Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / સંયુત્તનિકાય (ટીકા) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā)

    ૩. છન્દસમાધિસુત્તવણ્ણના

    3. Chandasamādhisuttavaṇṇanā

    ૮૨૫. યો સમાધિસ્સ નિસ્સયભૂતો છન્દો, સો ઇધાધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘છન્દન્તિ કત્તુકમ્યતાછન્દ’’ન્તિ. તસ્સ ચ અધિપતેય્યટ્ઠો નિસ્સયટ્ઠો, ન વિના તં છન્દં નિસ્સાયાતિ આહ – ‘‘નિસ્સાયાતિ નિસ્સયં કત્વા, અધિપતિં કત્વાતિ અત્થો’’તિ. પધાનભૂતાતિ સેટ્ઠભૂતા, સેટ્ઠભાવો ચ એકસ્સપિ ચતુકિચ્ચસાધનવસેન પવત્તિયા, તતો એવ બહુવચનનિદ્દેસો, પધાનસઙ્ખારટ્ઠેન પધાનસઙ્ખરણતો. ‘‘છન્દં ચે નિસ્સાય…પે॰… અયં વુચ્ચતિ છન્દસમાધી’’તિ ઇમાય પાળિયા છન્દાધિપતિ સમાધિ છન્દસમાધીતિ અધિપતિસદ્દલોપં કત્વા સમાસો વુત્તોતિ વિઞ્ઞાયતિ, અધિપતિસદ્દત્થદસ્સનવસેન વા છન્દહેતુકો, છન્દાધિકો વા સમાધિ છન્દસમાધિ. તેન ‘‘છન્દસમાધિના ચેવ પધાનસઙ્ખારેહિ પધાનભૂતસઙ્ખારેહિ ચ સમન્નાગતા’’તિ વક્ખતિ, તં આનેત્વા સમ્બન્ધો. પધાનભૂતાતિ વીરિયભૂતા. કેચિ વદન્તિ – ‘‘સઙ્ખતસઙ્ખારાદિનિવત્તનત્થં પધાનગ્ગહણ’’ન્તિ. અથ વા તં તં વિસેસં સઙ્ખરોતીતિ સઙ્ખારો, સબ્બમ્પિ વીરિયં. તત્થ ચતુકિચ્ચસાધકતો તદઞ્ઞસ્સ નિવત્તનત્થં પધાનગ્ગહણન્તિ. યથા છન્દો છન્દસમાધિના ચેવ પધાનસઙ્ખારેહિ ચ સમન્નાગતો, એવં છન્દસમાધિ છન્દેન ચેવ પધાનસઙ્ખારેહિ ચ સમન્નાગતો. પધાનસઙ્ખારાપિ છન્દેન ચેવ છન્દસમાધિના ચ સમન્નાગતાતિ તીસુપિ પદેસુ સમન્નાગતસદ્દો યોજેતબ્બો. તસ્માતિ યસ્મા તયોપિ છન્દાદયો એકચિત્તુપ્પાદપરિયાપન્ના, તસ્મા સબ્બે તે ધમ્મા એકતો કત્વા ‘‘અયં વુચ્ચતિ…પે॰… ઇદ્ધિપાદો’’તિ વુત્તન્તિ. એવં છન્દાદીનંયેવ ચેત્થ ઇદ્ધિપાદભાવો વુત્તો, વિભઙ્ગે પન તેસં ઇદ્ધિભાવો સમ્પયુત્તાનં ઇદ્ધિપાદભાવો વુત્તોતિ દસ્સેન્તો ‘‘ઇદ્ધિપાદવિભઙ્ગે પના’’તિઆદિમાહ.

    825. Yo samādhissa nissayabhūto chando, so idhādhippetoti āha ‘‘chandanti kattukamyatāchanda’’nti. Tassa ca adhipateyyaṭṭho nissayaṭṭho, na vinā taṃ chandaṃ nissāyāti āha – ‘‘nissāyāti nissayaṃ katvā, adhipatiṃ katvāti attho’’ti. Padhānabhūtāti seṭṭhabhūtā, seṭṭhabhāvo ca ekassapi catukiccasādhanavasena pavattiyā, tato eva bahuvacananiddeso, padhānasaṅkhāraṭṭhena padhānasaṅkharaṇato. ‘‘Chandaṃ ce nissāya…pe… ayaṃ vuccati chandasamādhī’’ti imāya pāḷiyā chandādhipati samādhi chandasamādhīti adhipatisaddalopaṃ katvā samāso vuttoti viññāyati, adhipatisaddatthadassanavasena vā chandahetuko, chandādhiko vā samādhi chandasamādhi. Tena ‘‘chandasamādhinā ceva padhānasaṅkhārehi padhānabhūtasaṅkhārehi ca samannāgatā’’ti vakkhati, taṃ ānetvā sambandho. Padhānabhūtāti vīriyabhūtā. Keci vadanti – ‘‘saṅkhatasaṅkhārādinivattanatthaṃ padhānaggahaṇa’’nti. Atha vā taṃ taṃ visesaṃ saṅkharotīti saṅkhāro, sabbampi vīriyaṃ. Tattha catukiccasādhakato tadaññassa nivattanatthaṃ padhānaggahaṇanti. Yathā chando chandasamādhinā ceva padhānasaṅkhārehi ca samannāgato, evaṃ chandasamādhi chandena ceva padhānasaṅkhārehi ca samannāgato. Padhānasaṅkhārāpi chandena ceva chandasamādhinā ca samannāgatāti tīsupi padesu samannāgatasaddo yojetabbo. Tasmāti yasmā tayopi chandādayo ekacittuppādapariyāpannā, tasmā sabbe te dhammā ekato katvā ‘‘ayaṃ vuccati…pe… iddhipādo’’ti vuttanti. Evaṃ chandādīnaṃyeva cettha iddhipādabhāvo vutto, vibhaṅge pana tesaṃ iddhibhāvo sampayuttānaṃ iddhipādabhāvo vuttoti dassento ‘‘iddhipādavibhaṅge panā’’tiādimāha.

    ઇદાનિ નેસં ઇદ્ધિપાદતાપિ સમ્ભવતીતિ દસ્સેન્તો ‘‘અપિચા’’તિઆદિમાહ. તત્થ છન્દઞ્હિ ભાવયતો પધાનં કત્વા ભાવેન્તસ્સ તથા પવત્તપુબ્બાભિસઙ્ખારવસેન ઇજ્ઝમાનો છન્દો ઇદ્ધિ નામ, તસ્સ નિસ્સયભૂતા પધાનસઙ્ખારા ઇદ્ધિપાદો નામ. સેસદ્વયેપિ એસેવ નયો. તથા ભાવયન્તસ્સ મુખ્યતામત્તં સન્ધાય વુત્તં, ઇજ્ઝનત્થો પન સબ્બેસં સમાનન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘સમ્પયુત્ત…પે॰… ઇજ્ઝન્તિયેવા’’તિ આહ.

    Idāni nesaṃ iddhipādatāpi sambhavatīti dassento ‘‘apicā’’tiādimāha. Tattha chandañhi bhāvayato padhānaṃ katvā bhāventassa tathā pavattapubbābhisaṅkhāravasena ijjhamāno chando iddhi nāma, tassa nissayabhūtā padhānasaṅkhārā iddhipādo nāma. Sesadvayepi eseva nayo. Tathā bhāvayantassa mukhyatāmattaṃ sandhāya vuttaṃ, ijjhanattho pana sabbesaṃ samānanti dassento ‘‘sampayutta…pe… ijjhantiyevā’’ti āha.

    ઇદ્ધિપાદે અસઙ્કરતો દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ છન્દાદયોતિ છન્દસમાધિપધાનસઙ્ખારા. સેસિદ્ધિપાદેસૂતિ વીરિયિદ્ધિપાદાદીસુ. તત્થ વીરિયસમાધિપધાનસઙ્ખારસમન્નાગતોતિ દ્વિક્ખત્તું વીરિયં આગતં, તત્થ પુરિમં સમાધિવિસેસં, વીરિયાધિપતિસમાધિ એવ વીરિયસમાધીતિ દુતિયં સમન્નાગમઙ્ગદસ્સનં. દ્વેયેવ હિ સબ્બત્થ સમન્નાગમઙ્ગાનિ સમાધિ પધાનસઙ્ખારો ચ, છન્દાદયો સમાધિવિસેસનાનિ, પધાનસઙ્ખારો પન પધાનવચનેનેવ વિસેસિતો, ન છન્દાદીહીતિ ન ઇધ વીરિયાધિપતિતા પધાનસઙ્ખારસ્સ વુત્તા હોતિ. વીરિયઞ્ચ સમાધિં વિસેસેત્વા ઠિતમેવ સમન્નાગમઙ્ગવસેન પધાનસઙ્ખારવચનેન વુત્તન્તિ નાપિ દ્વીહિ વીરિયેહિ સમન્નાગમો વુત્તો હોતિ. યસ્મા પન છન્દાદીહિ વિસિટ્ઠો સમાધિ, તથાપિ વિસિટ્ઠેનેવ ચ તેન સમ્પયુત્તો પધાનસઙ્ખારો સેસધમ્મા ચ, તસ્મા સમાધિવિસેસનાનં વસેન ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા વુત્તા, વિસેસનભાવો ચ છન્દાદીનં તંતંઅવસ્સયદસ્સનવસેન હોતીતિ ‘‘છન્દસમાધિ…પે॰… ઇદ્ધિપાદો’’તિ એત્થ નિસ્સયત્થેપિ પાદ-સદ્દે ઉપાદાયટ્ઠેન છન્દાદીનં ઇદ્ધિપાદતા વુત્તા હોતિ, તેનેવ અભિધમ્મે ઉત્તરચૂળભાજનિયે ‘‘ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા છન્દિદ્ધિપાદો’’તિઆદિના (વિભ॰ ૪૫૭) છન્દાદીનંયેવ ઇદ્ધિપાદતા વુત્તા, પઞ્હપુચ્છકે ચ – ‘‘ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા ઇધ ભિક્ખુ છન્દસમાધી’’તિઆદિનાવ (વિભ॰ ૪૩૧) ઉદ્દેસં કત્વાપિ પુન છન્દાદીનંયેવ કુસલાદિભાવો વિભત્તો. ઉપાયિદ્ધિપાદદસ્સનત્થમેવ હિ નિસ્સયિદ્ધિપાદદસ્સનં કતં, અઞ્ઞથા ચતુબ્બિધતા ન હોતીતિ અયમેત્થ પાળિવસેન અત્થવિનિચ્છયો. તત્થ ઉપાયિદ્ધિપાદદસ્સનત્થમેવાતિ છન્દાદિકે ધુરે જેટ્ઠકે પુબ્બઙ્ગમે કત્વા નિબ્બત્તિતસમાધિ છન્દાધિપતિસમાધીતિ છન્દાદીનં ઇદ્ધિયા અધિગમૂપાયદસ્સનં ઉપાયિદ્ધિપાદદસ્સનં, તદત્થમેવ ‘‘તથાભૂતસ્સ વેદનાક્ખન્ધો…પે॰… વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો’’તિ તત્થ તત્થ પાળિયં નિસ્સયિદ્ધિપાદદસ્સનં કતં છન્દાદિવિસિટ્ઠાનંયેવ વેદનાક્ખન્ધાદીનં અધિપ્પેતત્તા. એવઞ્ચેતં સમ્પટિચ્છિતબ્બં, અઞ્ઞથા કેવલં ઇદ્ધિસમ્પયુત્તાનંયેવ ખન્ધાનં વસેન ઇદ્ધિપાદભાવે ગય્હમાને તેસં ચતુબ્બિધતા ન હોતિ વિસેસકારણભાવતોતિ અધિપ્પાયો.

    Iddhipāde asaṅkarato dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Tattha chandādayoti chandasamādhipadhānasaṅkhārā. Sesiddhipādesūti vīriyiddhipādādīsu. Tattha vīriyasamādhipadhānasaṅkhārasamannāgatoti dvikkhattuṃ vīriyaṃ āgataṃ, tattha purimaṃ samādhivisesaṃ, vīriyādhipatisamādhi eva vīriyasamādhīti dutiyaṃ samannāgamaṅgadassanaṃ. Dveyeva hi sabbattha samannāgamaṅgāni samādhi padhānasaṅkhāro ca, chandādayo samādhivisesanāni, padhānasaṅkhāro pana padhānavacaneneva visesito, na chandādīhīti na idha vīriyādhipatitā padhānasaṅkhārassa vuttā hoti. Vīriyañca samādhiṃ visesetvā ṭhitameva samannāgamaṅgavasena padhānasaṅkhāravacanena vuttanti nāpi dvīhi vīriyehi samannāgamo vutto hoti. Yasmā pana chandādīhi visiṭṭho samādhi, tathāpi visiṭṭheneva ca tena sampayutto padhānasaṅkhāro sesadhammā ca, tasmā samādhivisesanānaṃ vasena cattāro iddhipādā vuttā, visesanabhāvo ca chandādīnaṃ taṃtaṃavassayadassanavasena hotīti ‘‘chandasamādhi…pe… iddhipādo’’ti ettha nissayatthepi pāda-sadde upādāyaṭṭhena chandādīnaṃ iddhipādatā vuttā hoti, teneva abhidhamme uttaracūḷabhājaniye ‘‘cattāro iddhipādā chandiddhipādo’’tiādinā (vibha. 457) chandādīnaṃyeva iddhipādatā vuttā, pañhapucchake ca – ‘‘cattāro iddhipādā idha bhikkhu chandasamādhī’’tiādināva (vibha. 431) uddesaṃ katvāpi puna chandādīnaṃyeva kusalādibhāvo vibhatto. Upāyiddhipādadassanatthameva hi nissayiddhipādadassanaṃ kataṃ, aññathā catubbidhatā na hotīti ayamettha pāḷivasena atthavinicchayo. Tattha upāyiddhipādadassanatthamevāti chandādike dhure jeṭṭhake pubbaṅgame katvā nibbattitasamādhi chandādhipatisamādhīti chandādīnaṃ iddhiyā adhigamūpāyadassanaṃ upāyiddhipādadassanaṃ, tadatthameva ‘‘tathābhūtassa vedanākkhandho…pe… viññāṇakkhandho’’ti tattha tattha pāḷiyaṃ nissayiddhipādadassanaṃ kataṃ chandādivisiṭṭhānaṃyeva vedanākkhandhādīnaṃ adhippetattā. Evañcetaṃ sampaṭicchitabbaṃ, aññathā kevalaṃ iddhisampayuttānaṃyeva khandhānaṃ vasena iddhipādabhāve gayhamāne tesaṃ catubbidhatā na hoti visesakāraṇabhāvatoti adhippāyo.

    કેચીતિ ઉત્તરવિહારવાસિનો. અનિબ્બત્તોતિ હેતુપચ્ચયેહિ ન નિબ્બત્તો, ન સભાવધમ્મો, પઞ્ઞત્તિમત્તન્તિ અધિપ્પાયો. વાદમદ્દનત્થાય હોતિ, અભિધમ્મે ચ આગતો ઉત્તરચૂળવારોતિ યોજના. ચત્તારો ઇદ્ધિપાદાતિઆદિ ઉત્તરચૂળવારદસ્સનં. ઇમે પન ઉત્તરચૂળવારે આગતા ઇદ્ધિપાદા.

    Kecīti uttaravihāravāsino. Anibbattoti hetupaccayehi na nibbatto, na sabhāvadhammo, paññattimattanti adhippāyo. Vādamaddanatthāya hoti, abhidhamme ca āgato uttaracūḷavāroti yojanā. Cattāro iddhipādātiādi uttaracūḷavāradassanaṃ. Ime pana uttaracūḷavāre āgatā iddhipādā.

    રટ્ઠપાલત્થેરો છન્દે સતિ કથં નાનુજાનિસ્સન્તીતિ સત્તાહાનિ ભત્તાનિ અભુઞ્જિત્વા માતાપિતરો અનુજાનાપેત્વા પબ્બજિત્વા છન્દમેવ નિસ્સાય અરહત્તં પાપુણીતિ આહ – ‘‘રટ્ઠપાલત્થેરો છન્દં ધુરં કત્વા લોકુત્તરધમ્મં નિબ્બત્તેસી’’તિ. સોણત્થેરોતિ સુખુમાલસોણત્થેરો. સો હિ આયસ્મા અત્તનો સુખુમાલભાવં અચિન્તેત્વા અતિવેલં ચઙ્કમનેન પાદેસુ ઉટ્ઠિતેસુપિ ઉસ્સાહં અવિસ્સજ્જેન્તો વીરિયં ધુરં કત્વા લોકુત્તરધમ્મં નિબ્બત્તેસિ. સમ્ભુતત્થેરો ‘‘ચિત્તવતો ચે અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસો ઇજ્ઝેય્ય, મય્હં ઇજ્ઝેય્યાતિ ચિત્તં ધુરં કત્વા લોકુત્તરધમ્મં નિબ્બત્તેસિ. મોઘરાજા ‘‘પઞ્ઞવતો ચે મગ્ગભાવના ઇજ્ઝેય્ય, મય્હં ઇજ્ઝેય્યા’’તિ પઞ્ઞાપુબ્બઙ્ગમં પઞ્ઞાધુરં પઞ્ઞાજેટ્ઠકં કત્વા અરહત્તં પાપુણીતિ આહ ‘‘મોઘરાજા વીમંસં ધુરં કત્વા લોકુત્તરધમ્મં નિબ્બત્તેસી’’તિ. ઇદાનિ નેસં અરિયાનં ઉપટ્ઠાનુસ્સાહમન્તજાતિસમ્પદં નિસ્સાય રઞ્ઞો સન્તિકે લદ્ધવિસેસે અમચ્ચપુત્તે નિદસ્સનભાવેન દસ્સેતું ‘‘તત્થ યથા’’તિઆદિમાહ. એત્થ ચ પુનપ્પુનં છન્દુપ્પાદનં તોસનં વિય હોતીતિ છન્દસ્સ ઉપટ્ઠાનસદિસતા વુત્તા, થામભાવતો ચ વીરિયસ્સ સૂરત્તસદિસતા, ચિન્તનપ્પધાનત્તા ચિત્તસ્સ મન્તસંવિધાનસદિસતા, યોનિસોમનસિકાર-સમ્ભૂતેસુ કુસલધમ્મેસુ પઞ્ઞા સેટ્ઠાતિ વીમંસાય જાતિસમ્પત્તિસદિસતા વુત્તા.

    Raṭṭhapālatthero chande sati kathaṃ nānujānissantīti sattāhāni bhattāni abhuñjitvā mātāpitaro anujānāpetvā pabbajitvā chandameva nissāya arahattaṃ pāpuṇīti āha – ‘‘raṭṭhapālatthero chandaṃ dhuraṃ katvā lokuttaradhammaṃ nibbattesī’’ti. Soṇattheroti sukhumālasoṇatthero. So hi āyasmā attano sukhumālabhāvaṃ acintetvā ativelaṃ caṅkamanena pādesu uṭṭhitesupi ussāhaṃ avissajjento vīriyaṃ dhuraṃ katvā lokuttaradhammaṃ nibbattesi. Sambhutatthero ‘‘cittavato ce alamariyañāṇadassanaviseso ijjheyya, mayhaṃ ijjheyyāti cittaṃ dhuraṃ katvā lokuttaradhammaṃ nibbattesi. Mogharājā ‘‘paññavato ce maggabhāvanā ijjheyya, mayhaṃ ijjheyyā’’ti paññāpubbaṅgamaṃ paññādhuraṃ paññājeṭṭhakaṃ katvā arahattaṃ pāpuṇīti āha ‘‘mogharājā vīmaṃsaṃ dhuraṃ katvā lokuttaradhammaṃ nibbattesī’’ti. Idāni nesaṃ ariyānaṃ upaṭṭhānussāhamantajātisampadaṃ nissāya rañño santike laddhavisese amaccaputte nidassanabhāvena dassetuṃ ‘‘tattha yathā’’tiādimāha. Ettha ca punappunaṃ chanduppādanaṃ tosanaṃ viya hotīti chandassa upaṭṭhānasadisatā vuttā, thāmabhāvato ca vīriyassa sūrattasadisatā, cintanappadhānattā cittassa mantasaṃvidhānasadisatā, yonisomanasikāra-sambhūtesu kusaladhammesu paññā seṭṭhāti vīmaṃsāya jātisampattisadisatā vuttā.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / સંયુત્તનિકાય • Saṃyuttanikāya / ૩. છન્દસમાધિસુત્તં • 3. Chandasamādhisuttaṃ

    અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / સંયુત્તનિકાય (અટ્ઠકથા) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / ૩. છન્દસમાધિસુત્તવણ્ણના • 3. Chandasamādhisuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact