| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પઞ્ચપકરણ-મૂલટીકા • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
૮. ચિત્તયમકં
8. Cittayamakaṃ
ઉદ્દેસવારવણ્ણના
Uddesavāravaṇṇanā
૧-૬૨. ચિત્તયમકવણ્ણનાયં આદિતોવ તયો સુદ્ધિકમહાવારા હોન્તીતિ ઇમે તયો મહાવારા સરાગાદિકુસલાદીહિ મિસ્સકા સુદ્ધિકા ચ, તેસુ આદિતો સુદ્ધિકા હોન્તીતિ અત્થો. મિસ્સકેસુ ચ એકેકસ્મિં સરાગાદિમિસ્સકચિત્તે તયો તયો મહાવારા, તે તત્થ તત્થ પન વુત્તે સમ્પિણ્ડેત્વા ‘‘સોળસ પુગ્ગલવારા’’તિઆદિ વુત્તં, ન નિરન્તરં વુત્તેતિ. ‘‘યસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ ન નિરુજ્ઝતિ, તસ્સ ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ નુપ્પજ્જિસ્સતી’’તિઆદિના ઉપ્પાદનિરોધાનં પચ્ચુપ્પન્નાનાગતકાલાનઞ્ચ સંસગ્ગવસેન એકેકાય પુચ્છાય પવત્તત્તા ‘‘ઉપ્પાદનિરોધકાલસમ્ભેદવારો’’તિ વુત્તો. એવં સેસાનમ્પિ વારાનં તંતંનામતા પાળિઅનુસારેન વેદિતબ્બા.
1-62. Cittayamakavaṇṇanāyaṃ āditova tayo suddhikamahāvārā hontīti ime tayo mahāvārā sarāgādikusalādīhi missakā suddhikā ca, tesu ādito suddhikā hontīti attho. Missakesu ca ekekasmiṃ sarāgādimissakacitte tayo tayo mahāvārā, te tattha tattha pana vutte sampiṇḍetvā ‘‘soḷasa puggalavārā’’tiādi vuttaṃ, na nirantaraṃ vutteti. ‘‘Yassa cittaṃ uppajjati na nirujjhati, tassa cittaṃ nirujjhissati nuppajjissatī’’tiādinā uppādanirodhānaṃ paccuppannānāgatakālānañca saṃsaggavasena ekekāya pucchāya pavattattā ‘‘uppādanirodhakālasambhedavāro’’ti vutto. Evaṃ sesānampi vārānaṃ taṃtaṃnāmatā pāḷianusārena veditabbā.
ઉદ્દેસવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Uddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
નિદ્દેસવારવણ્ણના
Niddesavāravaṇṇanā
૬૩. તથારૂપસ્સેવ ખીણાસવસ્સ ચિત્તં સન્ધાયાતિ ઇદં ઉપ્પાદક્ખણસમઙ્ગિપચ્છિમચિત્તસમઙ્ગિમ્હિ પુગ્ગલે અધિપ્પેતે તઞ્ચ ચિત્તં અધિપ્પેતમેવ હોતીતિ કત્વા વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. અરહતો પચ્છિમચિત્તમ્પીતિ નુપ્પજ્જતિ નિરુજ્ઝતીતિ એવંપકારં ભઙ્ગક્ખણસમઙ્ગિમેવ સન્ધાય વુત્તં.
63. Tathārūpassevakhīṇāsavassa cittaṃ sandhāyāti idaṃ uppādakkhaṇasamaṅgipacchimacittasamaṅgimhi puggale adhippete tañca cittaṃ adhippetameva hotīti katvā vuttanti daṭṭhabbaṃ. Arahato pacchimacittampīti nuppajjati nirujjhatīti evaṃpakāraṃ bhaṅgakkhaṇasamaṅgimeva sandhāya vuttaṃ.
૬૫-૮૨. ઉપ્પાદવારસ્સ દુતિયપુચ્છાવિસ્સજ્જને ચિત્તસ્સ ભઙ્ગક્ખણે, નિરોધસમાપન્નાનં, અસઞ્ઞસત્તાનં તેસં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ, નો ચ તેસં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતીતિ એત્થ ‘‘ચિત્તસ્સ ભઙ્ગક્ખણે તેસં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થા’’તિ એતસ્સ ‘‘સબ્બેસં ચિત્તં ખણપચ્ચુપ્પન્નમેવ હુત્વા ઉપ્પાદક્ખણં અતીતત્તા ઉપ્પજ્જિત્થ નામા’’તિ અત્થો વુત્તો. ચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે તેસં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ ચેવ ઉપ્પજ્જતિ ચાતિ એતસ્સપિ ઉપ્પાદં પત્તત્તા ઉપ્પજ્જિત્થ, અનતીતત્તા ઉપ્પજ્જતિ નામાતિ દ્વયમેતં એવં ન સક્કા વત્તું. ન હિ ખણપચ્ચુપ્પન્ને ‘‘ઉપ્પજ્જિત્થા’’તિ અતીતવોહારો અત્થિ. યદિ સિયા, યં વા પન ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ, તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતીતિ એત્થ ‘‘નો’’તિ અવત્વા વિભજિતબ્બં સિયા. તથા ‘‘યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થા’’તિ એત્થ ચ ‘‘નો’’તિ અવત્વા ‘‘આમન્તા’’તિ વત્તબ્બં સિયા. ‘‘ચિત્તસ્સ ભઙ્ગક્ખણે’’તિ પન ભિજ્જમાનચિત્તસમઙ્ગી પુગ્ગલો વુત્તો, તસ્સ અતીતં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ, ન ચ કિઞ્ચિ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. ચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણેતિ ચ ઉપ્પજ્જમાનચિત્તસમઙ્ગી પુગ્ગલો વુત્તો, તસ્સપિ અતીતં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ, તં પન ચિત્તં ઉપ્પજ્જતીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ચિત્તન્તિ હિ સામઞ્ઞવચનં એકસ્મિં અનેકસ્મિઞ્ચ યથાગહિતવિસેસે તિટ્ઠતીતિ. ‘‘યસ્સ વા પન ચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતીતિ? ચિત્તસ્સ ભઙ્ગક્ખણે’’તિ એત્થ યસ્સ વા પન ચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતીતિ એતેન સન્નિટ્ઠાનેન ગહિતપુગ્ગલસ્સેવ ચિત્તસ્સ ભઙ્ગક્ખણેતિ એવં સબ્બત્થ સન્નિટ્ઠાનવસેન નિયમો વેદિતબ્બો. ઉપ્પન્નુપ્પજ્જમાનવારો નિરુદ્ધનિરુજ્ઝમાનવારો ચ પુગ્ગલવારાદીસુ તીસુપિ નિન્નાનાકરણા ઉદ્દિટ્ઠા નિદ્દિટ્ઠા ચ. તત્થ પુગ્ગલવારે અવિસેસેન યં કઞ્ચિ તાદિસં પુગ્ગલં સન્ધાય ‘‘ઉપ્પન્નં ઉપ્પજ્જમાન’’ન્તિઆદિ વુત્તં, ધમ્મવારે ચિત્તમેવ, પુગ્ગલધમ્મવારે પુગ્ગલં ચિત્તઞ્ચાતિ અયમેત્થ વિસેસો દટ્ઠબ્બો.
65-82. Uppādavārassa dutiyapucchāvissajjane cittassa bhaṅgakkhaṇe, nirodhasamāpannānaṃ, asaññasattānaṃ tesaṃ cittaṃ uppajjittha, no ca tesaṃ cittaṃ uppajjatīti ettha ‘‘cittassa bhaṅgakkhaṇe tesaṃ cittaṃ uppajjitthā’’ti etassa ‘‘sabbesaṃ cittaṃ khaṇapaccuppannameva hutvā uppādakkhaṇaṃ atītattā uppajjittha nāmā’’ti attho vutto. Cittassa uppādakkhaṇe tesaṃ cittaṃ uppajjittha ceva uppajjati cāti etassapi uppādaṃ pattattā uppajjittha, anatītattā uppajjati nāmāti dvayametaṃ evaṃ na sakkā vattuṃ. Na hi khaṇapaccuppanne ‘‘uppajjitthā’’ti atītavohāro atthi. Yadi siyā, yaṃ vā pana cittaṃ uppajjittha, taṃ cittaṃ uppajjatīti ettha ‘‘no’’ti avatvā vibhajitabbaṃ siyā. Tathā ‘‘yaṃ cittaṃ uppajjati, taṃ cittaṃ uppajjitthā’’ti ettha ca ‘‘no’’ti avatvā ‘‘āmantā’’ti vattabbaṃ siyā. ‘‘Cittassa bhaṅgakkhaṇe’’ti pana bhijjamānacittasamaṅgī puggalo vutto, tassa atītaṃ cittaṃ uppajjittha, na ca kiñci cittaṃ uppajjati. Cittassa uppādakkhaṇeti ca uppajjamānacittasamaṅgī puggalo vutto, tassapi atītaṃ cittaṃ uppajjittha, taṃ pana cittaṃ uppajjatīti evamettha attho daṭṭhabbo. Cittanti hi sāmaññavacanaṃ ekasmiṃ anekasmiñca yathāgahitavisese tiṭṭhatīti. ‘‘Yassa vā pana cittaṃ uppajjissati, tassa cittaṃ uppajjatīti? Cittassa bhaṅgakkhaṇe’’ti ettha yassa vā pana cittaṃ uppajjissatīti etena sanniṭṭhānena gahitapuggalasseva cittassa bhaṅgakkhaṇeti evaṃ sabbattha sanniṭṭhānavasena niyamo veditabbo. Uppannuppajjamānavāro niruddhanirujjhamānavāro ca puggalavārādīsu tīsupi ninnānākaraṇā uddiṭṭhā niddiṭṭhā ca. Tattha puggalavāre avisesena yaṃ kañci tādisaṃ puggalaṃ sandhāya ‘‘uppannaṃ uppajjamāna’’ntiādi vuttaṃ, dhammavāre cittameva, puggaladhammavāre puggalaṃ cittañcāti ayamettha viseso daṭṭhabbo.
૮૩. અતિક્કન્તકાલવારે ઇમસ્સ પુગ્ગલવારત્તા પુગ્ગલો પુચ્છિતોતિ પુગ્ગલસ્સેવ વિસ્સજ્જનેન ભવિતબ્બં. યથા યસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થાતિ એતેન ન કોચિ પુગ્ગલો ન ગહિતો, એવં યસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જમાનં ખણં ખણં વીતિક્કન્તં અતિક્કન્તકાલન્તિ એતેન સન્નિટ્ઠાનેન ન કોચિ ન ગહિતો. ન હિ સો પુગ્ગલો અત્થિ, યસ્સ ચિત્તં ઉપ્પાદક્ખણં અતીતં નત્થિ, તે ચ પન નિરુજ્ઝમાનક્ખણાતીતચિત્તા ન ન હોન્તીતિ પઠમો પઞ્હો ‘‘આમન્તા’’તિ વિસ્સજ્જિતબ્બો સિયા, તથા દુતિયતતિયા. ચતુત્થો પન ‘‘પચ્છિમચિત્તસ્સ ભઙ્ગક્ખણે તેસં ચિત્તં ભઙ્ગક્ખણં અવીતિક્કન્તં, નો ચ તેસં ચિત્તં ઉપ્પાદક્ખણં અવીતિક્કન્તં, ઇતરેસં ચિત્તં ભઙ્ગક્ખણઞ્ચ અવીતિક્કન્તં ઉપ્પાદક્ખણઞ્ચ અવીતિક્કન્ત’’ન્તિ વિસ્સજ્જિતબ્બો ભવેય્ય, તથા અવિસ્સજ્જેત્વા કસ્મા સબ્બત્થ ચિત્તમેવ વિભત્તન્તિ ? ચિત્તવસેન પુગ્ગલવવત્થાનતો. ખણસ્સ હિ વીતિક્કન્તતાય અતિક્કન્તકાલતાવચનેન વત્તમાનસ્સ ચ ચિત્તસ્સ વસેન પુગ્ગલો ઉપ્પાદક્ખણાતીતચિત્તો વુત્તો અતીતસ્સ ચ, તત્થ પુરિમસ્સ ચિત્તં ન ભઙ્ગક્ખણં વીતિક્કન્તં પચ્છિમસ્સ વીતિક્કન્તન્તિ એવમાદિકો પુગ્ગલવિભાગો યસ્સ ચિત્તસ્સ વસેન પુગ્ગલવવત્થાનં હોતિ, તસ્સ ચિત્તસ્સ તંતંખણવીતિક્કમાવીતિક્કમદસ્સનવસેન દસ્સિતો હોતીતિ સબ્બવિસ્સજ્જનેસુ ચિત્તમેવ વિભત્તં. અથ વા નયિધ ધમ્મમત્તવિસિટ્ઠો પુગ્ગલો પુચ્છિતો, અથ ખો પુગ્ગલવિસિટ્ઠં ચિત્તં, તસ્મા ચિત્તમેવ વિસ્સજ્જિતન્તિ વેદિતબ્બં. યદિપિ પુગ્ગલપ્પધાના પુચ્છા, અથાપિ ચિત્તપ્પધાના, ઉભયથાપિ દુતિયપુચ્છાય ‘‘આમન્તા’’તિ વત્તબ્બં સિયા, તથા પન અવત્વા નિરોધક્ખણવીતિક્કમેન અતિક્કન્તકાલતા ન ઉપ્પાદક્ખણવીતિક્કમેન અતિક્કન્તકાલતા વિય વત્તમાનસ્સ અત્થીતિ દસ્સનત્થં ‘‘અતીતં ચિત્ત’’ન્તિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. યસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જમાનન્તિ એત્થ ઉપ્પજ્જમાનં ખણં ખણં વીતિક્કન્તં અતિક્કન્તકાલં યસ્સ ચિત્તં ન હોતીતિ અત્થો. એસ નયો ‘‘ન નિરુજ્ઝમાન’’ન્તિ એત્થાપિ.
83. Atikkantakālavāre imassa puggalavārattā puggalo pucchitoti puggalasseva vissajjanena bhavitabbaṃ. Yathā yassa cittaṃ uppajjitthāti etena na koci puggalo na gahito, evaṃ yassa cittaṃ uppajjamānaṃ khaṇaṃ khaṇaṃ vītikkantaṃ atikkantakālanti etena sanniṭṭhānena na koci na gahito. Na hi so puggalo atthi, yassa cittaṃ uppādakkhaṇaṃ atītaṃ natthi, te ca pana nirujjhamānakkhaṇātītacittā na na hontīti paṭhamo pañho ‘‘āmantā’’ti vissajjitabbo siyā, tathā dutiyatatiyā. Catuttho pana ‘‘pacchimacittassa bhaṅgakkhaṇe tesaṃ cittaṃ bhaṅgakkhaṇaṃ avītikkantaṃ, no ca tesaṃ cittaṃ uppādakkhaṇaṃ avītikkantaṃ, itaresaṃ cittaṃ bhaṅgakkhaṇañca avītikkantaṃ uppādakkhaṇañca avītikkanta’’nti vissajjitabbo bhaveyya, tathā avissajjetvā kasmā sabbattha cittameva vibhattanti ? Cittavasena puggalavavatthānato. Khaṇassa hi vītikkantatāya atikkantakālatāvacanena vattamānassa ca cittassa vasena puggalo uppādakkhaṇātītacitto vutto atītassa ca, tattha purimassa cittaṃ na bhaṅgakkhaṇaṃ vītikkantaṃ pacchimassa vītikkantanti evamādiko puggalavibhāgo yassa cittassa vasena puggalavavatthānaṃ hoti, tassa cittassa taṃtaṃkhaṇavītikkamāvītikkamadassanavasena dassito hotīti sabbavissajjanesu cittameva vibhattaṃ. Atha vā nayidha dhammamattavisiṭṭho puggalo pucchito, atha kho puggalavisiṭṭhaṃ cittaṃ, tasmā cittameva vissajjitanti veditabbaṃ. Yadipi puggalappadhānā pucchā, athāpi cittappadhānā, ubhayathāpi dutiyapucchāya ‘‘āmantā’’ti vattabbaṃ siyā, tathā pana avatvā nirodhakkhaṇavītikkamena atikkantakālatā na uppādakkhaṇavītikkamena atikkantakālatā viya vattamānassa atthīti dassanatthaṃ ‘‘atītaṃ citta’’nti vuttanti daṭṭhabbaṃ. Yassa cittaṃ na uppajjamānanti ettha uppajjamānaṃ khaṇaṃ khaṇaṃ vītikkantaṃ atikkantakālaṃ yassa cittaṃ na hotīti attho. Esa nayo ‘‘na nirujjhamāna’’nti etthāpi.
૧૧૪-૧૧૬. મિસ્સકવારેસુ યસ્સ સરાગં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ ન નિરુજ્ઝતિ, તસ્સ ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ નુપ્પજ્જિસ્સતીતિ પુચ્છા, નોતિ વિસ્સજ્જનઞ્ચ અટ્ઠકથાયં દસ્સિતં. પાળિયં પન ‘‘યસ્સ સરાગં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ ન નિરુજ્ઝતિ, તસ્સ સરાગં ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ નુપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ માતિકાઠપનાયં વુત્તત્તા વિસ્સજ્જનેપિ તથેવ સન્નિટ્ઠાનસંસયત્થેસુ સરાગાદિમિસ્સકચિત્તવસેનેવ પુચ્છા ઉદ્ધરિત્વા ‘‘સરાગપચ્છિમચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે તેસં સરાગં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ ન નિરુજ્ઝતિ નિરુજ્ઝિસ્સતિ નુપ્પજ્જિસ્સતિ, ઇતરેસં સરાગચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે તેસં સરાગં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ ન નિરુજ્ઝતિ નિરુજ્ઝિસ્સતિ ચેવ ઉપ્પજ્જિસ્સતિ ચા’’તિ એવમાદિના નયેન યેભુય્યેન સુદ્ધિકવારસદિસમેવ વિસ્સજ્જનં કાતબ્બન્તિ કત્વા સંખિત્તન્તિ વિઞ્ઞાયતિ.
114-116. Missakavāresu yassa sarāgaṃ cittaṃ uppajjati na nirujjhati, tassa cittaṃ nirujjhissati nuppajjissatīti pucchā, noti vissajjanañca aṭṭhakathāyaṃ dassitaṃ. Pāḷiyaṃ pana ‘‘yassa sarāgaṃ cittaṃ uppajjati na nirujjhati, tassa sarāgaṃ cittaṃ nirujjhissati nuppajjissatī’’ti mātikāṭhapanāyaṃ vuttattā vissajjanepi tatheva sanniṭṭhānasaṃsayatthesu sarāgādimissakacittavaseneva pucchā uddharitvā ‘‘sarāgapacchimacittassa uppādakkhaṇe tesaṃ sarāgaṃ cittaṃ uppajjati na nirujjhati nirujjhissati nuppajjissati, itaresaṃ sarāgacittassa uppādakkhaṇe tesaṃ sarāgaṃ cittaṃ uppajjati na nirujjhati nirujjhissati ceva uppajjissati cā’’ti evamādinā nayena yebhuyyena suddhikavārasadisameva vissajjanaṃ kātabbanti katvā saṃkhittanti viññāyati.
નિદ્દેસવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Niddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
ચિત્તયમકવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Cittayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / યમકપાળિ • Yamakapāḷi / ૭. અનુસયયમકં • 7. Anusayayamakaṃ
ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / પઞ્ચપકરણ-અનુટીકા • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / ૮. ચિત્તયમકં • 8. Cittayamakaṃ
