Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પઞ્ચપકરણ-અટ્ઠકથા • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā |
૬. છટ્ઠનયો સમ્પયોગવિપ્પયોગપદવણ્ણના
6. Chaṭṭhanayo sampayogavippayogapadavaṇṇanā
૨૨૮. ઇદાનિ સમ્પયોગવિપ્પયોગપદં ભાજેતું રૂપક્ખન્ધોતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ યં લબ્ભતિ યઞ્ચ ન લબ્ભતિ તં સબ્બં પુચ્છાય ગહિતં. વિસ્સજ્જને પન યં ન લબ્ભતિ, તં નત્થીતિ પટિક્ખિત્તં. ચતૂહિ સમ્પયોગો, ચતૂહિ વિપ્પયોગો; સભાગો વિસભાગોતિ હિ વચનતો ચતૂહિ અરૂપક્ખન્ધેહેવ સભાગાનં એકસન્તાનસ્મિં એકક્ખણે ઉપ્પન્નાનં અરૂપક્ખન્ધાનંયેવ અઞ્ઞમઞ્ઞં સમ્પયોગો લબ્ભતિ. રૂપધમ્માનં પન રૂપેન નિબ્બાનેન વા, નિબ્બાનસ્સ ચ રૂપેન સદ્ધિં સમ્પયોગો નામ નત્થિ. તથા રૂપનિબ્બાનાનં અરૂપક્ખન્ધેહિ, વિસભાગા હિ તે તેસં. યથા ચ અરૂપક્ખન્ધાનં રૂપનિબ્બાનેહિ, એવં ભિન્નસન્તાનેહિ નાનાક્ખણિકેહિ અરૂપધમ્મેહિપિ સદ્ધિં નત્થિયેવ. તેપિ હિ તેસં સન્તાનક્ખણવિસભાગતાય વિસભાગાયેવ. અયં પન વિસભાગતા સઙ્ગહટ્ઠેન વિરુજ્ઝનતો સઙ્ગહનયે નત્થિ. ગણનૂપગમત્તઞ્હિ સઙ્ગહટ્ઠો. સમ્પયોગનયે પન અત્થિ, એકુપ્પાદતાદિલક્ખણઞ્હિ સમ્પયોગટ્ઠોતિ. એવમેત્થ યસ્સ એકધમ્મેનપિ સમ્પયોગલક્ખણં ન યુજ્ઝતિ, તસ્સ પુચ્છાય સઙ્ગહં કત્વાપિ નત્થીતિ પટિક્ખેપો કતો. યસ્સ વિપ્પયોગલક્ખણં યુજ્જતિ, તસ્સ વિપ્પયોગો દસ્સિતો. યાનિ પન પદાનિ સત્તસુ વિઞ્ઞાણધાતૂસુ એકાયપિ અવિપ્પયુત્તે રૂપેન નિબ્બાનેન વા મિસ્સકધમ્મે દીપેન્તિ, તાનિ સબ્બથાપિ ઇધ ન યુજ્જન્તીતિ ન ગહિતાનિ. તેસં ઇદમુદ્દાનં –
228. Idāni sampayogavippayogapadaṃ bhājetuṃ rūpakkhandhotiādi āraddhaṃ. Tattha yaṃ labbhati yañca na labbhati taṃ sabbaṃ pucchāya gahitaṃ. Vissajjane pana yaṃ na labbhati, taṃ natthīti paṭikkhittaṃ. Catūhi sampayogo, catūhi vippayogo; sabhāgo visabhāgoti hi vacanato catūhi arūpakkhandheheva sabhāgānaṃ ekasantānasmiṃ ekakkhaṇe uppannānaṃ arūpakkhandhānaṃyeva aññamaññaṃ sampayogo labbhati. Rūpadhammānaṃ pana rūpena nibbānena vā, nibbānassa ca rūpena saddhiṃ sampayogo nāma natthi. Tathā rūpanibbānānaṃ arūpakkhandhehi, visabhāgā hi te tesaṃ. Yathā ca arūpakkhandhānaṃ rūpanibbānehi, evaṃ bhinnasantānehi nānākkhaṇikehi arūpadhammehipi saddhiṃ natthiyeva. Tepi hi tesaṃ santānakkhaṇavisabhāgatāya visabhāgāyeva. Ayaṃ pana visabhāgatā saṅgahaṭṭhena virujjhanato saṅgahanaye natthi. Gaṇanūpagamattañhi saṅgahaṭṭho. Sampayoganaye pana atthi, ekuppādatādilakkhaṇañhi sampayogaṭṭhoti. Evamettha yassa ekadhammenapi sampayogalakkhaṇaṃ na yujjhati, tassa pucchāya saṅgahaṃ katvāpi natthīti paṭikkhepo kato. Yassa vippayogalakkhaṇaṃ yujjati, tassa vippayogo dassito. Yāni pana padāni sattasu viññāṇadhātūsu ekāyapi avippayutte rūpena nibbānena vā missakadhamme dīpenti, tāni sabbathāpi idha na yujjantīti na gahitāni. Tesaṃ idamuddānaṃ –
‘‘ધમ્માયતનં ધમ્મધાતુ, દુક્ખસચ્ચઞ્ચ જીવિતં;
‘‘Dhammāyatanaṃ dhammadhātu, dukkhasaccañca jīvitaṃ;
સળાયતનં નામરૂપં, ચત્તારો ચ મહાભવા.
Saḷāyatanaṃ nāmarūpaṃ, cattāro ca mahābhavā.
‘‘જાતિજરા ચ મરણં, તિકેસ્વેકૂનવીસતિ;
‘‘Jātijarā ca maraṇaṃ, tikesvekūnavīsati;
ગોચ્છકેસુ ચ પઞ્ઞાસ, અટ્ઠ ચૂળન્તરે પદા.
Gocchakesu ca paññāsa, aṭṭha cūḷantare padā.
‘‘મહન્તરે પન્નરસ, અટ્ઠારસ તતો પરે;
‘‘Mahantare pannarasa, aṭṭhārasa tato pare;
તેવીસ પદસતં એતં, સમ્પયોગે ન લબ્ભતી’’તિ.
Tevīsa padasataṃ etaṃ, sampayoge na labbhatī’’ti.
ધમ્માયતનઞ્હિ રૂપનિબ્બાનમિસ્સકત્તા તસ્મિં અપરિયાપન્નેન વિઞ્ઞાણેનપિ ન સક્કા સમ્પયુત્તન્તિ વત્તું. યસ્મા પનેત્થ વેદનાદયો વિઞ્ઞાણેન સમ્પયુત્તા, તસ્મા વિપ્પયુત્તન્તિપિ ન સક્કા વત્તું. સેસેસુપિ એસેવ નયો. એવં સબ્બત્થાપિ એતાનિ ન યુજ્જન્તીતિ ઇધ ન ગહિતાનિ. સેસાનિ ખન્ધાદીનિ યુજ્જન્તીતિ તાનિ ગહેત્વા એકેકવસેન ચ સમોધાનેન ચ પઞ્હવિસ્સજ્જનં કતં. તેસુ પઞ્હેસુ, પઠમે – એકેનાયતનેનાતિ મનાયતનેન. કેહિચીતિ ધમ્માયતનધમ્મધાતુપરિયાપન્નેહિ વેદનાસઞ્ઞાસઙ્ખારેહિ.
Dhammāyatanañhi rūpanibbānamissakattā tasmiṃ apariyāpannena viññāṇenapi na sakkā sampayuttanti vattuṃ. Yasmā panettha vedanādayo viññāṇena sampayuttā, tasmā vippayuttantipi na sakkā vattuṃ. Sesesupi eseva nayo. Evaṃ sabbatthāpi etāni na yujjantīti idha na gahitāni. Sesāni khandhādīni yujjantīti tāni gahetvā ekekavasena ca samodhānena ca pañhavissajjanaṃ kataṃ. Tesu pañhesu, paṭhame – ekenāyatanenāti manāyatanena. Kehicīti dhammāyatanadhammadhātupariyāpannehi vedanāsaññāsaṅkhārehi.
૨૨૯. દુતિયે – તીહીતિ પુચ્છિતં પુચ્છિતં ઠપેત્વા સેસેહિ. કેહિચિ સમ્પયુત્તોતિ વેદનાક્ખન્ધો સઞ્ઞાસઙ્ખારેહિ. ઇતરેપિ અત્તાનં ઠપેત્વા ઇતરેહિ. કેહિચિ વિપ્પયુત્તોતિ રૂપનિબ્બાનેહિ. એવં સબ્બત્થ રૂપસ્સ વિપ્પયોગે ધમ્માયતનધમ્મધાતૂસુ અરૂપં, અરૂપસ્સ વિપ્પયોગે રૂપં દટ્ઠબ્બં. તતિયપઞ્હો ઉત્તાનત્થોવ.
229. Dutiye – tīhīti pucchitaṃ pucchitaṃ ṭhapetvā sesehi. Kehici sampayuttoti vedanākkhandho saññāsaṅkhārehi. Itarepi attānaṃ ṭhapetvā itarehi. Kehici vippayuttoti rūpanibbānehi. Evaṃ sabbattha rūpassa vippayoge dhammāyatanadhammadhātūsu arūpaṃ, arūpassa vippayoge rūpaṃ daṭṭhabbaṃ. Tatiyapañho uttānatthova.
૨૩૧. ચતુત્થે – ‘કતિહિ ખન્ધેહી’તિઆદિં અવત્વા સમ્પયુત્તન્તિ નત્થીતિ વુત્તં. તં પન ખન્ધાદીનંયેવ વસેન વેદિતબ્બં. પરતોપિ એવરૂપેસુ પઞ્હેસુ એસેવ નયો. આદિપઞ્હસ્મિઞ્હિ સરૂપતો દસ્સેત્વા પરતો પાળિ સંખિત્તા. ઇમિના નયેન સબ્બત્થ અત્થયોજના વેદિતબ્બા. યત્થ પન નાતિપાકટા ભવિસ્સતિ, તત્થ નં પાકટં કત્વાવ ગમિસ્સામ.
231. Catutthe – ‘katihi khandhehī’tiādiṃ avatvā sampayuttanti natthīti vuttaṃ. Taṃ pana khandhādīnaṃyeva vasena veditabbaṃ. Paratopi evarūpesu pañhesu eseva nayo. Ādipañhasmiñhi sarūpato dassetvā parato pāḷi saṃkhittā. Iminā nayena sabbattha atthayojanā veditabbā. Yattha pana nātipākaṭā bhavissati, tattha naṃ pākaṭaṃ katvāva gamissāma.
૨૩૪. સોળસહિ ધાતૂહીતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ તાવ અત્તાનં ઠપેત્વા છહિ વિઞ્ઞાણધાતૂહિ, દસહિ ચ રૂપધાતૂહિ. સેસાસુપિ એસેવ નયો.
234. Soḷasahi dhātūhīti cakkhuviññāṇadhātu tāva attānaṃ ṭhapetvā chahi viññāṇadhātūhi, dasahi ca rūpadhātūhi. Sesāsupi eseva nayo.
૨૩૫. તીહિ ખન્ધેહીતિ સઙ્ખારક્ખન્ધં ઠપેત્વા સેસેહિ. એકાય ધાતુયાતિ મનોવિઞ્ઞાણધાતુયા. સમુદયમગ્ગાનઞ્હિ અઞ્ઞાય ધાતુયા સમ્પયોગો નત્થિ. એકેન ખન્ધેનાતિ સઙ્ખારક્ખન્ધેન. એકેનાયતનેનાતિ ધમ્માયતનેન. એકાય ધાતુયાતિ ધમ્મધાતુયા. એતેસુ હિ તં સચ્ચદ્વયં કેહિચિ સમ્પયુત્તં.
235. Tīhikhandhehīti saṅkhārakkhandhaṃ ṭhapetvā sesehi. Ekāya dhātuyāti manoviññāṇadhātuyā. Samudayamaggānañhi aññāya dhātuyā sampayogo natthi. Ekena khandhenāti saṅkhārakkhandhena. Ekenāyatanenāti dhammāyatanena. Ekāyadhātuyāti dhammadhātuyā. Etesu hi taṃ saccadvayaṃ kehici sampayuttaṃ.
૨૩૮. સુખિન્દ્રિયાદિપઞ્હે – તીહીતિ સઞ્ઞાસઙ્ખારવિઞ્ઞાણેહિ. એકાય ધાતુયાતિ કાયવિઞ્ઞાણધાતુયા, મનોવિઞ્ઞાણધાતુયા ચ. છહિ ધાતૂહીતિ કાયવિઞ્ઞાણધાતુવજ્જાહિ.
238. Sukhindriyādipañhe – tīhīti saññāsaṅkhāraviññāṇehi. Ekāya dhātuyāti kāyaviññāṇadhātuyā, manoviññāṇadhātuyā ca. Chahi dhātūhīti kāyaviññāṇadhātuvajjāhi.
૨૪૫. રૂપભવપઞ્હે – સબ્બેસમ્પિ અરૂપક્ખન્ધાનં અરૂપાયતનાનઞ્ચ અત્થિતાય ન કેહિચીતિ વુત્તં. ઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણધાતૂનં પન નત્થિતાય તીહિ ધાતૂહિ વિપ્પયુત્તોતિ વુત્તં.
245. Rūpabhavapañhe – sabbesampi arūpakkhandhānaṃ arūpāyatanānañca atthitāya na kehicīti vuttaṃ. Ghānajivhākāyaviññāṇadhātūnaṃ pana natthitāya tīhi dhātūhi vippayuttoti vuttaṃ.
૨૫૬. અધિમોક્ખપઞ્હે – દ્વીહિ ધાતૂહીતિ મનોધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતૂહિ. પન્નરસહીતિ સેસાહિ દસહિ રૂપધાતૂહિ, પઞ્ચહિ ચ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીહિ.
256. Adhimokkhapañhe – dvīhi dhātūhīti manodhātumanoviññāṇadhātūhi. Pannarasahīti sesāhi dasahi rūpadhātūhi, pañcahi ca cakkhuviññāṇādīhi.
૨૫૭. કુસલપઞ્હે – કુસલેહિ ચતુન્નમ્પિ ખન્ધાનં ગહિતત્તા સમ્પયોગો પટિક્ખિત્તો.
257. Kusalapañhe – kusalehi catunnampi khandhānaṃ gahitattā sampayogo paṭikkhitto.
૨૫૮. વેદનાત્તિકપઞ્હે – એકેન ખન્ધેનાતિ વેદનાક્ખન્ધેનેવ. પન્નરસહીતિ ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાવિઞ્ઞાણધાતુમનોધાતૂહિ ચેવ રૂપધાતૂહિ ચ. એકાદસહીતિ કાયવિઞ્ઞાણધાતુયા સદ્ધિં રૂપધાતૂહિ.
258. Vedanāttikapañhe – ekena khandhenāti vedanākkhandheneva. Pannarasahīti cakkhusotaghānajivhāviññāṇadhātumanodhātūhi ceva rūpadhātūhi ca. Ekādasahīti kāyaviññāṇadhātuyā saddhiṃ rūpadhātūhi.
૨૬૨. નેવવિપાકનવિપાકધમ્મધમ્મપઞ્હે – પઞ્ચહીતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીહિ. અનુપાદિન્નઅનુપાદાનિયપઞ્હે – છહીતિ મનોવિઞ્ઞાણધાતુવજ્જાહિ. સવિતક્કસવિચારપઞ્હે – પન્નરસહીતિ પઞ્ચહિ વિઞ્ઞાણેહિ સદ્ધિં રૂપધાતૂહિ. અવિતક્કવિચારમત્તપઞ્હે – એકેન ખન્ધેનાતિઆદિ સઙ્ખારક્ખન્ધવસેનેવ વેદિતબ્બં. દુતિયજ્ઝાનવિચારઞ્હિ ઠપેત્વા સેસા અવિતક્કવિચારમત્તા નામ. પીતિં ઠપેત્વા સેસા પીતિસહગતા. તત્થ વિચારો વિચારેન, પીતિ ચ પીતિયા ન સમ્પયુત્તાતિ સઙ્ખારક્ખન્ધધમ્માયતનધમ્મધાતૂસુ કેહિચિ સમ્પયુત્તા નામ. સોળસહીતિ ધમ્મધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતુવજ્જાહેવ. અવિતક્કઅવિચારપઞ્હે – એકાય ધાતુયાતિ મનોધાતુયા. સુખસહગતા ઉપેક્ખાસહગતા ચ વેદનાત્તિકે વુત્તાવ. દસ્સનેનપહાતબ્બાદયો કુસલસદિસાવ.
262. Nevavipākanavipākadhammadhammapañhe – pañcahīti cakkhuviññāṇādīhi. Anupādinnaanupādāniyapañhe – chahīti manoviññāṇadhātuvajjāhi. Savitakkasavicārapañhe – pannarasahīti pañcahi viññāṇehi saddhiṃ rūpadhātūhi. Avitakkavicāramattapañhe – ekena khandhenātiādi saṅkhārakkhandhavaseneva veditabbaṃ. Dutiyajjhānavicārañhi ṭhapetvā sesā avitakkavicāramattā nāma. Pītiṃ ṭhapetvā sesā pītisahagatā. Tattha vicāro vicārena, pīti ca pītiyā na sampayuttāti saṅkhārakkhandhadhammāyatanadhammadhātūsu kehici sampayuttā nāma. Soḷasahīti dhammadhātumanoviññāṇadhātuvajjāheva. Avitakkaavicārapañhe – ekāya dhātuyāti manodhātuyā. Sukhasahagatā upekkhāsahagatā ca vedanāttike vuttāva. Dassanenapahātabbādayo kusalasadisāva.
૨૭૧. પરિત્તારમ્મણં વિપાકધમ્મસદિસં. એકાય ધાતુયાતિ ધમ્મધાતુયા. કેહિચીતિ યે તત્થ પરિત્તારમ્મણા ન હોન્તિ, તેહિ. ધમ્મધાતુ પન પરિત્તારમ્મણાનં છન્નં ચિત્તુપ્પાદાનં વસેન ચતૂહિ ખન્ધેહિ સઙ્ગહિતત્તા પઠમપટિક્ખેપમેવ ભજતિ. મહગ્ગતારમ્મણાદયો કુસલસદિસાવ.
271. Parittārammaṇaṃ vipākadhammasadisaṃ. Ekāya dhātuyāti dhammadhātuyā. Kehicīti ye tattha parittārammaṇā na honti, tehi. Dhammadhātu pana parittārammaṇānaṃ channaṃ cittuppādānaṃ vasena catūhi khandhehi saṅgahitattā paṭhamapaṭikkhepameva bhajati. Mahaggatārammaṇādayo kusalasadisāva.
૨૭૩. અનુપ્પન્નેસુ – પઞ્ચહિ ધાતૂહીતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીહિ. તાનિ હિ એકન્તેન ઉપ્પાદિધમ્મભૂતાનેવ, ઉપ્પન્નકોટ્ઠાસમ્પિ પન ભજન્તિ. પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણાદયો પરિત્તારમ્મણસદિસાવ . હેતુઆદયો સમુદયસદિસાવ. સહેતુકા ચેવ ન ચ હેતૂપિ પીતિસહગતસદિસાવ. તથા પરામાસસમ્પયુત્તા. અનુપાદિન્ના અનુપ્પન્નસદિસાવ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.
273. Anuppannesu – pañcahi dhātūhīti cakkhuviññāṇādīhi. Tāni hi ekantena uppādidhammabhūtāneva, uppannakoṭṭhāsampi pana bhajanti. Paccuppannārammaṇādayo parittārammaṇasadisāva . Hetuādayo samudayasadisāva. Sahetukā ceva na ca hetūpi pītisahagatasadisāva. Tathā parāmāsasampayuttā. Anupādinnā anuppannasadisāva. Sesaṃ sabbattha uttānatthamevāti.
સમ્પયોગવિપ્પયોગપદવણ્ણના.
Sampayogavippayogapadavaṇṇanā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / ધાતુકથાપાળિ • Dhātukathāpāḷi / ૬. સમ્પયોગવિપ્પયોગપદનિદ્દેસો • 6. Sampayogavippayogapadaniddeso
ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / પઞ્ચપકરણ-મૂલટીકા • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / ૬. છટ્ઠનયો સમ્પયોગવિપ્પયોગપદવણ્ણના • 6. Chaṭṭhanayo sampayogavippayogapadavaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / પઞ્ચપકરણ-અનુટીકા • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / ૬. છટ્ઠનયો સમ્પયોગવિપ્પયોગપદવણ્ણના • 6. Chaṭṭhanayo sampayogavippayogapadavaṇṇanā