Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / સંયુત્તનિકાય (ટીકા) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) |
૬. બ્રહ્મસંયુત્તં
6. Brahmasaṃyuttaṃ
૧. પઠમવગ્ગો
1. Paṭhamavaggo
૧. બ્રહ્માયાચનસુત્તવણ્ણના
1. Brahmāyācanasuttavaṇṇanā
૧૭૨. પરિવિતક્કો ઉદપાદીતિ ધમ્મગમ્ભીરતાપચ્ચવેક્ખણહેતુકો ધમ્મદેસનાય અપ્પોસ્સુક્કો ઉપ્પજ્જિ. અયં પરિવિતક્કો કસ્મા ઉદપાદિ? કત્થ ચ ઉદપાદીતિ તં સબ્બં વિભાવેતું ‘‘સબ્બબુદ્ધાન’’ન્તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ આચિણ્ણસમાચિણ્ણોતિ આચરિતો ચેવ આચરન્તેહિ ચ સમ્મદેવ આચરિતોતિ અત્થો. એતેન અયં પરિવિતક્કો સબ્બબુદ્ધાનં પઠમાભિસમ્બોધિયં ઉપ્પજ્જતેવાતિ અયમેત્થ ધમ્મતાતિ દસ્સેતિ. તત્થ અટ્ઠમે સત્તાહેતિ ઇદં સત્તમસત્તાહતો પરં સત્તાહબ્ભન્તરે ઉપ્પન્નત્તા વુત્તં, ન પન ઇતરેસં વિય અટ્ઠમસ્સ નામ સત્તાહસ્સ પવત્તિતસ્સ સબ્ભાવા. સપચ્ચગ્ઘેતિ મહગ્ઘે. ‘‘પચ્ચગ્ઘે’’તિ વા પાઠો, અભિનવેતિ અત્થો. સેલમયેતિ મુગ્ગવણ્ણસિલામયે.
172.Parivitakkoudapādīti dhammagambhīratāpaccavekkhaṇahetuko dhammadesanāya appossukko uppajji. Ayaṃ parivitakko kasmā udapādi? Kattha ca udapādīti taṃ sabbaṃ vibhāvetuṃ ‘‘sabbabuddhāna’’ntiādi āraddhaṃ. Tattha āciṇṇasamāciṇṇoti ācarito ceva ācarantehi ca sammadeva ācaritoti attho. Etena ayaṃ parivitakko sabbabuddhānaṃ paṭhamābhisambodhiyaṃ uppajjatevāti ayamettha dhammatāti dasseti. Tattha aṭṭhame sattāheti idaṃ sattamasattāhato paraṃ sattāhabbhantare uppannattā vuttaṃ, na pana itaresaṃ viya aṭṭhamassa nāma sattāhassa pavattitassa sabbhāvā. Sapaccaggheti mahagghe. ‘‘Paccagghe’’ti vā pāṭho, abhinaveti attho. Selamayeti muggavaṇṇasilāmaye.
પટિવિદ્ધોતિ સયમ્ભુઞાણેન ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિઆદિના પટિમુખં નિબ્બિજ્ઝનવસેન પત્તો, યાથાવતો અવબુદ્ધોતિ અત્થો. ધમ્મોતિ ચતુસચ્ચધમ્મો તબ્બિનિમુત્તસ્સ પટિવિજ્ઝિતબ્બધમ્મસ્સ અભાવતો. ગમ્ભીરોતિ મહાસમુદ્દો વિય મકસતુણ્ડસૂચિયા અઞ્ઞત્ર સમુપચિતપરિપક્કઞાણસમ્ભારેહિ અઞ્ઞેસં ઞાણેન અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠો. તેનાહ ‘‘ઉત્તાનપટિક્ખેપવચનમેત’’ન્તિ. યો અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠો, સો ઓગાહિતું અસક્કુણેય્યતાય સરૂપતો વિસેસતો ચ પસ્સિતું ન સક્કાતિ આહ ‘‘ગમ્ભીરત્તાવ દુદ્દસો’’તિ. દુક્ખેન દટ્ઠબ્બોતિ કિચ્છેન કેનચિ કદાચિદેવ દટ્ઠબ્બો. યં પન દટ્ઠુમેવ ન સક્કા, તસ્સ ઓગાહેત્વા અનુ અનુ બુજ્ઝનકો કદાચિ નત્થીતિ આહ ‘‘દુદ્દસત્તાવ દુરનુબોધો’’તિ. દુક્ખેન અવબુજ્ઝિતબ્બો અવબોધસ્સ દુક્કરભાવતો. ઇમસ્મિં ઠાને ‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, ભિક્ખવે, કતમં નુ ખો દુક્કરતરં વા દુરભિસમ્ભવતરં વા’’તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૧૧૧૫) સુત્તપદં વત્તબ્બં. સન્તારમ્મણતાય વા સન્તો. નિબ્બુતસબ્બપરિળાહતાય નિબ્બુતો. અત્તનો પચ્ચયેહિ પધાનભાવં નીતોતિ વા પણીતો . અતિત્તિકરણટ્ઠેન અતપ્પકો સાદુરસભોજનં વિય. તત્થ ચ નિરોધસચ્ચં સન્તં આરમ્મણન્તિ સન્તારમ્મણં, મગ્ગસચ્ચં સન્તં સન્તારમ્મણઞ્ચાતિ સન્તારમ્મણં, અનુપસન્તસભાવાનં કિલેસાનં સઙ્ખારાનઞ્ચ અભાવતો સન્તો. નિબ્બુતસબ્બપરિળાહત્તા નિબ્બુતો. સન્તપણીતભાવેનેવ તદત્થાય અસેચનકતાય અતપ્પકતા દટ્ઠબ્બા. તેનાહ ‘‘ઇદં દ્વયં લોકુત્તરમેવ સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ. ઉત્તમઞાણસ્સ વિસયત્તા ન તક્કેન અવચરિતબ્બો. તતો એવ નિપુણઞાણગોચરતાય સણ્હસુખુમસભાવત્તા ચ નિપુણો. બાલાનં અવિસયત્તા યથાવુત્તેહિ પણ્ડિતેહિ એવ વેદિતબ્બોતિ પણ્ડિતવેદનીયો. આલીયન્તિ અભિરમિતબ્બટ્ઠેન સેવીયન્તીતિ આલયા, પઞ્ચ કામગુણા. આલયન્તિ અલ્લીયન્તિ અભિરમણવસેન સેવન્તીતિ આલયા, તણ્હાવિચરિતાનિ. રમન્તીતિ રતિં વિન્દન્તિ કીળન્તિ લળન્તિ. આલયરતાતિ આલયનિરતા.
Paṭividdhoti sayambhuñāṇena ‘‘idaṃ dukkha’’ntiādinā paṭimukhaṃ nibbijjhanavasena patto, yāthāvato avabuddhoti attho. Dhammoti catusaccadhammo tabbinimuttassa paṭivijjhitabbadhammassa abhāvato. Gambhīroti mahāsamuddo viya makasatuṇḍasūciyā aññatra samupacitaparipakkañāṇasambhārehi aññesaṃ ñāṇena alabbhaneyyapatiṭṭho. Tenāha ‘‘uttānapaṭikkhepavacanameta’’nti. Yo alabbhaneyyapatiṭṭho, so ogāhituṃ asakkuṇeyyatāya sarūpato visesato ca passituṃ na sakkāti āha ‘‘gambhīrattāva duddaso’’ti. Dukkhena daṭṭhabboti kicchena kenaci kadācideva daṭṭhabbo. Yaṃ pana daṭṭhumeva na sakkā, tassa ogāhetvā anu anu bujjhanako kadāci natthīti āha ‘‘duddasattāva duranubodho’’ti. Dukkhena avabujjhitabbo avabodhassa dukkarabhāvato. Imasmiṃ ṭhāne ‘‘taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave, katamaṃ nu kho dukkarataraṃ vā durabhisambhavataraṃ vā’’ti (saṃ. ni. 5.1115) suttapadaṃ vattabbaṃ. Santārammaṇatāya vā santo. Nibbutasabbapariḷāhatāya nibbuto. Attano paccayehi padhānabhāvaṃ nītoti vā paṇīto. Atittikaraṇaṭṭhena atappako sādurasabhojanaṃ viya. Tattha ca nirodhasaccaṃ santaṃ ārammaṇanti santārammaṇaṃ, maggasaccaṃ santaṃ santārammaṇañcāti santārammaṇaṃ, anupasantasabhāvānaṃ kilesānaṃ saṅkhārānañca abhāvato santo. Nibbutasabbapariḷāhattā nibbuto. Santapaṇītabhāveneva tadatthāya asecanakatāya atappakatā daṭṭhabbā. Tenāha ‘‘idaṃ dvayaṃ lokuttarameva sandhāya vutta’’nti. Uttamañāṇassa visayattā na takkena avacaritabbo. Tato eva nipuṇañāṇagocaratāya saṇhasukhumasabhāvattā ca nipuṇo. Bālānaṃ avisayattā yathāvuttehi paṇḍitehi eva veditabboti paṇḍitavedanīyo. Ālīyanti abhiramitabbaṭṭhena sevīyantīti ālayā, pañca kāmaguṇā. Ālayanti allīyanti abhiramaṇavasena sevantīti ālayā, taṇhāvicaritāni. Ramantīti ratiṃ vindanti kīḷanti laḷanti. Ālayaratāti ālayaniratā.
ઠાનં સન્ધાયાતિ ઠાનસદ્દં સન્ધાય, અત્થકો પન ઠાનન્તિ ચ પટિચ્ચસમુપ્પાદો એવ અધિપ્પેતો. તિટ્ઠતિ ફલં તદાયત્તવુત્તિતાયાતિ હિ ઠાનં, સઙ્ખારાદીનં પચ્ચયભૂતા અવિજ્જાદયો. ઇમેસં સઙ્ખારાદીનં પચ્ચયા ઇદપ્પચ્ચયા, અવિજ્જાદયો. ઇદપ્પચ્ચયા એવ ઇદપ્પચ્ચયતા યથા ‘‘દેવો એવ દેવતા’’. ઇદપ્પચ્ચયાનં વા અવિજ્જાદીનં અત્તનો ફલં પતિ પચ્ચયભાવો ઉપ્પાદનસમત્થતા ઇદપ્પચ્ચયતા. તેન પરમત્થપચ્ચયલક્ખણો પટિચ્ચસમુપ્પાદો દસ્સિતો હોતિ. પટિચ્ચ સમુપ્પજ્જતિ ફલં એતસ્માતિ પટિચ્ચસમુપ્પાદો. પદદ્વયેનપિ ધમ્માનં પચ્ચયટ્ઠો એવ વિભાવિતો. તેનાહ ‘‘સઙ્ખારાદિપચ્ચયાનં એતં અધિવચન’’ન્તિ. સઙ્ખારાદીનં પચ્ચયા સઙ્ખારાદિપચ્ચયા, અવિજ્જાદયો. તેસં સઙ્ખારાદિપચ્ચયાનં. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન વિસુદ્ધિમગ્ગસંવણ્ણનાયં (વિસુદ્ધિ॰ મહાટી॰ ૨.૫૭૨-૫૭૩) વુત્તનયેન વેદિતબ્બો. સબ્બસઙ્ખારસમથોતિઆદિ સબ્બન્તિ સબ્બસઙ્ખારસમથાદિઅભિધેય્યં સબ્બં અત્થતો નિબ્બાનમેવ. ઇદાનિ અસ્સ નિબ્બાનભાવં દસ્સેતું ‘‘યસ્મા હી’’તિઆદિ વુત્તં. તન્તિ નિબ્બાનં. આગમ્માતિ પટિચ્ચ અરિયમગ્ગસ્સ આરમ્મણપચ્ચયહેતુ. સમ્મન્તીતિ પટિપ્પસ્સદ્ધિવૂપસમવસેન સમ્મન્તિ. તથા સન્તા ચ સવિસેસં ઉપસન્તા નામ હોન્તીતિ આહ ‘‘વૂપસમ્મન્તી’’તિ. એતેન સબ્બે સઙ્ખારા સમ્મન્તિ એત્થાતિ સબ્બસઙ્ખારસમથો, નિબ્બાનન્તિ દસ્સેતિ. સબ્બસઙ્ખારવિસંયુત્તે હિ નિબ્બાને સબ્બસઙ્ખારવૂપસમપરિયાયો અટ્ઠકથાયં વુત્તો એવ. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો.
Ṭhānaṃ sandhāyāti ṭhānasaddaṃ sandhāya, atthako pana ṭhānanti ca paṭiccasamuppādo eva adhippeto. Tiṭṭhati phalaṃ tadāyattavuttitāyāti hi ṭhānaṃ, saṅkhārādīnaṃ paccayabhūtā avijjādayo. Imesaṃ saṅkhārādīnaṃ paccayā idappaccayā, avijjādayo. Idappaccayā eva idappaccayatā yathā ‘‘devo eva devatā’’. Idappaccayānaṃ vā avijjādīnaṃ attano phalaṃ pati paccayabhāvo uppādanasamatthatā idappaccayatā. Tena paramatthapaccayalakkhaṇo paṭiccasamuppādo dassito hoti. Paṭicca samuppajjati phalaṃ etasmāti paṭiccasamuppādo. Padadvayenapi dhammānaṃ paccayaṭṭho eva vibhāvito. Tenāha ‘‘saṅkhārādipaccayānaṃ etaṃ adhivacana’’nti. Saṅkhārādīnaṃ paccayā saṅkhārādipaccayā, avijjādayo. Tesaṃ saṅkhārādipaccayānaṃ. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimaggasaṃvaṇṇanāyaṃ (visuddhi. mahāṭī. 2.572-573) vuttanayena veditabbo. Sabbasaṅkhārasamathotiādi sabbanti sabbasaṅkhārasamathādiabhidheyyaṃ sabbaṃ atthato nibbānameva. Idāni assa nibbānabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘yasmā hī’’tiādi vuttaṃ. Tanti nibbānaṃ. Āgammāti paṭicca ariyamaggassa ārammaṇapaccayahetu. Sammantīti paṭippassaddhivūpasamavasena sammanti. Tathā santā ca savisesaṃ upasantā nāma hontīti āha ‘‘vūpasammantī’’ti. Etena sabbe saṅkhārā sammanti etthāti sabbasaṅkhārasamatho, nibbānanti dasseti. Sabbasaṅkhāravisaṃyutte hi nibbāne sabbasaṅkhāravūpasamapariyāyo aṭṭhakathāyaṃ vutto eva. Sesapadesupi eseva nayo.
ઉપધીયતિ એત્થ દુક્ખન્તિ ઉપધિ, ખન્ધાદયો. પટિનિસ્સટ્ઠાતિ સમુચ્છેદવસેન પરિચ્ચત્તા હોન્તિ. સબ્બા તણ્હાતિ અટ્ઠસતપ્પભેદા સબ્બાપિ તણ્હા. સબ્બે કિલેસરાગાતિ કામરાગરૂપરાગાદિભેદા સબ્બેપિ કિલેસભૂતા રાગા, સબ્બેપિ વા કિલેસા ઇધ ‘‘કિલેસરાગા’’તિ અધિપ્પેતા, ન લોભવિસેસા એવ ચિત્તસ્સ પરિળાહભાવાપાદનતો. યથાહ ‘‘રત્તમ્પિ ચિત્તં વિપરિણતં , દુટ્ઠમ્પિ ચિત્તં વિપરિણતં, મૂળ્હમ્પિ ચિત્તં વિપરિણત’’ન્તિ (પારા॰ ૨૭૧). વિરજ્જન્તીતિ પલુજ્જન્તિ વિક્ખમ્ભનતો સબ્બસો તેન વિસંયુત્તભાવતો. સબ્બં દુક્ખન્તિ જરામરણાદિભેદં સબ્બં વટ્ટદુક્ખં. ભવેન ભવન્તિ તેન તેન ભવેન ભવન્તરં ભવનિકન્તિભાવેન સંસિબ્બતિ. ફલેન વા સદ્ધિં કમ્મં સતણ્હસ્સેવ આયતિં પુનબ્ભવભાવતો. તતો વાનતો નિક્ખન્તં તત્થ તસ્સ સબ્બસો અભાવતો. ચિરનિસજ્જાચિરભાસનેહિ પિટ્ઠિઆગિલાયનતાલુગલસોસાદિવસેન કાયકિલમથો ચેવ કાયવિહેસા ચ વેદિતબ્બા. સા ચ ખો દેસનાય અત્થમજાનન્તાનં અપટિપજ્જન્તાનઞ્ચ વસેન, જાનન્તાનં પન પટિપજ્જન્તાનઞ્ચ દેસનાય કાયપરિસ્સમોપિ સત્થુ અપરિસ્સમોયેવ. તેનાહ ભગવા – ‘‘ન ચ મં ધમ્માધિકરણં વિહેસેસી’’તિ (ઉદા॰ ૧૦). તેનેવાહ – ‘‘યા અજાનન્તાનં દેસના નામ, સો મમ કિલમથો અસ્સા’’તિ. ઉભયન્તિ ચિત્તકિલમથો ચિત્તવિહેસા ચાતિ ઉભયમ્પેતં બુદ્ધાનં નત્થિ બોધિમૂલે એવ સમુચ્છિન્નત્તા. અનુબ્રૂહનં સમ્પિણ્ડનં. સોતિ અપિસ્સૂતિ નિપાતો. વુદ્ધિપ્પત્તા વા અચ્છરિયા અનચ્છરિયા, વુદ્ધિઅત્થોપિ હિ -કારો હોતિ યથા ‘‘અસેક્ખા ધમ્મા’’તિ. કપ્પાનં સતસહસ્સં ચત્તારિ ચ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ સદેવકસ્સ લોકસ્સ ધમ્મસંવિભાગકરણત્થમેવ પારમિયો પૂરેત્વા ઇદાનિ સમધિગતધમ્મરજ્જસ્સ તત્થ અપ્પોસ્સુક્કતાપત્તિદીપનતા ગાથત્થસ્સ ચ અચ્છરિયતા તસ્સ વુદ્ધિપ્પત્તીતિ વેદિતબ્બં. અત્થદ્વારેન હિ ગાથાનં અનચ્છરિયતા. ગોચરા અહેસુન્તિ ઉપટ્ઠહિંસુ. ઉપટ્ઠાનઞ્ચ વિતક્કેતબ્બતાવાતિ આહ ‘‘પરિવિતક્કયિતબ્બતં પાપુણિંસૂ’’તિ.
Upadhīyati ettha dukkhanti upadhi, khandhādayo. Paṭinissaṭṭhāti samucchedavasena pariccattā honti. Sabbā taṇhāti aṭṭhasatappabhedā sabbāpi taṇhā. Sabbe kilesarāgāti kāmarāgarūparāgādibhedā sabbepi kilesabhūtā rāgā, sabbepi vā kilesā idha ‘‘kilesarāgā’’ti adhippetā, na lobhavisesā eva cittassa pariḷāhabhāvāpādanato. Yathāha ‘‘rattampi cittaṃ vipariṇataṃ , duṭṭhampi cittaṃ vipariṇataṃ, mūḷhampi cittaṃ vipariṇata’’nti (pārā. 271). Virajjantīti palujjanti vikkhambhanato sabbaso tena visaṃyuttabhāvato. Sabbaṃ dukkhanti jarāmaraṇādibhedaṃ sabbaṃ vaṭṭadukkhaṃ. Bhavena bhavanti tena tena bhavena bhavantaraṃ bhavanikantibhāvena saṃsibbati. Phalena vā saddhiṃ kammaṃ sataṇhasseva āyatiṃ punabbhavabhāvato. Tato vānato nikkhantaṃ tattha tassa sabbaso abhāvato. Ciranisajjācirabhāsanehi piṭṭhiāgilāyanatālugalasosādivasena kāyakilamatho ceva kāyavihesā ca veditabbā. Sā ca kho desanāya atthamajānantānaṃ apaṭipajjantānañca vasena, jānantānaṃ pana paṭipajjantānañca desanāya kāyaparissamopi satthu aparissamoyeva. Tenāha bhagavā – ‘‘na ca maṃ dhammādhikaraṇaṃ vihesesī’’ti (udā. 10). Tenevāha – ‘‘yā ajānantānaṃ desanā nāma, so mama kilamatho assā’’ti. Ubhayanti cittakilamatho cittavihesā cāti ubhayampetaṃ buddhānaṃ natthi bodhimūle eva samucchinnattā. Anubrūhanaṃ sampiṇḍanaṃ. Soti apissūti nipāto. Vuddhippattā vā acchariyā anacchariyā, vuddhiatthopi hi -kāro hoti yathā ‘‘asekkhā dhammā’’ti. Kappānaṃ satasahassaṃ cattāri ca asaṅkhyeyyāni sadevakassa lokassa dhammasaṃvibhāgakaraṇatthameva pāramiyo pūretvā idāni samadhigatadhammarajjassa tattha appossukkatāpattidīpanatā gāthatthassa ca acchariyatā tassa vuddhippattīti veditabbaṃ. Atthadvārena hi gāthānaṃ anacchariyatā. Gocarā ahesunti upaṭṭhahiṃsu. Upaṭṭhānañca vitakketabbatāvāti āha ‘‘parivitakkayitabbataṃ pāpuṇiṃsū’’ti.
યદિ સુખાપટિપદાવ, કથં કિચ્છતાતિ આહ ‘‘પારમીપૂરણકાલે પના’’તિઆદિ. એવમાદીનિ દુપ્પરિચ્ચજાનિ દેન્તસ્સ. હ-ઇતિ વા બ્યત્તન્તિ એતસ્મિં અત્થે નિપાતો. ‘‘એકંસત્થે’’તિ કેચિ. હ બ્યત્તં, એકંસેન વા અલં નિપ્પયોજનં એવં કિચ્છેન અધિગતસ્સ પકાસિતું દેસિતુન્તિ યોજના. હલન્તિ વા અલન્તિ ઇમિના સમાનત્થપદં ‘‘હલન્તિ વદામી’’તિઆદીસુ વિય. રાગદોસફુટ્ઠેહીતિ ફુટ્ઠવિસેન વિય સપ્પેન રાગેન દોસેન ચ ફુટ્ઠેહિ અભિભૂતેહિ. રાગદોસાનુગતેહીતિ રાગદોસેહિ અનુબન્ધેહિ.
Yadi sukhāpaṭipadāva, kathaṃ kicchatāti āha ‘‘pāramīpūraṇakāle panā’’tiādi. Evamādīni duppariccajāni dentassa. Ha-iti vā byattanti etasmiṃ atthe nipāto. ‘‘Ekaṃsatthe’’ti keci. Ha byattaṃ, ekaṃsena vā alaṃ nippayojanaṃ evaṃ kicchena adhigatassa pakāsituṃ desitunti yojanā. Halanti vā alanti iminā samānatthapadaṃ ‘‘halanti vadāmī’’tiādīsu viya. Rāgadosaphuṭṭhehīti phuṭṭhavisena viya sappena rāgena dosena ca phuṭṭhehi abhibhūtehi. Rāgadosānugatehīti rāgadosehi anubandhehi.
નિચ્ચાદીનન્તિ નિચ્ચાદીનં ચતુન્નં વિપલ્લાસાનં. એવંગતન્તિ એવં અનિચ્ચન્તિઆદિના આકારેન પવત્તં બુજ્ઝિતબ્બં. કામરાગરત્તા ચ ભવરાગરત્તા ચ નીવરણેહિ નિવુતચિત્તતાય દિટ્ઠિરાગરત્તા વિપરીતાભિનિવેસેન ન દક્ખન્તિ યાથાવતો ધમ્મં ન પટિવિજ્ઝિસ્સન્તિ. સભાવેનાતિ અવિપરીતસભાવેન. એવં ગાહાપેતુન્તિ અનિચ્ચન્તિઆદિના સભાવેન યાથાવતો ધમ્મં જાનાપેતું. રાગદોસપરેતતાપિ નેસં સમ્મૂળ્હભાવેનેવાતિ આહ ‘‘તમોખન્ધેન આવુટા’’તિ.
Niccādīnanti niccādīnaṃ catunnaṃ vipallāsānaṃ. Evaṃgatanti evaṃ aniccantiādinā ākārena pavattaṃ bujjhitabbaṃ. Kāmarāgarattā ca bhavarāgarattā ca nīvaraṇehi nivutacittatāya diṭṭhirāgarattā viparītābhinivesena na dakkhanti yāthāvato dhammaṃ na paṭivijjhissanti. Sabhāvenāti aviparītasabhāvena. Evaṃ gāhāpetunti aniccantiādinā sabhāvena yāthāvato dhammaṃ jānāpetuṃ. Rāgadosaparetatāpi nesaṃ sammūḷhabhāvenevāti āha ‘‘tamokhandhena āvuṭā’’ti.
ધમ્મદેસનાય અપ્પોસ્સુક્કતાપત્તિયા કારણં વિભાવેતું ‘‘કસ્મા પના’’તિઆદિના સયમેવ ચોદનં સમુટ્ઠાપેતિ. અઞ્ઞાતવેસેનાતિ ઇમસ્સ ભગવતો સાવકભાવૂપગમનેન અઞ્ઞાતવેસેન. ‘‘અઞ્ઞતરતાપસવેસેના’’તિ કેચિ, સો પનસ્સ અરહત્તાધિગમનેનેવ વિગચ્છેય્ય. તિવિધં કારણં અપ્પોસ્સુક્કતાપત્તિયા પટિપક્ખસ્સ બલવભાવો, ધમ્મસ્સ ગમ્ભીરતા, તત્થ ચ ભગવતો સાતિસયં ગારવન્તિ તં દસ્સેતું ‘‘તસ્સ હી’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ પટિપક્ખા નામ રાગાદયો કિલેસા સમ્માપટિપત્તિયા અન્તરાયકરત્તા. તેસં બલવભાવતો ચિરપરિભાવનાય સત્તસન્તાનતો દુબ્બિસોધિયતાય તે સત્તે મત્તહત્થિનો વિય દુબ્બલપુરિસં અધિભવિત્વા અજ્ઝોત્થરિત્વા અનયબ્યસનં આપાદેન્તા અનેકસતયોજનાયામવિત્થારં સુનિચિતં ઘનસન્નિવેસં કણ્ટકદુગ્ગમ્પિ અધિસેન્તિ. દૂરપભેદદુચ્છેજ્જતાહિ દુબ્બિસોધિયતં પન દસ્સેતું ‘‘અથસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ચ અન્તો અમટ્ઠતાય કઞ્જિયપુણ્ણા લાબુ, ચિરપારિવાસિકતાય તક્કભરિતા ચાટિ, સ્નેહતિન્તદુબ્બલભાવેન વસાપીતપિલોતિકા, તેલમિસ્સિતતાય અઞ્જનમક્ખિતહત્થો દુબ્બિસોધનીયા વુત્તા. હીનૂપમા ચેતા રૂપપબન્ધભાવતો અચિરકાલિકત્તા ચ મલીનતાય, કિલેસસંકિલેસો એવ પન દુબ્બિસોધનીયતરો અનાદિકાલિકત્તા અરૂપનિસ્સિતત્તા ચ. તેનાહ ‘‘અતિસંકિલિટ્ઠા’’તિ.
Dhammadesanāya appossukkatāpattiyā kāraṇaṃ vibhāvetuṃ ‘‘kasmā panā’’tiādinā sayameva codanaṃ samuṭṭhāpeti. Aññātavesenāti imassa bhagavato sāvakabhāvūpagamanena aññātavesena. ‘‘Aññataratāpasavesenā’’ti keci, so panassa arahattādhigamaneneva vigaccheyya. Tividhaṃ kāraṇaṃ appossukkatāpattiyā paṭipakkhassa balavabhāvo, dhammassa gambhīratā, tattha ca bhagavato sātisayaṃ gāravanti taṃ dassetuṃ ‘‘tassa hī’’tiādi āraddhaṃ. Tattha paṭipakkhā nāma rāgādayo kilesā sammāpaṭipattiyā antarāyakarattā. Tesaṃ balavabhāvato ciraparibhāvanāya sattasantānato dubbisodhiyatāya te satte mattahatthino viya dubbalapurisaṃ adhibhavitvā ajjhottharitvā anayabyasanaṃ āpādentā anekasatayojanāyāmavitthāraṃ sunicitaṃ ghanasannivesaṃ kaṇṭakaduggampi adhisenti. Dūrapabhedaducchejjatāhi dubbisodhiyataṃ pana dassetuṃ ‘‘athassā’’tiādi vuttaṃ. Tattha ca anto amaṭṭhatāya kañjiyapuṇṇā lābu, cirapārivāsikatāya takkabharitā cāṭi, snehatintadubbalabhāvena vasāpītapilotikā, telamissitatāya añjanamakkhitahattho dubbisodhanīyā vuttā. Hīnūpamā cetā rūpapabandhabhāvato acirakālikattā ca malīnatāya, kilesasaṃkileso eva pana dubbisodhanīyataro anādikālikattā arūpanissitattā ca. Tenāha ‘‘atisaṃkiliṭṭhā’’ti.
યથા ચ દુબ્બિસોધનીયતરતાય, એવં ગમ્ભીરદુદ્દસદુરનુબોધાનમ્પિ વુત્તઉપમા હીનૂપમાવ. ગમ્ભીરોપિ ધમ્મો પટિપક્ખવિધમનેન ઞાણેન વિસદભાવં આપન્નેન સુપાકટો ભવેય્ય, પટિપક્ખવિધમનં પન સમ્માપટિપત્તિપટિબદ્ધં, સા સદ્ધમ્મસ્સવનાધીના, તં સત્થરિ ધમ્મે ચ પસાદાયત્તં. સો ગરુટ્ઠાનિયાનં અજ્ઝેસનહેતુકોતિ પણાલિકાય સત્તાનં ધમ્મસમ્પટિપત્તિયા બ્રહ્માયાચનાનિમિત્તન્તિ તં દસ્સેન્તો ‘‘અપિચા’’તિઆદિમાહ.
Yathā ca dubbisodhanīyataratāya, evaṃ gambhīraduddasaduranubodhānampi vuttaupamā hīnūpamāva. Gambhīropi dhammo paṭipakkhavidhamanena ñāṇena visadabhāvaṃ āpannena supākaṭo bhaveyya, paṭipakkhavidhamanaṃ pana sammāpaṭipattipaṭibaddhaṃ, sā saddhammassavanādhīnā, taṃ satthari dhamme ca pasādāyattaṃ. So garuṭṭhāniyānaṃ ajjhesanahetukoti paṇālikāya sattānaṃ dhammasampaṭipattiyā brahmāyācanānimittanti taṃ dassento ‘‘apicā’’tiādimāha.
ઉપક્કિલેસભૂતં અપ્પં રાગાદિરજં એતસ્સાતિ અપ્પરજં, અપ્પરજં અક્ખિ પઞ્ઞાચક્ખુ યેસં તે તંસભાવાતિ કત્વા અપ્પરજક્ખજાતિકાતિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘પઞ્ઞામયે’’તિઆદિમાહ. અપ્પં રાગાદિરજં યેસં તંસભાવા અપ્પરજક્ખજાતિકાતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. અસ્સવનતાતિ ‘‘સયં અભિઞ્ઞા’’તિઆદીસુ વિય કરણે પચ્ચત્તવચનન્તિ આહ ‘‘અસ્સવનતાયા’’તિ. દસપુઞ્ઞકિરિયવસેનાતિ દાનાદિદસવિધપુઞ્ઞકિરિયવત્થૂનં વસેન. તેનાહ ‘‘કતાધિકારા’’તિઆદિ. પપઞ્ચસૂદનિયં (મ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૨૮૨) પન ‘‘દ્વાદસપુઞ્ઞકિરિયવસેના’’તિ વુત્તં, તં દાનાદીસુ સરણગમન-પરહિતપરિણામનાદિપક્ખિપનવસેન વુત્તં.
Upakkilesabhūtaṃ appaṃ rāgādirajaṃ etassāti apparajaṃ, apparajaṃ akkhi paññācakkhu yesaṃ te taṃsabhāvāti katvā apparajakkhajātikāti imamatthaṃ dassento ‘‘paññāmaye’’tiādimāha. Appaṃ rāgādirajaṃ yesaṃ taṃsabhāvā apparajakkhajātikāti evamettha attho veditabbo. Assavanatāti ‘‘sayaṃ abhiññā’’tiādīsu viya karaṇe paccattavacananti āha ‘‘assavanatāyā’’ti. Dasapuññakiriyavasenāti dānādidasavidhapuññakiriyavatthūnaṃ vasena. Tenāha ‘‘katādhikārā’’tiādi. Papañcasūdaniyaṃ (ma. ni. aṭṭha. 1.282) pana ‘‘dvādasapuññakiriyavasenā’’ti vuttaṃ, taṃ dānādīsu saraṇagamana-parahitapariṇāmanādipakkhipanavasena vuttaṃ.
રાગાદિમલેન સમલેહિ પૂરણાદીહિ છહિ સત્થારેહિ સત્થુપટિઞ્ઞેહિ કબ્બરચનાવસેન ચિન્તાકવિઆદિભાવે ઠત્વા તક્કપરિયાહતં વીમંસાનુચરિતં સયંપટિભાનં ચિન્તિતો. તે કિર બુદ્ધકોલાહલાનુસ્સવેન સઞ્જાતકુતૂહલં લોકં વઞ્ચેન્તા કોહઞ્ઞે ઠત્વા સબ્બઞ્ઞુતં પટિજાનન્તા યં કઞ્ચિ અધમ્મમેવ ‘‘ધમ્મો’’તિ દીપેસું. તેનાહ ‘‘તે હિ પુરેતરં ઉપ્પજ્જિત્વા’’તિઆદિ. અપાપુરેતન્તિ એતં કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસનન્તરધાનતો પભુતિ પિહિતં નિબ્બાનમહાદ્વારં અરિયમગ્ગં સદ્ધમ્મદેસનાહત્થેન અપાપુર વિવર.
Rāgādimalena samalehi pūraṇādīhi chahi satthārehi satthupaṭiññehi kabbaracanāvasena cintākaviādibhāve ṭhatvā takkapariyāhataṃ vīmaṃsānucaritaṃ sayaṃpaṭibhānaṃ cintito. Te kira buddhakolāhalānussavena sañjātakutūhalaṃ lokaṃ vañcentā kohaññe ṭhatvā sabbaññutaṃ paṭijānantā yaṃ kañci adhammameva ‘‘dhammo’’ti dīpesuṃ. Tenāha ‘‘te hi puretaraṃ uppajjitvā’’tiādi. Apāpuretanti etaṃ kassapassa bhagavato sāsanantaradhānato pabhuti pihitaṃ nibbānamahādvāraṃ ariyamaggaṃ saddhammadesanāhatthena apāpura vivara.
સેલો પબ્બતો ઉચ્ચો હોતિ થિરો ચ, ન પંસુપબ્બતો મિસ્સકપબ્બતો ચાતિ આહ ‘‘સેલે યથા પબ્બતમુદ્ધની’’તિ. ધમ્મમયં પાસાદન્તિ લોકુત્તરધમ્મમાહ. સો હિ સબ્બસો પસાદાવહો, સબ્બધમ્મે અતિક્કમ્મ અબ્ભુગ્ગતટ્ઠેન પાસાદસદિસો ચ. પઞ્ઞાપરિયાયો વા ઇધ ધમ્મ-સદ્દોતિ વુત્તં ‘‘પઞ્ઞામય’’ન્તિ. સા હિ અબ્ભુગ્ગતટ્ઠેન પાસાદોતિ અભિધમ્મે આગતા. તથા ચાહ –
Selo pabbato ucco hoti thiro ca, na paṃsupabbato missakapabbato cāti āha ‘‘sele yathā pabbatamuddhanī’’ti. Dhammamayaṃ pāsādanti lokuttaradhammamāha. So hi sabbaso pasādāvaho, sabbadhamme atikkamma abbhuggataṭṭhena pāsādasadiso ca. Paññāpariyāyo vā idha dhamma-saddoti vuttaṃ ‘‘paññāmaya’’nti. Sā hi abbhuggataṭṭhena pāsādoti abhidhamme āgatā. Tathā cāha –
‘‘પઞ્ઞાપાસાદમારુય્હ, અસોકો સોકિનિં પજં;
‘‘Paññāpāsādamāruyha, asoko sokiniṃ pajaṃ;
પબ્બતટ્ઠોવ ભૂમટ્ઠે, ધીરો બાલે અવેક્ખતી’’તિ. (ધ॰ પ॰ ૨૮);
Pabbataṭṭhova bhūmaṭṭhe, dhīro bāle avekkhatī’’ti. (dha. pa. 28);
યથા હીતિઆદીસુ યથા ચ પબ્બતે ઠત્વા અન્ધકારે હેટ્ઠા ઓલોકેન્તસ્સ પુરિસસ્સ ખેત્તકેદારપાળિકુટિકાયો તત્થ સયિતમનુસ્સા ચ ન પઞ્ઞાયન્તિ અનુજ્જલભાવતો, કુટિકાસુ પન અગ્ગિજાલા પઞ્ઞાયતિ સમુજ્જલભાવતો, એવં ધમ્મપાસાદમારુય્હ સત્તલોકં ઓલોકયતો ભગવતો ઞાણસ્સ આપાથં નાગચ્છન્તિ અકતકલ્યાણા સત્તા, ઞાણગ્ગિના અનુજ્જલભાવતો અનુળારભાવતો ચ રત્તિં ખિત્તા સરા વિય હોન્તિ, કતકલ્યાણા પન ભબ્બપુગ્ગલા દૂરે ઠિતાપિ ભગવતો આપાથં આગચ્છન્તિ પરિપક્કઞાણગ્ગિતાય સમુજ્જલભાવતો ઉળારસન્તાનતાય હિમવન્તપબ્બતો વિય ચાતિ એવં યોજના વેદિતબ્બા.
Yathā hītiādīsu yathā ca pabbate ṭhatvā andhakāre heṭṭhā olokentassa purisassa khettakedārapāḷikuṭikāyo tattha sayitamanussā ca na paññāyanti anujjalabhāvato, kuṭikāsu pana aggijālā paññāyati samujjalabhāvato, evaṃ dhammapāsādamāruyha sattalokaṃ olokayato bhagavato ñāṇassa āpāthaṃ nāgacchanti akatakalyāṇā sattā, ñāṇagginā anujjalabhāvato anuḷārabhāvato ca rattiṃ khittā sarā viya honti, katakalyāṇā pana bhabbapuggalā dūre ṭhitāpi bhagavato āpāthaṃ āgacchanti paripakkañāṇaggitāya samujjalabhāvato uḷārasantānatāya himavantapabbato viya cāti evaṃ yojanā veditabbā.
ગરુટ્ઠાનીયં પયિરુપાસિત્વા ગરુતરં પયોજનં ઉદ્દિસ્સ અભિપત્થના અજ્ઝેસના, સાપિ અત્થતો યાચનાવ હોતીતિ આહ ‘‘અજ્ઝેસનન્તિ યાચન’’ન્તિ. પદેસવિસયં ઞાણદસ્સનં અહુત્વા બુદ્ધાનંયેવ આવેણિકભાવતો ઇદં ઞાણદ્વયં ‘‘બુદ્ધચક્ખૂ’’તિ વુચ્ચતીતિ આહ ‘‘ઇમેસઞ્હિ દ્વિન્નં ઞાણાનં ‘બુદ્ધચક્ખૂ’તિ નામ’’ન્તિ. તિણ્ણં મગ્ગ્ગઞાણાનન્તિ હેટ્ઠિમાનં તિણ્ણં મગ્ગઞાણાનં ‘‘ધમ્મચક્ખૂ’’તિ નામં ચતુસચ્ચધમ્મદસ્સનમત્તભાવતો. યતો તાનિ ઞાણાનિ વિજ્જૂપમભાવેન વુત્તાનિ, અગ્ગમગ્ગઞાણં પન ઞાણકિચ્ચસ્સ સિખાપ્પત્તિયા દસ્સનમત્તં ન હોતીતિ ‘‘ધમ્મચક્ખૂ’’તિ ન વુચ્ચતિ, યતો તં વજિરૂપમભાવેન વુત્તં. વુત્તનયેનાતિ ‘‘અપ્પરજક્ખજાતિકા’’તિ એત્થ વુત્તનયેન. યસ્મા મન્દકિલેસા ‘‘અપ્પરજક્ખા’’તિ વુત્તા, તસ્મા બહલકિલેસા ‘‘મહારજક્ખા’’તિ વેદિતબ્બા. પટિપક્ખવિધમનસમત્થતાય તિક્ખાનિ સૂરાનિ વિસદાનિ, વુત્તવિપરિયાયેન મુદૂનિ. સદ્ધાદયો આકારાતિ સદ્દહનાદિપ્પકારે વદતિ. સુન્દરાતિ કલ્યાણા. સમ્મોહવિનોદનિયં પન ‘‘યેસં આસયાદયો કોટ્ઠાસા સુન્દરા, તે સ્વાકારા’’તિ વુત્તં, તં ઇમાય અત્થવણ્ણનાય અઞ્ઞદત્થુ સંસન્દતીતિ દટ્ઠબ્બં. કારણં નામ પચ્ચયાકારો, સચ્ચાનિ વા. પરલોકન્તિ સમ્પરાયં. તં દુક્ખાવહં વજ્જં વિય ભયતો પસ્સિતબ્બન્તિ વુત્તં ‘‘પરલોકઞ્ચેવ વજ્જઞ્ચ ભયતો પસ્સન્તી’’તિ. સમ્પત્તિભવતો વા અઞ્ઞત્તા વિપત્તિભવો પરલોકોતિ વુત્તં ‘‘પર…પે॰… પસ્સન્તી’’તિ.
Garuṭṭhānīyaṃ payirupāsitvā garutaraṃ payojanaṃ uddissa abhipatthanā ajjhesanā, sāpi atthato yācanāva hotīti āha ‘‘ajjhesananti yācana’’nti. Padesavisayaṃ ñāṇadassanaṃ ahutvā buddhānaṃyeva āveṇikabhāvato idaṃ ñāṇadvayaṃ ‘‘buddhacakkhū’’ti vuccatīti āha ‘‘imesañhi dvinnaṃ ñāṇānaṃ ‘buddhacakkhū’ti nāma’’nti. Tiṇṇaṃ magggañāṇānanti heṭṭhimānaṃ tiṇṇaṃ maggañāṇānaṃ ‘‘dhammacakkhū’’ti nāmaṃ catusaccadhammadassanamattabhāvato. Yato tāni ñāṇāni vijjūpamabhāvena vuttāni, aggamaggañāṇaṃ pana ñāṇakiccassa sikhāppattiyā dassanamattaṃ na hotīti ‘‘dhammacakkhū’’ti na vuccati, yato taṃ vajirūpamabhāvena vuttaṃ. Vuttanayenāti ‘‘apparajakkhajātikā’’ti ettha vuttanayena. Yasmā mandakilesā ‘‘apparajakkhā’’ti vuttā, tasmā bahalakilesā ‘‘mahārajakkhā’’ti veditabbā. Paṭipakkhavidhamanasamatthatāya tikkhāni sūrāni visadāni, vuttavipariyāyena mudūni. Saddhādayo ākārāti saddahanādippakāre vadati. Sundarāti kalyāṇā. Sammohavinodaniyaṃ pana ‘‘yesaṃ āsayādayo koṭṭhāsā sundarā, te svākārā’’ti vuttaṃ, taṃ imāya atthavaṇṇanāya aññadatthu saṃsandatīti daṭṭhabbaṃ. Kāraṇaṃ nāma paccayākāro, saccāni vā. Paralokanti samparāyaṃ. Taṃ dukkhāvahaṃ vajjaṃ viya bhayato passitabbanti vuttaṃ ‘‘paralokañceva vajjañca bhayato passantī’’ti. Sampattibhavato vā aññattā vipattibhavo paralokoti vuttaṃ ‘‘para…pe… passantī’’ti.
અયં પનેત્થ પાળીતિ એત્થ ‘‘અપ્પરજક્ખા’’તિ પદાનં અત્થવિભાવને અયં તસ્સ તથાભાવસાધનપાળિ. સદ્ધાદીનઞ્હિ વિમુત્તપરિપાચકધમ્માનં બલવભાવો તપ્પટિપક્ખાનં પાપધમ્માનં દુબ્બલભાવે સતિ હોતિ. તેસઞ્ચ બલવભાવો સદ્ધાદીનં દુબ્બલભાવેતિ વિમુત્તિપરિપાચકધમ્માનં સવિસેસં અત્થિતાનત્થિતાવસેન અપ્પરજક્ખા મહારજક્ખાતિઆદયો પાળિયં (પટિ॰ મ॰ ૧.૧૧૧) વિભજિત્વા દસ્સિતા ‘‘સદ્ધો પુગ્ગલો અપ્પરજક્ખો’’તિઆદિના. ખન્ધાદયો એવ લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન લોકો સમ્પત્તિભવભૂતો લોકો સમ્પત્તિભવલોકો, સુગતિસઙ્ખાતો ઉપપત્તિભવો. સમ્પત્તિ ભવતિ એતેનાતિ સમ્પત્તિસમ્ભવલોકો, સુગતિસંવત્તનિયો કમ્મભવો. દુગ્ગતિસઙ્ખાતઉપપત્તિભવ-દુગ્ગતિસંવત્તનિયકમ્મભવા વિપત્તિભવલોક-વિપત્તિસમ્ભવલોકા. પુન એકકદુકાદિવસેન લોકં વિભજિત્વા દસ્સેતું ‘‘એકો લોકો’’તિઆદિ વુત્તં. આહારાદયો વિય હિ આહારટ્ઠિતિકા સઙ્ખારા સબ્બે લુજ્જનટ્ઠેન લોકોતિ. તત્થ એકો લોકો સબ્બે સત્તા આહારટ્ઠિતિકાતિ યાયં પુગ્ગલાધિટ્ઠાનાય કથાય સબ્બેસં સઙ્ખારાનં પચ્ચયાયત્તવુત્તિતા વુત્તા, તાય સબ્બો સઙ્ખારલોકો એકો એકવિધો પકારન્તરસ્સ અભાવતો. દ્વે લોકાતિઆદીસુપિ ઇમિના નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. નામગ્ગહણેન ચેત્થ નિબ્બાનસ્સ અગ્ગહણં તસ્સ અલોકસભાવત્તા.
Ayaṃ panettha pāḷīti ettha ‘‘apparajakkhā’’ti padānaṃ atthavibhāvane ayaṃ tassa tathābhāvasādhanapāḷi. Saddhādīnañhi vimuttaparipācakadhammānaṃ balavabhāvo tappaṭipakkhānaṃ pāpadhammānaṃ dubbalabhāve sati hoti. Tesañca balavabhāvo saddhādīnaṃ dubbalabhāveti vimuttiparipācakadhammānaṃ savisesaṃ atthitānatthitāvasena apparajakkhā mahārajakkhātiādayo pāḷiyaṃ (paṭi. ma. 1.111) vibhajitvā dassitā ‘‘saddho puggalo apparajakkho’’tiādinā. Khandhādayo eva lujjanapalujjanaṭṭhena loko sampattibhavabhūto loko sampattibhavaloko, sugatisaṅkhāto upapattibhavo. Sampatti bhavati etenāti sampattisambhavaloko, sugatisaṃvattaniyo kammabhavo. Duggatisaṅkhātaupapattibhava-duggatisaṃvattaniyakammabhavā vipattibhavaloka-vipattisambhavalokā. Puna ekakadukādivasena lokaṃ vibhajitvā dassetuṃ ‘‘eko loko’’tiādi vuttaṃ. Āhārādayo viya hi āhāraṭṭhitikā saṅkhārā sabbe lujjanaṭṭhena lokoti. Tattha eko loko sabbe sattā āhāraṭṭhitikāti yāyaṃ puggalādhiṭṭhānāya kathāya sabbesaṃ saṅkhārānaṃ paccayāyattavuttitā vuttā, tāya sabbo saṅkhāraloko eko ekavidho pakārantarassa abhāvato. Dve lokātiādīsupi iminā nayena attho veditabbo. Nāmaggahaṇena cettha nibbānassa aggahaṇaṃ tassa alokasabhāvattā.
નનુ ચ ‘‘આહારટ્ઠિતિકા’’તિ એત્થ પચ્ચયાયત્તવુત્તિતાય મગ્ગફલાનમ્પિ લોકતા આપજ્જતીતિ? નાપજ્જતિ, પરિઞ્ઞેય્યાનં દુક્ખસચ્ચધમ્માનં ઇધ ‘‘લોકો’’તિ અધિપ્પેતત્તા. અથ વા ન લુજ્જતિ ન પલુજ્જતીતિ યો ગહિતો તથા ન હોતિ, સો લોકોતિ તંગહણરહિતાનં લોકુત્તરાનં નત્થિ લોકતા. ઉપાદાનાનં આરમ્મણભૂતા ખન્ધા ઉપાદાનક્ખન્ધા. અનુરોધાદિવત્થુભૂતા લાભાદયો અટ્ઠ લોકધમ્મા. દસાયતનાનીતિ દસ રૂપાયતનાનિ. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. વિવટ્ટજ્ઝાસયસ્સ અધિપ્પેતત્તા તસ્સ ચ સબ્બં તેભૂમકકમ્મં ગરહિતબ્બં વજ્જિતબ્બઞ્ચ હુત્વા ઉપટ્ઠાતીતિ વુત્તં ‘‘સબ્બે અભિસઙ્ખારા વજ્જા, સબ્બે ભવગામિકમ્મા વજ્જા’’તિ . અપ્પરજક્ખતાદીસુ પઞ્ચસુ દુકેસુ એકેકસ્મિં દસ દસ કત્વા ‘‘પઞ્ઞાસાય આકારેહિ ઇમાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ જાનાતી’’તિ વુત્તં. અથ વા અન્વયતો બ્યતિરેકતો ચ સદ્ધાદીનં ઇન્દ્રિયાનં પરોપરિયત્તં જાનાતીતિ કત્વા તથા વુત્તં. એત્થ ચ અપ્પરજક્ખાદિભબ્બાદિવસેન આવજ્જેન્તસ્સ ભગવતો તે સત્તા પુઞ્જપુઞ્જાવ હુત્વા ઉપટ્ઠહન્તિ, ન એકેકા.
Nanu ca ‘‘āhāraṭṭhitikā’’ti ettha paccayāyattavuttitāya maggaphalānampi lokatā āpajjatīti? Nāpajjati, pariññeyyānaṃ dukkhasaccadhammānaṃ idha ‘‘loko’’ti adhippetattā. Atha vā na lujjati na palujjatīti yo gahito tathā na hoti, so lokoti taṃgahaṇarahitānaṃ lokuttarānaṃ natthi lokatā. Upādānānaṃ ārammaṇabhūtā khandhā upādānakkhandhā. Anurodhādivatthubhūtā lābhādayo aṭṭhalokadhammā. Dasāyatanānīti dasa rūpāyatanāni. Sesaṃ suviññeyyameva. Vivaṭṭajjhāsayassa adhippetattā tassa ca sabbaṃ tebhūmakakammaṃ garahitabbaṃ vajjitabbañca hutvā upaṭṭhātīti vuttaṃ ‘‘sabbe abhisaṅkhārā vajjā, sabbe bhavagāmikammā vajjā’’ti . Apparajakkhatādīsu pañcasu dukesu ekekasmiṃ dasa dasa katvā ‘‘paññāsāya ākārehi imāni pañcindriyāni jānātī’’ti vuttaṃ. Atha vā anvayato byatirekato ca saddhādīnaṃ indriyānaṃ paropariyattaṃ jānātīti katvā tathā vuttaṃ. Ettha ca apparajakkhādibhabbādivasena āvajjentassa bhagavato te sattā puñjapuñjāva hutvā upaṭṭhahanti, na ekekā.
ઉપ્પલાનિ એત્થ સન્તીતિ ઉપ્પલિની. ઉપ્પલગચ્છોપિ જલાસયોપિ ચ. ઇધ પન જલાસયો અધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘ઉપ્પલવને’’તિ. યાનિ હિ ઉદકસ્સ અન્તો નિમુગ્ગાનેવ હુત્વા પુસન્તિ વડ્ઢન્તિ, તાનિ અન્તોનિમુગ્ગપોસીનિ. દીપિતાનીતિ અટ્ઠકથાયં પકાસિતાનિ, ઇધેવ વા ‘‘અઞ્ઞાનિપી’’તિઆદિના દસ્સિતાનિ. ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂતિ ઉગ્ઘટનં નામ ઞાણુગ્ઘટનં, ઞાણેન ઉગ્ઘટિતમત્તેનેવ જાનાતીતિ અત્થો. વિપઞ્ચિતં વિત્થારિતમેવ અત્થં જાનાતીતિ વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ. નિદ્દેસાદીહિ ધમ્માભિસમયાય નેતબ્બોતિ નેય્યો. પજ્જતિ અત્થો એતેનાતિ પદં, પજ્જતે ઞાયતેતિ વા પદં, તદત્થો. પદં પરમં એતસ્સ, ન સચ્ચાભિસમ્બોધોતિ પદપરમો.
Uppalāni ettha santīti uppalinī. Uppalagacchopi jalāsayopi ca. Idha pana jalāsayo adhippetoti āha ‘‘uppalavane’’ti. Yāni hi udakassa anto nimuggāneva hutvā pusanti vaḍḍhanti, tāni antonimuggaposīni. Dīpitānīti aṭṭhakathāyaṃ pakāsitāni, idheva vā ‘‘aññānipī’’tiādinā dassitāni. Ugghaṭitaññūti ugghaṭanaṃ nāma ñāṇugghaṭanaṃ, ñāṇena ugghaṭitamatteneva jānātīti attho. Vipañcitaṃ vitthāritameva atthaṃ jānātīti vipañcitaññū. Niddesādīhi dhammābhisamayāya netabboti neyyo. Pajjati attho etenāti padaṃ, pajjate ñāyateti vā padaṃ, tadattho. Padaṃ paramaṃ etassa, na saccābhisambodhoti padaparamo.
ઉદાહટવેલાયાતિ ઉદાહારે ધમ્મસ્સ ઉદ્દેસે ઉદાહટમત્તેયેવ. ધમ્માભિસમયોતિ ચતુસચ્ચધમ્મસ્સ ઞાણેન સદ્ધિં અભિસમયો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં ‘‘ચત્તારો સતિપટ્ઠાના’’તિઆદિના નયેન સંખિત્તેન માતિકાય ઠપિયમાનાય દેસનાનુસારેન ઞાણં પેસેત્વા અરહત્તં ગણ્હિતું સમત્થો પુગ્ગલો ‘‘ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ’’તિ વુચ્ચતિ. અયં વુચ્ચતીતિ સંખિત્તેન માતિકં ઠપેત્વા વિત્થારેન અત્થે વિભજિયમાને અરહત્તં પાપુણિતું સમત્થો પુગ્ગલો ‘‘વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ’’તિ વુચ્ચતિ. ઉદ્દેસતોતિ ઉદ્દેસહેતુ. ઉદ્દિસન્તસ્સ ઉદ્દિસાપેન્તસ્સ વાતિ અત્થો. પરિપુચ્છતોતિ અત્થં પરિપુચ્છન્તસ્સ. અનુપુબ્બેન ધમ્માભિસમયો હોતીતિ અનુક્કમેન અરહત્તપ્પત્તિ હોતિ. ન તાય જાતિયા ધમ્માભિસમયો હોતીતિ તેન અત્તભાવેન મગ્ગં વા ફલં વા અન્તમસો ઝાનં વા વિપસ્સનં વા નિબ્બત્તેતું ન સક્કોતિ. અયં વુચ્ચતિ પદપરમોતિ અયં પુગ્ગલો છબ્બિધં બ્યઞ્જનપદં છબ્બિધં અત્થપદન્તિ ઇદં પદમેવ પરમં અસ્સાતિ પદપરમોતિ વુચ્ચતીતિ અત્થો.
Udāhaṭavelāyāti udāhāre dhammassa uddese udāhaṭamatteyeva. Dhammābhisamayoti catusaccadhammassa ñāṇena saddhiṃ abhisamayo. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ ‘‘cattāro satipaṭṭhānā’’tiādinā nayena saṃkhittena mātikāya ṭhapiyamānāya desanānusārena ñāṇaṃ pesetvā arahattaṃ gaṇhituṃ samattho puggalo ‘‘ugghaṭitaññū’’ti vuccati. Ayaṃ vuccatīti saṃkhittena mātikaṃ ṭhapetvā vitthārena atthe vibhajiyamāne arahattaṃ pāpuṇituṃ samattho puggalo ‘‘vipañcitaññū’’ti vuccati. Uddesatoti uddesahetu. Uddisantassa uddisāpentassa vāti attho. Paripucchatoti atthaṃ paripucchantassa. Anupubbena dhammābhisamayo hotīti anukkamena arahattappatti hoti. Na tāya jātiyā dhammābhisamayo hotīti tena attabhāvena maggaṃ vā phalaṃ vā antamaso jhānaṃ vā vipassanaṃ vā nibbattetuṃ na sakkoti. Ayaṃ vuccati padaparamoti ayaṃ puggalo chabbidhaṃ byañjanapadaṃ chabbidhaṃ atthapadanti idaṃ padameva paramaṃ assāti padaparamoti vuccatīti attho.
વાસના હોતીતિ દેસના ફલવોહારેન વાસના હોતીતિ વુત્તા. ન હિ કાચિ બુદ્ધાનં દેસના નિરત્થકા. યેતિ યે દુવિધે પુગ્ગલે. વિભઙ્ગે કમ્માવરણેનાતિ પઞ્ચવિધેન આનન્તરિયકમ્મેન. વિપાકાવરણેનાતિ અહેતુકપટિસન્ધિયા. યસ્મા પન દુહેતુકાનમ્પિ અરિયમગ્ગપટિવેધો નત્થિ, તસ્મા દુહેતુકા પટિસન્ધિપિ વિપાકાવરણમેવાતિ વેદિતબ્બા. કિલેસાવરણેનાતિ નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિયા. અસ્સદ્ધાતિ બુદ્ધાદીસુ સદ્ધારહિતા. અચ્છન્દિકાતિ કત્તુકમ્યતાછન્દરહિતા. ઉત્તરકુરુકા મનુસ્સા અચ્છન્દિકટ્ઠાનં પવિટ્ઠા. દુપ્પઞ્ઞાતિ ભવઙ્ગપઞ્ઞાય પરિહીના. ભવઙ્ગપઞ્ઞાય પન પરિપુણ્ણાયપિ યસ્સ ભવઙ્ગચલનં લોકુત્તરસ્સ પચ્ચયો ન હોતિ, સોપિ દુપ્પઞ્ઞો એવ નામ. અભબ્બા નિયામં ઓક્કમિતું કુસલેસુ ધમ્મેસુ સમ્મત્તન્તિ કુસલેસુ ધમ્મેસુ સમ્મત્તનિયામસઙ્ખાતં મગ્ગં ઓક્કમિતું અધિગન્તું અભબ્બા. ન કમ્માવરણેનાતિઆદીનિ વુત્તવિપરિયાયેન વેદિતબ્બાનિ. રાગચરિતાદિઆદીસુ યં વત્તબ્બં, તં પરમત્થદીપનિયં વિસુદ્ધિમગ્ગસંવણ્ણનાયં (વિસુદ્ધિ॰ મહાટી॰ ૧.૪૩) વુત્તનયેન વેદિતબ્બં.
Vāsanāhotīti desanā phalavohārena vāsanā hotīti vuttā. Na hi kāci buddhānaṃ desanā niratthakā. Yeti ye duvidhe puggale. Vibhaṅge kammāvaraṇenāti pañcavidhena ānantariyakammena. Vipākāvaraṇenāti ahetukapaṭisandhiyā. Yasmā pana duhetukānampi ariyamaggapaṭivedho natthi, tasmā duhetukā paṭisandhipi vipākāvaraṇamevāti veditabbā. Kilesāvaraṇenāti niyatamicchādiṭṭhiyā. Assaddhāti buddhādīsu saddhārahitā. Acchandikāti kattukamyatāchandarahitā. Uttarakurukā manussā acchandikaṭṭhānaṃ paviṭṭhā. Duppaññāti bhavaṅgapaññāya parihīnā. Bhavaṅgapaññāya pana paripuṇṇāyapi yassa bhavaṅgacalanaṃ lokuttarassa paccayo na hoti, sopi duppañño eva nāma. Abhabbā niyāmaṃ okkamituṃ kusalesu dhammesu sammattanti kusalesu dhammesu sammattaniyāmasaṅkhātaṃ maggaṃ okkamituṃ adhigantuṃ abhabbā. Na kammāvaraṇenātiādīni vuttavipariyāyena veditabbāni. Rāgacaritādiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ paramatthadīpaniyaṃ visuddhimaggasaṃvaṇṇanāyaṃ (visuddhi. mahāṭī. 1.43) vuttanayena veditabbaṃ.
નિબ્બાનસ્સ દ્વારં પવિસનમગ્ગો વિવરિત્વા ઠપિતો મહાકરુણૂપનિસ્સયેન સયમ્ભુઞાણેન અધિગતત્તા. સદ્ધં પમુઞ્ચન્તૂતિ અત્તનો સદ્ધં ધમ્મસમ્પટિચ્છનયોગ્યં કત્વા વિસ્સજ્જેન્તુ, સદ્દહનાકારેન નં ઉપટ્ઠપેન્તૂતિ અત્થો. સુખેન અકિચ્છેન પવત્તનીયતાય સુપ્પવત્તિતં. ન ભાસિં ન ભાસિસ્સામીતિ ચિન્તેસિં.
Nibbānassa dvāraṃ pavisanamaggo vivaritvā ṭhapito mahākaruṇūpanissayena sayambhuñāṇena adhigatattā. Saddhaṃ pamuñcantūti attano saddhaṃ dhammasampaṭicchanayogyaṃ katvā vissajjentu, saddahanākārena naṃ upaṭṭhapentūti attho. Sukhena akicchena pavattanīyatāya suppavattitaṃ. Na bhāsiṃ na bhāsissāmīti cintesiṃ.
સત્થુ સન્તિકં ઉપગતાનં દેવાનં બ્રહ્માનઞ્ચ તસ્સ પુરતો અન્તરધાનં નામ અતિટ્ઠનન્તિ આહ ‘‘સકટ્ઠાનમેવ ગતો’’તિ. સદ્ધિન્દ્રિયાદિ સમ્માદિટ્ઠિઆદિકો ધમ્મો એવ વિનેય્યસન્તાને પવત્તનટ્ઠેન ચક્કન્તિ ધમ્મચક્કં. અથ વા ચક્કન્તિ આણા. ધમ્મન્તિ દેસના. અથ વા અત્થધમ્મતો અનપેતત્તા ધમ્મઞ્ચ તં પવત્તનટ્ઠેન ચક્કઞ્ચાતિ ધમ્મચક્કં. ધમ્મેન ઞાયેન ચક્કન્તિપિ ધમ્મચક્કં. યથાહ ‘‘ધમ્મઞ્ચ પવત્તેતિ ચક્કઞ્ચાતિ ધમ્મચક્કં, ચક્કઞ્ચ પવત્તેતિ ધમ્મઞ્ચાતિ ધમ્મચક્કં, ધમ્મેન પવત્તેતીતિ ધમ્મચક્કં, ધમ્મચરિયાય પવત્તેતીતિ ધમ્મચક્ક’’ન્તિઆદિ (પટિ॰ મ॰ ૨.૪૦-૪૧). પવત્તેસીતિ પટ્ઠપેસિ.
Satthu santikaṃ upagatānaṃ devānaṃ brahmānañca tassa purato antaradhānaṃ nāma atiṭṭhananti āha ‘‘sakaṭṭhānameva gato’’ti. Saddhindriyādi sammādiṭṭhiādiko dhammo eva vineyyasantāne pavattanaṭṭhena cakkanti dhammacakkaṃ. Atha vā cakkanti āṇā. Dhammanti desanā. Atha vā atthadhammato anapetattā dhammañca taṃ pavattanaṭṭhena cakkañcāti dhammacakkaṃ. Dhammena ñāyena cakkantipi dhammacakkaṃ. Yathāha ‘‘dhammañca pavatteti cakkañcāti dhammacakkaṃ, cakkañca pavatteti dhammañcāti dhammacakkaṃ, dhammena pavattetīti dhammacakkaṃ, dhammacariyāya pavattetīti dhammacakka’’ntiādi (paṭi. ma. 2.40-41). Pavattesīti paṭṭhapesi.
બ્રહ્માયાચનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Brahmāyācanasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / સંયુત્તનિકાય • Saṃyuttanikāya / ૧. બ્રહ્માયાચનસુત્તં • 1. Brahmāyācanasuttaṃ
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / સંયુત્તનિકાય (અટ્ઠકથા) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / ૧. બ્રહ્માયાચનસુત્તવણ્ણના • 1. Brahmāyācanasuttavaṇṇanā