Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / જાતક-અટ્ઠકથા • Jātaka-aṭṭhakathā |
૪. ચૂળસેટ્ઠિજાતકવણ્ણના
4. Cūḷaseṭṭhijātakavaṇṇanā
અપ્પકેનપિ મેધાવીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં ભગવા રાજગહં ઉપનિસ્સાય જીવકમ્બવને વિહરન્તો ચૂળપન્થકત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.
Appakenapimedhāvīti imaṃ dhammadesanaṃ bhagavā rājagahaṃ upanissāya jīvakambavane viharanto cūḷapanthakattheraṃ ārabbha kathesi.
તત્થ ચૂળપન્થકસ્સ તાવ નિબ્બત્તિ કથેતબ્બા. રાજગહે કિર ધનસેટ્ઠિકુલસ્સ ધીતા અત્તનો દાસેનેવ સદ્ધિં સન્થવં કત્વા ‘‘અઞ્ઞેપિ મે ઇમં કમ્મં જાનેય્યુ’’ન્તિ ભીતા એવમાહ ‘‘અમ્હેહિ ઇમસ્મિં ઠાને વસિતું ન સક્કા, સચે મે માતાપિતરો ઇમં દોસં જાનિસ્સન્તિ, ખણ્ડાખણ્ડં કરિસ્સન્તિ, વિદેસં ગન્ત્વા વસિસ્સામા’’તિ હત્થસારં ગહેત્વા અગ્ગદ્વારેન નિક્ખમિત્વા ‘‘યત્થ વા તત્થ વા અઞ્ઞેહિ અજાનનટ્ઠાનં ગન્ત્વા વસિસ્સામા’’તિ ઉભોપિ અગમંસુ.
Tattha cūḷapanthakassa tāva nibbatti kathetabbā. Rājagahe kira dhanaseṭṭhikulassa dhītā attano dāseneva saddhiṃ santhavaṃ katvā ‘‘aññepi me imaṃ kammaṃ jāneyyu’’nti bhītā evamāha ‘‘amhehi imasmiṃ ṭhāne vasituṃ na sakkā, sace me mātāpitaro imaṃ dosaṃ jānissanti, khaṇḍākhaṇḍaṃ karissanti, videsaṃ gantvā vasissāmā’’ti hatthasāraṃ gahetvā aggadvārena nikkhamitvā ‘‘yattha vā tattha vā aññehi ajānanaṭṭhānaṃ gantvā vasissāmā’’ti ubhopi agamaṃsu.
તેસં એકસ્મિં ઠાને વસન્તાનં સંવાસમન્વાય તસ્સા કુચ્છિયં ગબ્ભો પતિટ્ઠાસિ. સા ગબ્ભપરિપાકં આગમ્મ સામિકેન સદ્ધિં મન્તેસિ ‘‘ગબ્ભો મે પરિપાકં ગતો, ઞાતિબન્ધુવિરહિતે ઠાને ગબ્ભવુટ્ઠાનં નામ ઉભિન્નમ્પિ અમ્હાકં દુક્ખમેવ, કુલગેહમેવ ગચ્છામા’’તિ. સો ‘‘સચાહં ગમિસ્સામિ, જીવિતં મે નત્થી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘અજ્જ ગચ્છામ, સ્વે ગચ્છામા’’તિ દિવસે અતિક્કામેસિ. સા ચિન્તેસિ ‘‘અયં બાલો અત્તનો દોસમહન્તતાય ગન્તું ન ઉસ્સહતિ, માતાપિતરો નામ એકન્તહિતા, અયં ગચ્છતુ વા મા વા, મયા ગન્તું વટ્ટતી’’તિ. સા તસ્મિં ગેહા નિક્ખન્તે ગેહપરિક્ખારં પટિસામેત્વા અત્તનો કુલઘરં ગતભાવં અનન્તરગેહવાસીનં આરોચેત્વા મગ્ગં પટિપજ્જિ.
Tesaṃ ekasmiṃ ṭhāne vasantānaṃ saṃvāsamanvāya tassā kucchiyaṃ gabbho patiṭṭhāsi. Sā gabbhaparipākaṃ āgamma sāmikena saddhiṃ mantesi ‘‘gabbho me paripākaṃ gato, ñātibandhuvirahite ṭhāne gabbhavuṭṭhānaṃ nāma ubhinnampi amhākaṃ dukkhameva, kulagehameva gacchāmā’’ti. So ‘‘sacāhaṃ gamissāmi, jīvitaṃ me natthī’’ti cintetvā ‘‘ajja gacchāma, sve gacchāmā’’ti divase atikkāmesi. Sā cintesi ‘‘ayaṃ bālo attano dosamahantatāya gantuṃ na ussahati, mātāpitaro nāma ekantahitā, ayaṃ gacchatu vā mā vā, mayā gantuṃ vaṭṭatī’’ti. Sā tasmiṃ gehā nikkhante gehaparikkhāraṃ paṭisāmetvā attano kulagharaṃ gatabhāvaṃ anantaragehavāsīnaṃ ārocetvā maggaṃ paṭipajji.
અથ સો પુરિસો ઘરં આગતો તં અદિસ્વા પટિવિસ્સકે પુચ્છિત્વા ‘‘કુલઘરં ગતા’’તિ સુત્વા વેગેન અનુબન્ધિત્વા અન્તરામગ્ગે સમ્પાપુણિ. તસ્સાપિ તત્થેવ ગબ્ભવુટ્ઠાનં અહોસિ. સો ‘‘કિં ઇદં ભદ્દે’’તિ પુચ્છિ. ‘‘સામિ, એકો પુત્તો જાતો’’તિ. ‘‘ઇદાનિ કિં કરિસ્સામા’’તિ? ‘‘યસ્સત્થાય મયં કુલઘરં ગચ્છેય્યામ, તં કમ્મં અન્તરાવ નિપ્ફન્નં, તત્થ ગન્ત્વા કિં કરિસ્સામ, નિવત્તામા’’તિ દ્વેપિ એકચિત્તા હુત્વા નિવત્તિંસુ. તસ્સ ચ દારકસ્સ પન્થે જાતત્તા ‘‘પન્થકો’’તિ નામં અકંસુ . તસ્સા ન ચિરસ્સેવ અપરોપિ ગબ્ભો પતિટ્ઠહિ. સબ્બં પુરિમનયેનેવ વિત્થારેતબ્બં. તસ્સાપિ દારકસ્સ પન્થે જાતત્તા પઠમજાતસ્સ ‘‘મહાપન્થકો’’તિ નામં કત્વા ઇતરસ્સ ‘‘ચૂળપન્થકો’’તિ નામં અકંસુ. તે દ્વેપિ દારકે ગહેત્વા અત્તનો વસનટ્ઠાનમેવ આગતા.
Atha so puriso gharaṃ āgato taṃ adisvā paṭivissake pucchitvā ‘‘kulagharaṃ gatā’’ti sutvā vegena anubandhitvā antarāmagge sampāpuṇi. Tassāpi tattheva gabbhavuṭṭhānaṃ ahosi. So ‘‘kiṃ idaṃ bhadde’’ti pucchi. ‘‘Sāmi, eko putto jāto’’ti. ‘‘Idāni kiṃ karissāmā’’ti? ‘‘Yassatthāya mayaṃ kulagharaṃ gaccheyyāma, taṃ kammaṃ antarāva nipphannaṃ, tattha gantvā kiṃ karissāma, nivattāmā’’ti dvepi ekacittā hutvā nivattiṃsu. Tassa ca dārakassa panthe jātattā ‘‘panthako’’ti nāmaṃ akaṃsu . Tassā na cirasseva aparopi gabbho patiṭṭhahi. Sabbaṃ purimanayeneva vitthāretabbaṃ. Tassāpi dārakassa panthe jātattā paṭhamajātassa ‘‘mahāpanthako’’ti nāmaṃ katvā itarassa ‘‘cūḷapanthako’’ti nāmaṃ akaṃsu. Te dvepi dārake gahetvā attano vasanaṭṭhānameva āgatā.
તેસં તત્થ વસન્તાનં અયં મહાપન્થકદારકો અઞ્ઞે દારકે ‘‘ચૂળપિતા મહાપિતા’’તિ, ‘‘અય્યકો અય્યિકા’’તિ ચ વદન્તે સુત્વા માતરં પુચ્છિ ‘‘અમ્મ, અઞ્ઞે દારકા ‘ચૂળપિતા મહાપિતા’તિપિ વદન્તિ, ‘અય્યકો અય્યિકા’તિપિ વદન્તિ, અમ્હાકં ઞાતકા નત્થી’’તિ. ‘‘આમ, તાત, તુમ્હાકં એત્થ ઞાતકા નત્થિ, રાજગહનગરે પન વો ધનસેટ્ઠિ નામ અય્યકો, તત્થ તુમ્હાકં બહૂ ઞાતકા’’તિ. ‘‘કસ્મા તત્થ ન ગચ્છથ, અમ્મા’’તિ? સા અત્તનો અગમનકારણં પુત્તસ્સ અકથેત્વા પુત્તેસુ પુનપ્પુનં કથેન્તેસુ સામિકં આહ – ‘‘ઇમે દારકા મં અતિવિય કિલમેન્તિ, કિં નો માતાપિતરો દિસ્વા મંસં ખાદિસ્સન્તિ, એહિ દારકાનં અય્યકકુલં દસ્સેસ્સામા’’તિ. ‘‘અહં સમ્મુખા ભવિતું ન સક્ખિસ્સામિ, તં પન તત્થ નયિસ્સામી’’તિ. ‘‘સાધુ, અય્ય, યેન કેનચિ ઉપાયેન દારકાનં અય્યકકુલમેવ દટ્ઠું વટ્ટતી’’તિ દ્વેપિ જના દારકે આદાય અનુપુબ્બેન રાજગહં પત્વા નગરદ્વારે એકિસ્સા સાલાય નિવાસં કત્વા દારકમાતા દ્વે દારકે ગહેત્વા આગતભાવં માતાપિતૂનં આરોચાપેસિ.
Tesaṃ tattha vasantānaṃ ayaṃ mahāpanthakadārako aññe dārake ‘‘cūḷapitā mahāpitā’’ti, ‘‘ayyako ayyikā’’ti ca vadante sutvā mātaraṃ pucchi ‘‘amma, aññe dārakā ‘cūḷapitā mahāpitā’tipi vadanti, ‘ayyako ayyikā’tipi vadanti, amhākaṃ ñātakā natthī’’ti. ‘‘Āma, tāta, tumhākaṃ ettha ñātakā natthi, rājagahanagare pana vo dhanaseṭṭhi nāma ayyako, tattha tumhākaṃ bahū ñātakā’’ti. ‘‘Kasmā tattha na gacchatha, ammā’’ti? Sā attano agamanakāraṇaṃ puttassa akathetvā puttesu punappunaṃ kathentesu sāmikaṃ āha – ‘‘ime dārakā maṃ ativiya kilamenti, kiṃ no mātāpitaro disvā maṃsaṃ khādissanti, ehi dārakānaṃ ayyakakulaṃ dassessāmā’’ti. ‘‘Ahaṃ sammukhā bhavituṃ na sakkhissāmi, taṃ pana tattha nayissāmī’’ti. ‘‘Sādhu, ayya, yena kenaci upāyena dārakānaṃ ayyakakulameva daṭṭhuṃ vaṭṭatī’’ti dvepi janā dārake ādāya anupubbena rājagahaṃ patvā nagaradvāre ekissā sālāya nivāsaṃ katvā dārakamātā dve dārake gahetvā āgatabhāvaṃ mātāpitūnaṃ ārocāpesi.
તે તં સાસનં સુત્વા ‘‘સંસારે વિચરન્તાનં ન પુત્તો ન ધીતા નામ નત્થિ, તે અમ્હાકં મહાપરાધિકા, ન સક્કા તેહિ અમ્હાકં ચક્ખુપથે ઠાતું, એત્તકં પન ધનં ગહેત્વા દ્વેપિ જના ફાસુકટ્ઠાનં ગન્ત્વા જીવન્તુ, દારકે પન ઇધ પેસેન્તૂ’’તિ. સેટ્ઠિધીતા માતાપિતૂહિ પેસિતં ધનં ગહેત્વા દારકે આગતદૂતાનંયેવ હત્થે દત્વા પેસેસિ, દારકા અય્યકકુલે વડ્ઢન્તિ. તેસુ ચૂળપન્થકો અતિદહરો, મહાપન્થકો પન અય્યકેન સદ્ધિં દસબલસ્સ ધમ્મકથં સોતું ગચ્છતિ. તસ્સ નિચ્ચં સત્થુ સમ્મુખા ધમ્મં સુણન્તસ્સ પબ્બજ્જાય ચિત્તં નમિ. સો અય્યકં આહ ‘‘સચે તુમ્હે સમ્પટિચ્છથ, અહં પબ્બજેય્ય’’ન્તિ. ‘‘કિં વદેસિ, તાત, મય્હં સકલલોકસ્સપિ પબ્બજ્જાતો તવેવ પબ્બજ્જા ભદ્દિકા, સચે સક્કોસિ, પબ્બજ તાતા’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા સત્થુ સન્તિકં ગતો. સત્થા ‘‘કિં મહાસેટ્ઠિ દારકો તે લદ્ધો’’તિ. ‘‘આમ, ભન્તે અયં દારકો મય્હં નત્તા, તુમ્હાકં સન્તિકે પબ્બજામીતિ વદતી’’તિ આહ. સત્થા અઞ્ઞતરં પિણ્ડચારિકં ભિક્ખું ‘‘ઇમં દારકં પબ્બાજેહી’’તિ આણાપેસિ. થેરો તસ્સ તચપઞ્ચકકમ્મટ્ઠાનં આચિક્ખિત્વા પબ્બાજેસિ. સો બહું બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હિત્વા પરિપુણ્ણવસ્સો ઉપસમ્પદં લભિ. ઉપસમ્પન્નો હુત્વા યોનિસો મનસિકારે કમ્મં કરોન્તો અરહત્તં પાપુણિ.
Te taṃ sāsanaṃ sutvā ‘‘saṃsāre vicarantānaṃ na putto na dhītā nāma natthi, te amhākaṃ mahāparādhikā, na sakkā tehi amhākaṃ cakkhupathe ṭhātuṃ, ettakaṃ pana dhanaṃ gahetvā dvepi janā phāsukaṭṭhānaṃ gantvā jīvantu, dārake pana idha pesentū’’ti. Seṭṭhidhītā mātāpitūhi pesitaṃ dhanaṃ gahetvā dārake āgatadūtānaṃyeva hatthe datvā pesesi, dārakā ayyakakule vaḍḍhanti. Tesu cūḷapanthako atidaharo, mahāpanthako pana ayyakena saddhiṃ dasabalassa dhammakathaṃ sotuṃ gacchati. Tassa niccaṃ satthu sammukhā dhammaṃ suṇantassa pabbajjāya cittaṃ nami. So ayyakaṃ āha ‘‘sace tumhe sampaṭicchatha, ahaṃ pabbajeyya’’nti. ‘‘Kiṃ vadesi, tāta, mayhaṃ sakalalokassapi pabbajjāto taveva pabbajjā bhaddikā, sace sakkosi, pabbaja tātā’’ti sampaṭicchitvā satthu santikaṃ gato. Satthā ‘‘kiṃ mahāseṭṭhi dārako te laddho’’ti. ‘‘Āma, bhante ayaṃ dārako mayhaṃ nattā, tumhākaṃ santike pabbajāmīti vadatī’’ti āha. Satthā aññataraṃ piṇḍacārikaṃ bhikkhuṃ ‘‘imaṃ dārakaṃ pabbājehī’’ti āṇāpesi. Thero tassa tacapañcakakammaṭṭhānaṃ ācikkhitvā pabbājesi. So bahuṃ buddhavacanaṃ uggaṇhitvā paripuṇṇavasso upasampadaṃ labhi. Upasampanno hutvā yoniso manasikāre kammaṃ karonto arahattaṃ pāpuṇi.
સો ઝાનસુખેન, મગ્ગસુખેન, ફલસુખેન વીતિનામેન્તો ચિન્તેસિ ‘‘સક્કા નુ ખો ઇમં સુખં ચૂળપન્થકસ્સ દાતુ’’ન્તિ. તતો અય્યકસેટ્ઠિસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘મહાસેટ્ઠિ સચે તુમ્હે સમ્પટિચ્છથ, અહં ચૂળપન્થકં પબ્બાજેય્ય’’ન્તિ આહ. ‘‘પબ્બાજેથ, ભન્તે’’તિ. થેરો ચૂળપન્થકદારકં પબ્બાજેત્વા દસસુ સીલેસુ પતિટ્ઠાપેસિ. ચૂળપન્થકસામણેરો પબ્બજિત્વાવ દન્ધો અહોસિ.
So jhānasukhena, maggasukhena, phalasukhena vītināmento cintesi ‘‘sakkā nu kho imaṃ sukhaṃ cūḷapanthakassa dātu’’nti. Tato ayyakaseṭṭhissa santikaṃ gantvā ‘‘mahāseṭṭhi sace tumhe sampaṭicchatha, ahaṃ cūḷapanthakaṃ pabbājeyya’’nti āha. ‘‘Pabbājetha, bhante’’ti. Thero cūḷapanthakadārakaṃ pabbājetvā dasasu sīlesu patiṭṭhāpesi. Cūḷapanthakasāmaṇero pabbajitvāva dandho ahosi.
‘‘પદુમં યથા કોકનદં સુગન્ધં, પાતો સિયા ફુલ્લમવીતગન્ધં;
‘‘Padumaṃ yathā kokanadaṃ sugandhaṃ, pāto siyā phullamavītagandhaṃ;
અઙ્ગીરસં પસ્સ વિરોચમાનં, તપન્તમાદિચ્ચમિવન્તલિક્ખે’’તિ. (સં॰ નિ॰ ૧.૧૨૩; અ॰ નિ॰ ૫.૧૯૫) –
Aṅgīrasaṃ passa virocamānaṃ, tapantamādiccamivantalikkhe’’ti. (saṃ. ni. 1.123; a. ni. 5.195) –
ઇમં એકગાથં ચતૂહિ માસેહિ ગણ્હિતું નાસક્ખિ. સો કિર કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે પબ્બજિત્વા પઞ્ઞવા હુત્વા અઞ્ઞતરસ્સ દન્ધભિક્ખુનો ઉદ્દેસગ્ગહણકાલે પરિહાસકેળિં અકાસિ. સો ભિક્ખુ તેન પરિહાસેન લજ્જિતો નેવ ઉદ્દેસં ગણ્હિ, ન સજ્ઝાયમકાસિ. તેન કમ્મેન અયં પબ્બજિત્વાવ દન્ધો જાતો, ગહિતગહિતં પદં ઉપરૂપરિ પદં ગણ્હન્તસ્સ નસ્સતિ. તસ્સ ઇમમેવ ગાથં ગહેતું વાયમન્તસ્સ ચત્તારો માસા અતિક્કન્તા.
Imaṃ ekagāthaṃ catūhi māsehi gaṇhituṃ nāsakkhi. So kira kassapasammāsambuddhakāle pabbajitvā paññavā hutvā aññatarassa dandhabhikkhuno uddesaggahaṇakāle parihāsakeḷiṃ akāsi. So bhikkhu tena parihāsena lajjito neva uddesaṃ gaṇhi, na sajjhāyamakāsi. Tena kammena ayaṃ pabbajitvāva dandho jāto, gahitagahitaṃ padaṃ uparūpari padaṃ gaṇhantassa nassati. Tassa imameva gāthaṃ gahetuṃ vāyamantassa cattāro māsā atikkantā.
અથ નં મહાપન્થકો આહ ‘‘ચૂળપન્થક, ત્વં ઇમસ્મિં સાસને અભબ્બો, ચતૂહિ માસેહિ એકમ્પિ ગાથં ગહેતું ન સક્કોસિ, પબ્બજિતકિચ્ચં પન ત્વં કથં મત્થકં પાપેસ્સસિ, નિક્ખમ ઇતો’’તિ વિહારા નિક્કડ્ઢિ. ચૂળપન્થકો બુદ્ધસાસને સિનેહેન ગિહિભાવં ન પત્થેતિ. તસ્મિઞ્ચ કાલે મહાપન્થકો ભત્તુદ્દેસકો હોતિ. જીવકો કોમારભચ્ચો બહું ગન્ધમાલં આદાય અત્તનો અમ્બવનં ગન્ત્વા સત્થારં પૂજેત્વા ધમ્મં સુત્વા ઉટ્ઠાયાસના દસબલં વન્દિત્વા મહાપન્થકં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘કિત્તકા , ભન્તે, સત્થુ સન્તિકે ભિક્ખૂ’’તિ પુચ્છિ. ‘‘પઞ્ચમત્તાનિ ભિક્ખુસતાની’’તિ. ‘‘સ્વે, ભન્તે, બુદ્ધપ્પમુખાનિ પઞ્ચ ભિક્ખુસતાનિ આદાય અમ્હાકં નિવેસને ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ. ‘‘ઉપાસક, ચૂળપન્થકો નામ ભિક્ખુ દન્ધો અવિરુળ્હિધમ્મો, તં ઠપેત્વા સેસાનં નિમન્તનં સમ્પટિચ્છામી’’તિ થેરો આહ. તં સુત્વા ચૂળપન્થકો ચિન્તેસિ ‘‘થેરો એત્તકાનં ભિક્ખૂનં નિમન્તનં સમ્પટિચ્છન્તો મં બાહિરં કત્વા સમ્પટિચ્છતિ, નિસ્સંસયં મય્હં ભાતિકસ્સ મયિ ચિત્તં ભિન્નં ભવિસ્સતિ, કિં ઇદાનિ મય્હં ઇમિના સાસનેન, ગિહી હુત્વા દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કરોન્તો જીવિસ્સામી’’તિ.
Atha naṃ mahāpanthako āha ‘‘cūḷapanthaka, tvaṃ imasmiṃ sāsane abhabbo, catūhi māsehi ekampi gāthaṃ gahetuṃ na sakkosi, pabbajitakiccaṃ pana tvaṃ kathaṃ matthakaṃ pāpessasi, nikkhama ito’’ti vihārā nikkaḍḍhi. Cūḷapanthako buddhasāsane sinehena gihibhāvaṃ na pattheti. Tasmiñca kāle mahāpanthako bhattuddesako hoti. Jīvako komārabhacco bahuṃ gandhamālaṃ ādāya attano ambavanaṃ gantvā satthāraṃ pūjetvā dhammaṃ sutvā uṭṭhāyāsanā dasabalaṃ vanditvā mahāpanthakaṃ upasaṅkamitvā ‘‘kittakā , bhante, satthu santike bhikkhū’’ti pucchi. ‘‘Pañcamattāni bhikkhusatānī’’ti. ‘‘Sve, bhante, buddhappamukhāni pañca bhikkhusatāni ādāya amhākaṃ nivesane bhikkhaṃ gaṇhathā’’ti. ‘‘Upāsaka, cūḷapanthako nāma bhikkhu dandho aviruḷhidhammo, taṃ ṭhapetvā sesānaṃ nimantanaṃ sampaṭicchāmī’’ti thero āha. Taṃ sutvā cūḷapanthako cintesi ‘‘thero ettakānaṃ bhikkhūnaṃ nimantanaṃ sampaṭicchanto maṃ bāhiraṃ katvā sampaṭicchati, nissaṃsayaṃ mayhaṃ bhātikassa mayi cittaṃ bhinnaṃ bhavissati, kiṃ idāni mayhaṃ iminā sāsanena, gihī hutvā dānādīni puññāni karonto jīvissāmī’’ti.
સો પુનદિવસે પાતોવ ‘‘ગિહી ભવિસ્સામી’’તિ પાયાસિ. સત્થા પચ્ચૂસકાલેયેવ લોકં ઓલોકેન્તો ઇમં કારણં દિસ્વા પઠમતરં ગન્ત્વા ચૂળપન્થકસ્સ ગમનમગ્ગે દ્વારકોટ્ઠકે ચઙ્કમન્તો અટ્ઠાસિ. ચૂળપન્થકો ઘરં ગચ્છન્તો સત્થારં દિસ્વા ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિ. અથ નં સત્થા ‘‘કહં પન, ત્વં ચૂળપન્થક, ઇમાય વેલાય ગચ્છસી’’તિ આહ. ભાતા મં, ભન્તે, નિક્કડ્ઢતિ , તેનાહં વિબ્ભમિતું ગચ્છામીતિ. ચૂળપન્થક, તવ પબ્બજ્જા નામ મમ સન્તકા, ભાતરા નિક્કડ્ઢિતો કસ્મા મમ સન્તિકં નાગઞ્છિ? એહિ કિં તે ગિહિભાવેન, મમ સન્તિકે ભવિસ્સસી’’તિ ભગવા ચૂળપન્થકં આદાય ગન્ત્વા ગન્ધકુટિપ્પમુખે નિસીદાપેત્વા ‘‘ચૂળપન્થક, ત્વં પુરત્થાભિમુખો હુત્વા ઇમં પિલોતિકં ‘રજોહરણં રજોહરણ’ન્તિ પરિમજ્જન્તો ઇધેવ હોહી’’તિ ઇદ્ધિયા અભિસઙ્ખતં પરિસુદ્ધં પિલોતિકાખણ્ડં દત્વા કાલે આરોચિતે ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો જીવકસ્સ ગેહં ગન્ત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિ.
So punadivase pātova ‘‘gihī bhavissāmī’’ti pāyāsi. Satthā paccūsakāleyeva lokaṃ olokento imaṃ kāraṇaṃ disvā paṭhamataraṃ gantvā cūḷapanthakassa gamanamagge dvārakoṭṭhake caṅkamanto aṭṭhāsi. Cūḷapanthako gharaṃ gacchanto satthāraṃ disvā upasaṅkamitvā vandi. Atha naṃ satthā ‘‘kahaṃ pana, tvaṃ cūḷapanthaka, imāya velāya gacchasī’’ti āha. Bhātā maṃ, bhante, nikkaḍḍhati , tenāhaṃ vibbhamituṃ gacchāmīti. Cūḷapanthaka, tava pabbajjā nāma mama santakā, bhātarā nikkaḍḍhito kasmā mama santikaṃ nāgañchi? Ehi kiṃ te gihibhāvena, mama santike bhavissasī’’ti bhagavā cūḷapanthakaṃ ādāya gantvā gandhakuṭippamukhe nisīdāpetvā ‘‘cūḷapanthaka, tvaṃ puratthābhimukho hutvā imaṃ pilotikaṃ ‘rajoharaṇaṃ rajoharaṇa’nti parimajjanto idheva hohī’’ti iddhiyā abhisaṅkhataṃ parisuddhaṃ pilotikākhaṇḍaṃ datvā kāle ārocite bhikkhusaṅghaparivuto jīvakassa gehaṃ gantvā paññattāsane nisīdi.
ચૂળપન્થકોપિ સૂરિયં ઓલોકેન્તો તં પિલોતિકાખણ્ડં ‘‘રજોહરણં રજોહરણ’’ન્તિ પરિમજ્જન્તો નિસીદિ, તસ્સ તં પિલોતિકાખણ્ડં પરિમજ્જન્તસ્સ પરિમજ્જન્તસ્સ કિલિટ્ઠં અહોસિ. તતો ચિન્તેસિ ‘‘ઇદં પિલોતિકાખણ્ડં અતિવિય પરિસુદ્ધં, ઇમં પન અત્તભાવં નિસ્સાય પુરિમપકતિં વિજહિત્વા એવં કિલિટ્ઠં જાતં, અનિચ્ચા વત સઙ્ખારા’’તિ ખયવયં પટ્ઠપેન્તો વિપસ્સનં વડ્ઢેસિ. સત્થા ‘‘ચૂળપન્થકસ્સ ચિત્તં વિપસ્સનં આરુળ્હ’’ન્તિ ઞત્વા ‘‘ચૂળપન્થક, ત્વં એતં પિલોતિકાખણ્ડમેવ સંકિલિટ્ઠં રજોરઞ્જિતં જાતન્તિ મા સઞ્ઞં કરિ, અબ્ભન્તરે પન તે રાગરજાદયો અત્થિ, તે હરાહી’’તિ વત્વા ઓભાસં વિસ્સજ્જેત્વા પુરતો નિસિન્નો વિય પઞ્ઞાયમાનરૂપો હુત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –
Cūḷapanthakopi sūriyaṃ olokento taṃ pilotikākhaṇḍaṃ ‘‘rajoharaṇaṃ rajoharaṇa’’nti parimajjanto nisīdi, tassa taṃ pilotikākhaṇḍaṃ parimajjantassa parimajjantassa kiliṭṭhaṃ ahosi. Tato cintesi ‘‘idaṃ pilotikākhaṇḍaṃ ativiya parisuddhaṃ, imaṃ pana attabhāvaṃ nissāya purimapakatiṃ vijahitvā evaṃ kiliṭṭhaṃ jātaṃ, aniccā vata saṅkhārā’’ti khayavayaṃ paṭṭhapento vipassanaṃ vaḍḍhesi. Satthā ‘‘cūḷapanthakassa cittaṃ vipassanaṃ āruḷha’’nti ñatvā ‘‘cūḷapanthaka, tvaṃ etaṃ pilotikākhaṇḍameva saṃkiliṭṭhaṃ rajorañjitaṃ jātanti mā saññaṃ kari, abbhantare pana te rāgarajādayo atthi, te harāhī’’ti vatvā obhāsaṃ vissajjetvā purato nisinno viya paññāyamānarūpo hutvā imā gāthā abhāsi –
‘‘રાગો રજો ન ચ પન રેણુ વુચ્ચતિ, રાગસ્સેતં અધિવચનં રજોતિ;
‘‘Rāgo rajo na ca pana reṇu vuccati, rāgassetaṃ adhivacanaṃ rajoti;
એતં રજં વિપ્પજહિત્વ ભિક્ખવો, વિહરન્તિ તે વિગતરજસ્સ સાસને.
Etaṃ rajaṃ vippajahitva bhikkhavo, viharanti te vigatarajassa sāsane.
‘‘દોસો રજો ન ચ પન રેણુ વુચ્ચતિ, દોસસ્સેતં અધિવચનં રજોતિ;
‘‘Doso rajo na ca pana reṇu vuccati, dosassetaṃ adhivacanaṃ rajoti;
એતં રજં વિપ્પજહિત્વ ભિક્ખવો, વિહરન્તિ તે વિગતરજસ્સ સાસને.
Etaṃ rajaṃ vippajahitva bhikkhavo, viharanti te vigatarajassa sāsane.
‘‘મોહો રજો ન ચ પન રેણુ વુચ્ચતિ, મોહસ્સેતં અધિવચનં રજોતિ;
‘‘Moho rajo na ca pana reṇu vuccati, mohassetaṃ adhivacanaṃ rajoti;
એતં રજં વિપ્પજહિત્વ ભિક્ખવો, વિહરન્તિ તે વિગતરજસ્સ સાસને’’તિ. (મહાનિ॰ ૨૦૯; ચૂળનિ॰ ઉદયમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૭૪);
Etaṃ rajaṃ vippajahitva bhikkhavo, viharanti te vigatarajassa sāsane’’ti. (mahāni. 209; cūḷani. udayamāṇavapucchāniddesa 74);
ગાથાપરિયોસાને ચૂળપન્થકો સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ, પટિસમ્ભિદાહિયેવસ્સ તીણિ પિટકાનિ આગમંસુ. સો કિર પુબ્બે રાજા હુત્વા નગરં પદક્ખિણં કરોન્તો નલાટતો સેદે મુચ્ચન્તે પરિસુદ્ધેન સાટકેન નલાટન્તં પુઞ્છિ, સાટકો કિલિટ્ઠો અહોસિ. સો ‘‘ઇમં સરીરં નિસ્સાય એવરૂપો પરિસુદ્ધો સાટકો પકતિં જહિત્વા કિલિટ્ઠો જાતો, અનિચ્ચા વત સઙ્ખારા’’તિ અનિચ્ચસઞ્ઞં પટિલભિ. તેન કારણેનસ્સ રજોહરણમેવ પચ્ચયો જાતો.
Gāthāpariyosāne cūḷapanthako saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇi, paṭisambhidāhiyevassa tīṇi piṭakāni āgamaṃsu. So kira pubbe rājā hutvā nagaraṃ padakkhiṇaṃ karonto nalāṭato sede muccante parisuddhena sāṭakena nalāṭantaṃ puñchi, sāṭako kiliṭṭho ahosi. So ‘‘imaṃ sarīraṃ nissāya evarūpo parisuddho sāṭako pakatiṃ jahitvā kiliṭṭho jāto, aniccā vata saṅkhārā’’ti aniccasaññaṃ paṭilabhi. Tena kāraṇenassa rajoharaṇameva paccayo jāto.
જીવકોપિ ખો કોમારભચ્ચો દસબલસ્સ દક્ખિણોદકં ઉપનામેસિ. સત્થા ‘‘નનુ, જીવક, વિહારે ભિક્ખૂ અત્થી’’તિ હત્થેન પત્તં પિદહિ. મહાપન્થકો ‘‘ભન્તે, વિહારે નત્થિ ભિક્ખૂ’’તિ આહ. સત્થા ‘‘અત્થિ જીવકા’’તિ આહ. જીવકો ‘‘તેન હિ, ભણે, ગચ્છ, વિહારે ભિક્ખૂનં અત્થિભાવં વા નત્થિભાવં વા જાનાહી’’તિ પુરિસં પેસેસિ. તસ્મિં ખણે ચૂળપન્થકો ‘‘મય્હં ભાતિકો ‘વિહારે ભિક્ખૂ નત્થી’તિ ભણતિ, વિહારે ભિક્ખૂનં અત્થિભાવમસ્સ પકાસેસ્સામી’’તિ સકલં અમ્બવનં ભિક્ખૂનંયેવ પૂરેસિ. એકચ્ચે ભિક્ખૂ ચીવરકમ્મં કરોન્તિ, એકચ્ચે રજનકમ્મં, એકચ્ચે સજ્ઝાયં કરોન્તીતિ એવં અઞ્ઞમઞ્ઞં અસદિસં ભિક્ખુસહસ્સં માપેસિ. સો પુરિસો વિહારે બહૂ ભિક્ખૂ દિસ્વા નિવત્તિત્વા ‘‘અય્ય , સકલં અમ્બવનં ભિક્ખૂહિ પરિપુણ્ણ’’ન્તિ જીવકસ્સ આરોચેસિ. થેરોપિ ખો તત્થેવ –
Jīvakopi kho komārabhacco dasabalassa dakkhiṇodakaṃ upanāmesi. Satthā ‘‘nanu, jīvaka, vihāre bhikkhū atthī’’ti hatthena pattaṃ pidahi. Mahāpanthako ‘‘bhante, vihāre natthi bhikkhū’’ti āha. Satthā ‘‘atthi jīvakā’’ti āha. Jīvako ‘‘tena hi, bhaṇe, gaccha, vihāre bhikkhūnaṃ atthibhāvaṃ vā natthibhāvaṃ vā jānāhī’’ti purisaṃ pesesi. Tasmiṃ khaṇe cūḷapanthako ‘‘mayhaṃ bhātiko ‘vihāre bhikkhū natthī’ti bhaṇati, vihāre bhikkhūnaṃ atthibhāvamassa pakāsessāmī’’ti sakalaṃ ambavanaṃ bhikkhūnaṃyeva pūresi. Ekacce bhikkhū cīvarakammaṃ karonti, ekacce rajanakammaṃ, ekacce sajjhāyaṃ karontīti evaṃ aññamaññaṃ asadisaṃ bhikkhusahassaṃ māpesi. So puriso vihāre bahū bhikkhū disvā nivattitvā ‘‘ayya , sakalaṃ ambavanaṃ bhikkhūhi paripuṇṇa’’nti jīvakassa ārocesi. Theropi kho tattheva –
‘‘સહસ્સક્ખત્તુમત્તાનં, નિમ્મિનિત્વાન પન્થકો;
‘‘Sahassakkhattumattānaṃ, nimminitvāna panthako;
નિસીદમ્બવને રમ્મે, યાવ કાલપ્પવેદના’’તિ. (થેરગા॰ ૫૬૩);
Nisīdambavane ramme, yāva kālappavedanā’’ti. (theragā. 563);
અથ સત્થા તં પુરિસં આહ – ‘‘વિહારં ગન્ત્વા ‘સત્થા ચૂળપન્થકં નામ પક્કોસતી’તિ વદેહી’’તિ. તેન ગન્ત્વા તથાવુત્તે ‘‘અહં ચૂળપન્થકો, અહં ચૂળપન્થકો’’તિ મુખસહસ્સં ઉટ્ઠહિ. પુરિસો ગન્ત્વા ‘‘સબ્બેપિ કિર તે, ભન્તે, ચૂળપન્થકાયેવ નામા’’તિ આહ. તેન હિ ત્વં ગન્ત્વા યો પઠમં ‘‘અહં ચૂળપન્થકો’’તિ વદતિ, તં હત્થે ગણ્હ, અવસેસા અન્તરધાયિસ્સન્તીતિ. સો તથા અકાસિ, તાવદેવ સહસ્સમત્તા ભિક્ખૂ અન્તરધાયિંસુ. થેરો તેન પુરિસેન સદ્ધિં અગમાસિ. સત્થા ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને જીવકં આમન્તેસિ ‘‘જીવક, ચૂળપન્થકસ્સ પત્તં ગણ્હ, અયં તે અનુમોદનં કરિસ્સતી’’તિ. જીવકો તથા અકાસિ. થેરો સીહનાદં નદન્તો તરુણસીહો વિય તીણિ પિટકાનિ સંખોભેત્વા અનુમોદનં અકાસિ.
Atha satthā taṃ purisaṃ āha – ‘‘vihāraṃ gantvā ‘satthā cūḷapanthakaṃ nāma pakkosatī’ti vadehī’’ti. Tena gantvā tathāvutte ‘‘ahaṃ cūḷapanthako, ahaṃ cūḷapanthako’’ti mukhasahassaṃ uṭṭhahi. Puriso gantvā ‘‘sabbepi kira te, bhante, cūḷapanthakāyeva nāmā’’ti āha. Tena hi tvaṃ gantvā yo paṭhamaṃ ‘‘ahaṃ cūḷapanthako’’ti vadati, taṃ hatthe gaṇha, avasesā antaradhāyissantīti. So tathā akāsi, tāvadeva sahassamattā bhikkhū antaradhāyiṃsu. Thero tena purisena saddhiṃ agamāsi. Satthā bhattakiccapariyosāne jīvakaṃ āmantesi ‘‘jīvaka, cūḷapanthakassa pattaṃ gaṇha, ayaṃ te anumodanaṃ karissatī’’ti. Jīvako tathā akāsi. Thero sīhanādaṃ nadanto taruṇasīho viya tīṇi piṭakāni saṃkhobhetvā anumodanaṃ akāsi.
સત્થા ઉટ્ઠાયાસના ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારો વિહારં ગન્ત્વા ભિક્ખૂહિ વત્તે દસ્સિતે ઉટ્ઠાયાસના ગન્ધકુટિપ્પમુખે ઠત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સુગતોવાદં દત્વા કમ્મટ્ઠાનં કથેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં ઉય્યોજેત્વા સુરભિગન્ધવાસિતં ગન્ધકુટિં પવિસિત્વા દક્ખિણેન પસ્સેન સીહસેય્યં ઉપગતો. અથ સાયન્હસમયે ધમ્મસભાયં ભિક્ખૂ ઇતો ચિતો ચ સમોસરિત્વા રત્તકમ્બલસાણિં પરિક્ખિપન્તા વિય નિસીદિત્વા સત્થુ ગુણકથં આરભિંસુ ‘‘આવુસો, મહાપન્થકો ચૂળપન્થકસ્સ અજ્ઝાસયં અજાનન્તો ‘ચતૂહિ માસેહિ એકગાથં ગણ્હિતું ન સક્કોતિ, દન્ધો અય’ન્તિ વિહારા નિક્કડ્ઢિ, સમ્માસમ્બુદ્ધો પન અત્તનો અનુત્તરધમ્મરાજતાય એકસ્મિંયેવસ્સ અન્તરભત્તે સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં અદાસિ, તીણિ પિટકાનિ પટિસમ્ભિદાહિયેવ આગતાનિ, અહો બુદ્ધાનં બલં નામ મહન્ત’’ન્તિ.
Satthā uṭṭhāyāsanā bhikkhusaṅghaparivāro vihāraṃ gantvā bhikkhūhi vatte dassite uṭṭhāyāsanā gandhakuṭippamukhe ṭhatvā bhikkhusaṅghassa sugatovādaṃ datvā kammaṭṭhānaṃ kathetvā bhikkhusaṅghaṃ uyyojetvā surabhigandhavāsitaṃ gandhakuṭiṃ pavisitvā dakkhiṇena passena sīhaseyyaṃ upagato. Atha sāyanhasamaye dhammasabhāyaṃ bhikkhū ito cito ca samosaritvā rattakambalasāṇiṃ parikkhipantā viya nisīditvā satthu guṇakathaṃ ārabhiṃsu ‘‘āvuso, mahāpanthako cūḷapanthakassa ajjhāsayaṃ ajānanto ‘catūhi māsehi ekagāthaṃ gaṇhituṃ na sakkoti, dandho aya’nti vihārā nikkaḍḍhi, sammāsambuddho pana attano anuttaradhammarājatāya ekasmiṃyevassa antarabhatte saha paṭisambhidāhi arahattaṃ adāsi, tīṇi piṭakāni paṭisambhidāhiyeva āgatāni, aho buddhānaṃ balaṃ nāma mahanta’’nti.
અથ ભગવા ધમ્મસભાયં ઇમં કથાપવત્તિં ઞત્વા ‘‘અજ્જ મયા ગન્તું વટ્ટતી’’તિ બુદ્ધસેય્યાય ઉટ્ઠાય સુરત્તદુપટ્ટં નિવાસેત્વા વિજ્જુલતં વિય કાયબન્ધનં બન્ધિત્વા રત્તકમ્બલસદિસં સુગતમહાચીવરં પારુપિત્વા સુરભિગન્ધકુટિતો નિક્ખમ્મ મત્તવારણો વિય સીહવિક્કન્તવિલાસેન વિજમ્ભમાનો સીહો વિય અનન્તાય બુદ્ધલીલાય ધમ્મસભં ગન્ત્વા અલઙ્કતમણ્ડપમજ્ઝે સુપઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસનં અભિરુય્હ છબ્બણ્ણબુદ્ધરસ્મિયો વિસ્સજ્જેન્તો અણ્ણવકુચ્છિં ઓભાસયમાનો યુગન્ધરમત્થકે બાલસૂરિયો વિય આસનમજ્ઝે નિસીદિ. સમ્માસમ્બુદ્ધે પન આગતમત્તે ભિક્ખુસઙ્ઘો કથં પચ્છિન્દિત્વા તુણ્હી અહોસિ.
Atha bhagavā dhammasabhāyaṃ imaṃ kathāpavattiṃ ñatvā ‘‘ajja mayā gantuṃ vaṭṭatī’’ti buddhaseyyāya uṭṭhāya surattadupaṭṭaṃ nivāsetvā vijjulataṃ viya kāyabandhanaṃ bandhitvā rattakambalasadisaṃ sugatamahācīvaraṃ pārupitvā surabhigandhakuṭito nikkhamma mattavāraṇo viya sīhavikkantavilāsena vijambhamāno sīho viya anantāya buddhalīlāya dhammasabhaṃ gantvā alaṅkatamaṇḍapamajjhe supaññattavarabuddhāsanaṃ abhiruyha chabbaṇṇabuddharasmiyo vissajjento aṇṇavakucchiṃ obhāsayamāno yugandharamatthake bālasūriyo viya āsanamajjhe nisīdi. Sammāsambuddhe pana āgatamatte bhikkhusaṅgho kathaṃ pacchinditvā tuṇhī ahosi.
સત્થા મુદુકેન મેત્તચિત્તેન પરિસં ઓલોકેત્વા ‘‘અયં પરિસા અતિવિય સોભતિ, એકસ્સપિ હત્થકુક્કુચ્ચં વા પાદકુક્કુચ્ચં વા ઉક્કાસિતસદ્દો વા ખિપિતસદ્દો વા નત્થિ, સબ્બેપિમે બુદ્ધગારવેન સગારવા બુદ્ધતેજેન તજ્જિતા મયિ આયુકપ્પમ્પિ અકથેત્વા નિસિન્ને પઠમં કથં સમુટ્ઠાપેત્વા ન કથેસ્સન્તિ, કથાસમુટ્ઠાપનવત્તં નામ મયાવ જાનિતબ્બં, અહમેવ પઠમં કથેસ્સામી’’તિ મધુરેન બ્રહ્મસ્સરેન ભિક્ખૂ આમન્તેત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે , એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના, કા ચ પન વો અન્તરાકથા વિપ્પકતા’’તિ આહ. ભન્તે, ન મયં ઇમસ્મિં ઠાને નિસિન્ના અઞ્ઞં તિરચ્છાનકથં કથેમ, તુમ્હાકંયેવ પન ગુણે વણ્ણયમાના નિસિન્નામ્હ ‘‘આવુસો મહાપન્થકો ચૂળપન્થકસ્સ અજ્ઝાસયં અજાનન્તો ‘ચતૂહિ માસેહિ એકં ગાથં ગણ્હિતું ન સક્કોતિ, દન્ધો અય’ન્તિ વિહારા નિક્કડ્ઢિ, સમ્માસમ્બુદ્ધો પન અનુત્તરધમ્મરાજતાય એકસ્મિંયેવસ્સ અન્તરભત્તે સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં અદાસિ, અહો બુદ્ધાનં બલં નામ મહન્ત’’ન્તિ. સત્થા ભિક્ખૂનં કથં સુત્વા ‘‘ભિક્ખવે, ચૂળપન્થકો મં નિસ્સાય ઇદાનિ તાવ ધમ્મેસુ ધમ્મમહન્તતં પત્તો, પુબ્બે પન મં નિસ્સાય ભોગેસુપિ ભોગમહન્તતં પાપુણી’’તિ આહ. ભિક્ખૂ તસ્સત્થસ્સ આવિભાવત્થં ભગવન્તં યાચિંસુ. ભગવા ભવન્તરેન પટિચ્છન્નં કારણં પાકટં અકાસિ.
Satthā mudukena mettacittena parisaṃ oloketvā ‘‘ayaṃ parisā ativiya sobhati, ekassapi hatthakukkuccaṃ vā pādakukkuccaṃ vā ukkāsitasaddo vā khipitasaddo vā natthi, sabbepime buddhagāravena sagāravā buddhatejena tajjitā mayi āyukappampi akathetvā nisinne paṭhamaṃ kathaṃ samuṭṭhāpetvā na kathessanti, kathāsamuṭṭhāpanavattaṃ nāma mayāva jānitabbaṃ, ahameva paṭhamaṃ kathessāmī’’ti madhurena brahmassarena bhikkhū āmantetvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave , etarahi kathāya sannisinnā, kā ca pana vo antarākathā vippakatā’’ti āha. Bhante, na mayaṃ imasmiṃ ṭhāne nisinnā aññaṃ tiracchānakathaṃ kathema, tumhākaṃyeva pana guṇe vaṇṇayamānā nisinnāmha ‘‘āvuso mahāpanthako cūḷapanthakassa ajjhāsayaṃ ajānanto ‘catūhi māsehi ekaṃ gāthaṃ gaṇhituṃ na sakkoti, dandho aya’nti vihārā nikkaḍḍhi, sammāsambuddho pana anuttaradhammarājatāya ekasmiṃyevassa antarabhatte saha paṭisambhidāhi arahattaṃ adāsi, aho buddhānaṃ balaṃ nāma mahanta’’nti. Satthā bhikkhūnaṃ kathaṃ sutvā ‘‘bhikkhave, cūḷapanthako maṃ nissāya idāni tāva dhammesu dhammamahantataṃ patto, pubbe pana maṃ nissāya bhogesupi bhogamahantataṃ pāpuṇī’’ti āha. Bhikkhū tassatthassa āvibhāvatthaṃ bhagavantaṃ yāciṃsu. Bhagavā bhavantarena paṭicchannaṃ kāraṇaṃ pākaṭaṃ akāsi.
અતીતે કાસિરટ્ઠે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો સેટ્ઠિકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો સેટ્ઠિટ્ઠાનં લભિત્વા ચૂળસેટ્ઠિ નામ અહોસિ, સો પણ્ડિતો બ્યત્તો સબ્બનિમિત્તાનિ જાનાતિ. સો એકદિવસં રાજુપટ્ઠાનં ગચ્છન્તો અન્તરવીથિયં મતમૂસિકં દિસ્વા તઙ્ખણઞ્ઞેવ નક્ખત્તં સમાનેત્વા ઇદમાહ ‘‘સક્કા ચક્ખુમતા કુલપુત્તેન ઇમં ઉન્દૂરં ગહેત્વા પુત્તદારભરણઞ્ચ કાતું કમ્મન્તે ચ પયોજેતુ’’ન્તિ? અઞ્ઞતરો દુગ્ગતકુલપુત્તો તં સેટ્ઠિસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘નાયં અજાનિત્વા કથેસ્સતી’’તિ તં મૂસિકં ગહેત્વા એકસ્મિં આપણે બિળાલસ્સત્થાય વિક્કિણિત્વા કાકણિકં લભિત્વા તાય કાકણિકાય ફાણિતં ગહેત્વા એકેન ઘટેન પાનીયં ગણ્હિ. સો અરઞ્ઞતો આગચ્છન્તે માલાકારે દિસ્વા થોકં થોકં ફાણિતખણ્ડં દત્વા ઉળુઙ્કેન પાનીયં અદાસિ, તે ચસ્સ એકેકં પુપ્ફમુટ્ઠિં અદંસુ. સો તેન પુપ્ફમૂલેન પુનદિવસેપિ ફાણિતઞ્ચ પાનીયઘટઞ્ચ ગહેત્વા પુપ્ફારામમેવ ગતો. તસ્સ તં દિવસં માલાકારા અડ્ઢોચિતકે પુપ્ફગચ્છે દત્વા અગમંસુ. સો ન ચિરસ્સેવ ઇમિના ઉપાયેન અટ્ઠ કહાપણે લભિ.
Atīte kāsiraṭṭhe bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto seṭṭhikule nibbattitvā vayappatto seṭṭhiṭṭhānaṃ labhitvā cūḷaseṭṭhi nāma ahosi, so paṇḍito byatto sabbanimittāni jānāti. So ekadivasaṃ rājupaṭṭhānaṃ gacchanto antaravīthiyaṃ matamūsikaṃ disvā taṅkhaṇaññeva nakkhattaṃ samānetvā idamāha ‘‘sakkā cakkhumatā kulaputtena imaṃ undūraṃ gahetvā puttadārabharaṇañca kātuṃ kammante ca payojetu’’nti? Aññataro duggatakulaputto taṃ seṭṭhissa vacanaṃ sutvā ‘‘nāyaṃ ajānitvā kathessatī’’ti taṃ mūsikaṃ gahetvā ekasmiṃ āpaṇe biḷālassatthāya vikkiṇitvā kākaṇikaṃ labhitvā tāya kākaṇikāya phāṇitaṃ gahetvā ekena ghaṭena pānīyaṃ gaṇhi. So araññato āgacchante mālākāre disvā thokaṃ thokaṃ phāṇitakhaṇḍaṃ datvā uḷuṅkena pānīyaṃ adāsi, te cassa ekekaṃ pupphamuṭṭhiṃ adaṃsu. So tena pupphamūlena punadivasepi phāṇitañca pānīyaghaṭañca gahetvā pupphārāmameva gato. Tassa taṃ divasaṃ mālākārā aḍḍhocitake pupphagacche datvā agamaṃsu. So na cirasseva iminā upāyena aṭṭha kahāpaṇe labhi.
પુન એકસ્મિં વાતવુટ્ઠિદિવસે રાજુય્યાને બહૂ સુક્ખદણ્ડકા ચ સાખા ચ પલાસઞ્ચ વાતેન પાતિતં હોતિ, ઉય્યાનપાલો છડ્ડેતું ઉપાયં ન પસ્સતિ . સો તત્થ ગન્ત્વા ‘‘સચે ઇમાનિ દારુપણ્ણાનિ મય્હં દસ્સસિ, અહં તે ઇમાનિ સબ્બાનિ નીહરિસ્સામી’’તિ ઉય્યાનપાલં આહ, સો ‘‘ગણ્હ અય્યા’’તિ સમ્પટિચ્છિ. ચૂળન્તેવાસિકો દારકાનં કીળનમણ્ડલં ગન્ત્વા ફાણિતં દત્વા મુહુત્તેન સબ્બાનિ દારુપણ્ણાનિ નીહરાપેત્વા ઉય્યાનદ્વારે રાસિં કારેસિ. તદા રાજકુમ્ભકારો રાજકુલે ભાજનાનં પચનત્થાય દારૂનિ પરિયેસમાનો ઉય્યાનદ્વારે તાનિ દિસ્વા તસ્સ હત્થતો કિણિત્વા ગણ્હિ. તં દિવસં ચૂળન્તેવાસિકો દારુવિક્કયેન સોળસ કહાપણે ચાટિઆદીનિ ચ પઞ્ચ ભાજનાનિ લભિ.
Puna ekasmiṃ vātavuṭṭhidivase rājuyyāne bahū sukkhadaṇḍakā ca sākhā ca palāsañca vātena pātitaṃ hoti, uyyānapālo chaḍḍetuṃ upāyaṃ na passati . So tattha gantvā ‘‘sace imāni dārupaṇṇāni mayhaṃ dassasi, ahaṃ te imāni sabbāni nīharissāmī’’ti uyyānapālaṃ āha, so ‘‘gaṇha ayyā’’ti sampaṭicchi. Cūḷantevāsiko dārakānaṃ kīḷanamaṇḍalaṃ gantvā phāṇitaṃ datvā muhuttena sabbāni dārupaṇṇāni nīharāpetvā uyyānadvāre rāsiṃ kāresi. Tadā rājakumbhakāro rājakule bhājanānaṃ pacanatthāya dārūni pariyesamāno uyyānadvāre tāni disvā tassa hatthato kiṇitvā gaṇhi. Taṃ divasaṃ cūḷantevāsiko dāruvikkayena soḷasa kahāpaṇe cāṭiādīni ca pañca bhājanāni labhi.
સો ચતુવીસતિયા કહાપણેસુ જાતેસુ ‘‘અત્થિ અયં ઉપાયો મય્હ’’ન્તિ નગરદ્વારતો અવિદૂરે ઠાને એકં પાનીયચાટિં ઠપેત્વા પઞ્ચસતે તિણહારકે પાનીયેન ઉપટ્ઠહિ. તે આહંસુ ‘‘સમ્મ, ત્વં અમ્હાકં બહૂપકારો, કિં તે કરોમા’’તિ? સો ‘‘મય્હં કિચ્ચે ઉપ્પન્ને કરિસ્સથા’’તિ વત્વા ઇતો ચિતો ચ વિચરન્તો થલપથકમ્મિકેન ચ જલપથકમ્મિકેન ચ સદ્ધિં મિત્તસન્થવં અકાસિ. તસ્સ થલપથકમ્મિકો ‘‘સ્વે ઇમં નગરં અસ્સવાણિજકો પઞ્ચ અસ્સસતાનિ ગહેત્વા આગમિસ્સતી’’તિ આચિક્ખિ. સો તસ્સ વચનં સુત્વા તિણહારકે આહ ‘‘અજ્જ મય્હં એકેકં તિણકલાપં દેથ, મયા ચ તિણે અવિક્કિણિતે અત્તનો તિણં મા વિક્કિણથા’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા પઞ્ચ તિણકલાપસતાનિ આહરિત્વા તસ્સ ઘરે પાપયિંસુ. અસ્સવાણિજો સકલનગરે અસ્સાનં ગોચરં અલભિત્વા તસ્સ સહસ્સં દત્વા તં તિણં ગણ્હિ.
So catuvīsatiyā kahāpaṇesu jātesu ‘‘atthi ayaṃ upāyo mayha’’nti nagaradvārato avidūre ṭhāne ekaṃ pānīyacāṭiṃ ṭhapetvā pañcasate tiṇahārake pānīyena upaṭṭhahi. Te āhaṃsu ‘‘samma, tvaṃ amhākaṃ bahūpakāro, kiṃ te karomā’’ti? So ‘‘mayhaṃ kicce uppanne karissathā’’ti vatvā ito cito ca vicaranto thalapathakammikena ca jalapathakammikena ca saddhiṃ mittasanthavaṃ akāsi. Tassa thalapathakammiko ‘‘sve imaṃ nagaraṃ assavāṇijako pañca assasatāni gahetvā āgamissatī’’ti ācikkhi. So tassa vacanaṃ sutvā tiṇahārake āha ‘‘ajja mayhaṃ ekekaṃ tiṇakalāpaṃ detha, mayā ca tiṇe avikkiṇite attano tiṇaṃ mā vikkiṇathā’’ti. Te ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā pañca tiṇakalāpasatāni āharitvā tassa ghare pāpayiṃsu. Assavāṇijo sakalanagare assānaṃ gocaraṃ alabhitvā tassa sahassaṃ datvā taṃ tiṇaṃ gaṇhi.
તતો કતિપાહચ્ચયેનસ્સ જલપથકમ્મિકો સહાયકો આરોચેસિ ‘‘પટ્ટનમ્હિ મહાનાવા આગતા’’તિ. સો ‘‘અત્થિ અયં ઉપાયો’’તિ અટ્ઠહિ કહાપણેહિ સબ્બપરિવારસમ્પન્નં તાવકાલિકં રથં ગહેત્વા મહન્તેન યસેન નાવાપટ્ટનં ગન્ત્વા એકં અઙ્ગુલિમુદ્દિકં નાવિકસ્સ સચ્ચકારં દત્વા અવિદૂરે ઠાને સાણિયા પરિક્ખિપાપેત્વા નિસિન્નો પુરિસે આણાપેસિ ‘‘બાહિરતો વાણિજેસુ આગતેસુ તતિયેન પટિહારેન મં આરોચેથા’’તિ . ‘‘નાવા આગતા’’તિ સુત્વા બારાણસિતો સતમત્તા વાણિજા ‘‘ભણ્ડં ગણ્હામા’’તિ આગમિંસુ. ભણ્ડં તુમ્હે ન લભિસ્સથ, અસુકટ્ઠાને નામ મહાવાણિજેન સચ્ચકારો દિન્નોતિ. તે તં સુત્વા તસ્સ સન્તિકં આગતા. પાદમૂલિકપુરિસા પુરિમસઞ્ઞાવસેન તતિયેન પટિહારેન તેસં આગતભાવં આરોચેસું. તે સતમત્તા વાણિજા એકેકં સહસ્સં દત્વા તેન સદ્ધિં નાવાય પત્તિકા હુત્વા પુન એકેકં સહસ્સં દત્વા પત્તિં વિસ્સજ્જાપેત્વા ભણ્ડં અત્તનો સન્તકમકંસુ.
Tato katipāhaccayenassa jalapathakammiko sahāyako ārocesi ‘‘paṭṭanamhi mahānāvā āgatā’’ti. So ‘‘atthi ayaṃ upāyo’’ti aṭṭhahi kahāpaṇehi sabbaparivārasampannaṃ tāvakālikaṃ rathaṃ gahetvā mahantena yasena nāvāpaṭṭanaṃ gantvā ekaṃ aṅgulimuddikaṃ nāvikassa saccakāraṃ datvā avidūre ṭhāne sāṇiyā parikkhipāpetvā nisinno purise āṇāpesi ‘‘bāhirato vāṇijesu āgatesu tatiyena paṭihārena maṃ ārocethā’’ti . ‘‘Nāvā āgatā’’ti sutvā bārāṇasito satamattā vāṇijā ‘‘bhaṇḍaṃ gaṇhāmā’’ti āgamiṃsu. Bhaṇḍaṃ tumhe na labhissatha, asukaṭṭhāne nāma mahāvāṇijena saccakāro dinnoti. Te taṃ sutvā tassa santikaṃ āgatā. Pādamūlikapurisā purimasaññāvasena tatiyena paṭihārena tesaṃ āgatabhāvaṃ ārocesuṃ. Te satamattā vāṇijā ekekaṃ sahassaṃ datvā tena saddhiṃ nāvāya pattikā hutvā puna ekekaṃ sahassaṃ datvā pattiṃ vissajjāpetvā bhaṇḍaṃ attano santakamakaṃsu.
ચૂળન્તેવાસિકો દ્વે સતસહસ્સાનિ ગણ્હિત્વા બારાણસિં આગન્ત્વા ‘‘કતઞ્ઞુના મે ભવિતું વટ્ટતી’’તિ એકં સતસહસ્સં ગાહાપેત્વા ચૂળસેટ્ઠિસ્સ સમીપં ગતો. અથ નં સેટ્ઠિ ‘‘કિં તે, તાત, કત્વા ઇદં ધનં લદ્ધ’’ન્તિ પુચ્છિ. સો ‘‘તુમ્હેહિ કથિતઉપાયે ઠત્વા ચતુમાસમ્ભન્તરેયેવ લદ્ધ’’ન્તિ મતમૂસિકં આદિં કત્વા સબ્બં વત્થું કથેસિ. ચૂળસેટ્ઠિ તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘ઇદાનિ એવરૂપં દારકં મમ સન્તકં કાતું વટ્ટતી’’તિ વયપ્પત્તં અત્તનો ધીતરં દત્વા સકલકુટુમ્બસ્સ સામિકં અકાસિ. સો સેટ્ઠિનો અચ્ચયેન તસ્મિં નગરે સેટ્ઠિટ્ઠાનં લભિ. બોધિસત્તોપિ યથાકમ્મં અગમાસિ.
Cūḷantevāsiko dve satasahassāni gaṇhitvā bārāṇasiṃ āgantvā ‘‘kataññunā me bhavituṃ vaṭṭatī’’ti ekaṃ satasahassaṃ gāhāpetvā cūḷaseṭṭhissa samīpaṃ gato. Atha naṃ seṭṭhi ‘‘kiṃ te, tāta, katvā idaṃ dhanaṃ laddha’’nti pucchi. So ‘‘tumhehi kathitaupāye ṭhatvā catumāsambhantareyeva laddha’’nti matamūsikaṃ ādiṃ katvā sabbaṃ vatthuṃ kathesi. Cūḷaseṭṭhi tassa vacanaṃ sutvā ‘‘idāni evarūpaṃ dārakaṃ mama santakaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti vayappattaṃ attano dhītaraṃ datvā sakalakuṭumbassa sāmikaṃ akāsi. So seṭṭhino accayena tasmiṃ nagare seṭṭhiṭṭhānaṃ labhi. Bodhisattopi yathākammaṃ agamāsi.
સમ્માસમ્બુદ્ધોપિ ઇમં ધમ્મદેસનં કથેત્વા અભિસમ્બુદ્ધોવ ઇમં ગાથં કથેસિ –
Sammāsambuddhopi imaṃ dhammadesanaṃ kathetvā abhisambuddhova imaṃ gāthaṃ kathesi –
૪.
4.
‘‘અપ્પકેનપિ મેધાવી, પાભતેન વિચક્ખણો;
‘‘Appakenapi medhāvī, pābhatena vicakkhaṇo;
સમુટ્ઠાપેતિ અત્તાનં, અણું અગ્ગિંવ સન્ધમ’’ન્તિ.
Samuṭṭhāpeti attānaṃ, aṇuṃ aggiṃva sandhama’’nti.
તત્થ અપ્પકેનપીતિ થોકેનપિ પરિત્તકેનપિ. મેધાવીતિ પઞ્ઞવા. પાભતેનાતિ ભણ્ડમૂલેન. વિચક્ખણોતિ વોહારકુસલો. સમુટ્ઠાપેતિ અત્તાનન્તિ મહન્તં ધનઞ્ચ યસઞ્ચ ઉપ્પાદેત્વા તત્થ અત્તાનં સણ્ઠાપેતિ પતિટ્ઠાપેતિ. યથા કિં? અણું અગ્ગિંવ સન્ધમં, યથા પણ્ડિતપુરિસો પરિત્તં અગ્ગિં અનુક્કમેન ગોમયચુણ્ણાદીનિ પક્ખિપિત્વા મુખવાતેન ધમન્તો સમુટ્ઠાપેતિ વડ્ઢેતિ મહન્તં અગ્ગિક્ખન્ધં કરોતિ, એવમેવ પણ્ડિતો થોકમ્પિ પાભતં લભિત્વા નાનાઉપાયેહિ પયોજેત્વા ધનઞ્ચ યસઞ્ચ વડ્ઢેતિ , વડ્ઢેત્વા ચ પન તત્થ અત્તાનં પતિટ્ઠાપેતિ, તાય એવ વા પન ધનયસમહન્તતાય અત્તાનં સમુટ્ઠાપેતિ, અભિઞ્ઞાતં પાકટં કરોતીતિ અત્થો.
Tattha appakenapīti thokenapi parittakenapi. Medhāvīti paññavā. Pābhatenāti bhaṇḍamūlena. Vicakkhaṇoti vohārakusalo. Samuṭṭhāpeti attānanti mahantaṃ dhanañca yasañca uppādetvā tattha attānaṃ saṇṭhāpeti patiṭṭhāpeti. Yathā kiṃ? Aṇuṃ aggiṃva sandhamaṃ, yathā paṇḍitapuriso parittaṃ aggiṃ anukkamena gomayacuṇṇādīni pakkhipitvā mukhavātena dhamanto samuṭṭhāpeti vaḍḍheti mahantaṃ aggikkhandhaṃ karoti, evameva paṇḍito thokampi pābhataṃ labhitvā nānāupāyehi payojetvā dhanañca yasañca vaḍḍheti , vaḍḍhetvā ca pana tattha attānaṃ patiṭṭhāpeti, tāya eva vā pana dhanayasamahantatāya attānaṃ samuṭṭhāpeti, abhiññātaṃ pākaṭaṃ karotīti attho.
ઇતિ ભગવા ‘‘ભિક્ખવે, ચૂળપન્થકો મં નિસ્સાય ઇદાનિ ધમ્મેસુ ધમ્મમહન્તતં પત્તો, પુબ્બે પન ભોગેસુપિ ભોગમહન્તતં પાપુણી’’તિ એવં ઇમં ધમ્મદેસનં દસ્સેત્વા દ્વે વત્થૂનિ કથેત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ ‘‘તદા ચૂળન્તેવાસિકો ચૂળપન્થકો અહોસિ, ચૂળકસેટ્ઠિ પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ દેસનં નિટ્ઠાપેસિ.
Iti bhagavā ‘‘bhikkhave, cūḷapanthako maṃ nissāya idāni dhammesu dhammamahantataṃ patto, pubbe pana bhogesupi bhogamahantataṃ pāpuṇī’’ti evaṃ imaṃ dhammadesanaṃ dassetvā dve vatthūni kathetvā anusandhiṃ ghaṭetvā jātakaṃ samodhānesi ‘‘tadā cūḷantevāsiko cūḷapanthako ahosi, cūḷakaseṭṭhi pana ahameva ahosi’’nti desanaṃ niṭṭhāpesi.
ચૂળસેટ્ઠિજાતકવણ્ણના ચતુત્થા.
Cūḷaseṭṭhijātakavaṇṇanā catutthā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / જાતકપાળિ • Jātakapāḷi / ૪. ચૂળસેટ્ઠિજાતકં • 4. Cūḷaseṭṭhijātakaṃ