Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / જાતક-અટ્ઠકથા • Jātaka-aṭṭhakathā |
નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
ખુદ્દકનિકાયે
Khuddakanikāye
જાતક-અટ્ઠકથા
Jātaka-aṭṭhakathā
(તતિયો ભાગો)
(Tatiyo bhāgo)
૪. ચતુક્કનિપાતો
4. Catukkanipāto
૧. કાલિઙ્ગવગ્ગો
1. Kāliṅgavaggo
[૩૦૧] ૧. ચૂળકાલિઙ્ગજાતકવણ્ણના
[301] 1. Cūḷakāliṅgajātakavaṇṇanā
વિવરથિમાસં દ્વારન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ચતુન્નં પરિબ્બાજિકાનં પબ્બજ્જં આરબ્ભ કથેસિ. વેસાલિયં કિર લિચ્છવિરાજૂનં સત્ત સહસ્સાનિ સત્ત સતાનિ સત્ત ચ લિચ્છવી વસિંસુ. તે સબ્બેપિ પુચ્છાપટિપુચ્છાચિત્તકા અહેસું. અથેકો પઞ્ચસુ વાદસતેસુ બ્યત્તો નિગણ્ઠો વેસાલિયં સમ્પાપુણિ, તે તસ્સ સઙ્ગહં અકંસુ. અપરાપિ એવરૂપા નિગણ્ઠી સમ્પાપુણિ . રાજાનો દ્વેપિ જને વાદં કારેસું, ઉભોપિ સદિસાવ અહેસું. તતો લિચ્છવીનં એતદહોસિ ‘‘ઇમે દ્વેપિ પટિચ્ચ ઉપ્પન્નો પુત્તો બ્યત્તો ભવિસ્સતી’’તિ. તેસં વિવાહં કારેત્વા દ્વેપિ એકતો વાસેસું. અથ નેસં સંવાસમન્વાય પટિપાટિયા ચતસ્સો દારિકાયો એકો ચ દારકો જાયિ. દારિકાનં ‘‘સચ્ચા, લોલા, અવધારિકા, પટિચ્છાદા’’તિ નામં અકંસુ, દારકસ્સ ‘‘સચ્ચકો’’તિ. તે પઞ્ચપિ જના વિઞ્ઞુતં પત્તા માતિતો પઞ્ચ વાદસતાનિ, પિતિતો પઞ્ચ વાદસતાનીતિ વાદસહસ્સં ઉગ્ગણ્હિંસુ. માતાપિતરો દારિકાનં એવં ઓવદિંસુ ‘‘સચે કોચિ ગિહી તુમ્હાકં વાદં ભિન્દિસ્સતિ, તસ્સ પાદપરિચારિકા ભવેય્યાથ. સચે પબ્બજિતો ભિન્દિસ્સતિ, તસ્સ સન્તિકે પબ્બજેય્યાથા’’તિ.
Vivarathimāsaṃdvāranti idaṃ satthā jetavane viharanto catunnaṃ paribbājikānaṃ pabbajjaṃ ārabbha kathesi. Vesāliyaṃ kira licchavirājūnaṃ satta sahassāni satta satāni satta ca licchavī vasiṃsu. Te sabbepi pucchāpaṭipucchācittakā ahesuṃ. Atheko pañcasu vādasatesu byatto nigaṇṭho vesāliyaṃ sampāpuṇi, te tassa saṅgahaṃ akaṃsu. Aparāpi evarūpā nigaṇṭhī sampāpuṇi . Rājāno dvepi jane vādaṃ kāresuṃ, ubhopi sadisāva ahesuṃ. Tato licchavīnaṃ etadahosi ‘‘ime dvepi paṭicca uppanno putto byatto bhavissatī’’ti. Tesaṃ vivāhaṃ kāretvā dvepi ekato vāsesuṃ. Atha nesaṃ saṃvāsamanvāya paṭipāṭiyā catasso dārikāyo eko ca dārako jāyi. Dārikānaṃ ‘‘saccā, lolā, avadhārikā, paṭicchādā’’ti nāmaṃ akaṃsu, dārakassa ‘‘saccako’’ti. Te pañcapi janā viññutaṃ pattā mātito pañca vādasatāni, pitito pañca vādasatānīti vādasahassaṃ uggaṇhiṃsu. Mātāpitaro dārikānaṃ evaṃ ovadiṃsu ‘‘sace koci gihī tumhākaṃ vādaṃ bhindissati, tassa pādaparicārikā bhaveyyātha. Sace pabbajito bhindissati, tassa santike pabbajeyyāthā’’ti.
અપરભાગે માતાપિતરો કાલમકંસુ. તેસુ કાલકતેસુ સચ્ચકનિગણ્ઠો તત્થેવ વેસાલિયં લિચ્છવીનં સિપ્પં સિક્ખાપેન્તો વસિ. ભગિનિયો જમ્બુસાખં ગહેત્વા વાદત્થાય નગરા નગરં ચરમાના સાવત્થિં પત્વા નગરદ્વારે સાખં નિખણિત્વા ‘‘યો અમ્હાકં વાદં આરોપેતું સક્કોતિ ગિહી વા પબ્બજિતો વા, સો એતં પંસુપુઞ્જં પાદેહિ વિકિરિત્વા પાદેહેવ સાખં મદ્દતૂ’’તિ દારકાનં વત્વા ભિક્ખાય નગરં પવિસિંસુ. અથાયસ્મા સારિપુત્તો અસમ્મટ્ઠટ્ઠાનં સમ્મજ્જિત્વા રિત્તઘટેસુ પાનીયં ઉપટ્ઠપેત્વા ગિલાને ચ પટિજગ્ગિત્વા દિવાતરં સાવત્થિં પિણ્ડાય પવિસન્તો તં સાખં દિસ્વા દારકે પુચ્છિ, દારકા તં પવત્તિં આચિક્ખિંસુ. થેરો દારકેહેવ પાતાપેત્વા મદ્દાપેત્વા ‘‘યેહિ અયં સાખા ઠપિતા, તે કતભત્તકિચ્ચાવ આગન્ત્વા જેતવનદ્વારકોટ્ઠકે મં પસ્સન્તૂ’’તિ દારકાનં વત્વા નગરં પવિસિત્વા કતભત્તકિચ્ચો વિહારદ્વારકોટ્ઠકે અટ્ઠાસિ. તાપિ પરિબ્બાજિકા ભિક્ખાય ચરિત્વા આગતા સાખં મદ્દિતં દિસ્વા ‘‘કેનાયં મદ્દિતા’’તિ વત્વા ‘‘સારિપુત્તત્થેરેન, સચે તુમ્હે વાદત્થિકા, જેતવનદ્વારકોટ્ઠકં ગચ્છથા’’તિ દારકેહિ વુત્તા પુન નગરં પવિસિત્વા મહાજનં સન્નિપાતેત્વા વિહારદ્વારકોટ્ઠકં ગન્ત્વા થેરં વાદસહસ્સં પુચ્છિંસુ. થેરો તં વિસ્સજ્જેત્વા ‘‘અઞ્ઞં કિઞ્ચિ જાનાથા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ન જાનામ, સામી’’તિ. ‘‘અહં પન વો કિઞ્ચિ પુચ્છામી’’તિ. ‘‘પુચ્છ, સામિ, જાનન્તિયો કથેસ્સામા’’તિ.
Aparabhāge mātāpitaro kālamakaṃsu. Tesu kālakatesu saccakanigaṇṭho tattheva vesāliyaṃ licchavīnaṃ sippaṃ sikkhāpento vasi. Bhaginiyo jambusākhaṃ gahetvā vādatthāya nagarā nagaraṃ caramānā sāvatthiṃ patvā nagaradvāre sākhaṃ nikhaṇitvā ‘‘yo amhākaṃ vādaṃ āropetuṃ sakkoti gihī vā pabbajito vā, so etaṃ paṃsupuñjaṃ pādehi vikiritvā pādeheva sākhaṃ maddatū’’ti dārakānaṃ vatvā bhikkhāya nagaraṃ pavisiṃsu. Athāyasmā sāriputto asammaṭṭhaṭṭhānaṃ sammajjitvā rittaghaṭesu pānīyaṃ upaṭṭhapetvā gilāne ca paṭijaggitvā divātaraṃ sāvatthiṃ piṇḍāya pavisanto taṃ sākhaṃ disvā dārake pucchi, dārakā taṃ pavattiṃ ācikkhiṃsu. Thero dārakeheva pātāpetvā maddāpetvā ‘‘yehi ayaṃ sākhā ṭhapitā, te katabhattakiccāva āgantvā jetavanadvārakoṭṭhake maṃ passantū’’ti dārakānaṃ vatvā nagaraṃ pavisitvā katabhattakicco vihāradvārakoṭṭhake aṭṭhāsi. Tāpi paribbājikā bhikkhāya caritvā āgatā sākhaṃ madditaṃ disvā ‘‘kenāyaṃ madditā’’ti vatvā ‘‘sāriputtattherena, sace tumhe vādatthikā, jetavanadvārakoṭṭhakaṃ gacchathā’’ti dārakehi vuttā puna nagaraṃ pavisitvā mahājanaṃ sannipātetvā vihāradvārakoṭṭhakaṃ gantvā theraṃ vādasahassaṃ pucchiṃsu. Thero taṃ vissajjetvā ‘‘aññaṃ kiñci jānāthā’’ti pucchi. ‘‘Na jānāma, sāmī’’ti. ‘‘Ahaṃ pana vo kiñci pucchāmī’’ti. ‘‘Puccha, sāmi, jānantiyo kathessāmā’’ti.
થેરો ‘‘એકં નામ કિ’’ન્તિ પુચ્છિ. તા ન જાનિંસુ. થેરો વિસ્સજ્જેસિ. તા ‘‘અમ્હાકં, સામિ, પરાજયો, તુમ્હાકં જયો’’તિ આહંસુ. ‘‘ઇદાનિ કિં કરિસ્સથા’’તિ? ‘‘અમ્હાકં માતાપિતૂહિ અયં ઓવાદો દિન્નો ‘સચે વો ગિહી વાદં ભિન્દિસ્સતિ, તસ્સ પજાપતિયો ભવેય્યાથ. સચે પબ્બજિતો, તસ્સ સન્તિકે પબ્બજેય્યાથા’તિ, પબ્બજ્જં નો દેથા’’તિ. થેરો ‘‘સાધૂ’’તિ વત્વા તા ઉપ્પલવણ્ણાય થેરિયા સન્તિકે પબ્બાજેસિ. તા સબ્બાપિ ન ચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિંસુ. અથેકદિવસં ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, સારિપુત્તત્થેરો ચતુન્નં પરિબ્બાજિકાનં અવસ્સયો હુત્વા સબ્બા અરહત્તં પાપેસી’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ એતાસં અવસ્સયો અહોસિ, ઇદાનિ પન પબ્બજ્જાભિસેકં દાપેસિ, પુબ્બે રાજમહેસિટ્ઠાને ઠપેસી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.
Thero ‘‘ekaṃ nāma ki’’nti pucchi. Tā na jāniṃsu. Thero vissajjesi. Tā ‘‘amhākaṃ, sāmi, parājayo, tumhākaṃ jayo’’ti āhaṃsu. ‘‘Idāni kiṃ karissathā’’ti? ‘‘Amhākaṃ mātāpitūhi ayaṃ ovādo dinno ‘sace vo gihī vādaṃ bhindissati, tassa pajāpatiyo bhaveyyātha. Sace pabbajito, tassa santike pabbajeyyāthā’ti, pabbajjaṃ no dethā’’ti. Thero ‘‘sādhū’’ti vatvā tā uppalavaṇṇāya theriyā santike pabbājesi. Tā sabbāpi na cirasseva arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Athekadivasaṃ bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso, sāriputtatthero catunnaṃ paribbājikānaṃ avassayo hutvā sabbā arahattaṃ pāpesī’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepesa etāsaṃ avassayo ahosi, idāni pana pabbajjābhisekaṃ dāpesi, pubbe rājamahesiṭṭhāne ṭhapesī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
અતીતે કાલિઙ્ગરટ્ઠે દન્તપુરનગરે કાલિઙ્ગરાજે રજ્જં કારેન્તે અસ્સકરટ્ઠે પાટલિનગરે અસ્સકો નામ રાજા રજ્જં કારેસિ. કાલિઙ્ગો સમ્પન્નબલવાહનો સયમ્પિ નાગબલો પટિયોધં ન પસ્સતિ. સો યુજ્ઝિતુકામો હુત્વા અમચ્ચાનં આરોચેસિ ‘‘અહં યુદ્ધત્થિકો, પટિયોધં પન ન પસ્સામિ, કિં કરોમા’’તિ. અમચ્ચા ‘‘અત્થેકો, મહારાજ, ઉપાયો, ધીતરો તે ચતસ્સો ઉત્તમરૂપધરા, તા પસાધેત્વા પટિચ્છન્નયાને નિસીદાપેત્વા બલપરિવુતા ગામનિગમરાજધાનિયો ચરાપેથ. યો રાજા તા અત્તનો ગેહે કાતુકામો ભવિસ્સતિ, તેન સદ્ધિં યુદ્ધં કરિસ્સામા’’તિ વદિંસુ. રાજા તથા કારેસિ. તાહિ ગતગતટ્ઠાને રાજાનો ભયેન તાસં નગરં પવિસિતું ન દેન્તિ, પણ્ણાકારં પેસેત્વા બહિનગરેયેવ વસાપેન્તિ. એવં સકલજમ્બુદીપં વિચરિત્વા અસ્સકરટ્ઠે પાટલિનગરં પાપુણિંસુ. અસ્સકોપિ નગરદ્વારાનિ પિદહાપેત્વા પણ્ણાકારં પેસેસિ. તસ્સ નન્દિસેનો નામ અમચ્ચો પણ્ડિતો બ્યત્તો ઉપાયકુસલો. સો ચિન્તેસિ ‘‘ઇમા કિર રાજધીતરો સકલજમ્બુદીપં વિચરિત્વા પટિયોધં ન લભિંસુ, એવં સન્તે જમ્બુદીપો તુચ્છો નામ અહોસિ, અહં કાલિઙ્ગેન સદ્ધિં યુજ્ઝિસ્સામી’’તિ. સો નગરદ્વારં ગન્ત્વા દોવારિકે આમન્તેત્વા તાસં દ્વારં વિવરાપેતું પઠમં ગાથમાહ –
Atīte kāliṅgaraṭṭhe dantapuranagare kāliṅgarāje rajjaṃ kārente assakaraṭṭhe pāṭalinagare assako nāma rājā rajjaṃ kāresi. Kāliṅgo sampannabalavāhano sayampi nāgabalo paṭiyodhaṃ na passati. So yujjhitukāmo hutvā amaccānaṃ ārocesi ‘‘ahaṃ yuddhatthiko, paṭiyodhaṃ pana na passāmi, kiṃ karomā’’ti. Amaccā ‘‘attheko, mahārāja, upāyo, dhītaro te catasso uttamarūpadharā, tā pasādhetvā paṭicchannayāne nisīdāpetvā balaparivutā gāmanigamarājadhāniyo carāpetha. Yo rājā tā attano gehe kātukāmo bhavissati, tena saddhiṃ yuddhaṃ karissāmā’’ti vadiṃsu. Rājā tathā kāresi. Tāhi gatagataṭṭhāne rājāno bhayena tāsaṃ nagaraṃ pavisituṃ na denti, paṇṇākāraṃ pesetvā bahinagareyeva vasāpenti. Evaṃ sakalajambudīpaṃ vicaritvā assakaraṭṭhe pāṭalinagaraṃ pāpuṇiṃsu. Assakopi nagaradvārāni pidahāpetvā paṇṇākāraṃ pesesi. Tassa nandiseno nāma amacco paṇḍito byatto upāyakusalo. So cintesi ‘‘imā kira rājadhītaro sakalajambudīpaṃ vicaritvā paṭiyodhaṃ na labhiṃsu, evaṃ sante jambudīpo tuccho nāma ahosi, ahaṃ kāliṅgena saddhiṃ yujjhissāmī’’ti. So nagaradvāraṃ gantvā dovārike āmantetvā tāsaṃ dvāraṃ vivarāpetuṃ paṭhamaṃ gāthamāha –
૧.
1.
‘‘વિવરથિમાસં દ્વારં, નગરં પવિસન્તુ અરુણરાજસ્સ;
‘‘Vivarathimāsaṃ dvāraṃ, nagaraṃ pavisantu aruṇarājassa;
સીહેન સુસિટ્ઠેન, સુરક્ખિતં નન્દિસેનેના’’તિ.
Sīhena susiṭṭhena, surakkhitaṃ nandisenenā’’ti.
તત્થ અરુણરાજસ્સાતિ સો હિ રજ્જે પતિટ્ઠિતકાલે રટ્ઠનામવસેન અસ્સકો નામ જાતો, કુલદત્તિયં પનસ્સ નામં અરુણોતિ . તેનાહ ‘‘અરુણરાજસ્સા’’તિ. સીહેનાતિ પુરિસસીહેન. સુસિટ્ઠેનાતિ આચરિયેહિ સુટ્ઠુ અનુસાસિતેન. નન્દિસેનેનાતિ મયા નન્દિસેનેન નામ.
Tattha aruṇarājassāti so hi rajje patiṭṭhitakāle raṭṭhanāmavasena assako nāma jāto, kuladattiyaṃ panassa nāmaṃ aruṇoti . Tenāha ‘‘aruṇarājassā’’ti. Sīhenāti purisasīhena. Susiṭṭhenāti ācariyehi suṭṭhu anusāsitena. Nandisenenāti mayā nandisenena nāma.
સો એવં વત્વા દ્વારં વિવરાપેત્વા તા ગહેત્વા અસ્સકરઞ્ઞો દત્વા ‘‘તુમ્હે મા ભાયિત્થ, યુદ્ધે સતિ અહં જિનિસ્સામિ, ઇમા ઉત્તમરૂપધરા રાજધીતરો મહેસિયો કરોથા’’તિ તાસં અભિસેકં દાપેત્વા તાહિ સદ્ધિં આગતે પુરિસે ‘‘ગચ્છથ, તુમ્હે રાજધીતૂનં અસ્સકરાજેન મહેસિટ્ઠાને ઠપિતભાવં તુમ્હાકં રઞ્ઞો આચિક્ખથા’’તિ ઉય્યોજેસિ. તે ગન્ત્વા આરોચેસું. કાલિઙ્ગો ‘‘ન હિ નૂન સો મય્હં બલં જાનાતી’’તિ વત્વા તાવદેવ મહતિયા સેનાય નિક્ખમિ. નન્દિસેનો તસ્સ આગમનં ઞત્વા ‘‘અત્તનો કિર રજ્જસીમાયમેવ હોતુ, મા અમ્હાકં રઞ્ઞો રજ્જસીમં ઓક્કમતુ, ઉભિન્નં રજ્જાનં અન્તરે યુદ્ધં ભવિસ્સતી’’તિ સાસનં પેસેસિ. સો સાસનં સુત્વા અત્તનો રજ્જપરિયન્તેયેવ અટ્ઠાસિ. અસ્સકોપિ અત્તનો રજ્જપરિયન્તે અટ્ઠાસિ. તદા બોધિસત્તો ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા તેસં દ્વિન્નં રજ્જાનં અન્તરે પણ્ણસાલાયં વસતિ. કાલિઙ્ગો ચિન્તેસિ ‘‘સમણા નામ કિઞ્ચિ જાનિસ્સન્તિ, કો જાનાતિ, કિં ભવિસ્સતિ, કસ્સ જયો વા પરાજયો વા ભવિસ્સતિ, તાપસં પુચ્છિસ્સામી’’તિ અઞ્ઞાતકવેસેન બોધિસત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિત્વા પટિસન્થારં કત્વા ‘‘ભન્તે, કાલિઙ્ગો ચ અસ્સકો ચ યુજ્ઝિતુકામા અત્તનો અત્તનો રજ્જસીમાયમેવ ઠિતા, એતેસુ કસ્સ જયો ભવિસ્સતિ, કસ્સ પરાજયો’’તિ પુચ્છિ. મહાપુઞ્ઞ, અહં ‘‘અસુકસ્સ જયો, અસુકસ્સ પરાજયો’’તિ ન જાનામિ, સક્કો પન દેવરાજા ઇધાગચ્છતિ, તમહં પુચ્છિત્વા કથેસ્સામિ, સ્વે આગચ્છેય્યાસીતિ. સક્કો બોધિસત્તસ્સ ઉપટ્ઠાનં આગન્ત્વા નિસીદિ, અથ નં બોધિસત્તો તમત્થં પુચ્છિ. ભન્તે, કાલિઙ્ગો જિનિસ્સતિ, અસ્સકો પરાજિસ્સતિ, ઇદઞ્ચિદઞ્ચ પુબ્બનિમિત્તં પઞ્ઞાયિસ્સતીતિ.
So evaṃ vatvā dvāraṃ vivarāpetvā tā gahetvā assakarañño datvā ‘‘tumhe mā bhāyittha, yuddhe sati ahaṃ jinissāmi, imā uttamarūpadharā rājadhītaro mahesiyo karothā’’ti tāsaṃ abhisekaṃ dāpetvā tāhi saddhiṃ āgate purise ‘‘gacchatha, tumhe rājadhītūnaṃ assakarājena mahesiṭṭhāne ṭhapitabhāvaṃ tumhākaṃ rañño ācikkhathā’’ti uyyojesi. Te gantvā ārocesuṃ. Kāliṅgo ‘‘na hi nūna so mayhaṃ balaṃ jānātī’’ti vatvā tāvadeva mahatiyā senāya nikkhami. Nandiseno tassa āgamanaṃ ñatvā ‘‘attano kira rajjasīmāyameva hotu, mā amhākaṃ rañño rajjasīmaṃ okkamatu, ubhinnaṃ rajjānaṃ antare yuddhaṃ bhavissatī’’ti sāsanaṃ pesesi. So sāsanaṃ sutvā attano rajjapariyanteyeva aṭṭhāsi. Assakopi attano rajjapariyante aṭṭhāsi. Tadā bodhisatto isipabbajjaṃ pabbajitvā tesaṃ dvinnaṃ rajjānaṃ antare paṇṇasālāyaṃ vasati. Kāliṅgo cintesi ‘‘samaṇā nāma kiñci jānissanti, ko jānāti, kiṃ bhavissati, kassa jayo vā parājayo vā bhavissati, tāpasaṃ pucchissāmī’’ti aññātakavesena bodhisattaṃ upasaṅkamitvā vanditvā ekamantaṃ nisīditvā paṭisanthāraṃ katvā ‘‘bhante, kāliṅgo ca assako ca yujjhitukāmā attano attano rajjasīmāyameva ṭhitā, etesu kassa jayo bhavissati, kassa parājayo’’ti pucchi. Mahāpuñña, ahaṃ ‘‘asukassa jayo, asukassa parājayo’’ti na jānāmi, sakko pana devarājā idhāgacchati, tamahaṃ pucchitvā kathessāmi, sve āgaccheyyāsīti. Sakko bodhisattassa upaṭṭhānaṃ āgantvā nisīdi, atha naṃ bodhisatto tamatthaṃ pucchi. Bhante, kāliṅgo jinissati, assako parājissati, idañcidañca pubbanimittaṃ paññāyissatīti.
કાલિઙ્ગો પુનદિવસે આગન્ત્વા પુચ્છિ, બોધિસત્તોપિસ્સ આચિક્ખિ. સો ‘‘કિં નામ પુબ્બનિમિત્તં ભવિસ્સતી’’તિ અપુચ્છિત્વાવ ‘‘અહં કિર જિનિસ્સામી’’તિ ઉટ્ઠાય તુટ્ઠિયા પક્કામિ. સા કથા વિત્થારિકા અહોસિ. તં સુત્વા અસ્સકો નન્દિસેનં પક્કોસાપેત્વા ‘‘કાલિઙ્ગો કિર જિનિસ્સતિં , મયં પરાજિસ્સામ, કિં નુ ખો કાતબ્બ’’ન્તિ આહ. સો ‘‘કો એતં જાનાતિ મહારાજ, કસ્સ જયો વા પરાજયો વા, તુમ્હે મા ચિન્તયિત્થા’’તિ રાજાનં અસ્સાસેત્વા બોધિસત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્નો ‘‘ભન્તે, કો જિનિસ્સતિ, કો પરાજિસ્સતી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘કાલિઙ્ગો જિનિસ્સતિ, અસ્સકો પરાજિસ્સતી’’તિ? ‘‘ભન્તે, જિનન્તસ્સ પુબ્બનિમિત્તં કિં ભવિસ્સતિ, કિં પરાજિનન્તસ્સા’’તિ? ‘‘મહાપુઞ્ઞ, જિનન્તસ્સ આરક્ખદેવતા સબ્બસેતો ઉસભો ભવિસ્સતિ, ઇતરસ્સ સબ્બકાળકો, ઉભિન્નમ્પિ આરક્ખદેવતા યુજ્ઝિત્વા જયપરાજયં કરિસ્સન્તી’’તિ. નન્દિસેનો તં સુત્વા ઉટ્ઠાય ગન્ત્વા રઞ્ઞો સહાયે સહસ્સમત્તે મહાયોધે ગહેત્વા અવિદૂરે પબ્બતં અભિરુય્હ ‘‘અમ્ભો, અમ્હાકં રઞ્ઞો જીવિતં દાતું સક્ખિસ્સથા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, સક્ખિસ્સામા’’તિ. ‘‘તેન હિ ઇમસ્મિં પપાતે પતથા’’તિ. તે પતિતું આરભિંસુ. અથ ને વારેત્વા ‘‘અલં એત્થ પતનેન, અમ્હાકં રઞ્ઞો જીવિતં દાતું સુહદયા અનિવત્તિનો હુત્વા યુજ્ઝથા’’તિ આહ. તે સમ્પટિચ્છિંસું.
Kāliṅgo punadivase āgantvā pucchi, bodhisattopissa ācikkhi. So ‘‘kiṃ nāma pubbanimittaṃ bhavissatī’’ti apucchitvāva ‘‘ahaṃ kira jinissāmī’’ti uṭṭhāya tuṭṭhiyā pakkāmi. Sā kathā vitthārikā ahosi. Taṃ sutvā assako nandisenaṃ pakkosāpetvā ‘‘kāliṅgo kira jinissatiṃ , mayaṃ parājissāma, kiṃ nu kho kātabba’’nti āha. So ‘‘ko etaṃ jānāti mahārāja, kassa jayo vā parājayo vā, tumhe mā cintayitthā’’ti rājānaṃ assāsetvā bodhisattaṃ upasaṅkamitvā vanditvā ekamantaṃ nisinno ‘‘bhante, ko jinissati, ko parājissatī’’ti pucchi. ‘‘Kāliṅgo jinissati, assako parājissatī’’ti? ‘‘Bhante, jinantassa pubbanimittaṃ kiṃ bhavissati, kiṃ parājinantassā’’ti? ‘‘Mahāpuñña, jinantassa ārakkhadevatā sabbaseto usabho bhavissati, itarassa sabbakāḷako, ubhinnampi ārakkhadevatā yujjhitvā jayaparājayaṃ karissantī’’ti. Nandiseno taṃ sutvā uṭṭhāya gantvā rañño sahāye sahassamatte mahāyodhe gahetvā avidūre pabbataṃ abhiruyha ‘‘ambho, amhākaṃ rañño jīvitaṃ dātuṃ sakkhissathā’’ti pucchi. ‘‘Āma, sakkhissāmā’’ti. ‘‘Tena hi imasmiṃ papāte patathā’’ti. Te patituṃ ārabhiṃsu. Atha ne vāretvā ‘‘alaṃ ettha patanena, amhākaṃ rañño jīvitaṃ dātuṃ suhadayā anivattino hutvā yujjhathā’’ti āha. Te sampaṭicchiṃsuṃ.
અથ સઙ્ગામે ઉપટ્ઠિતે કાલિઙ્ગો ‘‘અહં કિર જિનિસ્સામી’’તિ વોસાનં આપજ્જિ, બલકાયાપિસ્સ ‘‘અમ્હાકં કિર જયો’’તિ વોસાનં આપજ્જિત્વા સન્નાહં અકત્વા વગ્ગવગ્ગા હુત્વા યથારુચિ પક્કમિંસુ, વીરિયકરણકાલે વીરિયં ન કરિંસુ. ઉભોપિ રાજાનો અસ્સં અભિરુહિત્વા ‘‘યુજ્ઝિસ્સામા’’તિ અઞ્ઞમઞ્ઞં ઉપસઙ્કમન્તિ. ઉભિન્નં આરક્ખદેવતા પુરતો ગન્ત્વા કાલિઙ્ગરઞ્ઞો આરક્ખદેવતા સબ્બસેતો ઉસભો અહોસિ, ઇતરસ્સ સબ્બકાળકો. તા દેવતાપિ અઞ્ઞમઞ્ઞં યુજ્ઝનાકારં દસ્સેન્તા ઉપસઙ્કમિંસુ. તે પન ઉસભા ઉભિન્નં રાજૂનંયેવ પઞ્ઞાયન્તિ, ન અઞ્ઞેસં. નન્દિસેનો અસ્સકં પુચ્છિ ‘‘પઞ્ઞાયતિ તે, મહારાજ, આરક્ખદેવતા’’તિ. ‘‘આમ, પઞ્ઞાયતી’’તિ. ‘‘કેનાકારેના’’તિ. ‘‘કાલિઙ્ગરઞ્ઞો આરક્ખદેવતા સબ્બસેતો ઉસભો હુત્વા પઞ્ઞાયતિ, અમ્હાકં આરક્ખદેવતા સબ્બકાળકો કિલમન્તો હુત્વા તિટ્ઠતી’’તિ. ‘‘મહારાજ, તુમ્હે મા ભાયથ, મયં જિનિસ્સામ, કાલિઙ્ગો પરાજિસ્સતિ, તુમ્હે અસ્સપિટ્ઠિતો ઓતરિત્વા ઇમં સત્તિં ગહેત્વા સુસિક્ખિતસિન્ધવં ઉદરપસ્સે વામહત્થેન ઉપ્પીળેત્વા ઇમિના પુરિસસહસ્સેન સદ્ધિં વેગેન ગન્ત્વા કાલિઙ્ગરઞ્ઞો આરક્ખદેવતં સત્તિપ્પહારેન પાતેથ, તતો મયં સહસ્સમત્તા સત્તિસહસ્સેન પહરિસ્સામ , એવં કાલિઙ્ગસ્સ આરક્ખદેવતા નસ્સિસ્સતિ, તતો કાલિઙ્ગો પરાજિસ્સતિ, મયં જિનિસ્સામા’’તિ. રાજા ‘‘સાધૂ’’તિ નન્દિસેનેન દિન્નસઞ્ઞાય ગન્ત્વા સત્તિયા પહરિ, સૂરયોધસહસ્સાપિ અમચ્ચા સત્તિસહસ્સેન પહરિંસુ. આરક્ખદેવતા તત્થેવ જીવિતક્ખયં પાપુણિ, તાવદેવ કાલિઙ્ગો પરાજિત્વા પલાયિ. તં પલાયમાનં દિસ્વા સહસ્સમત્તા અમચ્ચા ‘‘કાલિઙ્ગો પલાયતી’’તિ ઉન્નદિંસુ. કાલિઙ્ગો મરણભયભીતો પલાયમાનો તં તાપસં અક્કોસન્તો દુતિયં ગાથમાહ –
Atha saṅgāme upaṭṭhite kāliṅgo ‘‘ahaṃ kira jinissāmī’’ti vosānaṃ āpajji, balakāyāpissa ‘‘amhākaṃ kira jayo’’ti vosānaṃ āpajjitvā sannāhaṃ akatvā vaggavaggā hutvā yathāruci pakkamiṃsu, vīriyakaraṇakāle vīriyaṃ na kariṃsu. Ubhopi rājāno assaṃ abhiruhitvā ‘‘yujjhissāmā’’ti aññamaññaṃ upasaṅkamanti. Ubhinnaṃ ārakkhadevatā purato gantvā kāliṅgarañño ārakkhadevatā sabbaseto usabho ahosi, itarassa sabbakāḷako. Tā devatāpi aññamaññaṃ yujjhanākāraṃ dassentā upasaṅkamiṃsu. Te pana usabhā ubhinnaṃ rājūnaṃyeva paññāyanti, na aññesaṃ. Nandiseno assakaṃ pucchi ‘‘paññāyati te, mahārāja, ārakkhadevatā’’ti. ‘‘Āma, paññāyatī’’ti. ‘‘Kenākārenā’’ti. ‘‘Kāliṅgarañño ārakkhadevatā sabbaseto usabho hutvā paññāyati, amhākaṃ ārakkhadevatā sabbakāḷako kilamanto hutvā tiṭṭhatī’’ti. ‘‘Mahārāja, tumhe mā bhāyatha, mayaṃ jinissāma, kāliṅgo parājissati, tumhe assapiṭṭhito otaritvā imaṃ sattiṃ gahetvā susikkhitasindhavaṃ udarapasse vāmahatthena uppīḷetvā iminā purisasahassena saddhiṃ vegena gantvā kāliṅgarañño ārakkhadevataṃ sattippahārena pātetha, tato mayaṃ sahassamattā sattisahassena paharissāma , evaṃ kāliṅgassa ārakkhadevatā nassissati, tato kāliṅgo parājissati, mayaṃ jinissāmā’’ti. Rājā ‘‘sādhū’’ti nandisenena dinnasaññāya gantvā sattiyā pahari, sūrayodhasahassāpi amaccā sattisahassena pahariṃsu. Ārakkhadevatā tattheva jīvitakkhayaṃ pāpuṇi, tāvadeva kāliṅgo parājitvā palāyi. Taṃ palāyamānaṃ disvā sahassamattā amaccā ‘‘kāliṅgo palāyatī’’ti unnadiṃsu. Kāliṅgo maraṇabhayabhīto palāyamāno taṃ tāpasaṃ akkosanto dutiyaṃ gāthamāha –
૨.
2.
‘‘જયો કલિઙ્ગાનમસય્હસાહિનં, પરાજયો અનયો અસ્સકાનં;
‘‘Jayo kaliṅgānamasayhasāhinaṃ, parājayo anayo assakānaṃ;
ઇચ્ચેવ તે ભાસિતં બ્રહ્મચારિ, ન ઉજ્જુભૂતા વિતથં ભણન્તી’’તિ.
Icceva te bhāsitaṃ brahmacāri, na ujjubhūtā vitathaṃ bhaṇantī’’ti.
તત્થ અસય્હસાહિનન્તિ અસય્હં દુસ્સહં સહિતું સમત્થાનં. ઇચ્ચેવ તે ભાસિતન્તિ એવં તયા કૂટતાપસ લઞ્જં ગહેત્વા પરાજિનકરાજાનં જિનિસ્સતિ, જિનનરાજાનઞ્ચ પરાજિસ્સતીતિ ભાસિતં. ન ઉજ્જુભૂતાતિ યે કાયેન વાચાય મનસા ચ ઉજુભૂતા, ન તે મુસા ભણન્તીતિ.
Tattha asayhasāhinanti asayhaṃ dussahaṃ sahituṃ samatthānaṃ. Icceva te bhāsitanti evaṃ tayā kūṭatāpasa lañjaṃ gahetvā parājinakarājānaṃ jinissati, jinanarājānañca parājissatīti bhāsitaṃ. Na ujjubhūtāti ye kāyena vācāya manasā ca ujubhūtā, na te musā bhaṇantīti.
એવં સો તાપસં અક્કોસન્તો પલાયન્તો અત્તનો નગરમેવ ગતો, નિવત્તિત્વા ઓલોકેતુમ્પિ નાસક્ખિ. તતો કતિપાહચ્ચયેન સક્કો તાપસસ્સ ઉપટ્ઠાનં અગમાસિ. તાપસો તેન સદ્ધિં કથેન્તો તતિયં ગાથમાહ –
Evaṃ so tāpasaṃ akkosanto palāyanto attano nagarameva gato, nivattitvā oloketumpi nāsakkhi. Tato katipāhaccayena sakko tāpasassa upaṭṭhānaṃ agamāsi. Tāpaso tena saddhiṃ kathento tatiyaṃ gāthamāha –
૩.
3.
‘‘દેવા મુસાવાદમુપાતિવત્તા, સચ્ચં ધનં પરમં તેસુ સક્ક;
‘‘Devā musāvādamupātivattā, saccaṃ dhanaṃ paramaṃ tesu sakka;
તં તે મુસા ભાસિતં દેવરાજ, કિં વા પટિચ્ચ મઘવા મહિન્દા’’તિ.
Taṃ te musā bhāsitaṃ devarāja, kiṃ vā paṭicca maghavā mahindā’’ti.
તત્થ તં તે મુસા ભાસિતન્તિ યં તયા મય્હં ભાસિતં, તં અત્થભઞ્જનકમુસાવાદં કથેન્તેન તયા મુસા ભાસિતં, તયા કિં કારણં પટિચ્ચ એવં ભાસિતન્તિ?
Tattha taṃ te musā bhāsitanti yaṃ tayā mayhaṃ bhāsitaṃ, taṃ atthabhañjanakamusāvādaṃ kathentena tayā musā bhāsitaṃ, tayā kiṃ kāraṇaṃ paṭicca evaṃ bhāsitanti?
તં સુત્વા સક્કો ચતુત્થં ગાથમાહ –
Taṃ sutvā sakko catutthaṃ gāthamāha –
૪.
4.
‘‘નનુ તે સુતં બ્રાહ્મણ ભઞ્ઞમાને, દેવા ન ઇસ્સન્તિ પુરિસપરક્કમસ્સ;
‘‘Nanu te sutaṃ brāhmaṇa bhaññamāne, devā na issanti purisaparakkamassa;
દમો સમાધિ મનસો અભેજ્જો, અબ્યગ્ગતા નિક્કમનઞ્ચ કાલે;
Damo samādhi manaso abhejjo, abyaggatā nikkamanañca kāle;
દળ્હઞ્ચ વિરિયં પુરિસપરક્કમો ચ, તેનેવ આસિ વિજયો અસ્સકાન’’ન્તિ.
Daḷhañca viriyaṃ purisaparakkamo ca, teneva āsi vijayo assakāna’’nti.
તસ્સત્થો – કિં તયા, બ્રાહ્મણ, તત્થ તત્થ વચને ભઞ્ઞમાને ઇદં ન સુતપુબ્બં, યં દેવા પુરિસપરક્કમસ્સ ન ઇસ્સન્તિ ન ઉસૂયન્તિ, અસ્સકરઞ્ઞો વીરિયકરણવસેન અત્તદમનસઙ્ખાતો દમો, સમગ્ગભાવેન મનસો અભેજ્જો, અભેજ્જસમાધિ, અસ્સકરઞ્ઞો સહાયાનં વીરિયકરણકાલે અબ્યગ્ગતા યથા કાલિઙ્ગસ્સ મનુસ્સા વગ્ગવગ્ગા હુત્વા ઓસક્કિંસુ, એવં અનોસક્કનં સમગ્ગભાવેન અભેજ્જચિત્તાનં વીરિયઞ્ચ પુરિસપરક્કમો ચ થિરો અહોસિ, તેનેવ કારણેન અસ્સકાનં જયો અહોસીતિ.
Tassattho – kiṃ tayā, brāhmaṇa, tattha tattha vacane bhaññamāne idaṃ na sutapubbaṃ, yaṃ devā purisaparakkamassa na issanti na usūyanti, assakarañño vīriyakaraṇavasena attadamanasaṅkhāto damo, samaggabhāvena manaso abhejjo, abhejjasamādhi, assakarañño sahāyānaṃ vīriyakaraṇakāle abyaggatā yathā kāliṅgassa manussā vaggavaggā hutvā osakkiṃsu, evaṃ anosakkanaṃ samaggabhāvena abhejjacittānaṃ vīriyañca purisaparakkamo ca thiro ahosi, teneva kāraṇena assakānaṃ jayo ahosīti.
પલાતે ચ પન કાલિઙ્ગે અસ્સકરાજા વિલોપં ગાહાપેત્વા અત્તનો નગરં ગતો. નન્દિસેનો કાલિઙ્ગસ્સ સાસનં પેસેસિ ‘‘ઇમાસં ચતુન્નં રાજકઞ્ઞાનં દાયજ્જકોટ્ઠાસં પેસેતુ, સચે ન પેસેતિ, કાતબ્બમેત્થ જાનિસ્સામી’’તિ. સો તં સાસનં સુત્વા ભીતતસિતો તાહિ લદ્ધબ્બદાયજ્જં પેસેસિ, તતો પટ્ઠાય સમગ્ગવાસં વસિંસુ.
Palāte ca pana kāliṅge assakarājā vilopaṃ gāhāpetvā attano nagaraṃ gato. Nandiseno kāliṅgassa sāsanaṃ pesesi ‘‘imāsaṃ catunnaṃ rājakaññānaṃ dāyajjakoṭṭhāsaṃ pesetu, sace na peseti, kātabbamettha jānissāmī’’ti. So taṃ sāsanaṃ sutvā bhītatasito tāhi laddhabbadāyajjaṃ pesesi, tato paṭṭhāya samaggavāsaṃ vasiṃsu.
સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ ‘‘તદા કાલિઙ્ગરઞ્ઞો ધીતરો ઇમા દહરભિક્ખુનિયો અહેસું, નન્દિસેનો સારિપુત્તો, તાપસો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi ‘‘tadā kāliṅgarañño dhītaro imā daharabhikkhuniyo ahesuṃ, nandiseno sāriputto, tāpaso pana ahameva ahosi’’nti.
ચૂળકાલિઙ્ગજાતકવણ્ણના પઠમા.
Cūḷakāliṅgajātakavaṇṇanā paṭhamā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / જાતકપાળિ • Jātakapāḷi / ૩૦૧. ચૂળકાલિઙ્ગજાતકં • 301. Cūḷakāliṅgajātakaṃ