṃ paṭipajjahaṃ;
તત્થદ્દસાસિં સમ્બુદ્ધં, પત્તિકં ચારુદસ્સનં.
Tatthaddasāsiṃ sambuddhaṃ, pattikaṃ cārudassanaṃ.
‘‘સકં ચિત્તં પસાદેત્વા, નીહરિત્વાન પાનધિં;
‘‘Sakaṃ cittaṃ pasādetvā, nīharitvāna pānadhiṃ;
પાદમૂલે ઠપેત્વાન, ઇદં વચનમબ્રવિં.
Pādamūle ṭhapetvāna, idaṃ vacanamabraviṃ.
‘‘અભિરૂહ મહાવીર, સુગતિન્દ વિનાયક;
‘‘Abhirūha mahāvīra, sugatinda vināyaka;
ઇતો ફલં લભિસ્સામિ, સો મે અત્થો સમિજ્ઝતુ.
Ito phalaṃ labhissāmi, so me attho samijjhatu.
‘‘અનોમદસ્સી ભગવા, લોકજેટ્ઠો નરાસભો;
‘‘Anomadassī bhagavā, lokajeṭṭho narāsabho;
પાનધિં અભિરૂહિત્વા, ઇદં વચનમબ્રવિ.
Pānadhiṃ abhirūhitvā, idaṃ vacanamabravi.
‘‘યો પાનધિં મે અદાસિ, પસન્નો સેહિ પાણિભિ;
‘‘Yo pānadhiṃ me adāsi, pasanno sehi pāṇibhi;
તમહં કિત્તયિસ્સામિ, સુણાથ મમ ભાસતો.
Tamahaṃ kittayissāmi, suṇātha mama bhāsato.
‘‘બુદ્ધસ્સ ગિરમઞ્ઞાય, સબ્બે દેવા સમાગતા;
‘‘Buddhassa giramaññāya, sabbe devā samāgatā;
ઉદગ્ગચિત્તા સુમના, વેદજાતા કતઞ્જલી.
Udaggacittā sumanā, vedajātā katañjalī.
‘‘પાનધીનં પદાનેન, સુખિતોયં ભવિસ્સતિ;
‘‘Pānadhīnaṃ padānena, sukhitoyaṃ bhavissati;
પઞ્ચપઞ્ઞાસક્ખત્તુઞ્ચ, દેવરજ્જં કરિસ્સતિ.
Pañcapaññāsakkhattuñca, devarajjaṃ karissati.
‘‘સહસ્સક્ખત્તું રાજા ચ, ચક્કવત્તી ભવિસ્સતિ;
‘‘Sahassakkhattuṃ rājā ca, cakkavattī bhavissati;
પદેસરજ્જં વિપુલં, ગણનાતો અસઙ્ખિયં.
Padesarajjaṃ vipulaṃ, gaṇanāto asaṅkhiyaṃ.
‘‘અપરિમેય્યે ઇતો કપ્પે, ઓક્કાકકુલસમ્ભવો;
‘‘Aparimeyye ito kappe, okkākakulasambhavo;
ગોતમો નામ ગોત્તેન, સત્થા લોકે ભવિસ્સતિ.
Gotamo nāma gottena, satthā loke bhavissati.
‘‘તસ્સ ધમ્મેસુ દાયાદો, ઓરસો ધમ્મનિમ્મિતો;
‘‘Tassa dhammesu dāyādo, oraso dhammanimmito;
સબ્બાસવે પરિઞ્ઞાય, નિબ્બાયિસ્સતિનાસવો.
Sabbāsave pariññāya, nibbāyissatināsavo.
‘‘દેવલોકે મનુસ્સે વા, નિબ્બત્તિસ્સતિ પુઞ્ઞવા;
‘‘Devaloke manusse vā, nibbattissati puññavā;
દેવયાનપટિભાગં, યાનં પટિલભિસ્સતિ.
Devayānapaṭibhāgaṃ, yānaṃ paṭilabhissati.
‘‘પાસાદા સિવિકા વય્હં, હત્થિનો સમલઙ્કતા;
‘‘Pāsādā sivikā vayhaṃ, hatthino samalaṅkatā;
રથા વાજઞ્ઞસંયુત્તા, સદા પાતુભવન્તિ મે.
Rathā vājaññasaṃyuttā, sadā pātubhavanti me.
‘‘અગારા નિક્ખમન્તોપિ, રથેન નિક્ખમિં અહં;
‘‘Agārā nikkhamantopi, rathena nikkhamiṃ ahaṃ;
કેસેસુ છિજ્જમાનેસુ, અરહત્તમપાપુણિં.
Kesesu chijjamānesu, arahattamapāpuṇiṃ.
‘‘લાભા મય્હં સુલદ્ધં મે, વાણિજ્જં સુપ્પયોજિતં;
‘‘Lābhā mayhaṃ suladdhaṃ me, vāṇijjaṃ suppayojitaṃ;
દત્વાન પાનધિં એકં, પત્તોમ્હિ અચલં પદં.
Datvāna pānadhiṃ ekaṃ, pattomhi acalaṃ padaṃ.
‘‘અપરિમેય્યે ઇતો કપ્પે, યં પાનધિમદાસહં;
‘‘Aparimeyye ito kappe, yaṃ pānadhimadāsahaṃ;
દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, પાનધિસ્સ ઇદં ફલં.
Duggatiṃ nābhijānāmi, pānadhissa idaṃ phalaṃ.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
છળભિઞ્ઞો પન હુત્વા અત્તનો કનિટ્ઠભાતિકેન નન્દકત્થેરેન હેટ્ઠા વુત્તનયેન અઞ્ઞાબ્યાકરણે કતે ‘‘ઇદાનિ નન્દકોપિ અરહા જાતો, હન્દ મયં ઉભોપિ સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા વુસિતબ્રહ્મચરિયતં નિવેદેસ્સામાતિ ઉપ્પન્નં પરિવિતક્કં નન્દકત્થેરસ્સ કથેન્તો –
Chaḷabhiñño pana hutvā attano kaniṭṭhabhātikena nandakattherena heṭṭhā vuttanayena aññābyākaraṇe kate ‘‘idāni nandakopi arahā jāto, handa mayaṃ ubhopi satthu santikaṃ gantvā vusitabrahmacariyataṃ nivedessāmāti uppannaṃ parivitakkaṃ nandakattherassa kathento –
૧૭૫.
175.
‘‘એહિ નન્દક ગચ્છામ, ઉપજ્ઝાયસ્સ સન્તિકં;
‘‘Ehi nandaka gacchāma, upajjhāyassa santikaṃ;
સીહનાદં નદિસ્સામ, બુદ્ધસેટ્ઠસ્સ સમ્મુખા.
Sīhanādaṃ nadissāma, buddhaseṭṭhassa sammukhā.
૧૭૬.
176.
‘‘યાય નો અનુકમ્પાય, અમ્હે પબ્બાજયી મુનિ;
‘‘Yāya no anukampāya, amhe pabbājayī muni;
સો નો અત્થો અનુપ્પત્તો, સબ્બસંયોજનક્ખયો’’તિ. – ગાથાદ્વયં અભાસિ;
So no attho anuppatto, sabbasaṃyojanakkhayo’’ti. – gāthādvayaṃ abhāsi;
તત્થ નન્દકાતિ આલપનં. એહીતિ તસ્સ અત્તનો સન્તિકકરણં. ગચ્છામાતિ તેન અત્તના ચ એકજ્ઝં કાતબ્બકિરિયાવચનં, ઉપજ્ઝાયસ્સાતિ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ, સમ્માસમ્બુદ્ધો હિ સમન્તચક્ખુના બુદ્ધચક્ખુના ચ સત્તાનં આસયાનુસયચરિતાદીનં યથાભૂતવિલોકનેન સદેવકસ્સ લોકસ્સ વજ્જાવજ્જં ઉપનિજ્ઝાયતીતિ વિસેસતો ઉપજ્ઝાયોતિ વત્તબ્બતં અરહતિ. યદત્થં ગમનં, તં દસ્સેતું ‘‘સીહનાદં નદિસ્સામ, બુદ્ધસેટ્ઠસ્સ સમ્મુખા’’તિ આહ. યથાભુચ્ચગુણાભિબ્યાહારતાય અભીતનાદભાવતો સીહનાદં બુદ્ધસ્સ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ તતો એવ સબ્બસત્તુત્તમતાય સેટ્ઠસ્સ, બુદ્ધાનં વા સાવકબુદ્ધાદીનં સેટ્ઠસ્સ સમ્મુખા પુરતો નદિસ્સામાતિ અત્થો.
Tattha nandakāti ālapanaṃ. Ehīti tassa attano santikakaraṇaṃ. Gacchāmāti tena attanā ca ekajjhaṃ kātabbakiriyāvacanaṃ, upajjhāyassāti sammāsambuddhassa, sammāsambuddho hi samantacakkhunā buddhacakkhunā ca sattānaṃ āsayānusayacaritādīnaṃ yathābhūtavilokanena sadevakassa lokassa vajjāvajjaṃ upanijjhāyatīti visesato upajjhāyoti vattabbataṃ arahati. Yadatthaṃ gamanaṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘sīhanādaṃ nadissāma, buddhaseṭṭhassa sammukhā’’ti āha. Yathābhuccaguṇābhibyāhāratāya abhītanādabhāvato sīhanādaṃ buddhassa sammāsambuddhassa tato eva sabbasattuttamatāya seṭṭhassa, buddhānaṃ vā sāvakabuddhādīnaṃ seṭṭhassa sammukhā purato nadissāmāti attho.
યથા પન સીહનાદં નદિતુકામો, તં દસ્સેન્તો ‘‘યાયા’’તિ ગાથમાહ. તત્થ યાયાતિ યદત્થં, યાય યદત્થાનુપ્પત્તિયાતિ અત્થો. નોતિ અમ્હાકં. અનુકમ્પાયાતિ અનુગ્ગણ્હનેન અમ્હે દ્વેપિ પબ્બાજયિ પબ્બાજેસિ. મુનીતિ ભગવા. સો નો અત્થો અનુપ્પત્તોતિ સો અત્થો સબ્બેસં સંયોજનાનં ખયભૂતં અરહત્તફલં નો અમ્હેહિ અનુપ્પત્તો, અધિગતોતિ અત્થો.
Yathā pana sīhanādaṃ naditukāmo, taṃ dassento ‘‘yāyā’’ti gāthamāha. Tattha yāyāti yadatthaṃ, yāya yadatthānuppattiyāti attho. Noti amhākaṃ. Anukampāyāti anuggaṇhanena amhe dvepi pabbājayi pabbājesi. Munīti bhagavā. So no attho anuppattoti so attho sabbesaṃ saṃyojanānaṃ khayabhūtaṃ arahattaphalaṃ no amhehi anuppatto, adhigatoti attho.
ભરતત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Bharatattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૮. ભરતત્થેરગાથા • 8. Bharatattheragāthā