| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / સંયુત્તનિકાય (અટ્ઠકથા) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) |
૨. ચક્કવત્તિસુત્તવણ્ણના
2. Cakkavattisuttavaṇṇanā
૨૨૩. દુતિયે રઞ્ઞો, ભિક્ખવે, ચક્કવત્તિસ્સાતિ એત્થ અત્તનો સિરિસમ્પત્તિયા રાજતિ, ચતૂહિ વા સઙ્ગહવત્થૂહિ લોકં રઞ્જેતીતિ રાજા, તસ્સ રઞ્ઞો. ‘‘પવત્તતુ ભવં ચક્કરતન’’ન્તિ પુઞ્ઞાનુભાવેન અબ્ભુગ્ગતાય વાચાય ચોદેન્તો ચક્કં વત્તેતીતિ ચક્કવત્તી, તસ્સ ચક્કવત્તિસ્સ. પાતુભાવાતિ પાતુભાવેન. સત્તન્નન્તિ ગણનપરિચ્છેદો. રતનાનન્તિ પરિચ્છિન્નઅત્થદસ્સનં. વચનત્થો પનેત્થ રતિજનનટ્ઠેન રતનં. અપિચ –
223. Dutiye rañño, bhikkhave, cakkavattissāti ettha attano sirisampattiyā rājati, catūhi vā saṅgahavatthūhi lokaṃ rañjetīti rājā, tassa rañño. ‘‘Pavattatu bhavaṃ cakkaratana’’nti puññānubhāvena abbhuggatāya vācāya codento cakkaṃ vattetīti cakkavattī, tassa cakkavattissa. Pātubhāvāti pātubhāvena. Sattannanti gaṇanaparicchedo. Ratanānanti paricchinnaatthadassanaṃ. Vacanattho panettha ratijananaṭṭhena ratanaṃ. Apica –
‘‘ચિત્તીકતં મહગ્ઘઞ્ચ, અતુલં દુલ્લભદસ્સનં;
‘‘Cittīkataṃ mahagghañca, atulaṃ dullabhadassanaṃ;
અનોમસત્તપરિભોગં, રતનં તેન વુચ્ચતી’’તિ.
Anomasattaparibhogaṃ, ratanaṃ tena vuccatī’’ti.
ચક્કરતનસ્સ ચ નિબ્બત્તકાલતો પટ્ઠાય અઞ્ઞં દેવટ્ઠાનં નામ ન હોતિ, સબ્બેવ ગન્ધપુપ્ફાદીહિ તસ્સેવ પૂજઞ્ચ અભિવાદનાદીનિ ચ કરોન્તીતિ ચિત્તીકતટ્ઠેન રતનં. ચક્કરતનસ્સ ચ ‘‘એત્તકં નામ ધનં અગ્ઘતી’’તિ અગ્ઘો નત્થિ, ઇતિ મહગ્ઘટ્ઠેનાપિ રતનં. ચક્કરતનઞ્ચ અઞ્ઞેહિ લોકે વિજ્જમાનરતનેહિ અસદિસન્તિ અતુલટ્ઠેન રતનં. યસ્મા પન યસ્મિં કપ્પે બુદ્ધા ઉપ્પજ્જન્તિ , તસ્મિંયેવ ચક્કવત્તિનો, બુદ્ધા ચ કદાચિ કરહચિ ઉપ્પજ્જન્તિ, તસ્મા દુલ્લભદસ્સનટ્ઠેન રતનં. તદેતં જાતિરૂપકુલઇસ્સરિયાદીહિ અનોમસ્સ ઉળારસત્તસ્સેવ ઉપ્પજ્જતિ, ન અઞ્ઞસ્સાતિ અનોમસત્તપરિભોગટ્ઠેનાપિ રતનં. યથા ચ ચક્કરતનં, એવં સેસાનિપીતિ. તેન વુત્તં –
Cakkaratanassa ca nibbattakālato paṭṭhāya aññaṃ devaṭṭhānaṃ nāma na hoti, sabbeva gandhapupphādīhi tasseva pūjañca abhivādanādīni ca karontīti cittīkataṭṭhena ratanaṃ. Cakkaratanassa ca ‘‘ettakaṃ nāma dhanaṃ agghatī’’ti aggho natthi, iti mahagghaṭṭhenāpi ratanaṃ. Cakkaratanañca aññehi loke vijjamānaratanehi asadisanti atulaṭṭhena ratanaṃ. Yasmā pana yasmiṃ kappe buddhā uppajjanti , tasmiṃyeva cakkavattino, buddhā ca kadāci karahaci uppajjanti, tasmā dullabhadassanaṭṭhena ratanaṃ. Tadetaṃ jātirūpakulaissariyādīhi anomassa uḷārasattasseva uppajjati, na aññassāti anomasattaparibhogaṭṭhenāpi ratanaṃ. Yathā ca cakkaratanaṃ, evaṃ sesānipīti. Tena vuttaṃ –
‘‘ચિત્તીકતં મહગ્ઘઞ્ચ, અતુલં દુલ્લભદસ્સનં;
‘‘Cittīkataṃ mahagghañca, atulaṃ dullabhadassanaṃ;
અનોમસત્તપરિભોગં, રતનં તેન વુચ્ચતી’’તિ.
Anomasattaparibhogaṃ, ratanaṃ tena vuccatī’’ti.
પાતુભાવો હોતીતિ નિબ્બત્તિ હોતિ. તત્રાયં યોજના – ચક્કવત્તિસ્સ પાતુભાવા સત્તન્નં રતનાનં પાતુભાવોતિ અયુત્તં. ઉપ્પન્નઞ્હિ ચક્કં વત્તેત્વા સો ચક્કવત્તી નામ હોતીતિ નાયુત્તં. કસ્મા? ચક્કવત્તનનિયમાપેક્ખતાય. યો હિ નિયમેન ચક્કં વત્તેસ્સતિ, સો પટિસન્ધિતો પભુતિ ‘‘ચક્કવત્તિ પાતુભૂતો’’તિ વત્તબ્બતં આપજ્જતિ. લદ્ધનામસ્સ ચ પુરિસસ્સ મૂલુપ્પત્તિવચનતોપિ યુત્તમેવેતં. યો હિ એસ ચક્કવત્તીતિ લદ્ધનામો સત્તવિસેસો, તસ્સ પટિસન્ધિસઙ્ખાતો પાતુભાવોતિ અયમેત્થ અત્થો. તસ્સ હિ પાતુભાવા રતનાનિ પાતુભવન્તિ. પાતુભૂતેહિ પન તેહિ સદ્ધિં પરિપક્કે પુઞ્ઞસમ્ભારે સો સંયુજ્જતિ, તદા લોકસ્સ તેસુ પાતુભાવચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. બહુલવચનતો ચાપિ યુત્તમેવેતં. યદા હિ લોકસ્સ તેસુ પાતુભાવસઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ, તદા એકમેવ પઠમં, પચ્છા ઇતરાનિ છ પાતુભવન્તીતિ બહુલવચનતો ચાપિ એતં યુત્તં. પાતુભાવસ્સ ચ અત્થભેદતોપિ યુત્તમેવેતં. ન કેવલઞ્હિ પાતુભૂતમેવ પાતુભાવો, પાતુભાવયતીતિ પાતુભાવો. અયં પાતુભાવસ્સ અત્થભેદો. યસ્મા યો સો પુઞ્ઞસમ્ભારો રાજાનં ચક્કવત્તિં પટિસન્ધિવસેન પાતુભાવયતિ, તસ્મા રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ પાતુભાવા. ન કેવલઞ્હિ ચક્કવત્તિયેવ, ઇમાનિ પન સત્ત રતનાનિપિ પાતુભવન્તીતિ અયમેત્થ અત્થો. યથેવ હિ સો પુઞ્ઞસમ્ભારો રઞ્ઞો જનકહેતુ, એવં રતનાનમ્પિ પરિયાયેન ઉપનિસ્સયહેતૂતિ યુત્તમેવેતં ‘‘રઞ્ઞો, ભિક્ખવે, ચક્કવત્તિસ્સ પાતુભાવા સત્તન્નં રતનાનં પાતુભાવો હોતી’’તિ.
Pātubhāvo hotīti nibbatti hoti. Tatrāyaṃ yojanā – cakkavattissa pātubhāvā sattannaṃ ratanānaṃ pātubhāvoti ayuttaṃ. Uppannañhi cakkaṃ vattetvā so cakkavattī nāma hotīti nāyuttaṃ. Kasmā? Cakkavattananiyamāpekkhatāya. Yo hi niyamena cakkaṃ vattessati, so paṭisandhito pabhuti ‘‘cakkavatti pātubhūto’’ti vattabbataṃ āpajjati. Laddhanāmassa ca purisassa mūluppattivacanatopi yuttamevetaṃ. Yo hi esa cakkavattīti laddhanāmo sattaviseso, tassa paṭisandhisaṅkhāto pātubhāvoti ayamettha attho. Tassa hi pātubhāvā ratanāni pātubhavanti. Pātubhūtehi pana tehi saddhiṃ paripakke puññasambhāre so saṃyujjati, tadā lokassa tesu pātubhāvacittaṃ uppajjati. Bahulavacanato cāpi yuttamevetaṃ. Yadā hi lokassa tesu pātubhāvasaññā uppajjati, tadā ekameva paṭhamaṃ, pacchā itarāni cha pātubhavantīti bahulavacanato cāpi etaṃ yuttaṃ. Pātubhāvassa ca atthabhedatopi yuttamevetaṃ. Na kevalañhi pātubhūtameva pātubhāvo, pātubhāvayatīti pātubhāvo. Ayaṃ pātubhāvassa atthabhedo. Yasmā yo so puññasambhāro rājānaṃ cakkavattiṃ paṭisandhivasena pātubhāvayati, tasmā rañño cakkavattissa pātubhāvā. Na kevalañhi cakkavattiyeva, imāni pana satta ratanānipi pātubhavantīti ayamettha attho. Yatheva hi so puññasambhāro rañño janakahetu, evaṃ ratanānampi pariyāyena upanissayahetūti yuttamevetaṃ ‘‘rañño, bhikkhave, cakkavattissa pātubhāvā sattannaṃ ratanānaṃ pātubhāvo hotī’’ti.
ઇદાનિ તેસં રતનાનં સરૂપવસેન દસ્સનત્થં કતમેસં સત્તન્નં ચક્કરતનસ્સાતિઆદિમાહ. તત્થ ચક્કરતનસ્સાતિઆદીસુ અયં સઙ્ખેપાધિપ્પાયો – દ્વિસહસ્સદીપપરિવારાનં ચતુન્નં મહાદીપાનં સિરિવિભવં ગહેત્વા દાતું સમત્થસ્સ ચક્કરતનસ્સ પાતુભાવો હોતિ, તથા પુરેભત્તમેવ સાગરપરિયન્તં પથવિં અનુપરિયાયનસમત્થસ્સ વેહાસઙ્ગમસ્સ હત્થિરતનસ્સ, તાદિસસ્સેવ અસ્સરતનસ્સ, ચતુરઙ્ગસમન્નાગતેપિ અન્ધકારે યોજનપ્પમાણં અન્ધકારં વિધમિત્વા આલોકદસ્સનસમત્થસ્સ મણિરતનસ્સ, છબ્બિધં દોસં વિવજ્જેત્વા મનાપચારિનો ઇત્થિરતનસ્સ, યોજનપ્પમાણે પદેસે અન્તોપથવિગતાનં નિધીનં દસ્સનસમત્થસ્સ ગહપતિરતનસ્સ, અગ્ગમહેસિયા કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તિત્વા સકલરજ્જાનુસાસનસમત્થસ્સ જેટ્ઠપુત્તસઙ્ખાતસ્સ પરિણાયકરતનસ્સ ચ પાતુભાવો હોતીતિ . અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારતો પન તેસં ચક્કરતનાદીનં પાતુભાવવિધાનં મહાસુદસ્સનાદીસુ સુત્તેસુ આગતમેવ. અત્થોપિસ્સ તેસં વણ્ણનાય સંવણ્ણિતોયેવ.
Idāni tesaṃ ratanānaṃ sarūpavasena dassanatthaṃ katamesaṃ sattannaṃ cakkaratanassātiādimāha. Tattha cakkaratanassātiādīsu ayaṃ saṅkhepādhippāyo – dvisahassadīpaparivārānaṃ catunnaṃ mahādīpānaṃ sirivibhavaṃ gahetvā dātuṃ samatthassa cakkaratanassa pātubhāvo hoti, tathā purebhattameva sāgarapariyantaṃ pathaviṃ anupariyāyanasamatthassa vehāsaṅgamassa hatthiratanassa, tādisasseva assaratanassa, caturaṅgasamannāgatepi andhakāre yojanappamāṇaṃ andhakāraṃ vidhamitvā ālokadassanasamatthassa maṇiratanassa, chabbidhaṃ dosaṃ vivajjetvā manāpacārino itthiratanassa, yojanappamāṇe padese antopathavigatānaṃ nidhīnaṃ dassanasamatthassa gahapatiratanassa, aggamahesiyā kucchimhi nibbattitvā sakalarajjānusāsanasamatthassa jeṭṭhaputtasaṅkhātassa pariṇāyakaratanassa ca pātubhāvo hotīti . Ayamettha saṅkhepo. Vitthārato pana tesaṃ cakkaratanādīnaṃ pātubhāvavidhānaṃ mahāsudassanādīsu suttesu āgatameva. Atthopissa tesaṃ vaṇṇanāya saṃvaṇṇitoyeva.
સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગરતનસ્સાતિઆદીસુ સરિક્ખકતા એવં વેદિતબ્બા – યથેવ હિ ચક્કવત્તિનો ચક્કરતનં સબ્બરતનાનં પુરેચરં, એવં સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગરતનં સબ્બેસં ચતુભૂમકધમ્માનં પુરેચરન્તિ, પુરેચરણટ્ઠેન ચક્કવત્તિરઞ્ઞો ચક્કરતનસદિસં હોતિ. ચક્કવત્તિનો ચ રતનેસુ મહાકાયૂપપન્નં અચ્ચુગ્ગતં વિપુલં મહન્તં હત્થિરતનં, ઇદમ્પિ ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગરતનં મહન્તં ધમ્મકાયૂપપન્નં અચ્ચુગ્ગતં વિપુલં મહન્તન્તિ હત્થિરતનસદિસં હોતિ. ચક્કવત્તિનો અસ્સરતનં સીઘં લહુ જવં, ઇદમ્પિ વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગરતનં સીઘં લહુ જવન્તિ ઇમાય સીઘલહુજવતાય અસ્સરતનસદિસં હોતિ. ચક્કવત્તિનો મણિરતનં અન્ધકારં વિધમતિ, આલોકં દસ્સેતિ, ઇદમ્પિ પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગરતનં તાય એકન્તકુસલત્તા કિલેસન્ધકારં વિધમતિ, સહજાતપચ્ચયાદિવસેન ઞાણાલોકં દસ્સેતીતિ ઇમિના અન્ધકારવિધમનઆલોકદસ્સનભાવેન મણિરતનસદિસં હોતિ.
Satisambojjhaṅgaratanassātiādīsu sarikkhakatā evaṃ veditabbā – yatheva hi cakkavattino cakkaratanaṃ sabbaratanānaṃ purecaraṃ, evaṃ satisambojjhaṅgaratanaṃ sabbesaṃ catubhūmakadhammānaṃ purecaranti, purecaraṇaṭṭhena cakkavattirañño cakkaratanasadisaṃ hoti. Cakkavattino ca ratanesu mahākāyūpapannaṃ accuggataṃ vipulaṃ mahantaṃ hatthiratanaṃ, idampi dhammavicayasambojjhaṅgaratanaṃ mahantaṃ dhammakāyūpapannaṃ accuggataṃ vipulaṃ mahantanti hatthiratanasadisaṃ hoti. Cakkavattino assaratanaṃ sīghaṃ lahu javaṃ, idampi vīriyasambojjhaṅgaratanaṃ sīghaṃ lahu javanti imāya sīghalahujavatāya assaratanasadisaṃ hoti. Cakkavattino maṇiratanaṃ andhakāraṃ vidhamati, ālokaṃ dasseti, idampi pītisambojjhaṅgaratanaṃ tāya ekantakusalattā kilesandhakāraṃ vidhamati, sahajātapaccayādivasena ñāṇālokaṃ dassetīti iminā andhakāravidhamanaālokadassanabhāvena maṇiratanasadisaṃ hoti.
ચક્કવત્તિનો ઇત્થિરતનં કાયચિત્તદરથં પટિપસ્સમ્ભેતિ, પરિળાહં વૂપસમેતિ. ઇદમ્પિ પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગરતનં કાયચિત્તદરથં પટિપસ્સમ્ભેતિ, પરિળાહં વૂપસમેતીતિ ઇત્થિરતનસદિસં હોતિ. ચક્કવત્તિનો ગહપતિરતનં ઇચ્છિતિચ્છિતક્ખણે ધનદાનેન વિક્ખેપં પચ્છિન્દિત્વા ચિત્તં એકગ્ગં કરોતિ, ઇદમ્પિ સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગરતનં યથિચ્છિતાદિવસેન અપ્પનં સમ્પાદેતિ, વિક્ખેપં પચ્છિન્દિત્વા ચિત્તં એકગ્ગં કરોતીતિ ગહપતિરતનસદિસં હોતિ. ચક્કવત્તિનો ચ પરિણાયકરતનં સબ્બત્થકિચ્ચસમ્પાદનેન અપ્પોસ્સુક્કતં કરોતિ. ઇદમ્પિ ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગરતનં ચિત્તુપ્પાદં લીનુદ્ધચ્ચતો મોચેત્વા પયોગમજ્ઝત્તે ઠપયમાનં અપ્પોસ્સુક્કતં કરોતીતિ પરિણાયકરતનસદિસં હોતિ. ઇતિ ઇમસ્મિં સુત્તે ચતુભૂમકો સબ્બસઙ્ગાહિકધમ્મપરિચ્છેદો કથિતોતિ વેદિતબ્બો.
Cakkavattino itthiratanaṃ kāyacittadarathaṃ paṭipassambheti, pariḷāhaṃ vūpasameti. Idampi passaddhisambojjhaṅgaratanaṃ kāyacittadarathaṃ paṭipassambheti, pariḷāhaṃ vūpasametīti itthiratanasadisaṃ hoti. Cakkavattino gahapatiratanaṃ icchiticchitakkhaṇe dhanadānena vikkhepaṃ pacchinditvā cittaṃ ekaggaṃ karoti, idampi samādhisambojjhaṅgaratanaṃ yathicchitādivasena appanaṃ sampādeti, vikkhepaṃ pacchinditvā cittaṃ ekaggaṃ karotīti gahapatiratanasadisaṃ hoti. Cakkavattino ca pariṇāyakaratanaṃ sabbatthakiccasampādanena appossukkataṃ karoti. Idampi upekkhāsambojjhaṅgaratanaṃ cittuppādaṃ līnuddhaccato mocetvā payogamajjhatte ṭhapayamānaṃ appossukkataṃ karotīti pariṇāyakaratanasadisaṃ hoti. Iti imasmiṃ sutte catubhūmako sabbasaṅgāhikadhammaparicchedo kathitoti veditabbo.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / સંયુત્તનિકાય • Saṃyuttanikāya / ૨. ચક્કવત્તિસુત્તં • 2. Cakkavattisuttaṃ
ટીકા • Tīkā / સુત્તપિટક (ટીકા) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / સંયુત્તનિકાય (ટીકા) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) / ૨. ચક્કવત્તિસુત્તવણ્ણના • 2. Cakkavattisuttavaṇṇanā
